Fatih ÖZCAN. Süleyman Demirel Üniversitesi, İşletme Bölümü Bitirme Ödevi, Ocak 2011

Transkript

1

2 TEŞEKKÜR Bu bitirme projesinin hazırlanmasında danışmanlığımı üstlenen, destek ve yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Hüsrev EROĞLU na, Yüksek Lisans boyunca bilgilerinden ve deneyimlerinden yararlanma fırsatı bulduğum işletme bölümü hocalarıma ve aileme sonsuz teşekkür ederim. Isparta, 2011 Fatih ÖZCAN

3 ii ÖZET GÖLLER BÖLGESİ NDE ARI ÜRÜNLERİNİN PAZAR VE PAZARLAMA SORUNLARI, UYGULANABİLECEK PAZARLAMA STRATEJİLERİ Fatih ÖZCAN Süleyman Demirel Üniversitesi, İşletme Bölümü Bitirme Ödevi, Ocak 2011 Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ahmet Hüsrev EROĞLU İnsan tarafından bilinçli olarak üretimi M.Ö yıllarına ve tüketimi ise daha eskilere dayanan bal, tarih boyunca insan beslenmesi ve sağlığı açısından önem taşımış, mağara resimlerine konu olmuş ve keşfedildiği günden bugüne besinler arasında belki de en gizemlisi olarak dikkatleri üzerinde toplamıştır. Ayrıca, balarısı ürünleriyle meydana getirdiği katkılardan daha fazlasını kültür bitkilerinin tozlanmasındaki etkisiyle oluşturmaktadır. Arı bitkisel üretimin vazgeçilmez unsurlarındandır. Bu araştırmanın amacı Göller Bölgesi nde arı ürünlerinin pazar ve pazarlama sorunlarını araştırarak uygulanabilecek pazarlama stratejileri belirlemektir. Arıcılık ile ilgili belirlenen pazarlama stratejileri literatür taramasından elde edilen bilgiler ve bölge yetiştiricileri ile yüz yüze yapılmış görüşmelerden elde edilen bilgiler ışığında geliştirilmeye çalışılmıştır. Birinci bölümde arı ve arıcılık başlığı altında arı, arı türleri, arıcılık, arıcılığın önemi ve gelişimi hakkında bilgiler verilmiş, Dünya da, Türkiye de ve Göller Bölgesi nde arıcılık faaliyetleri incelenmiştir. İkinci bölümde Göller Bölgesi nde arıcılık ürünlerinin pazar ve pazarlama sorunları araştırılmıştır. Üçüncü bölümde ise ikinci bölümde arıcılıkla ilgili tespiti yapılan pazarlama sorunlarına karşı stratejiler geliştirilebilmiştir. Sonuç olarak Göller bölgesinde arıcılık örgütsüz ve dağınık bir yapıdadır. Arıcılık yan gelir kaynağı ve hobi olarak yapılmaktadır. Profesyonel olarak arıcılığı meslek edinmiş arıcılar bulunmamaktadır. Bu nedenle arıcılık sektörü büyük ölçüde kayıt dışıdır. Anahtar Kelimeler: Bal, Arıcılık, Göller Bölgesi

4 iii ABSTRACT MARKET AND MARKETİNG PROBLEMS OF BEE PRODUCTS IN THE REGİON OF LAKES, APPLİCABLE MARKETİNG STRATEGIES FATİH ÖZCAN Süleyman Demirel University, Management Department Final Assignment, January 2011 Advisor: Assistant Prof. Ahmet Hüsrev Eroğlu Honey, of which conscious production reaching to 4000 B.C. and consumption to further past, has carried importance for human nutrition and health, has been subject to cave drawings, and since the day it was first discovered, it has gathered attention, maybe as the most mysterious of the nutrients. In addition, honeybee creates much more contribution with its effect on pollination than the contribution it created with its products. Bee is one of the indispensable elements of vegetal production. The objective of this research is to determine applicable marketing strategies by searching market and marketing problems of bee products in the Region of Lakes. Marketing strategies determined about beekeeping are developed in the light of information attained through scanning written works and interviewing face to face with regional producers. In the first part, under the subhead of bee and beekeeping, information about bee, bee kinds, importance and development of beekeeping is given, and beekeeping activities in the World, in Turkey, and in Region of Lakes is examined. In the second part, beekeeping products market and marketing problems in the Region of Lakes are explored. In the third part, strategies are developed against the marketing problems about beekeeping that determined in the second part. As a result it is concluded that in the Region of Lakes beekeeping has a scattered and unorganized structure. Beekeeping is performed as an additional income source or as a hobby. There are not beekeepers who adopt beekeeping as a professional job. Therefore, beekeeping sector is mostly out of record. Beekeeping sector is good for thriving at large. Key Words: Honey, Beekeeping, Region of Lakes

5 iv İÇİNDEKİLER KISALTMALAR... vi GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ARI VE ARICILIK ARI, ARICILIK KAVRAMI, ÖNEMİ VE GELİŞİMİ ARI TÜRLERİ VE ÜRÜNLERİ ANAARI İŞÇİ ARI ERKEK ARI ARI ÜRÜNLERİ BAL POLEN ARISÜTÜ PROPOLİS ARI ZEHİRİ DÜNYA DA VE TÜRKİYE DE ARICILIK DÜNYADA ARICILIK TÜRKİYEDE ARICILIK GÖLLER BÖLGESİ NDE ARICILIK BURDUR DA ARICILIK ISPARTA DA ARICILIK İKİNCİ BÖLÜM GÖLLER BÖLGESİNDE ARICILIK ÜRÜNLERİNİN PAZAR VE PAZARLAMA SORUNLARI ÜRETİM SORUNLARI FİYAT SORUNLARI DAĞITIM SORUNLARI TUTUNDURMA SORUNLARI DİĞER PAZARLAMA SORUNLARI ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ARICILIKLA İLGİLİ PAZARLAMA SORUNLARINA KARŞI GELİŞTİRİLEBİLECEK PAZARLAMA STRATEJİLERİ ÜRETİM STATEJİLERİ FİYAT STRATEJİLERİ DAĞITIM STRATEJİLERİ TUTUNDURMA STRATEJİLERİ DİĞER PAZARLAMA STRATEJİLERİ SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ... 50

6 v ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1. İşçi Arıların Görevleri... 6 Çizelge 1.2. Bal Bileşimini Oluşturan Oranlar... 8 Çizelge Türkiye de yılları arası kovan sayısı Çizelge 1.4. Türkiye de yılları arası bal üretim miktarı Çizelge Burdur ili yılları arası kovan sayısı Çizelge Çizelge Burdur ili yılları arası bal üretim miktarı Çizelge Isparta ili yılları arası kovan sayısı Çizelge Isparta ili yılları arası bal üretim miktarı... 19

7 vi KISALTMALAR AB ABD C GDO 10-HDA HMF kg MÖ vs Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Derece Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar 10 Hidroksi Delta-2-Dekenoik Asit Hidroksi Metil Furfurol Kilogram Milattan Önce Vesaire

8 GİRİŞ Canlıların yaşamı doğrudan veya dolaylı olarak bitkilere bağlı olup, aralarında zamanla güçlü ortak organik bağlar kurulmuştur. Buna verilecek en güzel örneklerden birisi; bal arısı ile bitkinin çiçekleri arasındaki ilişkidir. Çiçeklerin tozlaşması (palinasyon) için arılara, arıların da beslenmesi için çiçeklere ihtiyaçları vardır. Arıların polinasyona olan katkıları sebebiyle bitkisel üretimde yarattıkları katma değer bal ve balmumu olarak ortaya koydukları ürünlerin parasal değerinin çok üzerindedir. Arılar, tozlaştırdıkları bitkilerde çiçeklerin meyve ve tohuma dönüşmesini ve bu tür bitkilerin varlığını sürdürmesini sağlamaktadır. Böylece bitkiler ve onların meyve ve tohumlarını tüketen hayvanlar yaşamını sürdürmektedir. Diğer taraftan bitkilerin, hayvanların ve bitkisel ve hayvansal ürünlerle beslenmekte olan insanın yaşamı da arılar sayesinde mümkün olmaktadır. Nitekim Albert Einstein, Bal arılarının yok olması durumunda insanoğlunun yeryüzündeki macerasının 4 yıl sonra biteceğini ifade etmiştir. Amerika da 2004 yılında, ülkemizde kış ve sonrası aşırı arı ölümleri ve koloni sönmeleri görülmüştür. Bu dönemlerde bazı bölge veya iklimlerdeki arılıklarda neden ve nereden ileri geldiği tam olarak anlaşılamayan anormal koloni kayıpları %30 lar ile %100 ler arasında seyretmiştir. Bu kayıplar koloni çökme bozukluğu olarak adlandırılmış ve muhtemel sebeplerde; kötü bakım ve besleme, küresel ısınmaya bağlı iklimsel faktörler, genetik değişikliğe uğramış ürünler, elektro manyetik radyasyon, yüksek gerilim hatları ve baz istasyonları gibi faktörlerdir.

9 2 BİRİNCİ BÖLÜM 1. ARI VE ARICILIK Dünyanın her tarafına yayılmış olmakla birlikte anavatanı Batı Asya veya Anadolu olarak bilinen arı, hayvanlar içerisinde iletişim bağı en kuvvetli ve düzenli canlıların başında gelir. Yabani şekilde yaşayan iki türü daha bulunmakla birlikte, evcil türü Apis mellifica olarak bilinir. Arıcılık faaliyeti toprak gereksinimine ihtiyaç duyulmayan, az bir sermaye ve düşük bir maliyetle üretim yapılabilen bir faaliyettir. (Parkalay, 2004: 1) 1.1. ARI, ARICILIK KAVRAMI, ÖNEMİ VE GELİŞİMİ Arılar doğduğu andan itibaren içgüdüsel olarak diğer arıların bilgi ve birikimine sahip olurlar. Örneğin balarısı mühendis gibi altıgen prizmalar yapar, böylelikle altıgen prizmalar arasında kalıp balın ziyan olması önlenir. Şayet dörtgen olsaydı hacimleri daha az olur ve arıların hareket kabiliyetine engel olmuş olurdu. Başındaki iki anteni ile koku alan bu canlılar, bunları dokunma organı olarak da kullanır. Bacakları aynı zamanda tat alma organıdır. Son araştırmalar, çıplak göze pek renkli görünmeyen çiçeklerin bile arılara morötesi ışınlarla rengârenk göründüğünü açıklamıştır. Arılar bu içgüdüleri sayesinde bulut arkasındaki güneşi bile görürler ve kovanların ve çiçeklerin yerini hesap ederler. Yalnız bu üstünlükleri nedeniyle yeşil ve kırmızıyı göremezler. Yeşil otlardan meydana gelen bir çayır onlara gri görünür. Çiçekler bu renksizliğin içinde parlak renkleriyle ortaya çıkarlar. Çiçek ve bitki türlerinin polenleri arıların ayaklarına yapışır. Arılar farklı bitkilere konarak bu polenlerin taşınmasını sağlar. Polenizasyon adı verilen bu yolla bitkiler döllenerek çoğalır. Arılar 130 bin farklı bitki türünün üremesini sağlar. Bir kovan arı, 1 gün içinde 400 kilometrekarelik bir alanı dolaşarak 1 milyon çiçeğin döllenmesini sağlar. Bu işlem gerçekleşmezse yavaş yavaş yenebilen bitkiler ve meyveleri ortadan kalkar ve bitkiyle beslenen hayvanlar, ardından insanlar ölür. (Tutkun, 2003: 28) Başlangıçta insan ile ilişkilerinde bal arısının çekiciliği sadece bala dayanmaktadır. Fakat daha sonraları sulu balın fermantasyonu sonucu şarap olarak içilebileceği fark edilmiştir. Daha sonraları bal mumu, polen ve bunlara ek olarak arı zehirinden oluşan ürünler demetinin insan beslenmesinde ve hastalıkların iyileştirilmesinde kullanımı keşfedilmiştir. (Örsan, 1991: 9)

10 3 Çeşitli ülkelerde yapılan arkeolojik çalışmalar, toprak kazıları ve mağaralara çizilmiş duvar resimleri, insanoğlunun uzun yıllardan bu yana arıcılıkla uğraştığını göstermiştir. Örneğin, İspanya da Aranas Mağarası nda bulunan ve MÖ 4000 yılında çizildiği belirlenen bir kaya resminde, arı yuvasından bal alan bir insan figürüne rastlanmıştır. Anadolu da, milattan 1300 yıl önce Hitit lerin arıcılık yaptığını belgeleyen birçok tarihi eser bulunmuş, taş yazması kanunlarda arıcılığı ve takas yoluyla bal pazarlamasını düzenleyen maddelere rastlanmıştır. Sümer ve Mısır medeniyetlerinin kalıntılarında da, arıcılık ve baldan bahseden belgeler bulunmuştur. (Tutkun, 2003: 1) Bal arısının, doğadaki ilk yaşama yerleri olarak bilinen yaşlı ağaç gövdeleri ve kaya oyukları arasından çıkartılarak, fenni kovanlara alınması ve uygun yaşam koşullarının sağlanmaya çalışılmasıyla bugünkü modern arıcılık benimsenerek yaygınlaştırılmıştır. İnsanoğlunun bütün bu çabaları, bal ve birbirinden kıymetli diğer arı ürünlerini elde etmek ve polinasyonu yaygınlaştırmak amacıyla gerçekleştirilmiştir. (Tutkun, 2003: 32) İlginçtir; Arılar birbirleriyle dans ederek iletişim kururlar. Bir bal arısı dans ederek diğer bir bal arısına nektarın ve polenin nerde olduğunu işaret ediyor. Dans yönü ve uzaklığı anlatmaya yardımcı oluyor. Bal arıları bir peteği doldurmak için 100 milyon çiçeğin nektarını emiyor ve 100 bin km kanat çırpıyorlar. Bal arıları dakikada kez kanat çırpar bu da vızıltı sesinin nedenidir. Araştırmalara göre bir koloninin 1 kilo bal üretmesi ve yaşamını sürdürebilmesi için 8 kilo bal tüketmesi gerekmektedir. Bunu yapabilmesi için kat ettiği yol yaklaşık olarak 6 kez dünyanın çevresinin dönülmesine eşittir. Bir arı yarım kilo bal için 88 km uçar. ( Arı kovana girip de öldürdüğü fakat dışarı atamadığı fare, kertenkele gibi hayvanları da propolisle kaplayarak çürümekten korur. Çok iyi bir dezenfektandır ARI TÜRLERİ VE ÜRÜNLERİ Bal arılarında koloni kavramı, bir ana arı, on binlerce işçi arı ve yüzlerce erkek arıdan oluşan ve bir kovan içerisinde ortak yaşayan arı ailesini tanımlar.

11 ANAARI Anaarı kolonideki diğer arılar içerisinde en uzun olanıdır. Erkek arıya nazaran ince yapılıdır. Karın kısmı uzun, kanatları vücuduna oranla daha kısadır. Yumurtlama döneminde vücudu yağlıdır. Kanatları kısa olduğundan bu dönemde uçma yeteneği zayıftır. Anaarı, işçi arıyla aynı özellikteki yumurtalardan oluştuğu halde vücut yapısı onlardan oldukça farklıdır. Zehir kesesi en az gelişmiş bireydir, iğnesi hafif çıkıntılı ve kıvrıktır. İnsanı nadiren sokar; iğnesini genelde kendisine rakip olacak anaarılara karşı kullanır. İşçi arının bacaklarında bulunan polen toplama ve temizlik işlevi gören polen sepeti ve fırça denilen yapılar ve mum salgı bezleri anaarıda yoktur. İşçi arının nektar ve su taşımada kullandığı gelişmiş kursak yapısına da sahip değildir. Anaarı, kendi kendine beslenemez. İşçi arılar tarafından ağzına arısütü verilerek beslenir ve dışkısı da onlar tarafından alınır. (Dağroğlu, 2009: 27, 28) Balarısı kolonisinin çoğalması tek bir anaarıya bağlıdır. Anaarı çok gelişmiş bir üreme organına sahiptir ve günde yaklaşık 2000 adet yumurta yumurtlayabilir ki bu yumurtaların ağırlığı kendi ağırlığına eşittir. Ana arı 4-5 yıl kadar yaşayabilir. Fakat doğurganlığı bütün yıllar boyunca aynı kalmaz, koloni doğurganlığını yitiren anaarıyı yeniler. Arıcılıkta bu süre genelde 2 yıldır. Doğal şartlarda bu değişim koloni tarafından gerçekleştirilir. Böyle bir süreçte işçi arılar larvaları arı sütü ile besleyerek yeni anaarının oluşmasını sağlar. Anaarı hücreden çıktıktan sonra diğer anaarı gözlerini arar ve hepsini öldürmek için sokar. Anaarı çiftleşme uçuşuna çıkar ve diğer kolonilerin erkekleri tarafından döllenir. Anaarı koloninin devamlılığı ve düzenini kafasında bulunan bir bezde ürettiği bir kimyasal koku ile sağlar. Anaarı ürettiği bu kimyasalla: Kovanın oğul vermesi ve anaarı üretmesi engellenir, çiftleşme sırasında erkek arıları kendisine doğru çeker, işçi arılarda yumurtalıkların oluşmasını engeller. (Kandemir, 2010: 28) İŞÇİ ARI Arı kolonisinde en kısa ve en ince olan işçi arılar, çiftleşme ve yumurtlama dışında bütün görevleri yerine getiren dişi arılardır. Ortalama güçte kolonilerde mevsime bağlı olarak sayıları bin arasında değişir. Ancak bu sayının çok altında veya üzerinde oldukları durumlar da görülür. Döllenmemiş yumurtadan

12 5 oluşan ve aslında dişi olan işçi arılar, anaarıların kendilerine verdikleri anaarı materyali nedeniyle analı kovanda yumurta üretemezler. Uzun süre anasız kaldıklarında yumurtalıkları gelişir fakat döllenemedikleri için bu yumurtalardan yalnızca erkek arılar oluşur. Kolonide bütün görevler son derece belirli ve düzgün bir işbirliği içerisinde işçi arılar tarafından yürütülür. Özveri, çalışma, dayanışma, paylaşma ve işbölümüne dayalı olan toplumsal yaşamın en gelişmiş örneklerini oluştururlar. Başlıca görevleri kovanın temizliği, onarımı, havalandırılması, sıcaklığının ayarlanması ve dış etkenlere karşı korunmasıdır. Ayrıca peteklerin yapımı, arısütü ve balmumu salgılanması, nektar-polen-propolis ve su toplanması, kuluçka üretimi, koloninin organizasyonu, yavruların beslenmesi ve besin maddelerinin depolanması da görevleri arasındadır. Yaşam süreleri analı bir kovanda bahar mevsiminde ortalama 35 gün, yoğun çalışma içerisinde oldukları bal mevsiminde ortalama 28 gündü. Ancak sonbaharda gözden çıkanlar yıpranmadan kışa girdiklerinden bahara kadar yaşayabilirler. Bu dönemde yaşamlarının 304 güne kadar uzadığı belirlenmiştir Belirtilen yaşam süreleri normal koşullar için geçerli olup, çevre koşulları bu süreyi önemli ölçüde etkiler. Örneğin kıtlık nedeniyle yeterince beslenemeyen işçi arıların yaşam süreleri oldukça kısalır. İşçi arılar aynı koloniden olmasalar bile bir arada toplanma eğilimi gösterirler. Bu davranış onların toplumsal yaşam özelliğine sahip olmalarından kaynaklanır. Bu şekilde kümeleşen işçi arılar bir arada yaşayabilmek için anaarıya ihtiyaç duymazlar. Yaşamlarının sonuna kadar kümeyi korurlar, işbölümü yaparlar Hatta bazıları nektar ve polen toplama hizmeti yaparken diğerleri de topluluk içinde diğer işlevleri yerine getirebilirler. İşçi arılar kuluçka ve anaarıyı beslemek için genç dönemlerinde bol miktarda protein ve yağ asidi içeren arısütü salgılarlar. (Dağroğlu, 2009: 37, 38) İşçi arılar yaşamları boyunca farklı dönemlerde kovan içerisinde farklı görevler üstlenirler.

13 6 Çizelge 1.1. İşçi Arıların Görevleri Dönem Gün Aralığı Görev Yumurta bırakılacak gözleri temizlemek ve yavruları sıcak tutmak Büyük larvaları beslemek Küçük larvaları beslemek Petek örmek, nektar, polen, suların kovana depolanması Kovan girişinde güvenliği sağlamak Çiçeklerin tozlaşmasına yardımcı olurken, nektar, polen, su ve propolis toplamak Kaynak (Kandemir, 2010: 31, 32) Tarlacı arı eğer çok zengin bir kaynak bulursa bu bilgiyi kovandaki diğer tarlacı arılara bildirmek için arı dansı yapar. ( Kandemir, 2010: 31, 32) ERKEK ARI Kolonideki tek işlevleri, çok azının sahip olduğu bir iş olan anaarıyı döllemektir. İğneleri olmadığı için kendilerini savunamazlar. Dilleri ise kısa olduğu için çiçekten beslenemezler ve yalnızca işçi arılar tarafından veya petekten bal alarak beslenirler. İlkbahar ve yaz başında üretilen erkek arıların sayısı koloninin büyüklüğüne, içinde bulunduğu koşullara ve ırk özelliğine bağlıdır. Bazı özel durumlarda sayıları birkaç bine ulaşabildiği halde normal olarak birkaç yüz dolayındadır. Erkek arıların çok azının anaarıyı dölleme şansına sahip olmasına karşın bu denli çok üretilmesi, işgücü ve kaynak kaybı olarak değerlendirilse bile, aslında garantili bir çiftleşme, genetik zenginlik ve doğal seleksiyon avantajları açısından oldukça yararlıdır.

14 7 Erkek arılar çiftleşmemiş yumurtadan meydana gelir ve dolayısıyla sadece ananın genetik bilgisine sahiptir. Erkek arı kovandaki diğer arılara oranla lüks bir hayat yaşar. İşçi arıların yaptığı gibi kovanda hemşirelik, temizlik, polen ya da nektar toplama ve yavruları besleme gibi görevleri yoktur.sonbaharda nektar akışı azalınca kovandan sürülür ve dışarı atılır. Kışlama sırasında kovanda erkek arı yoktur. (Dağroğlu, 2009: 36) 1.3. ARI ÜRÜNLERİ Arıcılıktan sağlanan bal, polen, arısütü, propolis, arı zehiri ve balmumu, insan yaşamı ve sağlığı açısından son derece önemli ürünlerdir. Her geçen gün sonuçlanan araştırmalar, toplumların dikkatini bu konu üzerine çekmekte ve özellikle uzak doğu ülkelerinde başlayan ve dünyada hızla gelişen arı ürünleriyle tedavi yöntemleri hızla yaygınlaşmaktadır. Apiterapi olarak adlandırılan ve yalnızca arı ürünleri kullanılarak yapılan bu tedavi yöntemlerinin uygulandığı apiterapi merkezlerinin sayısı sürekli artmaktadır. Burada görev yapan araştırıcıların tıp alanında elde ettikleri sonuçlar çoğu kez şaşırtıcı boyutlara ulaşmaktadır BAL İnsan tarafından bilinçli olarak üretimi M.Ö yıllarına ve tüketimi ise daha eskilere dayanan bal, tarih boyunca insan beslenmesi ve sağlığı açısından önem taşımış, mağara resimlerine konu olmuş ve keşfedildiği günden bugüne değin besinler arasında belki de en gizemlisi olarak dikkatleri üzerinde toplamıştır. Küçücük bir canlının binlerce çiçeği dolaşarak insana sunduğu balın insan sağlığı için önemi büyüktür. Çeşitli bitki türlerinden elde edilen ballar, genel olarak içeriğindeki maddeler nedeniyle insan bünyesinde sağlık ve enerji kaynağı olarak önem kazanır. (Dağroğlu, 2009: ) İnsan sağlığı ve beslenmesi yönünden önemli bir gıda ve arı ürünü olan bal, Türk Standartları Enstitüsünün Bal Standardında bitkilerin çiçeklerinde bulunan nektarların veya bitkilerin canlı kısımlarından yararlanarak bazı eşkanatlı böceklerin salgıladığı tali maddelerin balarıları (Apis Mellifera) tarafından toplanması vücutlarında bileşimlerinin değiştirilip petek gözlerine depo edilmesi ve buralarda olgunlaşması sonucunda meydana gelen tatlı bir üründür. Bal başlıca glikoz ve

15 8 früktoz olmak üzere farklı şekerleri ihtiva eder. Balın rengi su beyazından koyu kahverengine kadar değişebilir. Bal akıcı, viskoz, kısmen veya tamamen kristalize olabilir. Balın tadı ve aroması balın menşeine ve bitkinin türüne göre değişir olarak tanımlanmıştır. Çizelge 1.2. Bal Bileşimini Oluşturan Oranlar Bal Bileşimi Oluşturan Maddeler Oranlar (%) Su Şekerler Fruktoz Glikoz Sakaroz 1.31 Maltoz ve İndirgenmiş Şekerler 7.31 Yüksek Şekerler 1.50 Asitler 0.57 Ham Protein 0.26 Kül 0.17 İz Elementler 2.21 Kaynak (Dağroğlu, 2009: 243) Genel olarak bal; %80 şeker ve %17 su içerir. Geriye kalan %3 lük kısım mineral maddeler, amino asitler, renk maddeleri, vitamin ve enzimlerden oluşur. Balı diğer şekerli maddelerden daha değerli kılan içerdiği enzimlerdir. Enzimler yüksek sıcaklıklarda tahrip olacağından bal yüksek sıcaklıklarda ısıtılmamalıdır. Bal, varroa mücadelesinin yanlış zamanda yapılması sonucu oluşan ilaç kalıntısı içermemelidir. Bu nedenle kolonilere erken ilkbahar ve son bal hasadından sonra geç sonbahar dönemleri dışında ilaç verilmemelidir. Aksi halde bal çok değerli bir gıda olmaktan çıkıp insan sağlığı bakımından tehlike arz edecektir. İster süzme ister petek hangi tür bal olursa olsun, ilaç kalıntısı içermeyen ve belli oranlarda enzim bulunduran bütün ballar kaliteli ve değerlidir. Balın tanımında da bahsedildiği üzere, toplandığı bitkiye (orijinine) bağlı olarak bal, zamanla kristalize olabilir. Balın kristalize olması doğal bir olaydır. Bal yüksek su oranına bağlı olarak ekşimediği sürece yıllarca bozulmadan kalabilir. Balın bozulmaması (ekşimemesi) için su oranı %20 nin üzerinde olmamalı ve bunu sağlamak için de olgunlaşan bir başka ifadeyle, bir çerçevede petek gözlerinin tümü veya en az 2/3 ü sırlanmış petekler hasat edilmelidir. Hasat edilen ve süzülen bal dinlendirildikten sonra cam kavanozlara veya tenekelere doldurulmalıdır.

16 9 Özellikle %17 den daha yukarı su içeren ballar ambalaja girmeden önce ekşimeyi önlemek amacıyla 40 C de yarım saat ısıtılmalıdır. Doğru yapılmayan ısıtma işleminde balın enzim değerini kaybettiği ve balda bir kalite kriteri olan HMF (hidroksi metil furfurol) değerinin yükseldiği unutulmamalıdır. ( POLEN Arıların beslenmesinde protein kaynağı olarak önem taşıyan polen, bileşimindeki vitamin ve mineral maddeler nedeniyle de değerli bir besin maddesidir. Ayrıca arının ağız salgılarını içermesi nedeniyle de ayrı bir öneme sahiptir. Yapısında bulunan çeşitli enzimler, koenzimler, steroidler, vitaminler, antibiyotikler, mikro elementler ve flavanoikler nedeniyle de doğal bir ilaç olarak kabul edilir. İnsan beslenmesi ve sağlığı açısından polenin önemi büyüktür. Genel olarak vücut direncini artırmakta, bağışıklık sistemini geliştirmekte, organ ve sistemlerin daha uyumlu ve verimli çalışmasını sağlamakta, hormon dengesini sağlamakta, üreme ile ilgili genel problemlerin çözümünde, zihinsel ve psikolojik problemler açısından, organizmaya büyük katkı ve yatarlar sağlar. Düzenli bir şekilde ve özellikle arısütü ve bal ile birlikte alındığında etkisi artar. İştahsızlığa karşı kullanıldığı gibi, aşırı kilo alma durumunda vücudun daha dengeli yapılanmasını sağlar. Çocuklarda büyüme, raşitizm ve diş sağlığı ile ilgili problemlerde, yetişkinlerin ve özellikle kadınların kemik erimesi ile ilgili sorunlarında, büyük yararlar sağlar. Klorgen asit içeriğinin, iltihap gidermede, böbreklerin çalışmasında, tiroit ve hipofiz bezlerinin salgılarını kontrol etmede önemli etkileri bulunmaktadır. Yapısında bulunan triterpin asit ise kalbi desteklemekte, damar sertliğini önlemekte ve iltihap gidermektedir. Aktivitesi korunmuş polen, arının katkıları ve bitkilerden gelen bazı maddeler nedeniyle özellikle sindirim sistemi ve idrar yolu enfeksiyonlarına yol açan gram negatif bakteriler üzerinde anti bakteriyel etkiye sahiptir. Yapısında bulunan biyolojik aktif maddeler nedeniyle anabolitik etkiye sahip olan polenin, gelişme bozukluklarında, cinsel olgunluk ve üreme üzerinde önemli etkileri vardır. Kan yapıcı özelliğe sahip olan polenin, alyuvarların sayısında ve hemoglabin değerlerinde %10-15 artış sağladığı gözlenmiştir. Polen, vücudun organ ve sistemleri üzerinde onarıcı etkilere de sahiptir. Özellikle karaciğerdeki travmatik, toksik, bepatitik veya herhangi bir etki

17 10 sonucu oluşan dejenerasyonda önemli gelişmeler sağlamaktadır. Bu amaçla Almanya ve Romanya'da polenden yapılmış ilaçlar piyasada satılmaktadır. Günlük polen tüketim miktarı, küçük çocuklarda başlangıçta 2 çay kaşığı olmak üzere yaş ilerledikçe artırmak suretiyle yetişkinlerde 20 grama kadar çıkarılabilir. Ancak yetişkinlerde başlangıçta günde 3-4 kez birer çay kaşığı, daha sonraları ise 3 kez birer tatlı kaşığı alınabilir. Polenin hava almayacak şekilde ağzı kapalı kaplarda ve soğuk saklanması, etkinliğinin korunmasında yardımcı olur. Aç karnına iyice çiğnenerek alınması ise polenden yararlanmayı artırır. ( Kandemir, 2010: 38, 39) ARISÜTÜ Arıların anaarı ve larva beslemede kullandıkları bir besin olan arısütü, normal koşullarda 6-15 günlük işçi arıların yutak üstü salgı bezlerinden salgıladıkları bir maddedir. Oluşumu itibariyle diğer hayvanların memelerinde oluşan sütle herhangi bir ilgisi olmamakla beraber sütsü görünüşü ve yavru beslenmesinde kullanımı nedeniyle Türkçe terminolojide süt olarak adlandırılmakla beraber diğer dillerde, kraliçeye özgü bir jöle olarak adlandırılmaktadır. Yumurtadan çıktığı anda aynı genetik yapıda olan ana ve işçi arı larvaları, gerek kalite ve gerekse miktar açısından 6 günlük farklı beslenme sonucunda birbirinden farklı bireylere dönüşmektedir. Bu farklı beslenme sayesinde anaarı, hastalıklara çok yüksek düzeyde direnç kazanmakta, bir günde kendi ağırlığının kadar yumurta üretebilmekte ve yıllarca yaşayabilmektedir. Buna karşılık işçi arılar kolayca hastalanabilmekte, dişi oldukları halde döl vermemekte ve üretim sezonunda yalnızca 4-5 hafta yaşamaktadırlar. İki bireyin bu denli farklılaşması yalnızca arısütünün olağanüstü gücünden meydana gelmekte ve yalnızca bu yönü bile arısütü tüketen bir insanın neler kazanabileceğini açıklamaktadır. Yapısında su, protein, yağ, şeker, mikro elementler, enzimler, hormonlar, vitaminler, çeşitli yağ asitleri, 10-HDA ve daha birçok maddeye ek olarak %3 dolayında henüz belirlenemeyen maddeler bulunmaktadır. Etkileri bilinen fakat belirlenemeyen bu maddeler, oranlarının az olmasına karşın arısütünün olağanüstü etkinliğini meydana getirmektedir. Arısütü genel olarak vücutta hücre yenilenmesi, üretimi ve metabolizması üzerinde etkili olduğundan organizmanın bütün dokularında canlılık ve bunun sonucunda sağlık, enerji, bağışıklılık ve dinçlik verir. Bu yönüyle akla gelecek bütün sağlık problemlerinde önemli düzeyde iyileşme sağlar. Çeşitli

18 11 kaynaklarda ortak olarak, arısütünün, çeşitli enfeksiyöz hastalıklarda, kas hastalıklarında, nefes darlığında, karaciğer yağlanmasında, eklem hastalıklarında, zayıflık ve halsizliklerde, sinirsel ve fiziksel yorgunluk hallerinde, mide ve bağırsak hastalıklarında, bağışıklık sisteminin güçlendirilmesinde, sinirsel ve ruhsal bozukluklarda, zihinsel faaliyetlerin artırılmasında, yaşlılık durumunda, üreme ve cinsel problemlerin giderilmesinde, ani heyecan ve ruhi gerginliklerin giderilmesinde başarı ile kullanıldığı belirtilmektedir. Yapısında bol miktarda bulunan asetilkolin sayesinde karaciğer yağlanması önlenmekte, tansiyon düşmekte ve kalp atışları düzene girmektedir. (Dağroğlu, 2009: 248,249) PROPOLİS Propolis arıların kovan çatlaklarını sıvamada, uçuş deliklerinin daraltılmasında ve kovana girdikten sonra öldürülen fakat dışarı atılamayan zararlıların kokuşmasını önlemek üzere mumyalanmasında kullandıkları bir maddedir: Bitkilerin taze sürgün ve tomurcuklarından arılar tarafından polen gibi toplanan ve kovana taşınan bu madde sanayinin birçok dalında özellikle ilaç ve kozmetik yapımında kullanıldığı gibi apiterapi merkezlerinde çoğu hastalığa karşı başarı ile kullanılmaktadır. Kullanımı diğer ürünlere oranla daha çok dikkat ve özen gerektirir ARI ZEHİRİ Arı zehiri özellikle romatizma hastalıklarına karşı ilaç sanayinde kullanılmaktadır. Bunun dışında kullanımı alerjik bir reaksiyona neden olunmamak koşulu ile arıların istenilen bölgelere sokturulması şeklinde kullanılır. Ancak arı zehirine karşı aşırı duyarlı olanların kesinlikle bu yönteme başvurmaması gerekmektedir. Unutulmaması gereken en önemli konu aşırı duyarlı bir kişinin bir tek arı sokması ile birkaç dakika içerisinde anaflaktik şoka girebileceği ve bunun sonucunda da yaşamsal bir tehlikenin oluşabileceğidir. Arı ürünleri tartışılmaz yararlarına karşın herhangi bir hastalık durumunda tıbbi terapi ihmal edilmemeli, hasta öncelikle doktora başvurmalı, kendisine önerilen yöntemleri aksatmadan uygulamalı ve buna ek olarak arı ürünlerinin desteğinden yararlanmalıdır. Başta Uzakd oğu Ülkeleri, Rusya, Romanya ve Bulgaristan olmak üzere birçok ülkede Apiterapi çok ciddi biçimde tedavi amacıyla kullanıldığı halde

19 12 ülkemizde bu konunun çok yeni olması ve ülkemiz koşullarında yapılacak bilimsel çalışmaların sonucu alınıncaya kadar destekleyici ve tamamlayıcı olarak kullanılması son derece olumlu sonuçlar doğuracaktır Bu gerçek ülkemiz doktorları tarafından da kabul edilmelidir. Çünkü uygulanacak tıbbi yöntemlere ek olarak arı ürünlerinin kullanılması ile elde edilecek başarı öncelikle doktorun başarısı olacaktır. (Dağroğlu, 2009: ) 1.4. DÜNYA DA VE TÜRKİYE DE ARICILIK Günümüzde arıcılık, tüm dünyada yapılan en yaygın tarımsal faaliyetlerden birisidir. Bugün dünyada 59 milyon dolayında arı kovanı bulunmakta ve bunlardan 1250 milyon ton dolayında bal üretilmektedir. Türkiye sahip olduğu 5,2 milyon dolayındaki kovan varlığı ve 82 bin ton dolayındaki bal üretimi ile dünyada sırası ile 2. ve 4. sıralarda yer alarak hem kovan varlığı hem de bal üretimi bakımından dünyanın en önemli ülkeleri arasında yer almaktadır DÜNYADA ARICILIK Arıcılığın tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. MÖ 4000 yıllarına ait mağara resimleri, çok eski tarihlere ait arı fosilleri ve tarihi buluntular bu görüşü doğrulamaktadır. Mısırda 4000 yıl önce Firavun mezarlarında bal ve balmumları bulunmuştur. Yine mısırlıların ayinlerinde balın yer aldığı ve kral hanedanlarından birisinin arıyı simge olarak kullandığı bilinmektedir. Mısır da göçebe arıcılık yapılmaktaydı ve bu nedenle buradan Yunanistan, Filistin ve Kıbrıs a arıcılığın yayıldığı düşünülmektedir. Hindistan da MÖ yılları arasında arı ve bala ait bilgiler bulunmuştur. Babilliler balı hem gıda hem de ilaç olarak kullanmışlardır. MÖ yılları arasında yaşayan Aristo, yazmış olduğu Hayvanlar Tarihi adlı eserinde kovan içerisinde ana arı, erkek arı ve işçi arı olarak 3 tip arının olduğunu, arıların çiçek tozu topladıklarını, işçi arıların su taşıdıklarını ve işçi arılar arasında iş bölümü bulunduğunu ifade etmiştir. ( Dünyanın en çok kovan varlığına sahip ülkesi Çin dir. 7 milyon adet kovan varlığı vardır. Çin yılda 256 bin ton bal üretmektedir. Bal üretiminde ise Çin den sonra en büyük üretici Arjantin, ABD ve Türkiye gelir. Çin den sonra en çok koloni

20 13 varlığı sırası ile Türkiye, Rusya Federasyonu ve Etiyopya dır. Kovan başına ortalama dünya bal üretimi 20 kg dolayında olup bu rakam Çin'de 37, Arjantin'de 43, Meksika'da 28, ABD'de 35 ve Türkiye'de 16 kg civarındadır. Bu ülkeler aynı zamanda dünyanın en çok bal ihraç eden ülkeleridir. Dünyada en çok bal ithal eden ülkeler ise; Almanya, ABD, Japonya, İngiltere, İtalya, İsviçre, Fransa, Avusturya ve diğer Avrupa ülkeleridir. Bal yanında; propolis, arı sütü, polen ve balmumu gibi arı ürünleri de dünya ticaretinde yer almaktadır. Diğer yandan tarımı gelişmiş ülkelerde arıcılık, arı ürünleri üretimi yanında, bitkisel üretimde miktar ve kalitenin artırılması amacıyla da yapılmaktadır ABD'de tarım ile uğraşanlar üretim yaptıkları bitkilerde tozlaşmanın sağlanması için arıcılara kovan başına kira öderlerken, aynı zaman da kendi arılarından da kovan ürünleri kazanmaktadırlar. Yine ABD'de yapılan bir başka çalışmada; 40 dolayındaki bitki türünden elde edilen gelirin %30'unun bal arılarından dolayı sağlandığı bulunmuştur. Diğer yandan bal, propolis, arı zehri, an sütü gibi arı ürünleri pek çok ülkede "Arı Ürünleri ile Tedavi" anlamına gelen " Apiterapi"de kullanılmaktadır. Yukarıda açıklanan nedenlerden dolayı arıcılık, tüm dünyada vazgeçilmez tarımsal bir faaliyet olarak sürdürülmektedir TÜRKİYEDE ARICILIK Türkiye de arıcılık, çok eski yıllardan bu yana geleneksel olarak yapıla gelen bir uğraştır. Kovan varlığı bakımından dünyada ikinci ülke konumunda olmasına rağmen, ülkemizde kovan başına ortalama bal üretimi 16 kg dolayında olup dünya ortalaması olan 20 kg. ın altındadır. Türkiye'nin ekolojik yapısı gereği dört mevsimin bir arada yaşandığı, farklı iklim özellikleri ile bitkisel ürün çeşitliliği açısından dünyanın en önemli ülkelerinden biri olup; bu özelliklerinden dolayı birçok bitki ve hayvanın gen merkezidir. Zengin bitki varlığı, uygun ekolojisi ve koloni sayısı ile Türkiye büyük arıcılık potansiyeline sahiptir. Ülkemizin her yerinde arıcılık yapılabilirken sırasıyla Ege, Karadeniz ve Akdeniz Bölgeleri gerek kovan varlığı gerekse üretim payı bakımından arıcılık için en önemli bölgelerimizdir. Türkiye bal üretiminin yaklaşık yarısı bu üç bölgemizde gerçekleşmektedir.

21 14 Çizelge Türkiye de yılları arası kovan sayısı YILLAR Fenni Kovan ARI Kütük Kovan TOPLAM Kaynak: Çizelge 1.4. Türkiye de yılları arası bal üretim miktarı YILLAR BALÜRETİMİ(ton) Kaynak: Bal üretimi bakımından sırasıyla ilk on ilimiz; Muğla, Ordu, Adana, Aydın, Sivas, Antalya, İzmir, İçel, Erzincan ve Samsun olup ülkemiz bal üretiminin yaklaşık yarısı bu illerimizde üretilmektedir. Bununla birlikte, Türkiye'nin dünya bal ticaretinde son derece gerilerde yer alığı sahip olunan kovan varlığı ve bal üretimiyle uyum sağlayamamaktadır. Hem dünya bal ticaretindeki payımız hem de koloni başına bal üretimimiz dikkate alındığında, ülkemizin sahip olduğu arıcılık potansiyelinden yeteri kadar faydalanamadığı çok açıktır. Diğer yandan ülkemizde, bal dışındaki arı ürünlerinin üretimi ve bal arılarının bitkisel üretimde yeterli tozlaşmanın sağlanması amacıyla kullanılmaları da yaygın değildir, her ne kadar bahçe sahipleri arazilerine kendi kovanlarını koysalar da ekonomik açıdan kovan başına ücret ödeyip tozlaşma için kovan kiralanması pek yaygın değildir. Tarımsal üreticiler ile arıcılar arasında son derece sıkı bir bağ olması beklenirken, ülkemizde durum bunun tam tersidir. Kovan başına bal üretiminin artırılması, bal üretimi yanında diğer arı ürünlerinin üretilmesi ve bal arılarının bitkisel üretimde daha yaygın kullanılması ile ülkemiz arıcılık potansiyelimizi daha iyi değerlendireceğimiz son derece açıktır. Ancak, ilkel kovanlardan modern kovanlara

22 15 geçisin büyük ölçüde tamamlanmış olması, koloni başına ortalama bal üretiminde bir miktar artışın sağlanması arıcılığımız için olumlu gelişmeler olmasına rağmen bu artışın gelişmiş ülkeler seviyesine getirmek için çabalarımıza devam etmemiz gerekmektedir. Sadece kovan ürünleri ile mevcut potansiyelin kullanılmasının yanında balarılarının tozlaşmadaki yerini almasını da sağlamak son derece önemlidir. Balarılarının ekonomiye dolaylı katkısı (tozlaşmadan) kovan ürünlerinden elde edilen gelirin çok ama çok üzerindedir. Türkiye'de arıcılık aile ekonomisi için asıl gelir kaynağı olabilir. Özellikle kırsal kesimde aile bütçesine önemli katkılar sağlar. Yurdumuzda den fazla aile, balarısı kolonisine sahiptir. Bunların ancak %10 kadarı geçimini arıcılıktan kazanmakta, % 30 kadarı ise arıcılığı yan gelir kaynağı olarak kullanmaktadır. Geriye kalan büyük bir kısmı ise hobi tipi arıcılık faaliyetlerinde bulunmaktadır. Arıcılık tarla, bağ-bahçe ve hayvancılık gibi tarım işletmeleri içinde ikinci üretim dalı olarak yapılabilir. Bu yolla işletmenin kazancı artırılmış olur. Aslında, tarla ve bağ-bahçe ürünleri üreten işletmelerde bal arılarına ihtiyaç da vardır. Bilindiği üzere, arılar bitkisel üretimde bitkilerin tohum ve meyve üretebilmeleri için ihtiyaç duydukları tozlaşmayı sağlayarak ürün miktarı ve kalitesinde çok büyük artışlara neden olurlar. Sadece bu nedenle bile tarımla uğraşanların arıcılığa da önem vermesi gerekmektedir. Yukarıda da bahsedildiği üzere, bitkilerin tohum ve meyve üretebilmeleri için çiçeklerin yeterli miktarda tozlaşmaları gerekmektedir. Bal anları, özellikle açık alanlarda tozlaşmayı (polinasyon) en iyi yapan böceklerdir. Bitkilerin tozlaşma ihtiyaçlarını, tozlaşmada bal arılarının önemini ve bu yolla sağlanacak ürün artışını iyi bilen dış ülkelerdeki üreticiler bitkilerin çiçeklenme dönemlerinde arı kolonisi kiralayarak daha fazla ve daha kaliteli ürün elde ederler. Bu konu maalesef ülkemizde yeterince bilinmemekte ve büyük miktarlar da ürün kayıpları meydana gelmektedir. Arılarla sağlanan tozlaşmadan hemen hemen tüm bitki türleri fayda sağlar. Bunun yanında, bazı bitki türlerinin tozlaşması sadece arılar aracılığı ile gerçekleşir ve bitkinin sürekliliği arıların varlığına bağlıdır. Ülkemizde çok geniş alanlarda arı tozlaşmasına ihtiyaç duyan ürünler yetiştirilmekte ve maalesef arıcılıktan bu yönde fazla faydalanamamaktadır Çoğu kişilerce fark edilmeyen bu katkı arı ürünlerinden çok daha fazladır. Arıcılığın tozlaşma yolu ile ekonomiye olan katkısının bal ve balmumu ile sağlanan katkının en az katı olduğu dikkate alındığında arıcılık, bu

23 16 yolla ülke ekonomisine çok büyük katkı sağlayabilecek bir potansiyele sahiptir. (Kandemir, 2010: 9-11) GÖLLER BÖLGESİ NDE ARICILIK sağlamaktadır. Bölge sahip olduğu zengin florası ile arıcılık faaliyetleri için uygun koşullar BURDUR DA ARICILIK Burdur ilinde Arıcılar Birliğine kayıtlı 418 tane üye var. Burdur ilinde sabit ve gezginci olmak üzere iki şekilde arıcılık yapılmaktadır. Arıcılar genelde boş zaman değerlendirmek ve yan gelir elde etmek amaçlı bu işi yapmaktadır. Ancak geçimini arıcılıktan sağlayan küçük bir kesim arılarını yöre yöre gezdirirler. Gezginci arıcılar kışı Akdeniz kıyılarında geçirdikten sonra kovanlarını iç bölgelere ve yükseklere doğru taşırlar. Gezginci arıcılar yılda 4-5 defa yer değiştirip 2-3 bal hasadı yapabilirler. Çizelge Burdur ili yılları arası kovan sayısı YILLAR Fenni Kovan ARI Kütük Kovan TOPLAM Kaynak:

24 17 Çizelge Çizelge Burdur ili yılları arası bal üretim miktarı YILLAR BAL ÜRETİMİ (ton) Kaynak: Burdur arıcılıkta önemli bir ildir. Burdur Tarım İl Müdürlüğü nün verilerine göre 1995 yılında toplam ilkel ve fenni kovan bulunmaktadır yılında 399 ton olan bal üretimi, 1989 yılında 432 tona ulaşmış, 1990 yılında 349 ton bal elde edilirken 1995 yılında 701 ton bal üretilmiş, 2009 yılında ise 730 ton bal üretimi kaydedilmiştir. Burdur ilinde çam balı, çiçek balı ve lavanta balı üretimi yapılmaktadır. İlde sadece bal üretimi yapılmaktadır. Polen, propolis, arı sütü, arı zehri gibi arı ürünlerinin üretimi yapılamamaktadır. Burdur İlinde Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı tarafından arıcılıkla ilgili tespit edilen sorunlar ve kurum tarafından sunulan çözüm önerileri aşağıdaki gibidir: Sorun 1: Arı konaklama yerlerinin ihtiyaçlara uygun olarak düzenlenmesi Çözüm Önerileri: Bölgede 100 adet arı konaklama merkezi ihtiyacı söz konusudur. Yola yakınlık, su kaynağına yakınlık, güvenlik, elektrik ve altyapı yer tespiti konusunda öncelikli kriterler dikkate alınmalıdır. Sorun 2: Ana arı ihtiyacının karşılanmasındaki sıkıntılar Çözüm Önerileri: Ana arı üretim merkezi ve suni tohumlama laboratuarının kurulması Sorun 3: Teşvik Sisteminin Yetersiz Oluşu: Kovan başı destek tutarı olan 6 TL nin, üretim maliyetlerine kıyasla oldukça düşük olması Çözüm Önerileri: Destek miktarının artırılması Sorun 4: Pazarlama ve markalaşamama problemi Çözüm Önerileri: Anason balının yöreye özgü olarak üretim ve pazarlamasının sağlanması Sorun 5: Arcılık ürünlerinin üretiminin yetersizliği

25 18 Çözüm Önerileri: İlyas ve Karakent köyleri orman alanlarının kışlatma alanı olarak düşünülmesi Bu bölgedeki çam ağaçlarının kesiminin önlenmesi Kır Yoncası, Lavanta ve Akasya dikiminin yaygınlaştırılması ( ISPARTA DA ARICILIK Isparta ilinde Arıcılar Birliğine kayıtlı 157 tane üye var. Isparta da arıcılık bir meslek olmaktan ziyade hobi arıcılığı şeklinde ya da emekli işi olarak görülmektedir. İlimizde arıcılığın bir meslek haline getirilmesi gerekmektedir. Coğrafi konum itibariyle ilimiz arcılığa çok elverişli olmasına rağmen bu potansiyel yeterince değerlendirilememektedir. İlimizde sabit arıcılık yapılmaktadır. Sabit arıcılık yapanların çoğunluğu oluşturması, diğer bölgelerdeki kaynaklardan yararlanma şansını ortadan kaldırmakta ve bu durum bölge bal üretim ortalamasının düşük olmasına neden olan etmenlerden birisini oluşturmaktadır. İlde sadece bal üretimi yapılmaktadır. Polen, propolis, arı sütü, arı zehri gibi arı ürünlerinin üretimi yapılamamaktadır. Isparta da çiçek balının yanında lavanta balı da üretilmektedir. Lavanta balı üretimi Keçiborlu İlçesine bağlı Kuyucak köyündeki yaklaşık 3000 dönümlük lavanta bahçelerinden sağlanmaktadır. Çizelge Isparta ili yılları arası kovan sayısı YILLAR Fenni Kovan ARI Kütük Kovan TOPLAM Kaynak:

26 19 Çizelge Isparta ili yılları arası bal üretim miktarı YILLAR BAL ÜRETİMİ (ton) Kaynak: Isparta İlinde Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı tarafından arıcılıkla ilgili tespit edilen sorunlar ve kurum tarafından sunulan çözüm önerileri aşağıdaki gibidir: Sorun 1: Arıcılık potansiyelinin yeterince değerlendirilememesi Sorunun neden olduğu problemler: Az gelir elde edilmesi, başka illerden gelen arıcıların bu potansiyeli değerlendirmesi, arıcılığın ilimizde ikinci iş olarak yapılması Çözüm Önerisi: Arı ürünleri çeşitlendirilmeli, polen, arı sütü, arı zehiri vb. gibi, organik bal üretimi teşvik edilmeli, bölgeye has ana arının üretimi sağlanmalı, paketleme ambalajlama tesisleri kurulmalı Sorun 2: Arının faydalarının bilinmemesi Sorunun neden olduğu problemler: Arı ve arıcılığa karşı önyargı oluşması (ağaç ve sebzelerin çiçeklerine zarar veriyor düşüncesinin oluşması) Çözüm önerisi: Farkındalık projesi yapılmalı, arının tozlaşma için önemli olduğunun bilinmesi sağlanmalı, yabancı ülkelerde arı kovanları tozlaşma için kiralanıyor. (

27 20 İKİNCİ BÖLÜM 2. GÖLLER BÖLGESİNDE ARICILIK ÜRÜNLERİNİN PAZAR VE PAZARLAMA SORUNLARI Pazarlama sorunlarını çözebilmek için, bu sorunların hangi değişkenlerden kaynaklandığının teşhis edilmesi gerekir. Önce sorunun doğru algılanması ve tanımlanması gerekir. Pazarlama sorunlarının irdelenmesinde karşılaşılan zorlukların kökeninde pazarlama kararlarının işletme dışına dönük olarak alınma zorunlulukları yatmaktadır. (İslamoğlu, 2008: 29, 30) 2.1. ÜRETİM SORUNLARI Arıcılığın bitkisel üretim ve kırsal kalkınma açısından sahip olduğu öneme karşılık arıcıların örgütsüz, kamu kesiminin de arıcılığa duyarsız davranması, bölgede arıcılığın gelişmemesine neden olmuştur. Bölgede arıcılığının üretim sorunları, başta modern arıcılık hakkında bilgi yetersizliği, arı hastalıkları, arı zararlıları, iklim sorunları, zirai mücadelede arıcıların dikkate alınmaması, ana arı üretimindeki yetersizlikler, arı ürünlerinin çeşitlendirilememesi, ölçek ekonomisinden faydalanmamadır. Arı Hastalıkları: Diğer bütün hayvansal üretim dallarında olduğu gibi arıcılıkta da yaşamı ve verimliliği doğrudan ilgilendiren en önemli etmenlerden biri, koloninin sağlığıdır. Kolonileri elde tutma ve onlardan beklediği verimi alabilme kaygısı içinde olan arıcı, herhangi bir hastalık ile karşılaştığında veya hastalık öncesinde, koruyucu olarak ilaç kullanmaktadır. Bu uygulama çoğu kez çözüm olmadığı gibi arıların direncini azaltmakta ve sorun yaratan etmeni güçlendirmektedir. Ayrıca gereksiz ilaç kullanımıyla balda meydana gelecek kalıntı yüzünden bazı cezalar ile karşılaşabilmektedir. Arıcılıkta ilaçlama da önemli bir tehdit olarak sektörü olumsuz etkilemektedir. Üreticiler arı hastalıkları ile mücadele etmek amacı ile birçok kimyasallar kullanmaktadırlar. Arıları tedavi amacıyla kullanılan ilaçların birçoğu arı sağlığına olumlu etkileri yanında, arı ürünlerinde kalıntı bırakabilmektedir. Bu kalıntılar genellikle Avrupa Birliği bal kodeksi limitlerinin üstünde bulunmaktadır ve ihracatta ciddi engeller oluşturmaktadır. Arı kolonisinde görülen hastalıklar bireylerin çeşitli dönemlerinde etkili olur. Kuluçka

28 21 döneminde görülen hastalıklar yavru hastalıkları, ergin dönemde görülen hastalıklar ise ergin arı hastalıkları olarak gruplandırılır. (Dağroğlu,2009:227,228) Göller bölgesinde görülen arı hastalıkları: Amerikan yavru çürüklüğü, Avrupa yavru çürüklüğü, kireç hastalığı, taş hastalığı, nosema, varroa biti, trake biti, mum güvesidir. En yaygın görülen hastalık varroa biti hastalığıdır. Arıcı varroa biti hastalığını kolayca anlayabilir. Kovan içerisinde ve dışarısında deformasyona uğramış arıların bulunması bu hastalığın bulunduğunu gösterir. Bölgemizde bu hastalığa karşı ilaçsız çözüm yöntemi geliştirilmiştir. Geliştireler bu yöntem ile balda ilaç kalıntısı görülmemiştir. Yöntem çok basit ve doğaldır. Doğadan toplanan kekik çiçeği hürmüz içinde yakılarak, dumanı arı kovanlarının giriş deliklerinden püskürtülür. Arı Zararlıları: Petek güvesi, eşek arıları, karıncalar, arı kuşu, fare, kirpi, ayı ve tarım ilaçları arı zararlıları arasında sayılabilir. İklim Sorunları: Öncelikle yüksek bal kalitesinde şu bilimsel temel ilke arıcılar ve tüketiciler tarafından iyi bilinmelidir. En ileri arıcılık tekniklerinin uygulandığı ülkelerde bile, arıcılık büyük ölçüde iklim ve bitki örtüsü gibi doğal koşullara bağlıdır. İklim aynı zamanda, bölgenin bitki örtüsünde yer alan bitki türlerinin de kaynağını oluşturur. Üretilen balın miktarı ve niteliği, büyük oranda yöredeki bitki örtüsü ile ilgilidir. Erken gelen bahar ardından yaşanan dondurucu soğuklar, mevsim normallerinin dışındaki yağışların çiçeklerdeki bal özlerini yok etmesi arıların sonlarını hazırlıyor. Modern Arıcılık Hakkında Bilgi Yetersizliği: Bölgede arıcılık babadan, komşudan veya arıcılık yapıyor olanlardan usta çırak ilişkisi ile öğrenilmektedir. Tarım İl Müdürlükleri veya İlçe Müdürlükleri arıcılara yeterli teknik desteği sağlamamaktadır. Etkili ekipman kullanımı, koloni yönetimi hakkında arıcıların bilgi eksikliği vardır. Koloni kayıt sistemi yapılmamaktadır. Anaarı Üretimi Yetersizliği: Bal arısı kolonisinin varlığı anaarıya bağlıdır. Genç ve çalışkan bir anaarıya sahip koloni hızla gelişir ve buna bağlı olarak daha fazla arıcılık ürünü üretilebilir. Damızlık kullanımında karşılaşılan esas sorunlar uygun ırk ve verimli anaarıların elde edilmesinde görülür. Bölgede bugüne değin ırk konusunda herhangi bir ıslah çalışması yapılmamıştır. Bölgemizde anaarı

29 22 üretimindeki yetersizlik arı kolonilerini zayıflatmakta ve neticesinde arı ürünleri üretimi azalmaktadır. Üretici koşullarında yapılan hatalar genelde bir kolonide oluşturulan bütün anaarı gözlerinin anaarı olmak üzere kolonilere verilmesinden kaynaklanır. Bu uygulamalarda anaarı olabilecek, genetik kapasiteye sahip olup olmadığına bakılmaksızın damızlıkta kullanılmaktadır. Arı Ürünlerinin Çeşitlendirilmemesi: Bölgemizde bal yanında polen ve arı sütü üretimi yapılarak ürün çeşitlendirilme yapılmamaktadır. Polen ve arı sütü üretimi uygulamalı olarak bölgemizde öğretilmemektedir. Kolonide yavru üretimi için mutlak surette polene ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle, polenin bol olduğu dönemlerde polen toplanarak, yeterli olmadığı dönemlerde arılar toplanan polenle beslenmelidir. Ölçek Ekonomisinden Faydalanmama: Kısaca, ölçek ekonomisi herhangi bir ürünün üretilmesinde yeterince büyük kapasitelerin oluşturulması ve bu kapasitenin etkin kullanımı ile birim başına sabit maliyetlerin en aza indirilmesi ve maliyet açısından bir rekabet avantajı elde edilmesi kavramına deniyor. Bölgemizde arıcılık ürünlerinin üretilmesinde ölçek ekonomisinden faydalanılmıyor, üretim yeterince büyük kapasitelerde yapılmıyor, birim başına sabit maliyetler hesaplanmıyor, mevcut kapasitelerde etkin kullanılmıyor. Ölçek ekonomisinden faydalanılmadığı için de birim sabit maliyetler yüksek oluyor. Göller bölgesindeki arı ürünleri yetiştiricileri de diğer bölgelerdeki üreticiler ile rekabet edemiyor FİYAT SORUNLARI Fiyat öncelikle iktisatçılar tarafından üzerinde durulmuş, çeşitli kurumlarca geliştirmiş önemli bir konudur. İktisatçıların geleneksel fiyat yaklaşımlarından farklı olarak kabul edilen fiyatın, ekonomik sistem, işletmeler, hem de tüketiciler açısından önemi büyüktür. Fiyat işletmeler için çok önemlidir. Çünkü fiyat işletmenin pazardaki konumunu ve pazar payını doğrudan etkiler. İşletmenin elde edeceği gelirin ve karın önemli bir belirleyicisidir. Fiyat pazar bölümlerini de etkileyebilir. Malın kalitesini yükselterek fiyatı da yükseltilebilir. Burada önemli olan yüksek fiyatı kabul eden pazar bölümünün bulunmasıdır. Fiyat işletmenin pazarlama programını da etkiler. Örneğin yoğun bir tutundurma kampanyasının sağlayacağı yararı, fiyatta yapılacak bir indirim pekâlâ karşılayabilir. Fiyat tüketici için de

30 23 önemlidir. Malın algılanmasında, mal ve marka değerlemede tüketiciye bir fikir verir. Tüketicilerin üretici işletmeler hakkında yeterli bilgilerinin olmadığı hallerde yüksek fiyatın, iyi kalitenin göstergesi gibi kabul edildiği gözlenmektedir. (Yükselen, 2006: 215) Fiyat teorisine göre firmalar azami karı elde etmek için çalışırlar. Genel olarak, fiyatla talep edilen mal miktarı arasında ters yönlü bir ilişki vardır. Yani fiyat yükseldikçe talep edilen mal miktarı azalır, fiyat düştükçe artar. Fiyat saptanmasında göz önünde bulundurulacak faktörler: Maliyetler, fiyatlamadaki hedefler, işletmenin dağıtım kanallarındaki yeri, üretilen malın niteliği, arz ve talep, tüketicilerin davranışları, yasal düzenlemeler dikkate alınır. (Aksöz, 1985: 222) Göller bölgesinde arıcılık örgütsüz ve dağınık bir yapıdadır. Hobi amaçlı sadece kendi ihtiyacını karşılayan arıcılar ve arıcılığı bir yan gelir kaynağı olarak düşünen ve yapan arıcılar bulunmaktadır. Profesyonel olarak arıcılığı meslek edinmiş arıcılar bulunmamaktadır. Bu nedenle arıcılık sektörü büyük ölçüde kayıt dışıdır ve arı ürünleri çok farklı şekillerde pazarlanmaktadır. Satışa sunulan balların fiyatında büyük farklılıklar bulunmaktadır. Maliyet: Fiyat saptamada ilk göz önünde bulundurulacak husus üretilen ürünün maliyetidir. Maliyet fiyatı etkileyen en önemli faktördür. Rakiplerin maliyetleri de incelenmelidir. Göller bölgesinde balın maliyeti hesaplanamıyor. Neticesinde ekonomik olarak standart bir satış fiyatı da oluşmuyor. Tüketiciler de sahte balla gerçek balı birbirinden ayıramadığı için piyasada sahte ballar dolaşıyor. Nişasta bazlı tatlandırıcılar vatandaşlara bal diye pazarlanması sonucu haksız rekabet oluşmaktadır. Vatandaşın temiz bala erişimi engellenmektedir. Fiyatlamadaki Hedefler: İşletmelerin fiyatlamadaki hedefleri ve fiyat politikaları, fiyat yöntemlerini ve fiyat yapılarını biçimlendirir. Fiyatlama hedefleri, işletmenin genel amaçlarına ve pazarlama amaçlarına göre saptanır. Kar yüksek fiyata bağlı ise, bu fiyat birçok yeni rakip firmayı pazara girmek için özendirir. Bu nedenle işletmeler kısa süredeki aşırı kar hedefi yerine uzun süreli karı hedef olarak seçerler. Firmalar fiyatla rekabetten çekinirler. Yüksek fiyat uygulamaları pazarı yitirmelerine neden olur. Düşük fiyat uygulamalarında da fiyat öncüsü ve diğer rakipler hemen karşı davranışa geçerler. Bu durumda pazarda rekabeti kazanmak için