TEMEL YAYIN EKİPMANLARI

Transkript

1 2 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI MİKROFONLAR Bu bölümün ilk konusunda, radyo-tv yayıncılığında en sık kullanılan mikrofonların tiplerini, karakterlerini ve kullanım yerlerini göreceğiz. Bu nedenle, konunun akışı içerisinde kullanılacak olan alt başlıkları şöyle sınıflandırabiliriz: Radyo-Tv. Yayıncılığında Kullanılan Mikrofonların TİPİ Carbon (Karbon) Crystal (Kristal) Moving-coil (Devingen Bobinli) Ribbon (Şerit) Elektrostatik (Kondanstör) Elektret ve RF Elektrostatik KARAKTERİ Omni-directional (Dairesel) Bi-directional (Sekiz figür) Uni-directional (Yüreksel) Highly-directional (Tüfek) KULLANIM YERİ Personel (Kişisel) Hand (Elde) Stand (Ayaklıkta) Desk (Masada) Slang (Askıda) Fishpole (Oltada) Sound Boom (Vinçde) 51

2 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ Çalışma prensipleri Bir mikrofonun yapısında ayrı-ayrı 3 parça vardır ve her 3 parça birbirlerini etkileyerek mikrofonun çalışma sistemini oluşturur. a) Mahfaza (casing), mikrofona gelecek olan ses sinyallerinin, diyaframa göre kutupsal şeklini (polar diagram) belli eder. b) Diyafram (diaphram), akustik ses dalgaları tarafından titreştirilir ve hareketini çevirici ortama iletir. c) Çevirici (transducer), diyaframdan aldığı hareketle akustik enerjiyi elektrik enerjisine çevirir. Bir mikrofonun tipini çeviricisi belli eder. Örneğin, bir dinamik mikrofonda, akustik enerji elektrik enerjisine hareketli bobinler yardımıyla çevrilir. Çeviride kullanılan malzeme hareketli bobin olduğu için tüm dinamik mikrofonlar "devingen bobinli mikrofon (moving-coil microphone)" olarak adlandırılır. Mahfaza terimi, güncel kullanımda "kasa" olarak ifade edilir; ancak kasa kelimesinin yarattığı değişik anlamlar nedeniyle (para kasası, domates kasası vb.) "mahfaza" nın kullanımı ifadeyi anlatmada daha yerinde olacaktır. Mahfaza, mikrofon diyaframını dış etkenlerden korur ve mikrofonun karakterine doğrudan etki eder. Başka bir ifadeyle, akustik ses sinyalini diyaframa iletmeden önce yön tayin edici görev üstlenir. TİPLERİ Karbon Küçük kömür taneciklerinin üzerine yerleştirilmiş bir diyaframa yapılan basınç değişimlerinin, karbon (kömür) taneciklerinin direncini değiştirmesi prensibine göre çalışır. Mikrofona, bir pil ve trafonun sargısı seri olarak bağlanmıştır. Karbon taneciklerinin basınçla değişen elektriksel direnci, trafodan geçen akımı da değiştirir. Böylece AC gerilim meydana gelir. 52

3 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar Di yafram KARBON Karbon Zerrel eri El ektrot Şekil 15- Karbon mikrofon Karbon mikrofonlar fiyatının ucuzluğu, dayanıklı oluşu gibi nedenlerden dolayı telefonlarda kullanıldı. Radyo-tv yayıncılığında ise 1930'lu yıllarda kullanılmaya başlandı. Ancak 10 yıl gibi kısa bir süre sonra yerini, daha iyi çeviricilerin kullanıldığı mikrofonlara bıraktı. Karbon mikrofonların en büyük olumsuz yanı, DC bir gerilime ihtiyaç duyması ve bu gerilimin karbon tanecikleri üzerinde meydana getirdiği akımın, zamanla tanecikleri birbirine yapıştırarak mikrofonun hassasiyetini azaltmasıdır. Düşük sinyal seviyelerinde mikrofonun çıkışı yok olur. Mikrofon ele alındığında, karbon zerreleri sağa-sola hareket ederek çok küçük ve sinyal dışı istenmeyen akımlar meydana getirir. Bu akımlar da karşımıza gürültü olarak çıkar. Kristal Bazı maddeler basınç altında eğrilir, bükülür, uzar ve maddenin her iki yüzeyinde zıt elektrik yükleri meydana gelir. Örneğin Kuarts, Baryum Titanat ve Roşel tuzları gibi kristalize cisimlere herhangi bir basınç uygulandığında, kristalin yüzeyleri arasında AC gerilim meydana gelir. Böylece, akustik enerjinin düzgün kesilmiş kristal üzerine yapmış olduğu basınç, elektrik enerjisini açığa çıkarır. Bu yöntem piezo-electric olarak tanımlanır. 53

4 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ Diyafram Bağlantı pini Elektrot uçlarından amp.'ye giden sinyal KRİSTAL Şekil 16- Kristal mikrofon Yukarıdaki şekil, kristal mikrofonun kesitini gösteriyor. İki madeni levha arasına Roşel tuzundan elde edilen bir kristal dilimi konur. Ön levhanın ortasında ince bir pin ile diyafram kristale bağlanır. Ses dalgaları diyaframa çarptığında meydana gelen basınç değişimi, bağlantı pini yardımıyla kristale ulaşır ve kristal titreşmeye başlar. Böylece kristalin iki metal elektrodu arasında düşük frekanslı çıkış gerilimi elde edilir. Kristal mikrofonlar, karbon mikrofonların olumsuz etkilerine karşılık üretilmiş mikrofonlardır. 1940'lı yıllardan sonra radyo-tv. yayıncılığında kullanılmaya başlandı ve uzun yıllar önemini hiç yitirmedi. Özellikle radyo stüdyolarında konuşma amaçlı mikrofon olarak kullanıldı. Ayrıca, elektrik açığa çıkaran kuvvet anlamına gelen EMF (ElectroMotive Force), piezoelectric etkisinin temelini oluşturdu ve en ilk kristal mikrofonlarda kullanılarak büyük bir başarı elde edildi. Kristal mikrofonlar, aşırı sıcaktan ve nemden çabuk etkilenerek yapısını kaybeden mikrofonlardır. En ufak sarsıntıda bile kristalin çatlama tehlikesi vardır. Devingen bobinli (dinamik) Bu tür mikrofonlarda ağırlığı yaklaşık 0.1 gr. olan bobin, iki mıknatıs arasına yerleştirilir. Bobinin ucu, çok ince bir alüminyumdan yapılan diyaframa bağlıdır. Ses dalgaları diyaframa çarptığında, diyafram ile beraber 54

5 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar bobin de ileri-geri hareket eder ve mıknatıs alanı içerisinde AC gerilim meydana getirir. Devingen bobinli mikrofonlarda, piezo-electric yöntemiyle çalışan mikrofonların aksine, daha yüksek duyarlılıkta elektrik enerjisi açığa çıkar. En yaygın kullanım alanı PA sistemlerdir. Tercih edilmesindeki genel sebepler, uygun fiyatı ve sağlam yapıda olmasının dışında yüksek kaliteye sahip olmalarıdır. Bir başka önemli özelliğiyse, harici bir beslemeye gerek duymamasıdır. Diyafram Mıknatıs BOBİN Şekil 17- Dinamik mikrofon Bu mikrofon tipi, pratikte "dinamik mikrofon (dynamic microphone)" olarak adlandırılır. Şerit Kalınlığı yaklaşık mm. ve uzunluğu 2cm'lik alüminyum şeridin, bir mıknatıs içerisinde hareket ettirilmesi ile oluşturulmuş mikrofonlardır. Şerit levha, daimi mıknatıs tarafından elde edilen kuvvetli bir manyetik alan içine yerleştirilmiştir. Levha ile mıknatıs arasında bir hava aralığı vardır. Ses dalgaları, şeride çarparak onu ileri geri hareket etmeye başlar. 55

6 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ Yatak Mıknatıs Hava aralığı Şerit Mıknatıs kutupları Şekil 18- Şerit mikrofon Şerit mikrofonlar, şeridin tek tarafının ya da her iki tarafının diyaframa yönlendirilmesine göre -iki tipte- üretilirler. Bu nedenle, sekiz figürlü mikrofon karakterini ortaya çıkaran en ilk mikrofondur (bkz. bi-directional ). Şeritin yapısı gereği mikrofon çok hassastır. Bu nedenle en küçük hava akımının bile bulunduğu yerlerde aşırı bozulma etkisine uğrar. Özellikle tek taraflı şerit mikrofonların frekans yanıtsaması düşük frekanslara kapalıdır. Ayrıca, mikrofonun çıkış gerilimi çok düşük olduğundan amp. kullanılmasına rağmen yetersiz kalır. Bu nedenle yalkın çalgılarda kullanılmaz. Kondansatör (Kapasitif) Kondansatör mikrofon, üç farklı madeni plakanın yan yana gelmesinden oluşur. Bu madeni plakaların biri, mikrofonun diyaframını oluşturur; diğerlerine göre çok incedir ve üzerine alüminyum püskürtülmüştür. Kalın olan ikinci plaka bir yatak üzerine tutturulur. Bataryanın bir kutbu kalın plakaya, diğeri ince plakaya bağlanır. Üçüncü madeni plaka, ince ve kalın plakaların arasına yerleştirilir ve plakanın içi boşaltılır. Bu işler sonucunda iki iletken arasına bir yalıtkan koymak suretiyle bir kondansatör meydana gelmiş olur. İnce plaka, üzerine bir ses dalgası çarptığında ileri-geri hareket etmeye başlar. Bu anda ince ve kalın plakalar arasındaki mesafe azalıp çoğalır. Her iki plakanın uçlarına min. 50V DC gerilim uygulandığında elektrik enerjisi açığa çıkar. Böylece akustik enerji, elektrik enerjisine çevrilmiş olur. 56

7 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar Diyafram (ince plaka) Kondansatör Bağlantı ucu Direnç Çıkış Gerilimi DC Besleme Yalıtılmış Alan (Boş plaka) Arka Levha (Kalın plaka) Bağlantı ucu Şekil 19- Kondansatör mikrofon Günümüz radyo-tv. yayıncılığında en çok tutulan mikrofon tipi olan kondansatör mikrofonlar, pratikte "kapasitif mikrofon" olarak da adlandırılır. Daima harici bir beslemeye ihtiyaç duyarlar. Ses dalgalarına olan duyarlılığı dinamik mikrofonlara göre çok daha fazladır. Ancak, sağlamlığı açısından dinamik mikrofonların sağlamlığı ile pek kıyaslanamaz. Elektret ve RF elektrostatik Tüm kapasitif mikrofonlar V arası DC gerilime ihtiyaç duyarlar. Bu harici beslemeden kurtulmak için, kendi içerisinde çok uzun süre elektrik enerjisi depo edebilen ve elektret özelliğe sahip bir düzenek geliştirilmiştir. Elektret, kendine uygulanan elektrik yükünü değişikliğe uğratmadan üzerinde tutan yalıtkan bir cisimdir. Elektreti meydana getiren olay sezinlenebilse de bunu teknik açıdan doğru olarak tanımlamakta güçlük çekilir. Elektret mikrofonların çalışabilmesi için, mikrofonun içine min. 1.5V gerilim sağlayan pil yerleştirilir. Buna rağmen elektret mikrofonların aslında bir kapasitif mikrofon olduğunu unutmamak gerekir. Bu nedenle mikrofonun pili olmadığı zaman kapasitif mikrofonun çalışma yöntemiyle (harici beslemeyle) çalışabilirler. 57

8 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ Mikrofon Verici Çıkış Osilatör (8MHz) Şekil 20- Telsiz mikrofonun çalışma prensibi. Mikrofon vericisine uygulanan taşıyıcı sinyal ile ses modüle edilir ve alıcıya gönderilir. RF (Radio Frequency) elektrostatik mikrofonlar, kapasitif mikrofonun çıkışına yerleştirilmiş osilatör sayesinde, sinyale modülasyon uygulayan mikrofonlardır. Böylece mikrofon telsiz (wireless) özelliğini alır ve bu adla adlandırılır. Aslında sistem FM (Frequency Modulation) çevirici ve alıcısı yöntemiyle çalışır. Mikrofondan çıkmak üzere olan ses sinyali, osilatör tarafından üretilen ortalama 8MHz'lik bir sinyalle modüle edilir ve alıcıya gönderilir. Alıcı, modüle edilen sinyali alır ve osilatörün ürettiği sinyali atarak mikrofon sinyalini işlemek üzere ilgili audio ekipmanlara iletir. Gerek elektret mikrofon olsun gerekse RF, akustik enerjinin elektriğe çevrilmesi işlemi kondansatör mikrofonlarda olduğu gibidir. Bu nedenle her iki mikrofon tipi de kondansatör mikrofonların tüm özelliklerini üzerlerinde taşırlar. KARAKTERLERİ Mikrofonlar, dört farklı karakterden oluşur: - Omni-directional (dairesel) - Bi-directional (sekiz figürlü) - Uni-directional (kalpsel) - Highly -directional (tüfek) 58

9 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar Omni-directional (dairesel) Dairesel mikrofon karakteri, diyaframın her yönden gelen ses dalgalarını algılaması ile oluşur. Diyaframın algılama düzeyi, ses dalgalarının diyaframa olan uzaklığına bağlıdır. Standartlara göre, 1 khz'lik osilatör sinyali sabit basınç ile mikrofonun diyaframına yarıçapı 1m.'lik uzaklıktan uygulanacak olursa (bu yöntem, mikrofon karakteri oluşturulmasında kullanılan temel yöntemdir) diyafram, her açıdan bu sabit basıncı algılaması gerekir. Sonuçta, 1kHz'lik sinyal için yarıçapı 1m. olan bir daire ortaya çıkar. 90 r=1m Basınç seviyesi (0dB) m i c Şekil 21- Dairesel bir mikrofonun alış karakterini kabaca gösteren bir şekil. Sağ taraftaki küçük şekil, mikrofon-açı ilişkisini belirtiyor. Buna göre büyük şekilde, yarıçapı 1m. olacak biçimde mikrofondan uzağa konulan bir kaynağın mikrofon üzerindeki alış diagramı görülüyor. Her ne kadar dairesel karaktere sahip bir mikrofonun diyaframı, ses dalgalarını her yönden eşit basınç düzeyinde algılaması gerektiği belirtilse de bu pratikte pek mümkün olmaz. Çünkü mikrofon çapıyla ses kaynağından çıkan frekansın dalga boyu arasında bir ilişki vardır. Eğer dairesel mikrofonun diyafram çapı dalga boyundan büyükse; mikrofona her açıdan eşit uzaklıklarda gelen ses sinyali diyafram tarafından eşit ses basıncı ile algılanacaktır. Ancak; dairesel mikrofonun diyafram çapı dalga boyundan küçükse; mikrofonun arkasından gelen ses sinyalleri önden gelen sinyallere göre zayıflama gösterecektir. 59

10 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ Dairesel mikrofonlarda, gelen sinyalin hangi açılardan ne kadarının diyafram tarafından algılanıp algılanamayacağı, o mikrofonun teknik verilerindeki frekans tepki (frequency response) grafiğinden rahatlıkla okunabilir. Ancak mikrofonun teknik verilerine bakmadan da bu durumu hesaplamanın küçük bir yöntemi vardır. 3 aşamadan oluşan bu hesaplama yöntemini bir örnek ile belirtmek gerekirse: 1. Dairesel mikrofonun diyafram çapı bir cetvel ile bulunur. 2cm 2. Mikrofonun çapı, bizim aradığımız frekansın değil; onun 3 oktav yukarısındaki frekansın dalga boyuna eşittir. Ses dalgasının havadaki hızı (340m/s) ve dalgaboyu (2cm) belli olduğuna göre 'frekans=hız/dalgaboyu' formülünden yararlanarak frekansı hesaplanır. f=v/lamda'dan, f= 340/2 f=17khz 3. Son olarak açığa çıkan frekansın 3 oktav aşağısındaki frekans bulunur. ~2kHz 2 cm. uzunluğundaki çap, 17kHz.'lik ses sinyaline eşittir. Başka bir deyişle frekansı 17kHz olan bir ses sinyalinin dalga boyu 2 cm'dir. Sonuç olarak; diyaframa gelecek olan 2kHz ve altındaki tüm frekanslar her açıdan eşit uzaklıklarda aynı ses basıncını oluşturur (0,90,270,180 ). 2kHz'in üzerindeki frekanslar ise diyaframa olan açıları değiştikçe basınçta da zayıflama gösterecektir. 2kHz'in üzerindeki frekansların en az algılanacağı (ya da hiç algılanmayacağı) nokta, mikrofonun tam arkasıdır (180 ). 60

11 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar Ses Basıncı(dB) m i c k Frekans(Hz) 2k 16k. Şekil 22- Dairesel bir mikrofonun frekans tepki eğrisi. Bu eğri üzerinde, kaynağın dairesel mikrofona olan açısı değiştikçe kesim frekansından sonra nasıl bir yanıtsama grafiğinin oluşacağı açıkça görülüyor. Omni-directional mikrofonlar, özetle: a) Radyo-tv yayıncılığında kesinlikle kapalı ortamlarda kullanılması gereken 'kişisel' mikrofonlardır. Dairesel karakteri nedeniyle açık ortam çalışmalarında istenmeyen gürültülerle karşılaşılabilir. Örneğin, bir konuşmacının dairesel bir yaka mikrofonu ile açık alanda yaptığı röportajda, konuşmacının neredeyse hiç duyulmayacağı göz önünde bulundurulmalıdır. Çünkü çevre gürültüsü mikrofona her yönden ulaşacaktır. b) Yaka mikrofonlarının dışında bazı el mikrofonları da dairesel karakterde olabilir (örneğin, Shure VP64). Bu tür mikrofonlar yaka mikrofonlarının tam tersine, açık alanlarda yapılan röportaj gibi yayınlarda büyük kolaylık sağlar. Çünkü bu mikrofon el ile tutulabildiğinden ses kaynağına oldukça yaklaştırmak mümkündür. Ancak yine de dairesel özelliği nedeniyle çevre gürültülerine oldukça açıktır. c) Dairesel mikrofonların PA seslendirilmeleri kullanımında da olumsuz etkisi büyüktür. Dairesel alış biçimi nedeniyle bu tür mikrofonlar, audio monitörlerden çıkan ses sinyalini tekrar alacaklardır. Bu da geri besleme (feedback) sonucunu doğurur. 61

12 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ Bi-directional Bi-directional mikrofon karakteri Türkçeye, "iki yöne ait" olarak çevrilebilir. Ancak; bu mikrofon karakteri yaygın kullanımı ile sekiz figür (figure-of-eight) olarak bilinir. Şekil 23- Sekiz figür mikrofon karakteri. Sekiz figür mikrofonların mahfazaları, diyaframına önden ve arkadan gelecek olan ses kaynaklarına açık (0,180 ) ; yanlardan gelecek olan ses kaynaklarına kapalı olarak tasarlanmıştır (90, 270 ). Şekil 24- Sekiz figürlü mikrofonlarda diyaframdan bir kesit. Sekiz figür karakterde ortaya çıkan ilginç bir etki, daha sonra tüm mikrofonlarda kullanılmaya başlanmıştır. Bu ilginç etkiye proximity effect adı verilir. Bu etkiye göre ses kaynağı mikrofona yaklaştıkça, mikrofon diyaframının arka tarafından da ses dalgaları diyaframı harekete geçirir. Arkadaki ses dalgaları, önden gelenlerin diyaframa olan her 4cm. uzaklığına 62

13 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar karşı 0.1 ms.'lik gecikmeye uğrar. Böylece diyaframın önü ile arkası arasında bir faz farkı yaratılır. Bu faz farkı da extra bas frekansların oluşmasını sağlar. Sekiz figürlü mikrofonların ses kaynağı ile olan uzaklığının hesaplanmasında, r=cosø formülü kullanılır. Burada r, mikrofonun ses kaynağına olan uzaklığı; Ø, ses kaynağının mikrofon ile yaptığı açıdır. Eğer ses kaynağı mikrofonun tam önünde ya da tam arkasında ise: Ø=0 ya da 180 olacaktır. Bu durumda, r=cos0 ya da r=cos180 'den r=1 sonucu elde edilir. Uzaklık metre cinsinden verilir. Sekiz figürlü mikrofonun önündeki ya da arkasındaki ses kaynağının mikrofona olan uzaklığı 1m olmalıdır. Aynı formülde açıyı 90 ya da 270 alacak olursak sonuç 0'a eşit olacaktır. Bunun anlamı da şudur: Sekiz figürlü mikrofon 90 ya da 270 açılarla yanlardan gelen ses kaynaklarına kapalıdır. Sekiz figürlü mikrofonlar, özetle: a) En ilk şerit mikrofonların yapısında görüldü ve daha sonra literatürde yerini aldı. Günümüzde ise karakterleri seçilebilen kapasitif mikrofonlarda en çok aranan karakter haline geldi. b) Ses kaynağı ile olan açısı korunduğu sürece kapalı ortamlarda yapılan röportajlarda çok iyi sonuç verir. Uni-directional Türkçeye 'tek yöne ait' mikrofon olarak çevrilebilen uni-directional mikrofon, yaygın kullanımıyla yüreksel (cardioid) olarak tanımlanır. 63

14 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ Şekil 25- Yüreksel mikrofon karakteri Yüreksel mikrofonların ses kaynağına olması gereken uzaklığı ile ilgili matematiksel formülü: 2r= 1+cosØ 'dir. Bu formül, dairesel mikrofonun (r=1) ve sekiz figür mikrofonun (r=cosø) formüllerinin bileşkesidir ve r, ses kaynağının mikrofona olan uzaklığı; Ø, ses kaynağının mikrofon ile yaptığı açıdır. Sekiz figürlü mikrofonların doğal yapılarında ortaya çıkan proximity effect, mikrofon üreticileri ve profesyonel kullanıcılar tarafından çok tutulunca, yüreksel mikrofonların diyaframları için de örnek alınmıştır. Şekil 26- Yüreksel bir mikrofonda diyaframın ön ve arka pozisyonu. Şekle göre, diyaframın önünden gelen ses dalgalarının dışında, mikrofonun arka tarafından da delikler sayesinde diyaframın arka yüzeyine ses dalgaları ulaşır. Bu arada oluşacak zaman farkını giderebilmek için, diya1framın tam arkasında 'akustik labirent' adı verilen bir düzenek oluşturulur. 64

15 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar Yüreksel mikrofonlarda proximity effect 'i yakalayabilmek için diyaframın hemen arkasına akustik labirent (acoustic labyrinth) olarak adlandırılan bir düzenek konur. Bu düzeneğin hemen arkasına da bir ya da birkaç tane delik açılır. Ses kaynağından çıkan sinyalin büyük bir çoğunluğu diyaframa önden çarparken, yansıyan (ya da diyaframa çarpmayan) frekanslar bu deliklerden geçer. Akustik labirentten geçen sinyal, ortalama 0.1ms geciktirilerek diyaframın tam arkasına çarptırılır. Böylece diyafram ters yöne de titreşerek küçük bir faz farkı oluşur. Yapılan bu işleme yüreksel mikrofonlarda faz değiştirme (phase-shift) denir. Aşağıdaki şekil, ideal bir yüreksel mikrofonun frekans tepkisini göstermektedir. Burada mikrofona 0 ve 90 açılarla gelen ses sinyallerinin mikrofon frekans tepkisi 100Hz ile 15kHz arasında flat 'dir. Önemli bir sonuç: Her iki açı arasında 6dB'lik bir düşüş görülür. Örneğin, referans değerler alındığında (1kHz'lik osilatör sinyali ve 1m uzaklık), mikrofona 0 açı ile gelen sinyalin çıkışı 0dB ise, aynı sinyalin referans değerleri sabit tutularak 90 'den mikrofona gelmesinde çıkış -6 db'dir. 90 Ses Bas nc (db) Fark 6dB 0 mic k Frekans(Hz) 15k Şekil 27- Yüreksel bir mikrofonun ideal frekans yanıtsama eğrisi. Bazı yüreksel mikrofonlar, tam bir yürek şekli çizmezler. Bu tür mikrofonların grafiklerine bakıldığında, diyaframlarının tam arkadan gelen sinyallere de (180 ) oldukça açık olduğu görülür. Yüreksel mikrofonların bu 65

16 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ türlerine de hyper-cardioid mikrofon denir. Hyper-cardioid ile beraber bazen super-cardioid 'de kullanılır. Şekil 28- Hyper-cardioid Hyper-cardioid, cardioid 'e göre 0 'de daha dar bir kutupsal şekil çizer. Bu darlık cardioid 'e göre daha uzak mesafelerdeki sinyalleri algılamada önemli rol oynar ve tüfek mikrofonlarda en üst düzeyde görülür. Yüreksel mikrofonlar, özetle: a) Arkadan gelen seslere kapalı olduklarından kapalı ya da açık alanlarda tek kişi için konuşma ya da vokal mikrofonu olarak kullanılır. b) Akustik çalgıların yalkın seslendiriminde kullanılır. Highly-directional Highly-directional, aslında birden fazla karaktere sahiptir. Çünkü highlydirectional mikrofonlar, gelen frekansın değerine göre davranırlar (100Hz- 600Hz arası omni-directional, 3kHz-4kHz arası hyper cardioid ). 66

17 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar Şekil 29- Çok yönlü mikrofon karakteri Highly-directional mikrofonlar kendilerine özgü şekil ve yapıya sahiptir. Bu mikrofonlar şekilleri itibariyle tıpkı bir silahı andırdıkları için tüfek (rifle) ya da silah (gun) mikrofon olarak tanımlanırlar. Bu karakterde mikrofon hedefe (ses kaynağına) odaklanır. Bu nedenle highly-directional karakter aynı zamanda line mikrofon olarak tanımlanan mikrofon tipini oluşturur. Line mikrofonlarda ses sinyali, üzerinde birçok delik bulunduran metal bir tüpün (slotted tube) içinden geçerek diyaframa ulaşır. Tüpün yüzeyi cam yünle kaplanır ve bu yün, dışarıdan tüpün içine girmesi istenmeyen ses sinyallerine karşı akustik bir direnç gösterir. Bu akustik direnç iki yönlüdür: Mikrofonun dışından içeriye gelen ses sinyallerine karşı gösterilen direnç ve mikrofonun içindeki sinyallerin yol boyunca dışarıya çıkmasına izin vermeyen akustik direnç. Her ne kadar ilk akustik direnç çevre seslerini mikrofonun yarıklarından (slots) geçirmiyor gibi düşünülse de pratikte karşılaşılan olay bunun tam tersidir. Diyaframa ulaşabilen sesler ise mikrofona 0 'den yönlendirilen ses kaynaklarıdır. Böylece mikrofon, uzaklık olarak tüpün uzunluğu ile doğru orantıda değişen odaksal bir yapıya sahip olur (0 'den mikrofona odaklanan ses kaynaklarına karşı). 67

18 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ Diyafram Odaklandırılan ses kaynağına ait sinyaller İçi cam yünle kaplı tüp, yüzeye gelen ses sinyallerinii diyaframa iletmez Şekil 30- Line mikrofonda, diyaframa ulaşan ses dalgaları. Line mikrofonlar, çapları yaklaşık 2 cm ve uzunluğu yarım metreden daha fazla olan mikrofonlardır. Mikrofon çapları birbirlerine göre değişiklik göstermese de uzunluklarına göre ikiye ayrılırlar: Shotgun ve Machinegun. Shoutgun mikrofonlar, uzunlukları 54 cm. ve kutupsal alış açıları 50 olan line mikrofonlardır. Elde taşınabildiği gibi daha sonra belirtilecek olan boom üzerinde de kullanılabilir. Yayın amaçlı tüm dış çekimlerde (özellikle süreli film, haber röportaj, belgesel ve spor karşılaşmaları) kullanılır. Machinegun mikrofonların ise uzunluğu 2.5m'dir. Değişik uzunluklardaki tüplerin birleştirilmesinden oluşur ve kendine özel bir üçayağa (tripod) oturtulur. Oldukça büyük ve bir o kadar da hantal bir yapıya sahiptir. En önemli özelliği 2kHz'in altındaki frekanslara duyarsız oluşudur. Böylece zemin gürültülerine (noise floor) kapalı olacak, mikrofondan çok uzakta bulunan bir grup içerisinden istenilen ses kaynağını seçebilecektir. Kullanım alanlarının başında belgesel amaçlı uzak mesafeli dış çekimler gelir. Her iki line mikrofonda da ses dalgasının, mikrofonun tüpü üzerine doğrudan yapmış olduğu basıncı azaltmak amacıyla windscreen adı verilen bir tür koruyucu takılır. Bu koruyucu özellikle açık alanlarda yapılan ve yoğun rüzgâr ile karşılaşılan ortamlarda kullanılır. 68

19 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar Yarıklar(slots) Metal tüp Rüzgarlık(Windscreen) Şekil 31- Tüfek mikrofon Highly-directional karakteristik özelliğe sahip diğer bir mikrofon da parabolik mikrofon 'dur. Parabol matematiksel anlamda, bir düzlem üzerinde belirli bir açı ile eğimlendirilmiş yüzeylerin bileşke noktalar zincirini tanımlar. Akustik anlamda ise, ses dalgalarının belirli açılarla yansıtılarak hepsinin tek bir noktada odaklanmasını belirtir. Sesin odaklandığı nokta mikrofondur. Bu mikrofon tip olarak kapasitif, karakter olarak highly-directional yapıya sahiptir (çoğu kez shotgun kullanılır). Kaynaktan gelen sinyaller tıpkı bir çanak anten özelliğine sahip olan metal reflektörden yansıyarak mikrofonun önüne verilir. Metal reflektörün çapı cm arasında değişir. Reflektörün yapıldığı malzeme ile değişme göstermesine rağmen; yaklaşık 300Hz ve altındaki frekanslara kapalıdır. Mikrofonu eğer bir silah gibi düşünürsek, 100 'lik bir açı içerisindeki tüm sesler için yaklaşık 1-2km'lik bir menzile sahiptir. 69

20 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ Parabolik reflektör Ses kaynağından gelen sinyaller Mikrofon. Şekil 32- Parabolik reflektör yardımıyla diyaframa odaklanan ses dalgaları. Parabolik Reflektör Mikrofon(shotgun) (Diyaframın arkası) Mikrofon Kablosu Şekil 33- Parabolik reflektör Parabolik mikrofonlar, özellikle vahşi ortamlarda yapılan belgesel çekimlerinde kullanılır. Tamamen yayıncılığa özel mikrofonlardır. Ses kayıt stüdyolarında ya da PA seslendirmelerde kullanılmaz. 70

21 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar Highly-directional mikrofonlar, özetle: a) Yalnızca yayın amaçlı kullanılanılır. b) Diyaframının önünde bulunan metal bir tüp ve yarıklardan oluşur. Yarıkların hemen üstü cam yün ile kaplanmıştır. c) Çevirici bobin, şerit ya da kondansatör olabilir. Ancak günümüzde en çok elektret kondanstör kullanılır. d) Şekilleri nedeniyle 'silah' olarak tanımlanır. Yapısı ise kendine özgü olduğu için mikrofon tipleri arasına girmez ancak line mikrofon olarak adlandırılır. e) Tüpün uzunluğuna göre shotgun ve machinegun olarak ikiye ayrılır. Her iki mikrofon bir yansıtıcı ile kullanılırsa bu kez parabolik mikrofon adını alır. f) Birden fazla karaktere sahip olabilirler. Her karakter frekansa göre değişiklik gösterir. g) Ortak olarak orta frekans bölgesine hitab ederler (1-8kHz). h) Windscreen ile kullanılır. ı) Belgesel, süreli film, spor karşılaşmaları, haber röportaj gibi ENG (Electronic News Gathering) ve EFP (Electronic Field Production) tipi dış çekimlerde kullanılır. Karakteri Seçilebilir Daha çok ses kayıt stüdyolarında ya da radyo stüdyolarında kullanılan bu tür mikrofonlara kutupsal şekli değiştirilebilir mikrofonlar (variable polar diagram) denir. 71

22 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ 50V Amp.'ye Diyaframlar 100V 50V Plaka 0V Karakter seçim anahtarı Şekil 34- Karakteri seçilebilir bir mikrofonun, gerilim değerlerine göre aldığı karakterlerin blok şema üzerindeki görünüşü Bu tür mikrofonlarda, cardioid kutupsal şekle sahip iki kapasitif mikrofon kapsülü, arka arkaya gelecek şekilde tek bir mahfaza içerisine yerleştirilir. İki adet diyafram ise ortak olarak kullanılacak olan kondanstörün plakasının her iki yanına konur. Mikrofon içerisindeki elektronik bir devre ile ilk diyaframın ucunda bir gerilim oluşturulur ve bu gerilim değeri bir anahtar ile manuel olarak değiştirilebilir. İkinci diyafram ise toprağa verilmiştir (devrenin toprağına bağlıdır). Ortada kalan plakaya 50V luk ayrı bir gerilim uygulanır (phantom power ). Genellikle elektronik devrenin anahtarı, üç farklı gerilim ile üç ayrı karakter yaratır: Kalpsel, dairesel, sekiz figür. 72

23 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar İkinci Diyafram İlk Diyafram Sonuç (a) (b) (c) Şekil 35 Şekil 35 e göre: a) Eğer, ilk diyaframa 100V'luk bir gerilim uygulanırsa ters faz yaratılır ve iki diyafram birbirinden bağımsız çalışmaya başlar. İki cardioid 'in farkı alınırsa mikrofon karakteri sekiz figür, b) İlk diyaframa 50V gerilim uygulanırsa, kondanstöre uygulanan gerilime eşit bir gerilim oluşur. Yalnızca ikinci diyafram çalışır. Kapsüllerden yalnızca biri çalıştığı için mikrofonun karakteri kalpsel, c) İlk diyaframa gerilim uygulanmazsa (0V) her iki diyafram da aynı fazda olurlar. Kapsüllerin ikisi de çalıştığı için iki cardioid birbirine eklenir ve mikrofonun karakteri dairesel olur. Bu üç temel karakterin dışında ilk diyaframa V arasında farklı gerilimler uygulandığında ise, her iki cardioid kapsülün farkı alınır. Oluşacak kutupsal şekil ise gerilimin değerine göre değişebilen hyper ya da super cardioid 'tir. 73

24 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ İkinci Diyafram İlk Diyafram Sonuç Şekil 36- İki diyaframın kutupsal şekli ve farklarından açığaçıkan bileşke. Basınç Alanlı (PZM ) Crown (Crown International Corp. of USA) firması tarafından ortaya çıkarılan PZM (Pressure Zone Microphone), kapasitif mikrofon kapsülünün (kapsül, kapasitif mikrofonlarda arka plaka ve diyaframın oluşturduğu parçadır), santimetre kare'lik sabit metal yüzeye yerleştirilmesinden oluşan özel bir mikrofon çeşididir. Ses sinyalleri, metal yüzeye çarparak titreşimini bu yüzey içerisinde sürdürür ve hareketini kapsüle ulaştırır. Levha yüzeyi, çoğun metalden yapılır ancak; ağaçtan da yapılan levhalar bulunabilir. Hatta bazı televizyon stüdyo çekimlerinde temiz bir plastiğin üzerine sabitlendiği de görülür. Yüzeye Çarpan sinyaller Mahfaza Metal Yüzey Kapsül Şekil 37- PZM mikrofon 74

25 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar PZM, yansıyan ses sinyallerini metal levha üzerinde toplayarak kondansatör mikrofona ilettiği için, kapalı ortamlarda yapılan radyo-tv yayınlarında ambiance mikrofon olarak kullanılır. Masa üzerine, duvara ya da zemine monte edilir. Kutupsal şekil olarak dairesel karaktere sahiptir. KULLANIM YERLERİ Kişisel Tek kişiye ait, kişiye özel olarak kullanılır. Dinamik ya da kapasitif tiptedir. Karakter olarak genellikle daireseldir. Özelliği gereği kişinin üzerinde bulunduğu için kutupsal şekil olarak dairesel olması, ses kaynağının takibi açısından önemlidir. Ses sinyallerinde kayıp olmaz. Kişisel mikrofonların en olumsuz yönü, kişi üzerinde bulunan malzemelerin (kolye, zincir, kravat vb.) mikrofonun fiziksel yapısına zarar verebileceğidir. Ayrıca bu malzemeler nedeniyle yayın sırasında istenmeyen gürültülerle de karşılaşılabilir. Kişisel mikrofonlar, kullanım yerlerine göre 2 biçimde incelenebilir: Lavalier ve Clip-make Lavalier (lanyar,neck) : Mikrofon, çeneden 15cm aşağı gelecek biçimde bir iple boyuna takılır. Günümüzde kullanılmaz. Ancak kişi üzerinde yayın sırasında hiçbir şey yoksa (çıplak) önemi ortaya çıkar. Boyun askısı Mikr. kablosu Lavalier Şekil 38- Lavalier mikrofonun kişi üzerine yerleşimi 75

26 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ Clip-make : 'Minyatür kapsül mikrofon' ya da yaygın kullanımı ile 'yaka mikrofonu'dur. Mikrofon kapsülü bir klamens ile yakaya tutturulur. İsteğe göre yaka mikrofonu iki tane de takılabilir. İkinci bir yaka mikrofonunun en büyük faydası yedek tutulmasıdır. Özellikle canlı yayınlarda nasıl bir sorunla ne zaman karşılaşılacağını kestirmek imkânsız olduğu için her zaman yedek bir mikrofonun bulundurulmasının bir zararı yoktur. Yaka mikrofonları kablolu ya da telsiz olarak kullanılır. Kablolu yaka mikrofonlarında kapsül, uzunca bir audio kabloyla preamp.'e yönlendirilir. Çevirici mahfazasının içindedir ve mahfaza kişinin beline takılır. Böylece hem çevirici sabit tutulur hem de kapsül uzunca mikrofon kablosu ile yakaya daha rahat ulaşır. Telsiz yaka mikrofonlarında ise pre-amp. ile kapsül arasındaki bağlantı yine aynıdır. Ancak telsiz yaka mikrofonlarında pre-amp. 'den çıkan sinyalller modüle edilerek alıcısına (receiver) yönlendirilir. Alıcıdan ise audio kabloyla masaya yöneltilir. kapsül çevirici yaka klamensi Masaya Şekil 39- Clip-make mikrofon El El mikrofonları, üzerine rüzgârlık da takılabilen delikli metal bir başlık ve çeviriciyi ya da pre-amp.'i koruyan mahfazadan oluşur. Mikrofonun mahfazası el ile tutulur ve diyafram on-axis pozisyonunda ses kaynağına odaklanır. El mikrofonlarının tipi daha çok dinamiktir. Çünkü dinamik mikrofonlar sarsıntılara karşı çok dayanıklıdır. Günümüzde ise daha çok elektret tipteki telsiz mikrofonlar, el mikrofonu olarak kullanılır. 76

27 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar Delikli başlık Çevirici Mahfazası Delikli başlık Kablo Alıcı Anten Anahtar Verici Kablo Alıcı Şekil 40- Kablolu ve telsiz el mikrofonları Ayaklık Adaptör Mikrofon 360 dairesel hareket edebilen birinci metal boru (80-85cm) Metal boruları ve adaptörü sabitlemede kullanılan çevirmeli plastik aparatlar Yukarı-aşağı hareket edebilen ikinci metal boru (75-80cm) Sabit üçüncü metal boru (80-85cm) Uzunluğu değiştirilebilir ve birbirlerine 60 'lik açılarla yerleştirilmiş 3 tane hareketli metal boru (ayaklığı sabitlemek için) (30-35cm) Şekil 41- Mikrofon ayaklığı ve standart boyutları 77

28 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ Farklı boyutlarda 6 metal boru parçasının birbirine monte edilmesiyle oluşturulur. Mikrofonun yerleştirildiği ve yaygın adlandırma ile adaptör adı verilen plastik parça, birinci metal boruya dişi ve erkek vida yuvaları kullanılarak yerleştirilir. İkinci metal boru, yukarı-aşağı hareket edebilecek biçimde sabit tutulan üçüncü metal boruya monte edilir. Böylece ayaklığın yüksekliği arttırılabilir ya da azaltılabilir. Adaptöre, elde de kullanılabilecek mikrofonlar takılır. Ayaklığın sabitlenebilmesi için de 3 tane kısa ve hareketli metal boru 60 'lik açılarla birleştirilir ve onlar da sabit olan üçüncü metal boruya eklenir. Birbirine eklenen boruları uzatabilmek ya da çevirebilmek için yine plastik parçalar kullanılır. Ayaklık, tüm seslendirme sistemlerinde sahnede ya da stüdyolarda kullanılan vazgeçilmez bir mikrofon kullanım yeridir. Sarsıntılardan etkilenmemesi için zeminin çok iyi seçilmesi gerekir. Televizyon yayınlarındaki en büyük olumsuz yönü görsel açıdan kaynaklanır. Ayaklıklar tıpkı bir dekor parçası gibi düşünülmeli ancak; mikrofonun ses kaynağı ile olan pozisyonunu asla bozmadan yerleştirilmelidir. Masa Mikrofon adaptörü ve sabit bir metal düzenek olmak üzere genellikle iki parçadan oluşur. Kısa boyda tasarlanmıştır. Radyo ve televizyon yayınlarında masa etrafında yapılan konuşmalı yayınlarda kullanılır. Özellikle televizyon yayınlarında, konuşmacının genellikle kamera takibi nedeniyle ya da başka bir nedenle çok fazla hareket etmesi durumunda kullanım amacını yitirir. Bu gibi durumlarda kişisel mikrofon kullanımı gerekecektir. Mikrofon Adaptör Masaya giden audio kablosu Şekil 42- Masa mikrofonu 78

29 TEMEL YAYIN EKİPMANLARI: Mikrofonlar Askı Askının bağlantı noktası Askı Duvar Mikrofon Zemin Şekil 43- Askı mikrofon Askı, günümüzde boom 'un kullanılması nedeniyle önemini yitirmiş mikrofon kullanım yeridir. Genellikle bir duvardan diğerine çekilen ve gergin olmayan bir ipin tam ortasına mikrofonun takılmasından oluşur. Kullanılan mikrofonun karakteri daireseldir ve kapalı ortamlarda kullanılır. Olta Olta Ağırlık dengeleyici Mikrofon (sol el) (sağ el) Operatörün tutacağı noktalar Şekil 44 Olta Mikrofon Stüdyo tipi boom 'lardan önce çok yaygın olarak kullanılmıştır. Uzunca bir plastik ya da metal bir sopa, ucundaki mikrofon adaptörü ve sopanın tam 79

30 YAYINCILIK SEKTÖRÜNDE AUDIO TEKNOLOJİSİ arkasındaki ağırlık dengeleyici olmak üzere üç parçadan oluşur. İnsan gücüyle çalışır. Mikrofon, oltayı tutan operatör tarafından ses kaynağına yönlendirilir. Operatöre, mikrofon çıkışını dinleyebilmesi için kulaklık verilir. Boom Günümüzde film setlerinde, dış yayınlarda, büyük stüdyolarda vb. yerlerde kullanılan boom, mikrofon için özel olarak hazırlanmış bir tür vinç'e benzer düzenekten oluşur. Yaygın olarak küçük boom ve büyük boom olmak üzere iki çeşidi kullanılır. Her iki çeşit de, uzunluklarının ve kullanım biçimlerinin farklı olmaları nedeniyle birbirlerinden ayrılır. Örneğin küçük boom 3 ile 4.5m arasında uzunluğa ulaşabilir. Ancak büyük boom, 6m. 'nin üzerinde bir uzunluğa sahiptir Şekil 45- Stüdyo boom'u. 1, Dikey eksen üzerinde hareket edebilecek biçimdeki düzeneğe yerleştirilmiş mikrofon. 2, Mikrofonun hareketini kontrol eden manivela. 3, Bağlantı kolu. 4, Tekerlekli bir düzeneğe sahip boom dümen kolu. 5, yükselip alçalabilen platform ya da manivela kolu. 6, uzun süreli aktif çalışmalarda, operatörün oturabileceği şekilde planlanmış oturak. 7, Talckback mikrofonun bulunduğu ve senaryo metninin konulduğu yer. 8, görüntü monitörü. 9, stüdyoya yönelik seslendirme monitörü. 80