Yıl: 4, Sayı: 13, Eylül 2017, s

Transkript

1 Ayhan Afşın ÜNAL 1 GÖKTÜRK DÖNEMİ ARKEOLOJİSİ HAKKINDA GENEL BİR DEĞERLENDİRME Özet Eski Türk tarihinin Hun döneminden sonra ikinci önemli kısmını oluşturan Göktürk dönemine ilişkin Çin kaynakları oldukça ayrıntılı ve zengin içerikli bilgiler içermektedir. Bilindiği üzere, yazılı kaynaklar her ne kadar bize çok değerli bilgiler sunsalar da yeni haberler vermemektedirler. Tarihçiler için yeni bilgiler içeren tek kaynak türü arkeolojik kalıntılardır. Her ne kadar arkeolojik kazılar sırasında ortaya çıkarılan eserlerin büyük kısmı her ne kadar bize yazılı bilgiler sunmasalar da, mevcut bilgilerimizi güçlendirir mahiyettedirler. Göktürklerin yaşadıkları coğrafi bölgelerin büyük bir kısmı Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içinde kalmaktadır. Bunun yanında, Moğolistan Cumhuriyeti, Kırgızistan, Rusya Federasyonu ve Çin in İç Moğolistan ile Doğu Türkistan bölgelerinde oldukça önemli miktarda Göktürk dönemine dair arkeolojik kalıntılar gün yüzüne çıkarılmıştır. Göktürk dönemine ait arkeolojik kalıntılar ile ilgili ülkemizde yapılan araştırmaların sayısı oldukça sınırlıdır. Her ne kadar bu döneme ilişkin kültürel materyaller her ne kadar Hun dönemine oranla daha yakın bir döneme ait olsalar da, sayılarının çok sınırlı olması, bu kalıntıları daha da değerli kılmaktadır. Bu dönemden kalma arkeolojik kalıntıları konu alan bilimsel araştırmaların artması, bizim Göktürk dönemini daha iyi anlamamıza yardımcı olacaktır. Biz bu kısa çalışmamızda Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içinde kalan bölgelerde arkeolojik kazılar sırasında ele geçirilen maddi kültür kalıntıları hakkında bilgiler vererek, bunların Tük Kültür Tarihi bakımından önemini analiz etmeye gayret edeceğiz. Anahtar sözcükler: Göktürk, Arkeoloji 1 Dr.,Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, afsinu@hotmail.com.

2 Ayhan Afşın Ünal AN OVERALL ASSESSMENT ON ARCHAEOLOGY IN THE GOKTURKS PERIOD Abstract Chinese sources contain and provide very rich and extensive information relating to the Gokturks period, which constitutes the second important part of the Ancient Turkish history after the Hun period. As is known, even though written sources offer us very valuable information, they cannot give recent news. The sole source containing recent information for the historians is the archaeological remains. Then again, even though majority of the works revealed by the archaeological excavations do not provide written information, they tend to strengthen the existing ones. Majority of the geographical regions where the Gokturks lived remains within the boundaries of People's Republic of China. In addition to this, the Mongolian People's Republic, Kyrgyzstan, Russian Federation, and Inner Mongolia of China, and East Turkistan constantly reveal significant archaeological excavations relating to the Gokturks period. Researches on archaeological remains relating to the Gokturks period are very few in numbers. Although cultural materials relating to the aforecited period is for a relatively recent period of time when compared to that of the Hun period, the fact that they are very few in number makes such remains more valuable. Increased number of scientific researches relating to archaeological remains from that period will absolutely help us better understand the Gokturks period. In this study, best efforts will be made to provide information regarding tangible cultural assets obtained from archaeological excavations in the areas remaining within the boundaries of People's Republic of China, and we will endeavour to analyse importance of such as far as the Turkish Culture and History is concerned. Key words: Gokturks, Archaeology GİRİŞ Çok eski ve zengin bir içeriğe sahip olan eski Türk tarihinin ikinci önemli kısmını Göktürk dönemi oluşturmaktadır. Moğolistan Cumhuriyeti topraklarında 19. yüzyılın son çeyreğinde keşfedilen Göktürk Anıtları, başta Almanya, Fransa, İngiltere, Hollanda, Finlandiya ve Macaristan gibi batılı ülkeler olmak üzere, Japonya ve Çin gibi ülkelerde Göktürk tarihine olan ilgiyi hızla artırmıştır. Çin de Göktürkler ile ilk bilimsel araştırma 1936 yılında Çinli tarihçi Wang Riwei tarafından yapılmıştır. Dingling Milleti Hakkında Bir Araştırma adını taşıyan bu çalışmanın bu ülkede Göktürklere dair araştırmalara öncülük ettiğini söyleyebiliriz. 2 Çin de Göktürk arkeolojisine dair kazı çalışmaları 1950 li yıllarda başlamıştır. Göktürklerin coğrafi olarak dağıldıkları bölgeleri Moğolistan Cumhuriyeti ile İç Moğolistan Moğol Otonom Bölgesi oluşturmaktadır. Bunların yanında Göktürklerin hüküm sürmedikleri coğrafyada da Göktürklere ait arkeolojik kazı yerleri keşfedilmiştir. Bu kazı yerlerinde ortaya çıkarılan mezarların bazıları, çeşitli nedenlerden dolayı ülkelerini terk edip Tang döneminde ( ) Çin in o dönemdeki başkenti olan Chang an (günümüzde Shaanxi eyaletinin başkenti Dali Zhabu, Zhongguo Minzu Shi Yanjiu (Çin Milletlerinin Tarihi Hakkında Araştırmalar), Merkezi Milletler Üniversitesi Yayınevi, Pekin 2010, s. 288.

3 Göktürk Dönemi Arkeolojisi Hakkında Genel Bir Değerlendirme Xi an ın bulunduğu şehir) ile buraya yaklaşık olarak 20 km uzaklıktaki Xianyang şehrine gelip yerleşen ve dönemin Çin hükümdarlarının hizmetine giren Aşina Sülalesi ne mensup tarihi şahsiyetlere aittir. 3 Ne var ki, bu ilginin etkisiyle yapılan araştırmaların çok büyük bir kısmı Göktürklerin siyasi tarihlerini merkez alan araştırmalardan oluşmuş, onların kültürel hayatları hakkında bilgiler verebilecek maddi kültür kalıntıları, eski yerleşim merkezi alıntıları hakkında bilgiler veren bilimsel araştırmalar oldukça sınırlı kalmıştır. Oysa arkeoloji elde edilen ilerlemeler, yazılı kaynaklardaki kayıtların doğruluğunu sağlamakta ve hangi konuyu araştırıyorsak onunla bilgilerimizi zenginleştirmektedir. Örneğin Eski Tang Hanedanı Kitabı adlı bir Çin kaynağında, Göktürklerde bir insan öldüğünde, ölünün yakınları düzenledikleri törenlerde, ölünün yakıldığını ve yakma işleminin tamamlanmasının arkasından, küllerinin bir araya getirilerek bir kaba konduğunu ve bu kabın da mezarın bir köşesine yerleştirildiğini haber vermektedir. 4 Nitekim Orta Asya da bulunan Harezm şehri yakınlarında açılan bir Göktürk mezarından içinde insan küllerinin bulunduğu bir kap bulunmuştur. 5 Fakat sonraki dönemlere ait Göktürk mezarlarında taştan yapılmış tabutlara rastlanması, Göktürklerin ölülerini yakmaktan vazgeçip toprağa gömmeye başladıklarını göstermektedir. 6 A. ÇİN DE GÖKTÜRK DÖNEMİNE DAİR ARKEOLOJİK ARAŞTIRMALAR Arkeolojik araştırmaların arz ettiği büyük önem nedeniyle biz bu çalışmamızda, Çin de Göktürk dönemi hakkında arkeolojik kazılar ve bu kazılar sırasında bilim âlemine kazandırılan kalıntılara dair bilgiler vererek bunları değerlendirmeyi uygun bulduk. 7 Çin de yapılan arkeolojik araştırmalar sırasında Göktürk Aşina sülalesine mensup kağanların mezarlarına da rastlanmıştır. Bu mezarların en önemlisi Aşina Zhong a ait olup Xi an şehrinin Liquan ilçesinin Xizhou köyü yakınlarında gün yüzüne çıkarılmıştır. Yeni Tang Hanedanı Kitabı adlı Çin kaynağının 110. Bölümü ile Eski Tang Hanedanı Kitabı nın 109. bölümünde Aşina Zhong a özel biyografi kısımları ayrılmıştır yılının haziran ayında keşfedilen bu mezar oldukça büyük bir ebatta inşa edilmiş olup, mezarın içinde uzunca bir koridor yapılmıştır Bu koridorunun uzunluğu 19 m. Genişliği ise 2,7 metredir. Bu mezarda çeşitli şekillerde muhafaza edilmiş heykeller toprak ve porselen eşyalar, duvar resimlerinin yanı sıra iki adet de Çince olarak yazılmış yazıt da bulunmuştur. Özellikle büyük olan yazıt 644 yılında meydana gelen olaylar hakkında ayrıntılı bilgiler vermektedir Eyüp Sarıtaş, Aşina Zhong un Mezarı Hakkında Kısa Bir İnceleme, Şarkiyat Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Sayı XXl, 2012/2, İstanbul 2012, s Ou Yangxiu, Jiu Tang Shu (Eski Tang Hanedanı Kitabı), Tian Chengcı Biyografisi, Cilt Xll, Bölüm 141, Biyografi No 91, Xinhua Yayınevi, Pekin 1992, s Cha Binsheng, Tang Dai Jiu Xing Hu Lisu Congkao (Tang Döneminde Dokuz Oğuzlarda Görülen Törenler Hakkında Bir İnceleme), Wen Shi (Edebiyat-Tarih Araştırmaları), Sayı Liu Yonglian, Shilun Tujue Zangsi Fengsu de Liubian (Göktürklerde Ölü Gömme Geleneklerinin Değiştiğine Dair Bir İnceleme), Xibei Minzu Yanjiu (Kuzeybatı Milletleri Araştırmaları), 2001, Sayı 3, s Makalemizi yazarken Çince olarak yazılmış materyalleri temin ederek, ihtiyacımız olan kısımlarını Çince den Türkçe ye tercüme etme lütfunda bulunan arkadaşım Doç. Dr. Eyüp Sarıtaş a burada teşekkür etmek benim için büyük bir zevktir. 8 Lin Gan, Tujue Yu Huihe Lishı Lunwen Xuanji (Göktürk ve Uygur Tarihi Hakkında Seçme Yazılar), Cilt ll; Zhonghua Yayınevi, Pekin 1979, s. 880.

4 Ayhan Afşın Ünal Çin de Göktürk dönemine dair arkeolojik çalışmalar oldukça sınırlı kalmıştır. Orhun Anıtları adı da verilen Moğolistan da keşfedilen Runik yazılı taş anıtların dışında, Göktürklere ait önemli sayıda mezarlar gün yüzüne çıkarılmıştır. Yukarıda, Göktürk araştırmalarına önem veren ülkelerden birisinin de Çin olduğunu ifade etmiştik. Çin in Arkeoloji alanında en önemli araştırma kurumlarından birisi olan İç Moğolistan Arkeolojik Eserler ve Arkeoloji Araştırma Enstitüsü Moğolistan Milli Tarih Müzesi ile 2005 yılında yaptıkları bir anlaşma ile ortak bilimsel kazıların başlatılmasına ön ayak olmuşlar ve bu anlaşma uyarınca, Moğolistan ın orta ve doğu kesimlerinde göçebe milletlerin hüküm sürdükleri eski ören yerlerinde kazılar başlatmışlardır. Bu kapsamda iki ülkenin arkeologları sözü edilen bölgeler de 11 adet Göktürk kalıntı yerleri keşfetmişlerdir. 9 Moğolistan da Göktürklere dair Göktürklerinin bulundukları bölgeler iki kısma ayrılmaktadır: 1. Ülkenin kuzeyinde yer alan bozkırlar bölgesi. Bu kısma dâhil olan buluntu yerlerinde elde edilen kalıntılar arasında büyük oranda mezarların etrafına konulan balballar ve çeşitli şekillerdeki taşların bir araya getirildiği mezarlardır. Bu bölgede ilk arkeolojik kazı çalışmaları Moğol arkeolog Jifaji tarafından 1972 yılında başlatılmış olup, kazılar sırasında büyük bir mezar içinde ve etrafında çok sayıda balbal, çeşitli şekiller verilmiş taş parçaları, taş tabutlar ortaya çıkarılmıştır yılında ise İç Moğolistan Arkeolojik Eserler Araştırma Ekibi ne bağlı arkeologlar, yukarıda sözü edilen yerleşim yeri yakınlarında Xilamulun Irmağı kıyısında büyük bir Göktürk mezarı bulmuşlardır. Oldukça büyük olan bu mezarda, büyük taş kaidelerinin yanında, çok miktarda at ve sığır kemik kalıntıları da bulunmuştur. 10 Aynı ekip 1995 yılındaki kazılar sırasında 13 adet Göktürk mezarlarını gün yüzüne çıkarmayı başarmışlardır. Birbirlerine çok yakın olarak bulunan bu mezar grubu doğu yönünden batıya doğru sıralanmış bir vaziyete olduğu rapor edilmektedir. Bu mezar gurubunda bol miktarda taş parçalarının dışında yanmış tahta parçaları ile küller mevcuttur. Başka türden kalıntılara rastlanmamıştır. İç Moğolistan Arkeoloji Araştırma Grubu 2000 yılında gerçekleştirdikleri kazılar sırasında yaklaşık 20 adet mezar keşfetmişlerdir. Diğer mezarlarda olduğu gibi, bunların etrafı da balballar ve kaba şekiller verilmiş taşlarla donatılmışlardır. Fakat mezarların içinde ya da dışında her hangi bir kalıntı türüne rast gelinmemiştir. İç Moğolistan ın Wulanchabu şehri yakınlarında bulunan eski mezar gruplarının bir kısmı Göktürk dönemine it olup, büyük bir kısmı ise Hunlara ait mezarlar olduğu bildirilmektedir. Kare şeklinde inşa edilmiş olan bu Göktürk taş mezarları Jin Hanedanı dönemi ( ) mezarlarına şekil olarak çok benzemektedir Göktürk mezarlarının yoğun olarak bulunduğu bir diğer yer ise Laoha Irmağı yakınlarıdır. Dağ şeklinde inşa edilen bu mezarlardan altın ve gümüşten yapılmış eşyalar çıkarılmıştır. Bu mezar grubu, değerli madenlerden yapılmış eşyaların bulunması nedeniyle mezar hırsızlarının saldırısına uğramıştır. Dolayısıyla arkeologların, bu mezardan çıkardıkları eşya kalıntıları, hırsızların çaldıklarından çok daha az sayıdadır. Bu mezarların iki tanesinde insan kemikleri kalıntısının yer aldığı, kazı ekibinin raporunda yer almaktadır. Buluntu eşyaları Zhang Wenping, Tujue Kaogu Wenhua Chutan (Göktürk Arkeolojisi ve Kültürü Hakkında İlk Tartışmalar), Inner Mongolia Social Sciences, 2007, Sayı 5, s Zhang Wenping, Tujue Kaogu, a. g. m. s Zhang Wenping, Tujue Kaogu, a. g. m. s. 52.

5 Göktürk Dönemi Arkeolojisi Hakkında Genel Bir Değerlendirme arasında, gümüş çaydanlıklar, çanaklar, bardaklar ve kaşıklar mevcuttur. Ayrıca altından yapılmış 99 adet kemer süsleri ve gümüşten yapılmış süs eşyalarının bulunması da oldukça dikkat çekicidir. Çinli arkeologlar, bu mezar grubundan çıkarılan kalıntıları 8. yüzyılın ilk yıllarına tarihlendirmektedirler. Buluntuların özelliklerinden de anlaşılacağı üzere, bunlar Göktürk özelliklerini taşımaktadırlar. Çin de Göktürklere ait buluntuların ortaya çıkarıldığı yerleri arasında Doğu Türkistan daki Baozıdong, Keermuqi, Boma gibi eski ören yerleri; Shaanxi eyaletinin Xi an ve Xianyang şehri yakınları ile İç Moğolistan Moğol Otonom Bölgesi sınırları içinde kalan Lijia Yingzı ve Yinshan Dağları nın bulunduğu bölgelerdir. Xian ve Xianyang şehirlerinde çok satıda Göktürk prensleri, kağanları ve devlet adamlarının mezarları açılmıştır. Buralarda Göktürklere ait arkeolojik kalıntılarının bulunmasının nedeni, o devirlerde Göktürklerin yoğun olarak Çinlilerle siyasi ve kültürel ilişkilerde bulunmuş olmalarıdır. Xianyang şehrindeki müze ile Xi an Tarih Müzesi nde çok miktarda yazılı ve yazısız arkeolojik eserler Göktürk dönemine ait olup, dönüşümlü olarak sergilenmektedir. Öyle ki Göktürklerin Aşina sülalesine mensup birçok tarihi şahsiyet bu şehirlere yerleşerek ömürlerinin sonuna kadar buralarda yaşamışlardır. Göktürk döneminin kalıntıları, Hun dönemine göre daha farklı ve daha sağlam bir şekilde günümüze kadar gelebilmişlerdir. Bunlardan daha önemli bir husus ise, Göktürklerin kendilerine ait bir yazı sistemiyle kendi dillerinde çeşitli maddeler üzerine (taşlar, tahta parçaları gibi) kaydettikleri yazılı materyaller bırakmış olmalarıdır. Diğer taraftan Hun devrinde pek fazla sayıda rastlamadığımız heykel ve balbal kalıntılarına Göktürkler devrinde bol miktarda bulabiliyoruz. Ayrıca Göktürk dönemi kalıntıları sadece İç Moğolistan ve Moğolistan topraklarıyla sınırlı kalmamış, Doğu Türkistan ve Shaanxi eyaletlerinde de önemli miktarda çıkarılmıştır Göktürk devri Çin kaynakları ile arkeolojik kalıntılardan anlaşıldığına göre, Göktürkler demir madeninden çok çeşitli eşyalar yapma yeteneğine sahiptiler. Doğu Türkistan Arkeoloji Araştırma Ekibi, Tanrı Dağları nın güney kesiminde yer alan Luopu ve Kuça gibi eski tarihi yerlerde, çok geniş bir alana yayılmış demir eritme işinde kullanıldığı anlaşılan kalıntılar keşfetmişlerdir. Fakat Cungarya Havzası nda bu gibi buluntulara çok nadir rastlanmıştır. 13 Diğer taraftan, Keermuqi de ortaya çıkarılan 32 adet etrafında ve içinde balbal ve taş tabut bulunan mezarlardan sadece 10 tanesinde çok az sayıda küçük parçalar halinde demir eşya kalıntılarına rastlanmıştır. Burada da demir eritme ve maden yeri açma işinde kullanılan aletler ele geçirilmiştir. Bu buluntular Göktürkler Altay Dağları nı güney amaçlarında yaşadıkları dönemlerde, demir madenini eritme ve demirden eşyalar imal etme sanatında çok gelişmiş olduklarını kanıtlamaktadır. 14 B. GÜNLÜK HAYATTA KULLANILAN EŞYALAR Göktürklerden kalan arkeolojik kalıntıların büyük bir kısmı günlük hayatta kullanılan eşyalardır. Bu eşya kalıntıları çoğunlukla Doğu Türkistan bölgesinde bulunmuş olup, kazanlar, bakraçlar, çömlekler, taslar, tabaklar, bardaklar, kavanozlar, bıçaklar, kepçeler, çaydanlıklar ve 12 Eyüp Sarıtaş, Çin de Yapılan Arkeolojik Araştırma ve Kazılara Göre İslamiyet ten Önce Türklerde Kültürel Hayat (En Eski Çağlardan lx. Yüzyılın Ortalarına Kadar), Scala Yayınevi, İstanbul, 201, s Wu Jingshan, Tujue Shı Huixing Ji Yanjiu (Göktürklerin Toplumsal karakteri Hakkında Bir Araştırma), Merkezi Milletler Üniversitesi Yayınevi, Pekin 1994, s Wu Jingshan, a. g. e. s. 47.

6 Ayhan Afşın Ünal kandillerden oluşmaktadır. Göktürklerin kendilerine mahsus sanat anlayışları olduğundan şüphesiz günlük hayatta yoğun olarak kullanılan bu eşyalar sade bir biçimde yapılanların yanında, üzerinde çeşitli süsleme ve desenlerin bulunduğu sanat ürünleri şeklinde üretilenleri de mevcuttur. Madeni eşya yapımına büyük önem verdiği anlaşılan Göktürkler, bakraçları demir de altından yapmayı tercih ederlerdi. Bunlar arasında en fazla dikkat çekici olanları 1990 yılında Doğu Türkistan ın İli şehrine bağlı Boma ilçesi yakınlarında bulunan altından yapılmış ve 14 cm uzunluğunda ve 12,3 cm çapında olan kaptır. 15 Göktürklerin demir madenini işlemeleri konusunda, kazılar sırasında ortaya çıkarılan el yazmalarında da önemli bilgiler yer almaktadır. Turfan yakınlarında bulunan Astana daki 307 numaralı mezardan çıkarılan Gaochang Devleti nin yabancı elçilerle tüccarlar için yiyecek stoku belgelerinde, Gaochang ülkesine Göktürk Abo Kağan tarafından gönderilen demir ustasının gıda maddeleri isteği ile ilgili önemli kayıtlar mevcuttur. Aynı yerde çıkarılan bir diğer belgede ise Göktürk Tan Han Kağan ın, Mobantuo nun altın ustası olarak gönderildiği belirtilmektedir. 16 C. AT KOŞUM TAKIMLARI At koşum takımları Hun mezarlarında çok fazla sayıda bulunurken, daha geç bir devir olan Göktürk dönemi mezarlarında oldukça sınırlı sayıda rastlanmıştır. Arap coğrafyacı İbn el- Fakih, Türgiş hakanının kendi eyerlerini kendi elleriyle yaptığını kaydetmektedir. 17 Fakat burada Arap yazar, Türgiş kağanının eyerini hangi madenden yaptığı konusunda açıklayıcı bilgiler vermemektedir. Keermuqi de açılan Göktürk mezarlarından çıkan bronzdan yapılmış at koşum takımları rapor edilse de, bunlarla ilgili ayrıntılı bilgiler verilmemektedir. 18 Rusya daki kazılar sırasında bulunan Göktürklere ait at koşum takımlarının deriden yapıldığı bildirilmektedir. Çin arkeoloji raporları bize bu konuda doyurucu bilgiler vermese de, bu ülkede ele geçirilen at koşum takımlarının çoğunlukla deriden yapıldığını söylemek mümkündür. Göktürklerin yaptıkları at koşum takımlarının, o dönemde Çin yapımı koşum takımlarına büyük etkiler bırakmıştır. Zira yaygın olarak bilinmektedir ki, Türkler atı profesyonel olarak kullanıyorlar ve çeşitli şekillerde at koşum takımları imal ediyorlardı. Fakat Sun Chı adlı Çinli bir arkeolog, Göktürk yapımı at koşum malzemelerinin Göktürk devrinde pek fazla tercih edilmediğini ileri sürüyorsa da, bunun nedenleri konusunda suskun kalmayı tercih etmektedir. Ona göre bu gibi Göktürk eşyaları daha sonraki Liao Devleti döneminde Çin de yaygın olarak kullanılıyordu. Göktürklerin ürettikleri at koşum takımlarının bulundukları yerler Çin ile sınırlı değildir. Örneğin 1925 yılında Rus arkeolog Pavlovka, Moğolistan daki Tula Irmağı nın kenarındaki Wulanshısımo daki bir mezarda at gemleri ve at zırhları bulmuştur. 19 D. ASKERİ EŞYALAR Sergei Alkin, Şincan ın Tiyanşan Bölgesindeki Yeni Arkeolojik Keşifler, Erken Türk Kalıntıları İçin Bir Araştırma, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 1, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s Yu Taishan, Xiyu Wenhua Shı (Batı Bölgeleri Kültür Tarihi), Çin Youyi Yayın Şirketi, Pekin 1996, s Sergey G. Klyashtorny Kazakistan-Türk ün Üçbin Yılı, Çev: D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2003, s Xinjiang Keermuqi Gumu Qn Fajue (Doğu Türkistan Keermuqi Mezar Gruplarının Bulunuşuna Dair Kısa Rapor), Wenwu 1981, sayı 1, s Jiang Yingliang, Zhongguo Minzıu Shı (Çin Milletler Tarihi), Millet Yayınları, Pekin 1990, Cilt l-ll, s. 4

7 Göktürk Dönemi Arkeolojisi Hakkında Genel Bir Değerlendirme Askeri yaşamda kullanılan çeşitli silahlar ve bu silahlar ile birlikte kullanılan ok uçları yaylar, mızraklar, kın parçaları zırhlar ve savaş arabaları kalıntıları takip etmektedir. Göktürk dönemi ile ilgili yapılan arkeolojik kazılarda bulunan askeri amaçlı kullanılan buluntuların sayısı Hun devrinde bulunanlara nazaran oldukça sınırlıdır. Rus tarihçisi Kızlasov, eski Türk toplulukları tarafından kurulan askeri birliğin mızraklı piyade sınıfının olduğunu ileri sürmektedir. Bu sınıf, yaş gruplarına ayrılmış ve eşit haklara sahip erkeklerden oluşmaktaydı. Bu silahlı halkın, daha doğrusu toplumsal yapının kalıntıları büyük kollektifler dönemi kan akrabalığı ile temsil edilmiş ve Runik yazılı yazıtlarda yansımasını bulmuş ve Ortaçağ a kadar korunmuştur. Göktürklerin askeri yapılarının incelenmesi ile bağlantılı olarak yapılan bu araştırma, elbette onların toplumsal yapısının çizgilerini de ortaya koyacaktır. 20 Nitekim Taştık Kültürü ne ait piyade tasvirlerinin sayısı oldukça fazladır. Bu piyadelerde sık sık boylu boyunca kalkan, zırh, uzun cengâveri canlandıran eski bir resim vardır ve çoğunlukla da bunların hepsi okçudur. 21 E. YAZILI BULUNTULAR Göktürkler tarafından yapılmış ve üzerinde yazılar bulunan arkeolojik kalıntılarının sayıları oldukça fazladır. Gerek kayalar ve gerekse büyük taş parçaları üzerine yazılıp, halkın görebileceği yerlere konan bu gibi yazıtlar, bize, Göktürk halkının önemli bir kısmının okuma yazma bildiklerini göstermektedir. Göktürkçe olarak büyük taş anıtlar üzerine yazılmış kalıntılar hakkında en fazla araştırma yapan Çinli âlim Han Ruilin dir. Sözünü ettiğimiz bilim adamı, bilinen Göktürkçe yazılmış olan taş yazıtların içeriği ve bunlarla ilgili araştırmaları Çince ye tercüme ederek Çin bilim âlemine tanıtmıştır. Bu bakımdan Han Ruilin in araştırmaları arkeolojik kazılar sırasında keşfedilen Runik yazılı anıtlar için çok önemlidir yüzyılın son çeyreğinden itibaren Göktürkçe yazılı materyaller ile ilgili birçok araştırma yapılmış, fakat Göktürklerin okuma-yazma bilmeleri konusunda pek fazla ve ayrıntılı bilgiler verilmemiştir. Bu konuda Rus Türkolog Prof. Dr. Dmitri Vasilyev in Türk kültür tarihi bakımından çok önemli tespitleri vardır. Ona göre, Göktürk Runik yazıtlarını araştıran bilginler, yeni buluşları yayınlarken, Runik Alfabenin Türkler tarafından kullanılmasının yaygınlığı sorununa özel bir dikkat göstermediler. Fakat aynı zamanda Runik Alfabenin sadece mezar taşlarında değil, daha geniş bir alanda kullanıldığına işaret ettiler. 23 SONUÇ Çin in kuzeyinde 6. Yüzyılın ortalarında tarihte Türk adını ilk kullanan, bir devlet kuran Göktürkler, Orta ve Kuzey Asya tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Asya medeniyetinin merkezi durumundaki İpek Yolu nun geçiş güzergâhlarından bazı kısımlarında da hâkim olan bu devlet siyasi, ekonomik ve kültürel bakımlardan en fazla ilişkilerde bulunduğu ülke Tang Hanedanı idi. Göktürklerin yaşadıkları toprakların büyük bir kısmı günümüzde Çin sınırları içinde bulunması nedeniyle, Göktürklerin tarihi ve kültürü hakkında bize en yeni bilgiler sunan I. L. Kızlasov, Materialı Ranei İstorii Tyurkov (Türklerin Eski Tarihine İlişkin Materyaller), Rossiyskaya Arheologiya, 1996, Sayı lll, s Kızlasov, a. g. m. s Han Zhongyi, Bei Tujue Bai Nian Yanjiu ( ) (Kuzey Göktürklerine Dair Yüzyıllık Araştırmalar ) ), Qinghai Milletler Araştırmaları Dergisi, 2006, Sayı 1, s Dmitri D. Vasilyev, Kök Türklerin Okuma-Yazma Bilmeleri Sorunu, Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Eylül 1989, Ankara, s. 297.

8 Ayhan Afşın Ünal kalıntılar Çin de yapılan kazılar sırasında elde edilmiştir. Ne var ki onlardan günümüze kadar ulaşabilen maddi kültür kalıntılarının sayıları oldukça sınırlıdır. Rahatlıkla söyleyebiliriz ki, Göktürkler hakkındaki yazılı kaynaklardaki bilgiler, başta yazıtlar ve mezar taşlarında ve diğer toprak ve madeni eşyalar üzerinde yazılan kayıtlardan çok daha fazladır. Kazılar sırasında elde edilen kalıntılar bize Göktürklerin günlük yaşamlarında kullandıkları eşyalar, at koşum takımları, savaşlar sırasında kullandıkları silahlar ve çeşitli eşyalar üzerine çizdikleri çizgi ve desenlerden onların sanat anlayışları hakkında önemli bilgiler elde etme imkânı bulabiliyoruz. Son yıllarda sayıları hızla artan Göktürk mezarlarından çıkarılan eşyalar ve kül ve kemik kalıntıları ve bu mezarların mimari yapıları bize Göktürklerin ölü gömme gelenekleri ve mezar mimarisi konusunda çok önemli bilgiler sunmaktadır. Göktürklere ait arkeolojik yadigârların tarihi ve kültürel bakımlardan bu kadar önem arz etmesine rağmen, Türkiye de bu alandaki araştırmaların sayıları yok denecek kadar azdır. Bu nedenle biz bu kısa çalışmamızda bu konuya dikkat çekerek, konuya Türk ve yabancı bilim insanlarının daha fazla ilgi duymalarını sağlamaya gayret ettik. Türkiye her ne kadar coğrafi bakımdan Çin e uzak olsa da, sadece Göktürklere ait değil, bunun yanında Hunlar ve Uygurlar dönemine ait pek çok sayıda arkeolojik kalıntılarını müzelerinde barındırmaları ve bu dönemlere ait çeşitli eyaletlerde kazılar gerçekleştiriyor olmaları nedeniyle bu ülkedeki Orta ve Kuzey Asya tarihine ışık tutan arkeolojik kalıntılarla ilgili araştırmalarını yakından takip etmelidir diye düşünüyoruz. BİBLİYOGRAFYA Alkın Sergei, Şincan ın Tiyanşan Bölgesindeki Yeni Arkeolojik Keşifler, Erken Türk Kalıntıları İçin Bir Araştırma, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 1, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, Cha Binsheng, Tang Dai Jiu Xing Hu Lisu Congkao (Tang Döneminde Dokuz Oğuzlarda Görülen Törenler Hakkında Bir İnceleme), Wen Shi (Edebiyat-Tarih Araştırmaları), Sayı 35. Jıang Yingliang, Zhongguo Minzu Shı (Çin Milletler Tarihi), Millet Yayınları, Pekin 1990, Cilt l-ll. Dalı Zhabu, Zhongguo Minzu Shi Yanjiu (Çin Milletlerinin Tarihi Hakkında Araştırmalar), Merkezi Milletler Üniversitesi Yayınevi, Pekin Han Zhongyi, Bei Tujue Bai Nian Yanjiu ( ) (Kuzey Göktürklerine Dair Yüzyıllık Araştırmalar ), Qinghai Milletler Araştırmaları Dergisi, 2006, Sayı 1. Kızlasov I. L. Materialı Ranei İstorii Tyurkov (Türklerin Eski Tarihine İlişkin Materyaller), Rossiyskaya Arheologiya, 1996, Sayı lll. Klyashtorny Sergey G. Kazakistan-Türk ün Üçbin Yılı, Çev: D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul Lın Gan, Tujue Yu Huihe Lishı Lunwen Xuanji (Göktürk ve Uygur Tarihi Hakkında Seçme Yazılar), Cilt ll; Zhonghua Yayınevi, Pekin 1979.

9 Göktürk Dönemi Arkeolojisi Hakkında Genel Bir Değerlendirme Lıu Yonglian, Shilun Tujue Zangsi Fengsu de Liubian (Göktürklerde Ölü Gömme Geleneklerinin Değiştiğine Dair Bir İnceleme), Xibei Minzu Yanjiu (Kuzeybatı Milletleri Araştırmaları), 2001, Sayı 3. Ou Yangxiu, JIU Tang Shu (Eski Tang Hanedanı Kitabı), Tian Chengcı Biyografisi, Cilt Xll, Bölüm 141, Biyografi No 91, Xinhua Yayınevi, Pekin Sarıtaş Eyüp, Çin de Yapılan Arkeolojik Araştırma ve Kazılara Göre İslamiyet ten Önce Türklerde Kültürel Hayat (En Eski Çağlardan lx. Yüzyılın Ortalarına Kadar), Scala Yayınevi, İstanbul, 201. Vasılyev Dmitri D. Kök Türklerin Okuma-Yazma Bilmeleri Sorunu, Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Eylül 1989, Ankara. Wu Jingshan, Tujue Shı Huixing Ji Yanjiu (Göktürklerin Toplumsal karakteri Hakkında Bir Araştırma), Merkezi Milletler Üniversitesi Yayınevi, Pekin Xınjıang Keermuqi Gumu Qn Fajue (Doğu Türkistan Keermuqi Mezar Gruplarının Bulunuşuna Dair Kısa Rapor), Wenwu 1981, Sayı 1. Yu Taishan, Xiyu Wenhua Shı (Batı Bölgeleri Kültür Tarihi), Çin Youyi Yayın Şirketi, Pekin Zhang Wenping, Tujue Kaogu Wenhua Chutan (Göktürk Arkeolojisi ve Kültürü Hakkında İlk Tartışmalar, Inner Mongolia Social Sciences, 2007, Sayı