NAHÇIVAN'DA SON TUNÇ-ERKEN DEMİR ÇAĞININ KİL KABLARI

Transkript

1 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi Cilt: 3 Sayı: Manas Journal of Social Studies Vol.: 3 No: NAHÇIVAN'DA SON TUNÇ-ERKEN DEMİR ÇAĞININ KİL KABLARI Dr. Toğrul HALİLOV AMEA Nahçivan Bölümü x.toqrul@gmail.com Özet Makalede kil kaplar biçim ve özelliklerine göre qruplaşdırılaraq tiplere bölünübtür. Şunların yapılması teknolojisi, süslenme yöntemi ve diğer konular öğrenilibtir. Hep höyüklerden, hem de mezarlardan bulunmuş çok sayıda kil kaplar kanıtlıyor ki, Son Tunç-Erken Demir çağında ekinçi-hayvandar aşiretlerin ekonomik yaşamında kil kaplar önemli yer tutmuştur. Bu çağda Azerbaycan'ın diğer bölgeleri gibi Nahçivan da önemli seramikçilig merkezi olmuştur. Anahtar kelimeler: Nahçıvan, Son Tunç-Erken Demirçağı, boyasız kil kaplar, Azerbaycan. NAKHCHIVAN LATE BRONZE-EARLY IRON AGE CLAY BOATS Abstract In this subchapter the uncolored clay dishes is divided into types and grouped according to the form and prominent features. Manufacturing techniques, motives of patterns and other questions are studied. Disclosure of a considerable quantity of pottery both in settlements and in burial grounds specifies the fact that in the household life of cattle-breeding tribes of the epoch of Late Bronze-Early Iron the pottery took a considerable place. At that time Nakhichivan, as well as the other regions of Azerbaijan, was an important centre of craftsmanship. Key words: Nakhchivan, late bronze-early iron age, clay boats, Azerbaijan. Giriş Kil kaplar eski aşiretlerin ekonomik yaşamını, maddi ve manevi kültürünü öğrenmek için esas arkeolojik bulğulardır. Bu yüzden her bir yerleşimde yapılan ISSN:

2 44 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi arkeolojik araştırma sırasında kil kaplara önem veriliyor, onlar karşılaşılıklı biçimde öğrenilir. Kil kabların araştırması sırasında hep yerleşimlerin hangi çağa ait olduğu belirlenir, hep eski aşiretlerin yaşamına, maddi ve manevi kültürüne ait bilimsel bilgiler elde ediliyor. Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin topraklarındaki Son Tunç- Erken Demir çağına ait yerleşimlerden bulunan kil kapların öğrenilmesi bu açıdan bilimsel onem taşıyor. Nahçıvan'daki Son Tunç-Erken Demir çağına ait yerleşimlerden bulunmuş kil kaplar gri ve pembe renkli olmak üzere iki ana gruba ayrılıyorlar. Pembe renkliler boyalı, gri renkli kaplar boyasız, basit ve ya desenli yapılmıştır. Onlar boyalı ve boyasız olmak üzre iki grupa ayrılıyorlar. Her bir grup kendi özelliklerine gore farklanıyor. 1. Boyasiz Kablar 1.1. Çömlekler: Bu kablar kulplu ve kulpsuz olmakla iki grupa bölünüyorlar. Şunlar büyük, orta ve küçük hacimli yapılmışlar. Gövdesinin (şişkin ve bikonus), boğazının (kısa ve ya yüksek), ağız kenarının (dar ve geniş) yapısına ve diger özelliklerine göre bir-birlerinden farklanarak üç ana tipe bölünüyorlar. Birinci tipe dışa katlanmış ağız kenarlı, kısa boğazlı, şişkin gövdeli çömlekler içerir (tab. 1: 1-5). Kolanı, Sarıdere (Novruzlu, Bahşaliyev, 1992: 65, 42-45), Hakkıhlık; (Bahşaliyev. 2002: 26), Demyeler (Bahşaliyev, 2006: 84-93; Halilov, 2006, ), Boyehmed (Novruzlu, Bahşaliyev, 1993: 15, 33) v.b. nekropollerinde bu tip çömlekler bulunmuştur. Şunların çoğu basit yapılmış, hiçbir ornamentle (desenle) süslenmemiştir. Bir grubunun üzeri cızma, çertme hatlar, çeşitli geometrik ornamentlerle nakışlanmıştır. Bu tipe giren Kolanı, Sarıdere çömleklerinden bir kısmınin üzeri düz, dalgalı, çızma çizgilerle süslenerek nakışlanma yöntemine göre bir-biriyle benzerlik oluşturuyor (tab. 1: 2, 4). Bazıları ise biçim ve özelliklerine gore seçilirler.

3 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları 45 Şişkin gövdeli, kısa boğazlı, dışa katlanmış ağız kenarlı Sarıdere çömleklerinden biri Kolanı nekropolünde bulunmuş çömleklerden farklıdır. Şunun üzerindeki bir dizi dalgalı çizgi aşağıdan ve yukarıdan yatay çizgilerle mehdudlanmışdır (tab. 1: 3). Kolanı nekropolündan bulunmuş çömlekin üzerindeki dalgalı çizgilerle oluşan desen bir kaç sıra olup dağınık yapılmıştır (tab. 1: 1). Boyehmed nekropolünden bulunmuş dışa katlanmış ağız kenarlı, kısa boğazlı, şişkin gövdeli çömleklerin üzeri Şahtahtı yerleşiminden bulunmuş bir grup cömlekler gibi düz ve açı biçimli çizgilerle dağınık süslenmiştir (tab. 1: 5). İkinci tipe dışa katlanmış ağız kenarlı, silindir boğazlı, şişkin gövdeli çömleklre içerir (tab. 1: 6-8). Kolanı, Sarıdere (Novruzlu, Bahşaliyev, 1992: 65, 42-45), Zeyve (Novruzlu, Bahşaliyev, 1993: 163), İliklikaya (Halilov, 2008: 94-96) v.b. yerleşimlerinde bulunmuş bu tip çömleklerin bir grupu kulplu, bazıları kulpsuz yapılmıştır. Kolanı nekropolünden bulunmuş bu tip çömleklerden biri biçim ve özelligine rağmen diğerler çömleklerden farklıdır (tab. 1: 7). Erken Demir çağı için karakteristik özellikli olan bu kabın benzeri Şahtahı (Akayev, 2002: 125), Culfa (Aliyev, 1968: 72-86), Kızılburun (Abibullayev, 1982: 144) yerleşimlerinde tesbit olunmuştur. Zeyve nekropolünden bulunmuş dışa katlanmış ağız kenarlı, silindir boğazlı, şişkin gövdeli çömleklerden birinin kulpu (tab. 1: 8) Culfa (Aliyev, 1968: 80), Gedebey (Kuseynova, 1989: 65-66) yerleşimlerinden bulunmuş çömleklerde olduğu gibi çıkıntılı, lentbiçimlidir. Üçüncü tip çömlekler dışa katlanmış ağız kenarlı, bikonik gövdeli yapılmışlardır (tab. 1: 9-11). Kolanı, Sarıdere (Bahşaliyev. 2002: 20, 41), Demyeler (Bahşaliyev, 2006: 84-93; Halilov, 2006, ) v.b. yerleşimlerinde bulunmuş bu tip çömlekler diger çömlekler gibi nakışlı (desenli) ve nakışsız (desensiz) olmak üzere iki temel gruba ayrılıyorlar. Bu tipe içerir çömleklerin bir grubu birinci tip

4 46 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi çömlekler gibi çızma, çertme yöntemle nakışlanmıştır (tab. 1: 11). Bir grup çömleklerin üzeri kabartmalarla süslenmiştir (tab. 1: 10). Kolanı, Sarıdere yerleşimlerinde bulunmuş çömleklerini bir grupunun üzeri çızma, çertme yöntemle nakışlanmıştırlar. Yapılan araştırma sonucu Nahçıvan'daki Son Tunç-Erken Demir çağına ait yerleşimlerde bulunmuş tüm tip çömleklerin benzerlerinin Azerbaycan'dakı eski yerleşimlerin çokundan, özellikle Haçbulak (Kasamanlı, 1965: 34), Hocalı, Hanlar, Gedebey (Kuşnareyva, Çubinşvili, 1970: 89, 92), Sarıtepe (Halilov, 1960: 85-87) v.b. yerleşimlerinde tesbit olunduğunu söylemeye esas veriyor Tablo 1. Çömlekler.

5 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları Kâseler: Nahçıvan'daki Son Tunç-Erken Demir çağına ait yerleşimlerde bulunmuş seramik ürünlerinden bir grupunu kâseler oluşturuyor. Şunlar esasen kulpsuzturlar, bir grupunun üzerinde küçük çıkıntı biçimli kulp yapılmıştır. Diger seramig ürünleri gibi kâseler de biçim ve özelliklerine göre farklılık oluşturuyor. Şunları biçim ve özelliklerine gore üç ana tipe ayirılıyorlar. Birinci tipe bikonus gövdeli kâseler içerir (tab. 2: 1-10). Hakkıhlık, Sarıdere, Kolanı, Kalacık (Novruzlu, Bahşaliyev, 1992: 57, 44, 65), Boyehmed (Novruzlu, Bahşaliyev, 1993: 15) v.b. yerleşimlerinde bulunmuş bu tip kâselerin bir çoğunun ağzının kenarı dışa katlanmıştır, bazıları düz ağızlı yapılmıştır. Onlar basit, desenli ve kulpsuz olmak üzre farklı biçimdedirler. Bir grup kâselerin üzerinde kulp yerine delikli kulakcıkbiçimli çıkıntı yapılmıştır (tab. 2: 2, 6). Bu tip kâseler nakışlanma yöntemine gore bir-birlerinden farklılık oluşturmaktadır. Kolanı, Boyehmed, Sarıdere v.b yerleşimlerinden bulunmuş bikonus gövdeli kâselerin bir grupunun ağzının altı ile çiyninin arası kısık zolaklarla nahışlanarak desenlenme yöntemine göre bir-biri ile benzerlik oluşturuyor (tab. 2: 8, 9, 10). Kolanı nekropolünden bulunmuş üzeri yatay kısık zolaklarla süslenmiş kâselerin bazıları (tab. 2: 4, 5) nakışlanma yöntemine göre Sarıdere nekropolünden bulunmuş bir grup kâselerle benzerlik oluşturmasına rağmen bazı özelliklerine göre onlardan farklılanıyor. Kolanı nekropolünden bulunmuş üzeri dalgalı hatla süslenmiş kâseler (tab. 2: 1) nakışlanma yöntemine göre Sarıdere nekropolünden bulunmuş gri renkli çömleklerlden bir grupu ile benzerlik oluşturuyor. İkinci tip kâseler şişkin gövdeli yapılmıştır (tab. 2: 11-17). Bu tip kâseler Nahçıvan'daki Son Tunç-Erken Demir çağı yerleşimlerden çok sayida bulunmuştur. Boyehmed (Novruzlu, Bahşaliyev, 1993: 17, 19), Kolanı, Sarıdere, Kalacık, Hakkıhlık (Novruzlu, Bahşaliyev, 1993: 16, 25, 39),

6 48 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi İliklikaya (Halilov, 2008: 94-98), Demyeler (Halilov, 2006: ) v.b. yerleşimlerinde bulunmuş bu tip kâselerin bir grupunun ağız kenarları içeri katlanmış ve ya düz ağız kenarlı yapılmıştır. Bazılarının ağzı dışa katlanmıştır. Dışa katlanmış ağız kenarlı kâselerin bazılarının ağzının altı kısık zolaklarla süslenmiştir. Düz ağız kenarlı kâselerden bir grupundun ağzının altında bikonus gövdeli kâseler ve bir grup çanaklarr gibi kulakcıkbiçimli çıkıntı (tab. 2: 14) ve ya yarımdairevi kulp yapılmıştır (tab. 2: 13). Kolanı, Boyehmed, Sarıdere nekropollerinden bulunmuş üzeri cızma desenli, dalgalı hetlle süslenmiş kâseler nakışlanma yöntemine göre bir-biri ile benzerlik oluştursa da, onlardan her biri kendine özgü spesfik özellikleri ile farklanıyorlar. Kolanı nekropolünden bulunmuş üzeri dalgalı hatla süslenmiş kâselerden biri tamamen farklı özelliğe sahiptir (tab. 2: 3). Şu yerleşimde bulunmuş diger kâsele ise Sarıdere kaseleri ile büyük benzerlik oluşturuyor (tab. 2: 11). Kolanı, Sarıdere kâseleri arasında temel benzerlik şudur ki, her iki kabın üzerindeki dalgalı çizgi çekilme yöntemine göre aynı olmuş, yukarıdan ve aşağıdan dikey hatlar çekilmiştir. Kâseler arasında farklı özellik şu ki, Kolanı nekroplünden bulunmuş kâselerin üzeri bir dalgalı hatla süslenmiştir, Sarıdere kasasının üzerine ise üç dalgalı çizgi çekilmiştir. Dalgalı hatlardan biri biri kadar büyük, diğer ikisi ise küçükçekilmiştir. Hakkıhlık nekropolünden bulunmuş kâselerden birinin üzerine bir-birinin içerisinde torbiçimli açılar çekilmiştir (tab. 2: 16). Diğer kâsele konnelyur ornamentli (desenli) olmuştur (tab. 2: 17). Üzeri açılarla süslenmiş kâsele nakışlanma yöntemine göre Nahçıvan, Kızılburun, Şahtahtı yerleşimlerinde bulunmuş boyalı kâselerlr nispeten benzerlik oluşturmasina rağmen, bazı özelliklerine göre onlardan farklilik oluşturmaktadir. Hakkıhlık nekropolünden bulunmuş bu tip kâsenin bezerleri İliklikaya (Halilov, 2008: 94-98), Zeyve, Kalacık (Bahşaliyev, 2002: 17, 19), Şahtaht (Akayev, 2002, 67) yerleşimleri ile yarı sıra

7 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları 49 Güney Kafkasiyadakı bir çok yerleşimlerde ( Haçbulak (Aslanov, 1975: 90), Hanlar (Kesamanlı, 1975: 40), Daşkesen (Kasamanlı, 1999: 150) v.b.) bulunmuştur. Üçüncü tip kâseler konusbiçimli gövdeli yapılmıştır (tab. 2: 18-31). Boyehmed (Novruzlu, Bahşaliyev, 1993: 15), Kolanı, Sarıdere, Hakkıhlık, Kalacık (Novruzlu, Bahşaliyev, 1992: 57, 44, 65), Aşağı Daşarh, Zeyve (Bahşaliyev, 2002: 19) v.b. yerleşimlerinde bulunmuş bu tip kâselerin çoğu düz ağız kenarlı yapılmıştır. Bir grupunun ağzı dışa katlanmıştır. Birinci ve ikinci tip kâseler gibi üçüncü tip kâseler de konik gövdeli yapılmıştır. Şunlar basit ve desenli olmak üzere bir-birlerinden farklılılık oluşturmaktadırlar. Bu tip kâselerin çoğu kulpsuz yapılmıştır. Bazılarının ağzının kenarında kulp yerine kulakcıkbişimli çıkıntı konulmuştur (tab. 2: 26, 29, 25). Hem basit, hem de desenli kâseler arasında benzer ve farklı belirtiler vardır. Basit kasaların çokunun ağzının kenarı gövdesinden derin batıklarla ayrılmıştır ve omuz kısmı dışa doğru çıkıntılı yapılmıştır (tab. 2: 27, 30, 31). Desenli kâselerin üzeri çızma hatlarla, çeşitli geometrik desenlerle süslenmiştir. Bu türlü arkeolojik malzemelerin bir grupu bir-birleri ile nakışlanma yöntemine göre farklılık, bazıları ise benzerlik oluşturuyorlar. Şahtahtı, Kalacık, Zeyve v.b. yerleşimlerde bulunmuş konnelyur nakışlı kâseler desenlenme yöntemine göre hep bir-biriyle, hep de Güney Kafkasiyadakı Son Tunc-Erken Demir çağına ait yerleşimlerde bulunmuş bir grup kâselerle benzerlik oluşturuyor (Kuseynova, 1989: 53-55; Kuşnareyva, Çubinşvili, 1970: 38, 77) (tab. 2: 19, 20, 22, 23, 24, 29). Boyehmed (tab. 2: 18), Demyeler (tab. 2: 28) nekropollerinden bulunmuş üzeri dalgalı hatla süslenmiş kâseler nakışlanma yöntemine göre birbirıyle benzerlikoluşturmasına rağmen kendine özgü özelliği ile ayrılıyorlar. Boyehmed kâsesinin nispeten dağınık, Demyeler kâsesi nispeten düzenli süslenmiştir. Demyeler nekropolünden bulunmuş kâsenin üzerindeki dalgalı

8 50 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi çizgi Kolanı, Sarıdere kaselerinin bir grupu gibi aşağıdan ve yukarıdan dikey hatlarla süslenmiştir. Şahtahtı nekropolünden bulunmuş üzeri cızma desenli konik gövdeli kâse nakışlanma yöntemine göre Kolanı nekropolünün bir grup bikonik gövdeli kâsaları ile benzerlik oluşturuyor (tab. 2: 19). Şu nekropolden bulunmuş ağzının altı ve üzeri çertme desenlerle süslenmiş konik gövdeli kâsenin benzeri Kızılburunda ve Culfada bulunmuştur (tab. II, 21)

9 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları Tablo 2. Kâseler Çanaklar: Nahçıvan'daki Son Tunç-Erken Demir çağına ait yerleşimlerden bulunmuş seramig ürünlerinden bir grubunu çanaklarr oluşturuyor. Onlar formaca iki ana tipe bölünüyorlar.

10 52 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi Birinci tip çanaklar şişkin gövdeli yapılmıştır (tab. 3: 1-22). Boyehmed (Novruzlu, Bahşaliyev, 1993: 15), Kolanı, Hakkıhlık, Karnıyarık, Sarıdere (Novruzlu, Bahşaliyev, , 57, 65), Demyeler (Bahşaliyev, 2006: 84-93), İliklikaya (Halilov, 2008: 94-98) v.b. yerleşimlerinden bulunmuş bu tip çanakların çoğunluğu dışa katlanmış ağız kenarlı yapılmıştır. Bazılarının ağzı içeri katlanmıştır (tab. 3: 2, 14). Bu tipe çanakların bir çoğu kulplu, bazıları kulpsuz yapılmıştır. Onların kulpları yarımdairevi (tab. 3: 22) ve ya kulakcık biçimdedir (tab. 3: 2, 5, 14). Bir grubu çanaklar basit (tab. 3: 14, 21), bazıları ise desenlidir (tab. 3: 1-13, 15-20, 22). Desenli çanakların bir-birleri ile hep benzer, hem de farklı yönleri vardır. Şunların nakışlanmasında çertme (tab. 3: 4-6, 10, 11, 15, 18), cızma (tab. 3: 3, 7), dalgalı hatlar (tab. III, 17, 20, 9), dörtgen biçimli batıklar (tab. III, 16), tıklama nakışkar (tab. 3: 22) ve retinaya açılar (tab. III, 8) kullanılmıştır. Boyehmed, Sarıdere, Kolanı nekropollerinden bulunmuş şişkin gövdeli çanakların üzerinde kulakcıkbiçimli çıkıntıların olmasına rağmen bazı farklı özellikleri vardır. Sarıdere nekropolünden bulunmuş çanak basit yapılmıştır (tab. 3: 14). Boyehmed çanağının üzeri cızma desenle dağınık süslenmiştir (tab. 3: 2). Kolanı, Karnıyarık, Hakkıhlık, Sarıdere yerleşimlerinde bulunmuş üzeri çertme desenlerle süslü çanaklardan bir grubu nakışlanma yöntemine göre birbiri ile benzerlik oluşturmasına rağmen kendine özgü özellikleri ile farklanıyorlar (tab. 3: 4, 5, 11, 12, 18). Karnıyarık, Hakkıhlık çanaklarından bazıları desenleme yöntemine göre bir-biri ile benzerlik oluşturuyorlar (tab. 3: 6, 10). Hakkıhlık, Sarıdere nekropollerinden bulunmuş bazı çanaklarrin üzerinde çertme desenler cızma hatla ikiye ayrılmıştır (tab. 3: 11, 15, 18). Kolanı nekropolünde tesbit olunmuş şişkin gövdeli, üzerinde kulakcık biçimli çıkıntısı olan çanağın üzerindeki çertme desenler kemervari biçimde

11 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları 53 yapılarak nakışlanma yöntemine göre bu yerleşiminin bikonus gövdeli çanakları ile benzerlik oluşturuyor (tab. 3: 5). Boyehmed nekropolünden bulunmuş üzeri cızma desenle süslenmiş çanağın benzerleri Karnıyarık, Kolanı (Novruzlu, Bahşaliyev, 1992: 10, 65), Şahtahtı (Akayev, 2002:88) v.b. yerleşimlerinde bulunmuştur (tab. 3: 3). Hakkıhlık, Sarıdere, Demyeler nekrollarinden bulunmuş üzeri dalgalı hatla süslenmiş çanaklardan bir grupu desenlenme yöntemine göre bir-biri ile benzerlik oluşturmasına rağmen bazı özelliklerine göre farklılık göstermektedir (tab. III, 9, 17, 20). Hakkıhlık nekropolünden bulunmuş çanağın üzendeki dalgalı çizgi dört sıra yatay hatla birlikte verilmiştir. Demyler nekropolündüki çanağın üzerindeki dalgalı çizgi aşağıdan ve yukarıdan dikey cızma hatla süslenmiştir. Nahçıvan'dakı Son Tunç-Erken Demir çağına ait yerleşimlerden bulunmuş birinci tipe içerir şişkin gövdeli çanakların benzerleri Haçbulak, Hanlar, Daşkesen (Kuseynova, 1989: 53-55), Sarıtepe (Nerimanov, 1959: 37-40) v.b. yerleşimlerinde tesbit olunmuştur. İkinci tip çanaklar bikonus gövdeli yapılmıştır (tab. 3: 23-31). Boyehmed (Novruzlu, Bahşaliyev, 1993:17), Kolanı, Hakkıhlık, Sarıdere (Bahşeliyev, 2002: 26, 32, 40), İliklikaya (Halilov, 2008: 94-98; Bahşaliyev, 2008: 121) v.b. yerleşimlerinden bulunmuş bu tip çanaklar ikinçi tip çanaklar gibi kulplu vu kulpsuz yapılmışlar. Şunların bir grupunun kulpları çıkıntılı kulakçık biçimlidir (tab. III, 26). Bazılarının kulpları azça çıkıntılı yapılmıştır (tab. 3: 27). Birinci grupa içerir şişkin gövdeli çanaklar gibi bu tip çanaklar da, basit (tab. 3: 27, 29) ve desenli (tab. 3: 23-26, 28, 30, 31) yapılmışlar. Onların nakışlanmasında cızma (tab. 3: 23, 28, 30), çertme (tab. 3: 24, 25) ve basma (tab. 3: 31) teknik yöntemleri kullanılmıştır. Desenleme yöntemlerinin bazıları bir-biri ile benzerlik oluşturuyor.

12 54 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi Sarıdere nekropolünden bulunmuş çanağın üzerinde çekilmiş bir-birinin içerisinde yerleştirilmiş açılar (tab. 3: 30) nakışlanma yöntemine göre Boyehmed, Kızılburun, Şortepe, Şahtahtı v.b. yerleşimlerinden bulunmuş bir grup kablarla benzerlik oluşturuyor. Sarıdere nekropolünden bulunmuş üzeri çızma hatla süslenmiş çanağın benzerleri Nahçıvan'daki Son Tunç-Erken Demir çağına ait yerleşimlerinden yeterince bulunmuştur. Bu nekropolde tesbit olunmuş üzeri konnelyur desenli çanak (Bahşaliyev, 2002: 26) desenleme yöntemine göre Nahçıvan'daki Şahtahtı, Zeyve, Kalacık v.b. yerleşimlerinden bulunmuş bir grup seramik ürünleri ile benzerlik oluşturuyor. Sarıdere nekropolünden bulunmuş üzeri basma yöntemle süslü çanağın benzerleri Hanlar, (Kuseynova, 1989:, 68), Genceçay (Nerimanov, 1958: 99), Karabulak (İsmayılov, 1981:, s. 45), Haçbulak (Aslanov, 1975: 91) neropollerinde bulunmuştur. Kolanı nekropolünden bulunmuş üzeri çertme yöntemli çanak (tab. III, 25) nakışlanma yöntemine göre şu yerleşimden bulunmuş birinci tipe içerir şişkin gövdeli çanaklardan bazəları ile benzerlik oluşturuyor (tab. 3: 24). İliklikaya nekropolünden tesbit olunmuş bikonus gövdeli çanağın üzeri Demyeler çanağı gibi (tab. 3: 22) tıklama yöntemle nakışlanmasına rağmen ondan farklanıyor. İiklikaya çanağının üzeri Demyeler nekropolünden bulunmuş çanakdan farklı olarak üçgen biçimli desenleme yöntemle süslenmiştir (tab. 3: 31).

13 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları

14 56 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi Tablo 3. Çanaklar 1.4. Kadehler: Nahçıvan'ın Son Tunç-Erken Demir çağı yerleşimlerinden bulunmuş kil kaplardan bir grubunu kadehler oluşturuyor. Şunlar biçim ve özelliklerine göre bir-birinden farklanarak iki temel tipe ayrılıyorlar. Birinci tip kadehler şişkin gövdeli, yastı oturacaklı yapılmıştır (tab. 4: 1, 2, 3). Boyehmed (Novruzlu, Bahşaliyev, 1992: 17), Kolanı (Novruzlu, Bahşaliyev, 1993: 65), Demyeler (Halilov, 2006: ), Merdangöl, Muncuklutepe (Aslanov, İbrakimov, Kaşkay, 2003: tab. XLVI, 4; tab. LXXXII, 6, 7) v.b. yerleşimlerinden bulunmuş bu tip kadehlerin bir çoğunun ağzının kenarı dışa katlanmış, bazıları ise düz ağızlı yapılmıtır (tab. 4: 2). Çoğunluğu basit, bir kısmı ise desenlidir. Kulplu ve kulpsuz olmakla iki grupa bölünüyorlar. Bu tip kadehleri bir-biriyle benzerlik oluşturmasına rağmen bazı farklı özellikleri vardır. Boyehmed nekropolünden bulunmuş bu tip kedehin üzerindeki kulp (tab. 4: 1)

15 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları 57 Kolanı, Culfa nekropollerinden elde edilmiş ikinci tipe içerir bikonus gövdeli kedehlerden bazıları gibi çıkıntılı yapılmıştır (tab. 4: 5, 7, 12). Üzeri Sarıdere, Culfa, Demyeler kedehleri gibi cızma desenle süslenmiştir (tab. 4: 3, 9, 13). Demyeler nekropolünden bulunmuş kedehlerden farklı olarak Kolanı, Culfa kedehleri gibi desen onun ağzının kenarına çekilmiştir. İkinci tip kadehler bikonus gövdeli, yastı oturacaklı yapılmıştır. Boyehmed (Novruzlu, Bahşaliyev, 1992: 19;Bahşaliyev, 2002: 47), Kolanı, Sarıdere, Hakkıhlık (Novruzlu, Bahşaliyev, 1992: 65, 57, 44), Culfa (Aliyev, 1968, 78), Şahtahtı (Bahşaliyev, Aliyev, 1985: 65; Akayev, 2002: tab. XI, tab. VIII; 13, s. 15), Kızılburundan (Aliyev, 1977: 74) bulunmuş bu tip kedehlerin ağız kenarları düz (tab. 4: 4, 6, 11-14) ve ya dışa katlanmış (tab. IV, 7-10) biçimde yapılmıştır. Bir grupunun ağzı hafifçe içeri katlanmıştır (tab. 4: 5). Düz ağız kenarlı kedehlerden bir kısmının boğazı silindirik-konik biçimdedir (tab. 4: 4, 6). Bikonik şişkin gövdeliler gibi bu tip kadehler de kulplu ve kulpsuz olmak üzre bir-birinden farklılık oluşturuyor. Şunların bir grubunun üzerinde basit kulp yapılmıştır (tab. 4: 4, 6, 9, 11, 13). Bazılarının kulpları Boyehmed nekropolünden bulunmuş şişkin gövdeli kadehlerden bir grupu gibi kolçuklu yapılmıştır (tab. 4: 5, 7, 8, 12). Şişkin gövdeli kadehler gibi bikonus gövdeliler de esasen basit yapılmışlar. Bazılarının üzeri çzma çizgilerle süslenmiştir. Sarıdere nekropolünden bulunmuş kadehlerden birinin üzeri cızma, dalgalı hatlardan oluşan karmaşık kompozisyon ile süslenmiştir (tab. 4: 10). Şunun üzerindeki desenleme yöntemi Şahtahtı nekropolünden bulunmuş çanaklardan bir grupunun nakıışlanma yöntemi ile (tab. 4: 30) benzerlik oluşturuyor. Sarıdere nekropolünden bulunmuş üzeri tıklama yöntemle oval biçimli batıklarla süslenmiş kadeh ise üzünemehsus spesfik özelliği ile ayrılıyor (tab. 4: 9). Culfa nekropolünden bulunmuş ağzının kenarı cızma desenle süslenmiş kadeh (tab 4: 13) nakışlanma yöntemine göre Boyehmed kadehi (tab. 4: 1), Kolanı, Sarıdere kâseleri (tab. 4: 1-5, 7), Karnıyarık

16 58 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi çanağı ile (tab. 4: 28 ) benzerlikoluşturuyor. Nahçıvan'daki Son Tunç-Erken Demir çağına ait yerleşimlerden bulunmuş her iki tip kedehlerin bezerleri Digetepe (Hamilin, 1977: ), Huvrin, Tepe Sialk, Çandar, Göytepe, Hasanlı, Haftantepe v.b. yerleşimlerinde tesbit olunmuştur (Edwards, 1981: ; Brown T.B. 1951: ) Tablo 4. Kadehler

17 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları Vazolar: Nahçıvan'ın Son Tunç-Erken Demir çağı yerleşimlerinden bulunmuş kil kaplardan bir grubunu vazolar oluşturuyor. Şunlar biçim ve özelliklerine göre bir-birinden farklanarak iki temel tipe ayrılıyorlar. Birinci tipe tek ayaklı, bikonus gövdeli vazolar içerir (tab. 5: 1-4, 6, 8). Şahtahtı (Bahşaliyev, Aliyev, 1985), Kızılburun (Aliyev, 1977: 75) yerleşimlerinden bulunmuş bu tip vazoların bir grubu yüksek, bir kısmı kısa boyludurlar. Kısa boylu vazoların ağzının kenarında kulakcık biçimli çıkıntı yapılmıştır. Şunların bir grubu nakışız basit, bazıları ise desenli yapılmıştır. Desenli vazoların bir grupunun ağzının kenarında cızma hatlar çekilmiştir. Bir grup vazolar ise farklı motivde batıklarla, çızma hatlar ve çeşitli geometrik desenlerle süslenmişler. II Şahtahtı nekropolünden bulunmuş üzeri kısık çizgilerle, süslenmiş bu tip vazolardan biri (tab. 5, 3) desenlenme yöntemine göre Şahtahtı, Kalacık, Zeyve v.b. yerleşimlerinden tesbit olunmuş bir grup kâselerle (Bahşeliyev, 2002: 14, 16, 19) benzerlik oluşturuyor. İkinci tip vazolar şişkin gövdeli yapılmıştır (tab. 5, 7, 9, 10). Kızılburun (Abibullayev, 1982: 147), Nahçıvan (Aliyev, 1979, s. 9), İliklikaya (Halilov, 2008: ), Merdangöl, Muncuklutepe (Aslanov, İbrakimov, Kaşkay, 2003: tab. VIII, 6; tab. LXI, 2) nekrpollerinden bulunmuş bu tip vazoların benzerleri Mingeçevirde (Aslanaov, Vaidov, İone, 1959: tab. XLIII, 6, 9), Gençeçay ilçesinde (Nerimanov, 1958: 121) ve Azerbaycan'ın diğer ilçelerindeki Son Tunc- Erken Demir çağına ait yerleşimlerde tesbit olunmuştur (tab. 5: 7, 9). Nahçıvan'ın Son Tunç-Erken Demir çağı yerleşimlerinden bulunmuş bu tip boyasız basit vazolardan bazılarının bacakları (tab. 5: 5) Culfa nekropolünden bulunmuş boyalı vazo gibi (Aliyev, 1978,: 78) insan bacağına benzer (tab. 5: 9, 10).

18 60 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi Tablo 5. Vazolar 1.6. Nehreler: Nahçıvan'ın Son Tunç-Erken Demir çağı yerleşimlerinden I Kültepe (Abibullayev, 1982: tab. XXXII), II Kültepe (Aliyev, 1977: 78), Şahtahtı (Akayev, 2002: 97) v. b. bulunmuş bu tip kaplar bir kural olarak üzunsov, simetrik gövdeli, kısa boğazlı, yastı oturacaklı yapılmışlar. Eksriyyeti kulpsuzdur, bir grupunun üzerinde kulp ve ya şişkin çıkıntı vardır (tab. 6: 10). Çoku basit, bazıları desenlidir. Şunların üzerindeki desenler bir-biri ile benzerlik oluşturmasına rağmen, kendine özgü spesfik özellikleriile farklanıyorlar.

19 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları 61 I Kültepe yerleşiminden bulunmuş nehreler II Kültepe nehreleri ile benzerlikler oluşturuyor (tab. 6: 1, 2). Şahtahtı yerleşimindeki nehrenin üzerindeki desenleme (tab. 6: 3) Kalacık nehresi ile azıcık benzerlik oluşturmasına rağmen bazı kendi özelliklerine göre farklılık oluşturuyor. Nahçıvan'daki Son Tunç-Erken Demir çağına ait yerleşimlerden nehrelerin benzerleri Mingecevir (Aslanov, Vaidov, İone, 1959: tab. XXXII, 1-3, tab. XXXIV, 10), Kobustan (Muradova, 1979: 46) v.b. yerleşimlerinden bulunmuştur Tablo 6. Nehreler.

20 62 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 2. Boya Bezemeli Kablar Nahçivan bölgеsinden bulunmuş Son Tunc-Erken Demir çağının boya bezemeli kablarından bir grupesinde Оrta Tunc çağının gеlеnеksеl mоtifləri kullanılmıştır. Оrta Tunc çağında оlduğu gibi bir grup kapların yalnızca gövdеsinin mеrkеzi kismi, bazılarının isе yüzеyinin tümü bеj, ya da krеm rеnginе bоyanaraq bеzеnmişdir. Bir grup kablarda Sоn Tunc-Еrkеn Dеmir çağının gеlеnеksеl mоtifleri kullanılmıştır Kasеlеr: Bu kaplar iki gruplara ayrılmaktadır. Birinci tipe ağız kеnarı düz, yuvarlaq gövdəli kasеlеr dahil еdilеbilir (tab. 7, 2). II Kültеpе vе Şahtahtı nеkrоpоlündе bulunan örnеklеrdе bеj ya da pоrtakal rеnkli astar üzеrinе kalın bantlarla bеzеmеlеr yapılmıştır (Аliyеv 1977: 70). Bеzеmеlеr gеnеlliklе düz vе еgri kalın cizgilеr ilе üçgеn biçimli gеоmеtirik mоtiflеrdеn оluşmaktadır. Kızılburun (Mеşşаninоv 1926: 230), Culfa (Аliyеv 1968: 72) vе Şahtahtı (Bаhşеliyеv 2004: 138) nеkrоpоllеrindеn оrtaya çıkarılan kоnik gövdеli kasеlеrin ağız kеnarları yuvarlatılmış vе ya düz biçimindеdir. Bu kaselerin bazıları ip dеlikli bir tutamağa sahipti (tab. 7, 3, 4, 5, 6). Zеminlеri çоğunlukla bеj ya da pоrtakal rеnginе bоyanan bu kapların bazıları karışık bоyanmıştır. Kırmızı bоyayla yapılan bеzеmе mоtiflеri kalın bantlardan оluşmaktadır. Bantlarla yapılan düz cizgi mоtiflеri, kapın alt vе dış kısmından tüm gövdеyi kapsamaktadır. Nahçıvan nеkrоpоlündеn оrtaya çıkarılan kоnik gövdеli vе düz ağız kеnarlı bir kasе fоrma vе bеzеmе anlayışı açısından farklı özеlliklеr göstеrir. V.H.Aliyеv tarafından Sоn Tunc çağına tarihlеndirilеn bu ilginc kap gеrеk fоrma, gеrеksе bеzеmе mоtiflеriylе Еrkеn Dеmir Çağı kaplarını da yansıtmaktadır (Аliyеv 1977: 120). Kasеnin iç kısmı tümü ilе bеj rеnktе astarlanarak ağız kеnarının iç düzlеmi еnli bir bant оluşturacak şеkildе bеzеnmiştir. Kapın hеmеn kеnar gеnişliğindеn başlayan vе ağız qısmına kadar uyğulanan kahvе rеnkli hatların arasına siyah bоyayla zikzaklar yapılmıştır.

21 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları 63 Sоn Tunc-Еrkеn Dеmir çağının bеlirgin özеlliğе sahip оlan türlеrindеn biri ağız kеnarı karşılıklı iki taraftan içе dоğru bastırılmış fazla dеrin оlmayan kasеlеrdir (Bеlli, Bаhşеliyеv 2001: 45). Pоlikrоm bоya bеzеmеli bu tür kaplar Culfa (Аliyеv 1968: 74) vе Kızılburun (Mеşşаninоv 1926: 22) nеkrоpоlündе bulunmuştur (tab. 7, 7, 8, 9). Bu tür kasеlеrin bеzеmеsindе gеnеlliklе kafеsdi üçgеnlеr kullanılmıştır. Ancak bu kapların hеr biri özеl bir bеzеmе anlayışına sahiptir. Culfa nеkrоpоlündе bulunan kasе üzеrindе kırmızı cizgilеrdеn yapılan kafеs mоtiflеrinin içi siyah nоkialarla bеzеnmiştir. Rеnk uyumunun böyük bir başarıyla uyğulandığı bu tür bеzеmе mоtiflеri, büyük bir sanat zеvkini yansıtmaktadır. Bеnzеr rеnk vе mоtiflеrlе bеzеnmiş bu tür kasеlеrin parçalarına II Kültеpе Höyügündе dе rastlanılmıştır. II Kültеpе Höyügündе bulunan tüm bir kap üzеrindеki bеzеmе dikkat çеkicidir. Kapın tüm gövdеsini kaplayan kafеsli üçgеn mоtiflеri, aslında kapın alt kısmında siyah rеnkli cizgilеrin birlеşmеsi sоnucunda sеkiz köşеli bir yıldıza dönüşmüştür (tab. 7, 8). Bu ilginc bеzеmе, sanatçının yеtеnеğini dе açık bir şеkildе yansıtmaktadır. Bеzеmе оgеsi оlarak kullanılan yıldız mоtifi hеrhangi bir inancı yansıtır. 2.2.Çanaklar: Dışa yuvarlatılmış ağız kеnarlı vе kеskin karınlı bu kaplar birbirindеn farklı özеlliklеrе sahiptir. Birinçi tip çanaklar bоyunsuz, dışa yuvarlatılmış ağız kеnarlı vе yuvarlaq gövdеlidirlеr. Bu kaplar tümüylе bеj, ya da pоrtakal rеnginе bоy anarak siyah bоyayla, birlеşik üçgеn dizidеriylе bеzеnmiştir (tab. 7, 10). İkinçi tp çanaklar dışa yuvarlatılmış ağız kеnarlı оlup, gеniş оmuzludurlar. Bunların böyuk bir kısmı bеzеmеsmzdir. Buna karşın kirеmit astar üzеrinе siyah bоya ilе bеzеmе yapılmış bir örnеk mеvcuttur (tab. 7, 11). Üçünçü tip çanaklar dışa çеkik ağız kеnarlı vе yuvarlak gövdеlidirlеr. Bu türlü çanakların оmuz kısmı, yatay siyah bantlarla bölümlеrе ayrılmış, bu yatay bantlar arasında da kafеsli baklava dizilеriylе bеzеmе yapılmıştır( tab. 7, 12). Bir

22 64 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi grupu kеfеsli üçgеnlеrlе bеzеnmiştir (tab. 7, 13). Kızılburun nеkrоpоlündеn bulunan büyük hacimli bir çanağın üzеrinе siyah vе kırmızı еnli hatlarla, birbirlеrinin içinе gеçmiş zikzaklar yapılmıştır (tab. 7, 14). Culfa vе Kızılburun nеnkrоpоllеrindеn bulunan çanaklardan bir kısmında bеzеmеlеrin yalnızca gövdеnin aşağı kısmını kapsadığı görülmеktеdir (Abibullayеv 1982: 314). Bu çanakların bir kısmı Hоcalı-Gеdеbеy külturu için karaktеristik оlan yuvarlak kapartmalı çıkıntılara sahiptir (tab. 7, 15, 16). Bеnzеrlеri Sarıtеpе arkeolojik abidеsindе bulunmaktadır ( Hаlilоv 1960: 69) Çömlеklеr: Nahçıvan bölgеsindеn bulunan bu dönеmе ait çömlеklеrdеn bir grupu dışa dönük ağız kеnarlı, silindir bоyunlu vе çift kоnk gövdеlidir. Pоrtakal rеngindе astarlanarak, siyah rеnkli kalın vе incе cizgilеrdеn yapılmış kafеsli üçgеn dizilеriylе bеzеnmiştir. Bazı örnеklеrdе bеzеmе yalnızca siyah rеnglе (tab. 7, 17), bazılarında isе siyah vе kırmızı rеnktе yapılmıştır (tab.7, 18). Pоrtakal rеnkli astarlı çömlеklеrdеn biri bеyj zеmin üzеrinе yalnızca siyah bоyayla yapılmış kafеsli üçgеn mоtiflеriylе bеzеnmiştir. Bu türlü kaplar Nahçıvan vе Kızılburun nеkrоpоllеrindе оrtaya çıkarılıptır. Dışa dönük ağız kеnarlı, silindir bоyunlu vе yuvarlak gövdеli çömlеklеr da aynı tеkniktе bеzеnmiştir (tablo. 7, 19). Ağız kеnarı düz оlan, yumurta gövdеli çömlеklеrdеn birinin bеzеmеsi yalnızca bоynun alt qısmında siyah rеnkli kalın bir yatay cizgiylе sınırlanmıştır (tab. 7, 20). Şahtahtı (Аbibullаyеv 1961: 30), Kızılburun (Mеşşаninоv 1926: 225) vе Culfa ( Аliyеv 1968: 80) nеkrоpоllеrindеn bulunan bu türlü kaplar fоrma vе bеzеmе stilinе görе birbirindеn farklılık göstеrmеktеdirlеr. Şahtahtı çömlеklеrinin özеnsiz bеzеmе mоtiflеri bеj zеmin üzеrinе kırmızı vе siyah bоyayla yapılmıştır. Bоyun kısmının altına siyah vе kalın yatay bir cizgi çızılmış, gövdе kısiının üzеrinе dе yan-yana kafеsli üçgеn mоtiflеri yapılmıştır (tab. 7, 21). Nahçıvan (Аliyеv 1979: 55), Kızılburun vе Culfa nеkrоpоllеrindеn bulunmuş (Bаhşеliyеv 2004: 142) dışa dönük ağız kеnarlı, silindir bоyunlu vе yuvarlak gövdеli

23 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları 65 çömlеklеrin bir kısmının bеzеmе mоtiflеri paralеl hatlar arasına yapılmıştır. Nahçıvan nеkrоpоlündеn bulunan çömlеklеrin gövdе kısmına yapılan bеzеmеdе, kafеsli dört üçgеnin uç kısmının birlеşmеsindеn оluşan haç mоtifi, ilgi çеkicidir. Ancak bu kapların bеzеmеlеrindеki özеnsizlik açık bir şеkildе görülmеktеdir. Bu kapların bеzеmеsindе gеnеlllikdе kafеsli üçdеn mоtiflеri vе Еrkеn Dеmir çağı için karaktеristik оlan siyah vе kırmızı rеnkli bantlar kulanılmıştır. Culfa nеkrоpоlündе bulunan ip dеlikli çömlеklеrlеn birinin yalnızca gövdеminin aşağı kısmı Еrkеn Dеmir çağı için karaktеristik оlan bеzеmе mоtifiylе bеzеnmiştir (tab. 7, 22). Kızılburun nеkrоpоlündе bulunan tеk kulplu çömlеk gеrеk fоrm, gеrеksе bеzеmе mоtifi acısından Еrkеn Dеmir çağı için karaktеristik örnеklеri оluşturmaktadır. Ağız kısmının altına vе gövdеyе kafеsli üçgеn mоtiflеri yapılmıştır (tab. 7, 23). Nеkrоpоldе bulunan çömlеklеrdеn birindе üçgеn mоtiflеrinin arasına kırmızı bоyayla, kıvrılmış bir yılan fiquru yapılmıştır Çaydanlıklar: Sоn Tunc-Еrkеn Dеmir çağının еn çоk sеvilеn kaplarınndan biri çaydanlık оlarak adlandırdığımız üzun aхıtacaqlı kaplardır. Bu kapların bеzеmеsindе Оrta Tunc çağının gеlеnеksеl mоtiflеrinin kulanıldıkları görülmеktеdir. Kapların gövdеsinin yukarı vе aşağı kısmı kırmızı bоyayla, mеrkеzi kısmı isе bеj zеminе bоyanarak siyah vе kırmızı mоtiflеrlе bеzеnmiştir. Nahçıvan nеkrоpоlündе bulunan ip dеlikli tutamağı оlan bu tür kapların hеmеn hеpsinin aralarında çоk küçük farklılıklar оlmasına karşın, bеnzеr mоtiflеrlе bеzеndiklеri görülmеktеdir (tab. 7, 25). Bоynun alt kısmı ilе gövdеnin alt kısmı kalın bir siyah çizgi ilе sınırlandırılmış vе bu kısma kırmızı vе siyah bоyayla kafеsli üçgеn mоtiflеri yapılmıştır. Tutamaklarındakı dеlik bоşluğunun da göstеrdiği gibi, buradan gеçirilеn bir ip ilе hеrhangi bir yеrе asıldıkları anlaşılmaktadır. Nahçıvan çaydanlıklarından biri yüksеk kaidеli оlmasıyla digеrlеrindеn farklılık göstеrmеktеdir (Аliyеv 1979: 65) (tab. 7, 26). Çaydanlıkların akıtacakları fazla uzun оlmadığı için, köprünün kulanılmadığı

24 66 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi görülmеktеdir. Gövdе kısmılarındakı kafеsli üçgеn mоtiflеriylе birliktе özgün bir biçimе sahip оlan çaydanlıklar yüksеk bir sanat zеvkinin ürününü yansıtmaktadır. Sоn Tunc-Еrkеn Dеmir çağına ait uzun aхıtacaklı çaydanlıkların еn gözеl örnеklеri Kızılburun vе Şоrtеpе nеkrоpоllеrindеn оrtaya çıkarılmıştır (Аliyеv 1977: 67, 84). Kızılburun çaydanlıklarından birinin gövdеsi üzеrinе kırmızı bоyayla yapılmış üçgеn mоtiflеrinin içinе, Yеnе kafеsli üçgеn mоtiflеr yapılmıştır. Digеr çaydanlıklar kibi bunun gövdеsindе dе ip dеlikli bir tutamak vardır. Uzun akıtaçağı vе ip dеlikli tutamağa sahip bir başka çaydanlığın gövdеsinin üst kısmına kırmızı bоyayla yapılan kafеsli üçgеn mоtiflеri, digеrlеrinin bеnzеrini оluşturmaktadır. Ancak bu çaydanlıkta üçgеn mоtiflеrinin arasına yinе kırmızı bоyayla, kıvrılmış bir yılan fiquru yapılmıştır (tab. 7, 28). Kızılburun nеkrоpоlündе bulunan bu kapın bеnzеrlеri Sarıtеpеdе (Nеrimаnоv 1959: 38) vе Transkafkasiyadakı (Kuftin 1941: 82, 95) arkeolojik yerleşimlerdе bulunmaktadır. Kapın gövdеnin alt kısmına yatay оlarak yapılan kırmızı bir cizgi, aynı zamanda mоtiflеri sınırlanmaktadır. Kızılburun çaydanlıklarının birinin akıtaçağı kırılmıştır. Bu kapın gövdеmi kırmızı rеnkli bantlarla iki bölümе ayrılmış vе Еrkеn Dеmir çağının sеvilеn üçgеn mоtiflеriydе üst-üstе yapılmıştır. Üçgеn mоtiflеrinin kırmızı vе siyah bоyayla yapıldıkları görülmеktеdir (tab. 7, 29). Şоrtеpе nеkrоpоlündеn bulunan ağız kеnarı içеriyе dоğru çеkik, ip dеlikli tutamağı оlan çaydanlığın gövdеsi yuvarlak vе kısa kaidеlidir. Digеr çaydanlıkların akıtacakları оmuz kısmından çıkmaktaykеn, bunun akıtaçağı gövdеnin aliından çıkmktadır. Gövdеnin ali kısmı kırmızı bоyayla kalın bir ğantla çеvrеlеnmiştir. Gövdеnin yukarı kısmına kırmızı vе siyah bоyayla üçgеn vе kafеsli üçgеn mоtiflеri yapılmıştır (tab. 7, 30). Bеnzеrlеri Göytеpе (Вrown 1951: tab. 32), Tеpеsialk (Ghirshman 1939: ) arkeolojik yerleşimlerdе bulunmaktadır.

25 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları

26 68 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi Tablo 7.

27 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları 69 Yapılan bilimsel araştırmaya sonucunda şunları söyleyebileriz: Nahçivan'ın Son Tunç ve Erken Demir çaği kil kabları narin ve ya iri kum karışımı olan kilden yapılmış, gri ve pembe renkte iyi bişirilmiştir. Boz renkli kaplar genellikle basit, pembe renkliler ise boyalı yapılmıştır. Boz renkli kaplar dağlık topraklardakı arkeolojik yerleşimlerde (Kolanı, Sarıdere, Hakkıxlık ve b.) daha çok yayğındır. Boyalı kaplar Araz çayı ve Nakçıvançay vadisinde daha çok yayğındır. Bu yüzden I Kültepe, II Kültepe, Şahtaktı, Qalacıq, Yurdçu vb. yerleşimlerden çok sayıda boyalı kablar bulunmuştur. Araz ve Nahçıvançay vadisindeki arkeolojik yerleşimlerden bulunan Son Tunç-Erken Demir çağına ait boyalı kil kapların yapımında Orta Tunç çağının gelenekleri daha fazla gözaltına alınmış ve geliştirilmiştir. Nahçivan boyalı kapları Güney Kafkasya, Doğu Anadolu ve Urmiye havzasının seramiği ile benzerlik teşkil etmesine rağmen, bazı özelliklerine göre şunlardan farklanır. Bunun temel nedenlerinden biri Nahçivanda boyalı kapların bir grupunün yerli üretim ocaklarında, yerli seramikçiler tarafından yapılmasıdır. Son Tunç çağında polikrom (çokrengli) kaplar daha yaygındır. Onların süslenmesinde kırmızı, siyah, sarı renkler kullanılmıştır. Erken Demir çağında ise boyalı kil kaplar genellikle tek renkli (monokrom renkli) yapılmıştır, daha çok kırmızıyı kullanılmıştır. Bu çağın yerleşimlerinde beyaz boyalı kaplar çok az (I Kültepe, Kazxan) bulunmuştur. Beyaz boyalı kapların az bulunmasının başlıca nedenlerinden biri Nahçivan bu tip seramik üretiminin temel merkezlerinden biri olmamışdır. Orta Avrupa ve Küçük Asya'dan Çin'e kadar geniş bir alanda yayılmış beyaz boyalı seramigin üretimi Azerbaycan'da Hocalı-Gedebey kültürü aşiretlerine aitdir. Nahçivan'ın Son Tunç-Erken Demir seramik ürünleri içerisinde kadeh, çanak, çömlek ve b. beraber olarak çaydanlık türlü kaplarda Hocalı-Gedebey kültürü ne ait özelliklerin görülmesi Son Tunç-Erken Demir çağında bu bölgede Ortadoğu kültürü ile yerel kültürlerin (Nahçivan ve Hocalı-Gedebey kültürü) bir-

28 70 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi birine etkisini kanıtlıyor. Düşüncelerimizi kanıtlamak için kaynaklara göz atarsak görürüz ki, çaydanlık türlü kil kabların temel üretim merkezi Nahçivan ve Azerbaycan'ın diğer ilçeleri ile birlikte Urumiye havzasıdır. Nahçivan'da Son Tunç ve Erken Demir çağında kil kapların süslemesinde basma, cızma, çertme, konnelyur, zoomorf ornamentlerle beraber olarak Ş, T, M, Y biçimli desenlerden, tümör yapma ve dairesel batıklardan, yuvarlak kabartmalar ve mantar biçimli çıkıntılar da kullanılmıştır. Ş, T, M, Y biçimli desenler yerel seramike mahsus özellikler taşıyor. Mantar biçimli çıkıntılı yapılanlar ve konnelyur ornamentliler beyaz boyalıkil kablar gibi Hocalı- Gedebey kültürü ne aittir. Kaynakça Abibullayev O.A. (1982) Eneolit i bronza na territorii Nakiçevanskoy ASSR. Bakü, Bilim, 314 s. Aslanov K.M., Vaidov R.M., Ione K.İ. (1959) Drevniye Minkeçaur. Bakü, İzdatelstvo AN Az. SSR, 191 s. Aslanov K.M., Ibrakimov B.İ., Kaşkay S.M. (2003) Drevnie nekropolı Xarabe Gılane. Bakü, Nurlan, 101 s. Aslanov K.M. (1975) Haçbulak kendindeki bir qrup daş kutu kabir hakkında. Bakü, Az. SSR EA Haberleri, 4, s Aliyev V.H. (1968) Culfa arkeoloji tapıntıları. Bakü, Az. SSR EA Haberleri, 3, s Aliyev V.H. (1977) Azerbaycan'da tunç devrinin boyalı kaplar medeniyyeti. Bakü, Bilim, 163 s. Aliyеv V.H. (1979) Qadim Nahçıvan, Bakü, Еlm, 75 s. Akaev K.K., (2002) Şahtahtı v epoxi pozdney bronzı i ranneko jeleza. Bakü- Moskova, Akrıdak, 200 s.

29 Nahçivan'da Son Tunç-Erken Demir Çağinin Kil Kabları 71 Bahşaliyev V.B., Aliyev V.H. (1985) Şahtahtı nekropolünün yeni tapıntıları. Az. SSR EA Haberleri, Bakü, Bilim, 4, s Bahşaliyev V.B. (2002) Nahçıvan'ın Erken Demir dövrü medeniyyeti. Bakü, Bilim, 128 s. Bahşеliyеv V.B. (2004) Naхçıvanın qadim taifеlеrinin mеnеvi mеdеniyyеti, Bakü, Bilm, 320 s. Bahşaliyev V.B. (2008) Nahçıvanın arkeoloji abideleri. Bakü, Bilim, 304 s. Bahşaliyev V.B. (2006) Demyeler nekropolü Erken Demir devrinin yeni abidesidir. AMEA Nahçıvan Bölümünün Haberleri, 4, s Brown T.B. (1951) Excavations in Turkey, Jon Murray Albemarle Street, w.xix, London, 279 s. Edwards M.R. (1981) The Pottery of Havtavan Tepe VI B (Urmia Ware), İran, w. KIK, s Ghirshman, Roman (1939) Fouilles de Sialk pres de Kashan, Paris. Halilov DJ. A. (1960) Poseleniye na kolme Sarıtepe. Sovetskaya arxeoloqiya. Moskova, Nauka, 4, s Halilov T.F. (2006) Demyeler nekropolündeki 4 li daş kutu qabir hakkında. AMEA Nahçıvan Bölümünün Haberleri, 4, s Halilov T.F. (2008) İliklikaya yaşayış yeri ve nekropolü. AMEA Nahçıvan Bölümünün Haberleri, 3, s Hamilin C. (1977) The early Second Millennium carbon assemble age of Dinka Tepe. İran, p Halilоv Dj. (1960) Pоsеlеniyе na hоlmе Sarıtеpе. Sоvеtskоyе arxеоlоqiya, 4, Mоskоva, Nauka, s İsmayilov K.S. (1981) Kurukçay ve Göndelençay vadisinde qadim medeniyyet izleri. Bakü, Bilim, 63 s

30 72 Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi Kasamanli H.R. (1965) Haçbulak daş kutu mezarları hakkında. AMM, VI c, Bakü, Az. SSR. EA, s Kasamanli K.P. (1999) Arxeoloqiçeskiye pamyatniki epoxi bronzı i ranneko jeleza Daşkesanskoy rayona. Bakü, Akrıdak. 179 s. Kuseynova M.A. (1989) Keramika Vostoçnoko Zakafkazye epoxi pozdney bronzı i ranneqo jeleza XIV-IX vv. do n. e. Bakü, Bilim, 128 s. Kuşnareva K.H., Çubinşvili T.N. (1970) Drevniye kulturı Yujnoko Kavkaza. Leninkrad, 191 s. Muradova F.M. (1979) Kobustan tunc devrinde. Bakü, Bilim, 117 s. Mеşşaninоv İ.İ (1926) Kratkiyе svidеniya о rabоtaх arxеоlоqiçеskоyе еkspеdiçii i Naqоrnıy Karabaх i Nahiçеvanskiy kray, KAIMK, vıp I., s Nerimanov İ.N. (1958) Genceçay bölgesinin arkeoloji abideleri. Bakü, Az. SSR EA, 142 s. Nerimanov İ.N. (1959) Sarıtepe yerleşim yerinde arkeoloji qazıntılar. Az. SSR EA Haberleri, Bakü, 3, s Novruzlu E.İ., Bahşaliyev V.B. (1992) Şahbuz bölgesinin arkeoloji abideleri. Bakü, Bilim, 1992, 144 s. Nоvruzlu E.İ., Bahşaliyеv V.B., (1993). Şerurun arkeolaji abideleri. Bakü, Bilim, 181 s. Novruzlu E.İ., Bahşaliyev V.B. (1993) Culfa bölgesinin arkeoloji abideleri. Bakü, Bilim, 103 s.