COMMITMENT TO THE CULTURE OF THE MIDDLE EAST THE BRONZE AGE ARCHAEOLOGICAL MONUMENTS OF NAKHICHIVAN

Transkript

1 NAHÇIVAN`DAKI SON TUNC-ERKEN DEMIR ÇAĞI ÇAĞINA AİT ARKEOLOJİK YERLEŞİMLERİN ORTADOĞU KÜLTÜRÜYLE BENZERLİYİ Dr. TOGRUL HALİLOV Toğrul Halilov Öz Makalede Nahçıvan`dakı Son Son Tunc-Erken Demir çağı-erken Demir çağına ait yerleşimler ögrenilibtir. Şunların Ortadoğu kültürüne ait yerleşimlerle karşılaştırılmıştır. Araştırma sonucunda belirlenmiştir ki, Nahçıvan'dakı Son Tunc-Erken Demir çağı çağına ait arkeolojik yerleşimlerin Ortadoğu kültürüyle benzerlik oluşturuyor. Tayfalararası karşılıklı ekonomik-kültürel ilişkiler sonucunda Ortadoğu kültürü Nahçıvan'da yayğındır. Аnаhtаr kеlimеlеr: bоyа bеzеmеli kаplаr, Nаhçıvаn, аrkеоlоji, Güney Kafkasiya, Ortadoğu, Son Son Tunc-Erken Demir çağı-erken Demir çağı. COMMITMENT TO THE CULTURE OF THE MIDDLE EAST THE BRONZE AGE Abstract ARCHAEOLOGICAL MONUMENTS OF NAKHICHIVAN İn the article it had been learnt the Bronze Age archaeological monuments in Nakhichivan. Of them have been compared with the culture of the Middle East. Has been determined that, between Nakhichivan and archaeological monuments of the Middle East culture is. This commitment to mutual economic and culture reasons, one of the irrelevant. Key words: coloured cases, Nakchivan, archeology, Caucuses, Near East, Late Bronze-Early İron age Azerbaycan Bilimler Akademisi Nahçıvan Bölümü, 1

2 GİRİŞ AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Azerbaycan arkeolojisinde en güncel ve ilginç konulardan birini Nahçıvan'dakı Son Tunc- Erken Demir çağı yerleşimlerden bulunmuş arkeolojik bulğularda Ortadoğu kültürüne ait özelliklerin tesbit olunması oluşturuyor. Belirtilen sorunun çözülmesinde Nahçıvan'dakı bu çağa ait yerleşimlerden bulunmuş maddi kültür örnekleri, arkeolojik bulğuların ögrenilmesi bilimsel önemlidir. Seramik ürünleri. Nahçıvan'dakı Son Tunç-Erken Demir çağına ait yerleşimlerde Ortadoğu kültürünün izleri bulunuyor. Üzeri ve içerisi gök şirle kaplanmış, hayvan resmileri ile süslenmiş çanak, kase, çömlek, çaydanlık, kase türlü kablar bu tip arkeolojik bulğulardır. Culfa nekropolünden bulunmuş üzeri geometrik (astral) desenli kasalardan biri bu açıdan daha çok önemlidir. Kabın üzeri bir-birinin içerisinde olan açılarla süslenmiştir. Bu kab desenlenme teknik yöntemine göre Gemikayadakı bir grup resmlerle, Tel Mağzeliyye Höyükünde (Munçaev, 1980: 488) bulunmuş seramikin üzerindeki resmle benzerlik oluşturuyor(tab. I, 10, 11, 16). I Kültepe, II Kültepe, Kızılburun yerleşimlerinden bulunmuş üzeri zommorf (hayvan) desenli süslenmiş boyalı çanak, çömlek, kase, çaydanlıkların bir grupesinin benzerleri Urmiye çevresinin eski yerleşimlerden bulunmuştur (tab.i, 17, 18, 19, 20). Çaydanlıklar Nahçıvan ve Azerbaycan'ın diğer ilçeleri ile yarı sıra Urmiye bölgesinde daha çok yaygındır (Çilingiroğlu, 1990: 170; Çilingiroğlu, 1990: 29). Süsler. Nahçıvan'dakı Son Tunc-Erken Demir çağı çağına ait yerleşimlerin Ortadoğu kültürü ilişğisini kanıtlayan maddi kültür örneklerinden bir grubunu yerleşimlerden bulunmuş üzeri gök şirle kaplanmış pastalar, camdan (Şahtahtı, Kızılburun Demyeler v. b), "Cupraea", "Dentalium" tipi balukkulaklarından (Sarıdere, Kolanı ve b.) yapılmış boncuklar oluşturuyor. Arkeolojik kaynaklarda "Cupraea" tipi balıkkulağının Hint Okyanusu'nda getirildiği ve onlardan para birimi olarak kullanıldığı belirtilmiştir (Caferov, 2000: 62). Bir grup araştırmacılar "Dentalium" tipli balıkkulağının Van gölü havzasından getirildiğini ifade etmişlerdir (Sadıkzade, 1973: 160). "Cupraea", "Dentalium" tipli balukkulaklarından yapılmış boncuklarla ilgili belirtilen görüşler farklı olmasına rağmen fikirler arsında bazı ortaklıklar vardır. 2

3 Araştırmacılar bu tip arkeolojik malzemelerin karşılıklı ekonomik-kültürel ilişkiler sounucu Ortadoğu ülkelerinden getirildiğini göstermişlerdir. Bir grup araştırmaçılar üzeri gök şirle kaplanmış pasta boncukların Azerbaycan'a sadece Ön Asya'dan değil, hep de Mısır'dan getirilmesini ifade etmişlerdir (Djafarov, 1984: 55). Camın ilk olarak nerede yapılması ile ilgili çeşitli görüşler vardır. Araştırmacıların bir grupu camın ilk vatanının Mısır, bir kısmı ise Babilistan olduğunu kaydetmişlerdir (Ahmedov, 1989: 74). En eski cam örneği Mısır'da, ilk cam eridilen fırın ise Doğu Filistin'de bulunmuştur. Doğu Filistin'deki cam eridilen fırının M.Ö. III binyıla ait olduğu tahmin ediliyor. Mısır'dan bulunan cam örneği M.Ö. IV-I binyıla ait ehramlarda yapılan arkeolojik kazılar sırasında ortaya çıkmıştır. Şunun Mısır'ın kendisinde üretildiği ve ya getirilme olması daha net belirlene bilmemeseine rağmen arkeolojik bulğular kanıtlıyor ki, M.Ö yılında bu bölgede renkli şir (klazur) kullanılmıştır yıllarında Mısır'da arkeolojik kazılar yapan F.Petrinine göre, en eski cam üretimi merkezi Mesopotamiyanın kuzey kısmı olsa da, ihtimal vermek olur ki, şunun üretimi Kafkasya'da Mısır'dan de önce olmuştur (Ahmedov, 1989: 74). Araştırmacının fikri spekülasyon olarak kalıp bu güne gibi kanıtlanmasa da, elde edilen maddi kültür örneklerinin karşılaştırmalı bişimde öğrenilmesi, son yılların arkeolojik bulğuları bu fikrin gerçeğe uygun olduğunu söylemeye esas veriyor. Kafkasya'da camın eski zamanlardan üretim edildiğini kanıtlayacak bilgiler olmasa da camın üretiminde kullanılan kömür ağaçları (meşe, veles v.b.), soda yatakları ve cam kumu Hazar kıyısında, Hırdalanda, Karabağ ve Azerbaycan'ın diğer yerlerinde çok sayıda bulunmaktadır. Daşkesen kobalt yatakları sadece Azerbaycan'da değil, tüm Ortadoğu'da yaygıntır. Kaynaklara dikkat edersek görüyoruz ki, Çin'de M.Ö. V-III yüzyıllarda, Roma'da M.Ö. I yüzyılda, Azerbaycan'da ise I-II yüzyıllarda camın üretim yapılmasını kanıtlayan çok sayıda arkeolojik bulğular tespit olunubdur. Gürcüstan'daki arkeolojik yerleşimlerden bulunmuş camlar M.Ö. III binyılın sunu-ii binyılın öncesine, Haçbulak, Şamhor, Celilabad, Dovşanlı, Hocalı, Borsunlu, Beyimsorov yerleşimlerinden bulunanlar M.Ö. I binyılın öncesine, M.Ö. X-XI asırlara, Demyeler, Şahtahtı, Kızılburun anıtlarından elde olunanlar ise Orta ve Son Tunç çağına aittirler. 3

4 Metaldan yapılmış bulğular. Nahçıvan'ın Ortadoğu kültürü ile ilişkisi eski yerleşimlerden bulunmuş metaldan yapılan arkeolojik bulğular da kanıtlıyor. Azerbaycan'ın diğer bölgeleri gibi Nahçıvan'da zengin bakır ve polimetal yataklarının olmasına rağmen kalay yatakları bu bölgede yoktur. Ortadoğu ülkeleri kalay yatakları bakımından zengintir (Kaşkay, 1973: 165). Bu nedenle tüm Kafkasya topraklarına, Nahçıvan'a kalay Yakın ve Orta Doğu ülkelerinden ekonomik ilişkiler sunucunda getirilmiştir. Bu ilişkiler sunucunda Nahçıvan'a yalnız ham madde değil, hep de metal örnekler getirilmiştir. Culfa (Aliyеv, 1968: 79-81), Kızılburun (Hebubullayev, 1959: 100) nekropollerınden bulunmuş Ortadoğu kültürü için özellikleri olan Son Tunc-Erken Demir çağı hencerler bunu kanıtlıyor. Bu tip hancerler Azerbaycandakı diger eski yerleşimlerde (Karabulak, Hanlar) de bulunmuştur. Silindirik möhürler. Nahçıvan`dakı arkeolojik yerleşimlerin Ortadoğu kültürü ile ilişkisni ögrenmekte silindirik möhürler de önemli yer tutuyor. Möhürlerin bir grupu geometrik (astral) desenlidir. Bazı möhürlerin üzeri hayvan, insan resmleri ile, çeşitli desenlemelerle süslenerek Ortadoğu kültürü için karakteristik özellikler taşıyor. Nahçıvan`dakı arkeolojik yerleşimlerden bulunmuş möhürlerin her biri kendine özgü spesfik özelliklere sahiptir. Şahtahtı nekropolünden bulunmuş M.Ö. II binyılın ikinci yarısına ait mühür (Aliev, 1991: 188) desenleme yöntemi açısından Suriye-Filistin ve Kerkük tipli möhürlerle benzerlik oluşturuyor. Möhrün üzerinde hayat ağacının bir tarafında uzun ebalı, saçları omuzlarına dökülmüş, başına günlük koymuş insan çekilmişdir. İnsanın yanında ise başlarını arkaya çeviren iki geçi resmi verilmiştir. Merdangöl, Muncuklutepe, Dolmatepe nekropollerinden bulunmuş bilimsel önemlidir. M.Ö. II binyılın ikinci yarısına ait olan möhürler "Mittaniya tipli" möhürlere has özelliklere sahibtir (Aslanov, Kaşkay, İbrahimov, 1999: 71) Merdangöl nekropolünden bulunmuş möhürlerden birinde ayakları katlanmış geçilir kuş başlı fantastik varlıkla, çapraz çizgili desenli çekilmiştir. Bu nekropolden bulunmuş diğer möhürün üzerinde aynı biçimli geçi arka bacakları üste durmuştur. Keçinin yanenda şir, insan ve kuş resmleri çekilmiştir. 4

5 Hayvanlarla gömülme. AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Nahçıvan`dakı eski yerleşimlerden bulunmuş arkeolojik bulğular içerisinde hayvan kemlikleri, hayvanlarla gömülme de bilimsel önemlidir. Nahçıvan`dakı nekropollerden (mezarlarda) çok sayıda çeşitli hayvan kemikleri (iribuynyzlu (Bos taurus), dele (Martes foina), kuş (Aves gen), koyun (Ovis), geçi (Capra), cüyür (Capreolus capreolus), geyik (Cervus sp.), köpek vb) bulunmuştur. Bu hayvanlardan bir grupu ile gömülme yerel özelliklere sahib degil, daha geniş alanda yayğındır ve Ortadoğu kültürüne has ozelliklere sahibtir. Köpekle ve atla ilgili gömülme bu tip arkeolojik bulğulardır. Atla gömülme I Kültepe (Abibullav, 1982: 255), Şahtahtıda (Ağayev, 1992: 99), köpekle gömülme I Kültepe (Abibullav, 1982: 250), Sarıderede nekropollerinde (Bahşeliyev, 2002: 23) bulunmuştur. Köpekle ve atla gömülme Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerindeki (Gedebey, Kalakend, Hanlar, Dağlık Karabağ, Mingeçevir, Tovuzçay ve b.) yerleşimlerle yanı sıra Güney Kafkasya, Anadolu, Altaydakı eski yerleşimlerdetesbit olunmuştur. Kaynaklarda koşku atlarının malzemesi ile birlikte gömüldüyü mezarların (Mingeçevir, Hocalı, Karaçemenli v.b.) ginetik açıdan hurilerle ilişkili olduğu kayıt edilmiştir (Kuliyev, 2008: 214). Huriler M.Ö. II-I binyılda Kuzey Mesopotomiyadan Güney Kafkasya'nın merkezinedek tüm toprakları tutmuşlardır. Köpekle gömülme Güney Mesopotomiyadakı Ur (Müseyibli, 2008: 7-8), Kuzey Mesopotomiyadakı III Yarımtepe, (Merpert, Munçaev, 1982: 145), Suriye'deki Tell Hazine (Munçaev, Merpert, Bader, 1990: 15), Doğu Anadolu'daki Yoncatepe (Belli, Konyar, 2001: 154) yerleşimlerinde tespit edilmiştir. Kayaüstü resimler. Nahçıvan`dakı Son Tunc-Erken Demir çağı çağına ait yerleşimlerin, Ortadoğu kültürü ile ilişkisini kanıtlayan arkeolojik bulğulardan bir grupesini kayaüstü resmler oluşturuyor. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti nde kayaüstü resmler Gemikaya yerleşimde bulunuyor. Şunları hayvan, insan, astral v.b. resmleri oluşturuyor. Hayvan resmleri çok sayıdadır. Anadolu (Aliyev, 1993: 66), İran, Ön Asya (Bahşeliyev, 2002: 42-44) ve diger petroklifleri kibi (kayaüstü resmler) Gemikayadakı hayvan resmleri de basit ve bileşik kompazisiyonlu olmak üzre bir neçe grupa bölünüyorlar. Basit kompozisiyonlu resmlerde keçi tek ve ya sürü halinde hiçbir ek tarif olmadan çizilmiştir. Bileşik kompozisiyonlu resmlerde keçi çeşitli biçimli resmlerle (svastika, hayat ağacı, 5

6 insan v.b.) birlikte yaplmıştır. Bu tip kayaüstü resmler Ortadoğu'daki M.Ö. IV binyılın ikinci yarısı-iii binyılın öncesine ait resm sanatları için karakterik motiflerdendir. Tepe Kavranın Erken Uruk dönemine ait mühürlerinin üzerinde şu türlü bir-birine ters yönde birer hayvanlar çekilmiştir (Lloyd, 1984: 96). Suriye'deki I Tel Hazine yerleşim yerinin son Uruk-Erken sülale dönemine (M.Ö. IV binyılın sonu-iii binyılın başları) ait kültürel tabakasından üzerinde birer hayvan resmi çekilmiş taş mühür bulunmuştur (Munçayev, Merpert, Amirov, 2001: ). İran'da Suz A anıtında bulunan M.Ö. IV binyılın ikinci yarısına ait mühürlerin üzerinde de birer hayvanlar çekilmiştir (Çayld, 1956: 35). Şu anıtdakı hayvan resmlerinin bir grubu sxematik biçimde çizilmiştir. Hayvanların vücudu kaşa üçgen biçimde yapılmıştır. Suz A yerleşiminde bulunmuş mühürlerden birinin üzerinde bu türlü komple bir sahne verilmiştir. Bu türlü kayaüstü resmlerin benzerleri Ön Asya'dakı bir grup yerleşimlerde bulunmuştur (Çayld, 1956: 21) (tab.i, 14, 15). Orta doğu halklarının dini ideolojik görüşümlerinde keçi ile ilgili çok sayıda efsane ve rivayetler vardır. Orta Asya ve Sibirya'da yaşayan Türk halklarının arasında Al-Albastı, Al karısı keçi biçiminde düşünülüyor. Tuvalılarda aile ocağı ile ilgili törenlerde başı sarı keçi kullanılmıştır (Sеyidоv, 1994: 16, 162). Altaylar çocuğu dağ keçisinin kemiki aracılığıyla kötü ruhlardan korumuşlardır (Sеyidоv, 1969: 89). Gemikaya yerleşiminde bulunman Ortadoğu kültürü için özellikleri olan kayaüstü resmlerden bir grupesini insane resmleri oluşturuyor. Şuradakı rasmlerden bir grupesinde insanın bacaklarınen sonları ve kolları yukarı yönelerek Anadolidakı Neolitik dönemine ait olan Çatal Höyük yerleşim yerindeki ibadategahın (pirin) duvarındakı resmle benzerlik oluşturuyor (tablo I, 1, 2). Araştırmacıların bir çoku bunun verimlilik tanrıçasının karakteri olduğunu ifade etmişlerdir (Kotoviç, 1983: 143). Gemikayadakı insanın avcılıkla ilgili tasvırlarından bazılarının benzerleri Suz I, Suz II yerleşimlerinden bulunmuş kil kab buluntularının üzerinde tesbit edilmiştir (Çayld, 1956: 215) (tab. I, 12, 13). Bu yerleçimde bulunmuş «8» biçimli resmler, ikitekerli araba resmlerinden bir grupesi de Ortadoğu külrürü ile benzerlik oluşturuyor (tab I, 21, 22, 23, 24). Gemikaya yerleşiminde bulunman Ortadoğu kültürü için özellikleri olan kayaüstü resmlerden bir grupesini hayvanların mücadele sahnesi oluşturuyor. Şunlar kurtların, kaplanın, panterin keçiye, boğaye saldırması resmleridir. Bu tip kayaüstü resmlerin bir çoğu Mezopotomiya, Sümer, Orta Asya tasviri sanatları ile benzerlik oluşturuyor. Gemikayada 6

7 bulunmuş kaplanın boğayı parçalaması resmi Ur yerleşiminde bulunmuş mühürün üzerindeki resm ile benzerlik oluşturuyor (Flittner, 1958: 126) (tab I, 3, 4). Gamikaya yerleşimindeki kurtla karşı-karşıya durmuş keçi resmi de Türk halkları için harakteristik dinsel ayinle bağlılık oluşturuyor (Bahşeliyev, 2002: 55, Müseyibli, 2004: 98) (tab. I, 5). Resmde kurt tek xetle uzun kuyruklu çekilmiştir. Kurtun arka bacaklarının üst kısmı bedenine daire sel biçimde birleştirilmiştir. Kurtla keçi arasında uzun dalgalı çizgi verilerek tüm Türk halkları için geçerli olan "Kurt ağzı kapatılması» dini ayini yansımıştır (Kalafat, 2006: 314). Gemikaya yerleşiminde bulunman Ortadoğu kültürü için özellikleri olan kayaüstü resmler içerisinde boğa resmleri de bilimsel önemlidir. Yerleşimde bulunmuş 40'ın fazla araba resminin çoğunda boğa koşku kuvveti gibi çizilmiştir. Araba resmlerinden bir gurupu dördn, bir kısmı ise ikitekerli çekilmiştir (Müseyibli, 2004: 18). İkitekerli araba resimleri mantiksal acıdan Ortadoğu'daki arkeolojik yerleşimlerden (Xurvin (Tahran'ın kuzeydoğusunda), Kaluraz (Gilan)) bulunmuş yüklü hayvan figürü, araba modelleri (Yusifli, 1992: 17, 23) ile bağlılık oluşturuyor. Araştırmalar kanıtlıyor ki, boğa eski aşiretlerin dini ideolojik görüşümlerinde önemli yer tutmuştur. Bu hayvanın boynuzları ile Ön Asya allahlarının ve allahlaşdırılmış hükümdarların baş giyisileri bezetilmiştir. Eski Doğu halklarının tarihinde boğa totemi çeşitli biçimlerde kendini gösteriyor. M.Ö. II binyılın sonu I binyılın başlarına ait Hurvin (Tahran'ın kuzeydoğusunda), Kaluraz (Gilan) yerleşimlerinden boğa ile ilgili çok sayıda maddî-kültür örnekleri bulunmuştur. Mısır'da Allah Opis, İkiçayarasında ise Şedu ve Lamassu boğayı temsil etmiştirlerdir (Yusifli, 1992: 26, 114). Uruk kültürüne ait mühürlerden birinin üzerinde kayık, onun içerisinde insanlar ve yüklü boğa resmi çekilmiştir (Masson, 1989: tab. 19). Türk halklarının tarihinde boğanın kutsallaşdırılması ile ilgili hayli miktarda efsaneler vardır. Efsane ve revayetlerde boğa güç, kuvvet, verimlilik sembolü olarak kutsallaşdırılmıştır. Kırgızlar, Uygurlar ve diğer türkçe konuşan halklar boğanın kutsallığını belirtmek için onu gök renkli düşünmüşlerdir. Şunların dini ideolojik görüşümlerinde gök renk Tanrı simgesini oluşturuyor (Sеyidоv, 1969: 160). Kırgızlarda gök renkli boğayla ilişkin efsanelerden bir grupunda buğanın susamış çobanları boynuzları ile yeri kazıyıp su çıkaratması, şunları ölümden kurtarması, buğanın boynuzları arasında yeri saklaması bulunuyor. Eski «Maaday Siyah» efsanesinde boğanın kutsallığı bi kader farklı verilmiştir. Bu efsanede Merkenle çarpışan boğa, 7

8 ayrıca Buğaçın kazandığı boğa Erlikin zoomorf biçimde olması gibi verilmiştir (Sеyidоv, 1969: 163, 168). Gemikaya yerleşimindeki Ortadoğu kültürü için özellikleri olan kayaüstü resmler içerisinde kopek, at, kuş resmleri de ilmi önem taşıyor. Resmler tek ve ya kalın çizgilerle dövme, sondaj yöntemi ile basit ve karmaşık kompozisiyonlu çekilmiştir (Aliyev, 1993: 27, 32). Yerleşimde bulunmuş kuş resmlerinden bir grupu (tab. I, 10, 11) Helef kültürüne ait kuş resmlerle benzerlik oluşturuyor (Merpert, Munçaev, 1982: 146) (tab. I, 8, 9). Köpek resmlerinin bir kısmı kulaklı, bazıları kulaksız çekilmiştir. At resimlerinin bir grupunda bu hayvanlar boğa gibi koşku kuvveti gibi, bazılarında çeşitli kompozisiyonlarda çizilmiştir. Gemikayada bulunmuş kollarını yanlara açmış, atlı resminde insan bacaklı çekilerek Ortadoğu kültürüne has özellikleri oluşturuyor. Bu tip kayaüstü resmler Sialk B nekropolünda tespit edilmiştir (tab. I, 6, 7). Koşku atlarının eslehesi ile birlikte defin olunduğu kabir anıtların (Mingeçevir, Hocalı, Karaçemenli) ginetik açıdan hurilerle ilgili ilişkili olduğu kayıt edilmiştir (Guliyev, 2008: ). Huriler M.Ö. II-I binyıl Kuzey Mesoopotomiyadan Güney Kafkasya'nın merkezinedek tüm araziyi tutmuşlar. Onların zengin maddi kültürü Ortadoğu'da yaşayan bütün halklar için örnek olmuştur. SONUÇ Yapılan araştırma sоnuçlarına dayanarak şunları söylеyеbilеriz: Nahçıvan`dakı Son Tunc- Erken Demir çağı çağına ait yerleşimlerden Ortadoğu kültürü için özellikler daşıyan çok sayıda arkeoloji bulğular bulunmuştur. Bu arkeolojik bulğuların bir grupu (camdan, "Cupraea", "Dentalium" tipli balukkulaklarından yapılmış boncuklar, bazı hancerler) tayfalararası karşılıklı ekonomik-kültürel ilişkiler sonucunda Nahçıvan'a getirilmiştir. Bir grup arxeolojik bulğularda Ortadoğu kültürü için özelliklerin olmasının temel nedeni keltürelsel ilişkiler olmuştur. Kaynak ALIEV V.K. (1991). Kultura epohi sredney bronzı Azerbaydjana, Baku, Bilim, 256. ALIYЕV V.H. (1993) Gemikaya anıtları. Bakü, Azerneşr, 79. 8

9 AĞAYEV K.H. (1992). Şahtahtının dört tunç dönemi lahit abidesi hakkında. Azerbaycan'da arkeoloji ve etnokrafiya bilimlerinin son sunuçlarına konulu bilimsel konferans materiyalleri. Bakü, Bilim, Ahmedov K.M. (1989). Bu güne nasıl gelip çıhmışık. Bakü: Az.SSR EA, 118. ALİYЕV V.H. (1968). Culfa arkеоlоjik buluntuları. Azеrbaycan Bilimlеr Akadеmisinin Habеrlеri, 3, Bakü, Bilim, ABİBULLAV O.A. (1982). Eneolit i bronza na territorii Nahiçevanskoy ASSR, Baku: Bilim, 314. ASLANOV K.M., KAŞKAY S.M., İBRAHİMOV B.İ. (1999). Mardangöl nеkrоpоlünün materyalleri. Azerbaycan arkeologiyası, 3-4, Bakü, Hazar Üniversitesi, BAHŞELİYEV V.B. (2004). Nahçıvan'ın eski aşiretlerinin manevi kültürü. Bakü, Bilim, 320. BAHŞELİYEV V.B. (2002). Nahçıvan'ın Erken Demir dönemi kültürü. Bakü, Bilim, 128. BAHŞELIYEV V.B. (2002) Gemikaya resmlerinin poetikası. Bakü, Bilim, 128. BELLI O., KONYAR E. (2001). Excavaition of Van-Yoncatepe fortress and nekropolis ( ). İstanbul University s contributions to archaeology in Türkey ( ) İstanbul, CAFEROV H.T. (2000). Azerbaycan M.Ö. IV binyılın sonu-i binyılın başlarında (Karabağ'ın Karkarçay ve Terterçay havzasının materyalleri bazında). Bakü, Bilim, 187. ÇAYLD K. (1956) Drevneyşiy Vostok v svete novıx raskopok. Moskova, Nauka, 303. ÇILINGIROĞLU A. (1990). Van-Urmiye boyalıları işığında degerlendirilmesi. Türk Tarih konkresi, Х, ÇILINGIROĞLU A. (1990). Gazentep muzesindeki Van-Urmiye boyalıları. Ege Universitesi Arkeoloj ve Sanat Tarihi Dergisi, В, DJAFAROV K.F. (1984). Svyazi Azerbaydjana so stranami Peredney Azii v epoxi bronzı i ranneko jeleza. Baku, Bilim, 106. FLİTTNER N.D. (1958) Kültüra i iskustvo Dvureçya i sosednıx stran. Leninkrat-Moskova, Nauka, 300. HEBUBULLAYEV O.H. (1959). Kültepede arkeolojik kazılar. Bakü: Az.SSR EA, 134. KULİYEV F.E. (2008). Azerbaycan'ın kurkan anıtlarında at gömülmesi. Bakü, Bilim, 300 9

10 KAŞKAY M.A., SELIMHANOV İ.R. (1973). İz istorii drevney metallurkii Kavkaza. Bakü, Bilim, 223. KALAFAT Y. (2006) Balkanlardan Uluğ Türkistan'a Türk halk inançları (Tatarlar, Hakaslar, Kırkızlar, Boşnaklar, Anahtarlar, Edigeyler, Arnavutlar, Karaçaylar, Krekoryanlar, Romanya, Şumnu-Burkaz, Gürcistan-Karaçöp, Kıbrıs, Rodas, Tacikistan, Suriye Türkleri). III-IV cilt. Ankara, Berikan yayın, 556. KOTOVIÇ B.M. (1983) Nekotorıye dannıye o svyazyak o Dakestana i Peredney Azii v drevnosti. Sredney Azii, Kavkaz i Zarubejniy Vostok v drevnosti. Moskova, Nauka, 290. LLOYD C. (1984) Arkeolojiya Mesopootomii. Moskova, Nauka, 279. MASSON B.M. (1989) Pervıye çivilizaçii. Leninkrad, 490 MÜSEYIBLI N.E. (2004) Gemikaya. Bakü, Çaşıoğlu, 320. MUNÇAYEV R.M. (1980). İssledovaniya poseleniye Tell Makzaliya i Yarımtepe III ve Mesopotomii. Arheolokiçeskiye otkrıtiya, 1979, Moskova: Nauka, MÜSEYIBLI N.E. (2008). Eski Azerbaycan'da köpeklerden kullanım ve köpek kultu. Azerbaycan arkeologiyası ve etnografiyası, Bakü: Nafta-Press, MERPERT N.Y., MUNÇAEV R.İ. (1982). Poselenie ubeydskoy kulturı Yarımtepe III ve severnoy Mesopotomii. Sovetskaya arkeolokiya, 4, Moskova: Nauka, MUNÇAEV R.İ., MERPERT N.Y., BADER N.O. (1990). Tell Hazna I. Sovetskaya arkeolokiya, 3, Moskova, Nauka, MUNÇAYEV R.M., MERPERT N.Y., AMIROV Ş.N. (2001) Tel Hazna I. Rossiyskaya arkeolokiya, Moskova, SEYİDOV A.K. (1993). Pamyatniki Kuro-arakskoy kulturı Nahiçevani. Baku, Bilgi, 1993, 164. SADIKZADE Ş.K., MİNKEVİÇ-MUSTAFAEVA N.V. (1973). Ukraşeniya s izobrajeniyami jivotnıh i ptiç v drevnem Azerbaydjane / MKA, t. VIII, Baku, Bilim, SЕYİDОV M.M. (1969) Аzerbаycаn hаlkının sоykökünü düşünerken. Bаkü: Yаzıçı, 496. SЕYİDОV M.M. (1994) Kаm-Şаmаn ve оnun kаynаklаrınа ümumi bаkış. Bаkü, Genclik, 232. YUSiFLİ Y.B. (1992) Eski Doğu tarihi. Bakü: Bakü Üniversitesi,

11 Gamikay a Çatal Höyük Gamikaya Ur Gamikaya Gemikaya Sialk B Gemikaya Helef Tel Mağzaliyye Gemikaya Gemikaya Suz Gemikaya Suz Culfa I Kültepe Havtantepe II Kültepe Göytepe Altay Gemikaya Gemikaya Altay Tablo 1 11