K.T.Ü.Rize Su Ürünleri Fakültesi, Yeti tiricilik Bölümü, Rize

Transkript

1 AKUAKÜLTÜRDE ANESTEZ N N KULLANIMI RAMAZAN SEREZL, BRAH M OKUMU, SÜLEYMAN AKHAN K.T.Ü.Rize Su Ürünleri Fakültesi, Yeti tiricilik Bölümü, Rize rserezli@ktu.edu.tr ÖZET lk kez 1840 lı yıllarda tıp alanında kullanılmaya ba layan anestezikler, günümüzde su ürünleri yeti tiricili i alanında da yaygın olarak kullanılmaktadır. Su ürünleri yeti tiricili i sektöründe balıklardan kabuklulara kadar pek çok su ürünü için üretimin çe itli a amalarında anestezik veya sedatiflerin kullanılması kaçınılmaz olabilmektedir. Günümüzde en yaygın olarak kullanılan anestezikler MS222, benzokain ve 2-fenoksietanoldür. Bu derlemede anestezi ve anestezik ajanlar ve bunların su ürünleri sektöründe kullanımı üzerinde durularak, günümüzde kullanılan anesteziklerin kullanım ekilleri irdelenmi tir. Anahtar Sözcükler: Su ürünleri, Yeti tiricilik, Anestezi, Anestezikler, Sedasyon ANAESTHETICS IN AQUACULTURE ABSTRACT Anesthetics which were applied firstly in medical fields in 1840 s, are also used widely in aquaculture and fisheries nowadays. In aquaculture, using of anesthetic or sedatives could be unavoidable for different production process of aquatic organisms from fish to crustacean. MS222, benzocaine and 2-phenoxyethanol are most widely used anesthetics in aquaculture today. In this paper, anesthesia, anesthetics and their application in aquaculture industries were reviewed and argued. Keywords: Aquaculture, Anesthesia, Anesthetics, Sedation G R Uyu turucu maddelerin varlı ı ve kullanımı tarih öncesine dayanmaktadır. ifalı bitkilerle u ra an insanlar çe itli bitkilerin sakinle tirici ve uyu turucu etkilerini fark etmi ler ve farklı amaçlar için kullanmı lardır. Bu bitkilerin ba ında afyon ve kenevir gelmektedir yılında azot oksit gazının anesteziye neden oldu u belirlenmi tir. Ancak bunun ilk kullanımının 1944 yılında di e uygulanmasıyla yapıldı ı rapor edilmektedir. Cerrahide ise genel anestezinin ilk kullanımı ABD de 1842 yılında eter kullanılarak yapıldı ı bilinmektedir (Summerfelt ve Smith, 1990). Tammisto ve Tammisto, (1999) Finlandiya da 1847 yılında eterle anestezi yapılarak cerrahi operasyonların yapıldı ını bildirmektedir. Eter ABD de balıklarda kullanılan ilk kimyasal anestezik olarak bildirilmektedir. Balıklarda ise anestezi uygulaması ilk kez Karayukhin, (1964) e atfen, 1960 yılında, Rus bilim adamları tarafından, sindirim kanalı ameliyatında uygulandı ı bildirilmektedir (Summerfelt and Smith, 1990). Su ürünleri sektöründe ise 1940 lı yılların ba ında, üretan balıklarda yapılan fizyolojik denemelerde anestezik olarak kullanılmı tır. Ardından bu anestezik balıklarda a ırlık ve boy ölçümü ve yüzgeç kesme i lemleri sırasında kullanılabilir anestezik olarak tavsiye edilmi tir lı yılların sonunda ABD deki bir balık üretim tesisinde üretan, balıkların sa ım sırasında ellenmesini kolayla tırmak amacıyla kullanılmı tır. Ancak üretanın kanserojen oldu unun saptanmasıyla kullanımına son verilmi tir yılı ba ında genel anestezik olarak ilk kez kullanılan ve solunum yoluyla etki eden kloroform da kanserojen oldu undan tıbbi kullanımlardan uzakla tırılmı tır (Considine ve Considine, 1984). Su ürünleri yeti tiricilik sektöründe ilk kullanılan anesteziklerin artık günümüzde çok azı kullanılmaktadır. Üretan, eter ve kloroform gibi bazıları kanserojen oldu undan, bazıları ise yava etki etmesi ve yeterince faydalı olamaması ve istenmeyen fizyolojik etkilere neden olmalarından dolayı günümüzde ya hiç kullanılmamakta ya da çok azı sınırlı oranda kullanılmaktadır yılında Amerikan Gıda ve laç Örgütü (FDA) Finquel TM ve Tricain-S TM isimli ticari bir markayı onaylamı ve ABD de kullanımına izin vermi tir. Finquel ve Tricain-S trikainin (trikain metan sülfanat) bir türevidir (Bowser 2001). Bu anesteti in kullanımına onay verilmesine ra men, prospektüsünde uygulanan balıkların hemen tüketilmesi yasaklanmı tır. Karbon dioksit ve sodyum bikarbonat balık anesteti i olarak kullanımı onaylanmamı olmasına ra men, hala bu amaçla kullanılmaktadır. Bu maddeler insan tüketimine sunulacak balıklarda kullanıldıktan sonra herhangi bir atılım süreleri olmamasından dolayı onaylanmı tır (Burka et al., 1997).

2 Balık anestezisi ve çe itli anestezik maddelerin yapısı bir çok ara tırmacı tarafından irdelenerek ortaya konulmu tur (Thorsteinsson, 2002; Mattson ve Riple, 1989; Burka et al., 1997, Bowser, 2001; Stoskopf, 1993; Brown, 1993). Bunun yanında ABD deki Balık ve Vah i Hayat Servisinin Ulusal Balıkçılık Ara tırmaları laboratuarı da bu konuda detaylı çalı malar yürütmü ve halen yürütmektedir. Ülkemizde ise yeti tiricili in ilerlemesine ra men anestezi ve anestezikler hakkında yeterli çalı ma yapılmadı ı görülmektedir. Anestezi, balıkçılıkta deneysel uygulamalarda ve balıkların daha rahat ellenmesi, incelenmesi ve hareketsiz bırakılması veya hareketlerinin ve tepkilerinin azaltılması gibi birçok amaç için kullanılmaktadır. Balıkların boy ve a ırlık ölçümleri, markalama ve i aretleme, davranı ve fizyolojilerini inceleme, ameliyat etme, do adan canlı olarak yakalama, foto raflarını çekme, bir yerden ba ka bir yere canlı olarak nakletme, elle sa ım, a ı ve antibiyotik enjeksiyonu, kan ve doku alma, deri ve solungaçlardan kazıntı alma gibi uygulamalarda anesteziklerin kullanılması gerekmektedir. ANESTEZ K MADDELER VE KULLANIMI Anestezi Nedir? Anestezi ve bununla ilgili olaylarda kullanılan birçok terim mevcuttur. Anestezi sinirsel fonksiyonların farmakolojik olarak baskılanmasına ba lı vücudun bir kısmında ya da bütününde duyarlılık kaybı olarak tanımlanmaktadır. Sedasyon ise bilinç ve denge kaybı olu maksızın balı ın dı uyarılara az tepki verdi i durumdur. Anestezi ve sedasyon geriye dönü ü olan bir süreçtir ve kimyasal veya fiziksel (örne in elektro ok ve so uk gibi) etkenlerce olu turulur. Anestezik ve sedatif olarak isimlendirilen bu maddeler, sinir hareketlerinin uyarma ve iletim i levlerinin bilinç kaybı olu turarak veya olu turmadan engelleyerek, balıkların sakinle mesini, hareketlerinin kısmen ya da tamamen durmasına, duyu kaybına neden olurlar (Brown, 1993; Summerfelt ve Smith 1990). Narkoanestezi, narkotizasyon ve narkoz; skopolamin, pethidin, morfin ve di er morfin grubu ilaçlarla olu turulan ve sersemlik veya uykuya neden olan bir anestezi çe ididir. Morfin (afyonun türevi) ve morfin sülfat alı kanlık ve ba ımlılı a neden olan narkotik anestezikler olarak sınıflandırılmaktadır (Summerfelt ve Smith 1990). Anestezikler genel, lokal ve bölgesel anestezikler olarak sınıflandırılabilir. Genel anestezi, tüm vücudu etkiler, etkisini ortaya koyması, hafif sedasyondan, denge, refleks ve bilinç kaybına kadar sürebilir. Genel anestezi balıklarda çok sık olarak kullanılan bir yöntemdir. nsan tıbbında genel anestezik olarak en çok kullanılan anestezikler solunum sistemi yoluyla verilen gaz anestezikler (en çok kullanılanları siklopropan ve halothandır) olmasına ra men, balıklarda sadece gaz olarak karbon dioksit kullanılmaktadır. Suya anestezik katıldı ında, tüm balık anestezikleri solungaçlar ve dolayısıyla solunum sistemi yoluyla alırlar ve böylece anestezik tüm metabolizmaya kan yoluyla yayılır (Summerfelt ve Smith 1990). Trikain ve kinaldin gibi çok kullanılan lokal anestezikler sinirsel Na + kanallarını baskılayarak, sinirsel iletimi engeller (Burka et al., 1997). Kinaldin ya da çözünebilen bir madde oldu undan beyinde birikim yapar. Genel anestezi bilinç kaybı ile veya bilinç kaybı olmadan yüzme yetene i kaybına neden olur. Balık için bilinç kaybı anestezinin bir safhasıdır, her türlü uyarılara kar ı tepki vermeme ile aynı anlamdadır. Sert uyarılara kar ı tepkisizlik balık için bilinç kaybı olarak de erlendirilmektedir (Summerfelt ve Smith 1990). Belirli segmentlerdeki algılayıcı sinirlerin son kısımlarının uyu turulması o bölgenin duyarsız kılınması lokal anestezidir ve bu durumda balı ın bilinci açıktır. Benzokain ve lidokain gibi lokal anestezikler topikal veya enjeksiyonla uygulanarak, periferal sinir uçlarına olan iletimi bloke ederek etki ederler. Veterinerlik uygulamalarında oldukça yaygın olarak kullanılan benzokain, balıklarda da genel anestezide oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu lokal anestezik koku duyusuna ait sinirleri ve yüzmede i lev gören organları geçici olarak bloke eder (Summerfelt ve Smith 1990). Bölgesel anestezi, anestezik ile belirli bir bölgedeki duyunun bloklanmasını sa lamak için kullanılır. Lokal anestezikler enjeksiyon bölgesine uzak yerlere sinirsel iletimin yapılmasını engeller. Örne in; bir lokal anestezik olan lidokain hidroklorit vücudun orta noktasında omurgaya do ru enjekte edildi inde buradaki damarlarca etkin bir ekilde emilerek bilinç kaybı olu madan kuyruk yüzgeci kaslarının hareketleri engellenir. nsan tıbbında damar içine lidokain hidroklorit enjeksiyonu sinir blokajı olu turarak bölgesel anesteziye neden olur (Summerfelt ve Smith 1990). Sakinle tirme (sedasyon) ve yatı tırma (analjezi) her ikisi de ilaç kullanımını gerektirmektedir. Bununla birlikte farmakolojik olarak anestezinin erken safhalarının yatı tırıcı etkisi ve sakinle tiricinin neden oldu u davranı arasında önemli farklılıklar vardır. Geni bir ilaç grubundan gelen sakinle tiriciler ki birço u fenothiazinden köken alır ve korku, duygusal stres, nevroz ve psikolojik bozuklukların tedavisinde kullanılmaktadır. Sakinle tirici türü psikiyatrik ilaçlar do al olarak yatı tırıcıdırlar, analjeziye kesinlikle neden olmazlar (Summerfelt ve Smith, 1990).

3 Brown (1993) ve Stoskopf (1993), anestezi safhalarını 4 grupta incelerken, Summerfelt ve Smith (1990) bu safhaları 6 grupta ele almı tır. Bu safhalar ve balıkta olu an davranı Tablo 1 de özetlenmi tir. Tablo 1. Anestezi safhaları (Brown, 1993 ve Stoskopf,1993 e göre düzenlenmi tir) Safha Alt Anestezi Balı ın Davranı ı safha Düzeyi 0 Normal Balık aktif olarak yüzer, Dı uyarılara kar ı duyarlıdır, Dengesi normaldir, Kas tonu normaldir. I 1 Hafif sedasyon stemli yüzme devam etmektedir, Görsel ve dokunaksal algılamalarda azalma olur, Solunum normaldir, Dengesi normaldir, Kas tonu normaldir. I 2 Derin Sedasyon stemli yüzme durur, Görsel ve dokunaksal algılamalar tamamen durur, Solunum biraz azalır, Denge normaldir, Kas tonu biraz azalır, Balık pozisyonunu korumaya devam edebilir. II 1 Hafif Narkoz Solunum azalır, Denge kaybı olmaya ba lar, balık dengesini sa layabilmek için çok çaba gösterir, Kastonu iyice azalır, Hafif pozisyon de i ikliklerini düzeltmeye çalı ır. II 2 Derin Narkoz Balık artık normal pozisyonunu koruyamaz, Normale göre solunum iyice azalmı tır, Denge tamamen kaybolmu tur, Artık balık kendini düzeltemez, Kas tonu iyice azalmı tır, Çok sert uyarılara çok az da olsa cevap verebilir, Dı muayeneler için ve solungaç ve yüzgeç biopsisi için uygun durumdadır. III 1 Hafif Anestezi Kas tonu tamamen gitmi tir, Çok sert tepkilere az da olsa cevap vardır, Solunum oldukça azalmı tır, Ufak çaplı cerrahi operasyonlar yapılabilir. III 2 Derin Anestezi Tüm hareketler kaybolmu tur, Solunum ve kalp hareketleri oldukça yava lamı tır. IV Modüler Çökme Solungaç kapa ı hareket etmez, Ardından kalp atı ı duru ve balık ölür. Anestezide Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Anestezi kesinlikle dikkat ve tecrübe gerektiren bir i lem olup, tüm safhalarında takip edilmesi gereken bir uygulamadır. Anestezi uygulanacak balık ya da balıkların de erli olması ve bunların kaybedilmesi durumunda kar ıla ılacak sorunlara göre hassasiyet ayarlanmalıdır. Anestezi kullanılacak anestezik cinsine, uygulama ekline, uygulanan doza, su sıcaklı ına, tuzlulu a, suyun çözünmü oksijen içeri ine, canlının anesteziye maruz kaldı ı süreye, balık türü ve biyokütlesine ba lıdır. Ayrıca küçük bireyler büyüklerine göre anesteziye daha duyarlı oldukları göz ardı edilmemelidir (Thorsteinsson, 2002). Uygulanacak anesteti in özelli i çok iyi bilinmelidir. Örne in MS222 ph ı dü ürür. Dolayısıyla MS222 uygulaması sırasında ph kontrol edilmeli ve gerekiyorsa ph ı arttırmak amacıyla sodyum karbonat ilave edilmelidir (Bowser, 2001; Stoskopf, 1993; Summerfelt ve Smith 1990; Thorsteinsson, 2002). Anestezik madde suya ilave edildikten sonra çok fazla balık anestezi edilmesi gerekiyorsa, önce az bir miktar balıkta uygulama yapılmalıdır. Anestezi süresince balıklar çok iyi gözlemlenmelidir. Gerek anestezi sırasında anesteti e verilen tepki ve gerekse iyile me sürecindeki davranı lar yakından izlenmelidir. Özellikle solunum olup olmadı ı izlenmelidir. Bunun en basit yolu solungaç kapaklarının hareketlerinin gözlemlenmesidir. E er solungaç kapakları hareket etmiyorsa bu solunumun durması anlamına gelir. Bu durumda derhal müdahale edilmeli, balık temiz ve bol oksijenli suya alınmalıdır. Böylece suyun a ızdan girip solungaçlardan çıkması sa lanacak uygulama yapılmalıdır (Stoskopf, 1993; Summerfelt ve Smith, 1990). Anestezik uygulanan su ve iyile tirme yapılacak su balı ın bulundu u ortamdakiyle aynı özelliklerde olmalıdır. Anestezi süresince içinde temiz su bulunan iyile tirme tankı hazır bulunmalı, balıkların iyile tirilmesi ve eski sa lı ına kavu masını sa layıncaya kadar burada gözlemlenmelidir. Hem anestezi hem de iyile tirme tankı sürekli havalandırılmalıdır (Bowser, 2001). Anestezi süresi mümkün oldu unca kısa tutulmalı ve yapılacak i lemler süratle yapılmalıdır. Balı ın sudan uzun süre çıkması gerekti i durumlarda (örne in ameliyat sırasında) solungaçların ıslatılması gerekti inden, uygun bir düzenek kurulmalıdır. Anestezik uygulaması, balık açken yapılmalıdır. Bunun için balıklar en az 12 saat öncesinden aç bırakılmalıdır (Burka et al., 1997). Uygulama ve iyile tirme süresi dü ük sıcaklıklarda artar ve güvenlik sınırlarıda böylece geni etilmi olur. Dü ük sıcaklıklarda veya sıcaklık dü ürülerek daha dü ük dozda anestezi sa lanabilir (Burka et al., 1997).

4 Hangi anestezik kullanılacak olursa olsun, balık anestezi edilmeden önce balı a strese sokabilecek her türlü davranı tansakınılmalıdır. Strese kar ı verilen cevaplar anesteziye olan direnci arttırır ve dolayısıyla dozun arttırılmasını gerektirir. Buda güvenlik sınırlarını daraltır (Brown, 1993). deal Bir Anestezikte Aranacak Özellikler ve Anestezik Seçimi Balıklar için seçilen anestezik toksisitesi, etkinli i, maliyeti, kullanımındaki kısıtlamalar gibi özellikler göz önünde bulundurularak seçilmelidir. Marking ve Meyer (1985) ideal bir anestezikte aranan özellikleri a a ıdaki gibi özetlemi tir. 1- Uygulama süresi 3 ile 15 dakika arasında olmalıdır. Yani 3 dakika içinde anestezik balı ı etkilemeli ve bu ekilde 15 dakika balık bekletilebilmelidir. 2- Kullanıldıktan sonra iyile me süresi 5 dakika veya daha kısa olmalı. Balık iyile tirme tankına alındıktan 1,2 dakika içinde hareket etmeli ve 5 dakika içinde yüzmeye ba lamalıdır. 3- Balıklar için toksik olmamalı, geni bir güvenli e sahip olmalıdır. 4- Normal kullanımlarda elle ellendi inde kullanıcıya zararlı olmamalıdır. 5- Balık fizyolojisi ve davranı ında kalıcı etki bırakmamalıdır. 6- Çok çabuk metabolize olabilmeli, kalıntı bırakmamalı, herhangi bir atılım süresi olmamalıdır. Ancak yine insan tüketimine sunulacak balıklarda en az 21 gün bekletilme artı uygulanmalıdır. 7- Tekrarlanan kullanımlarda kümülatif etki yapmamalı. Tekrarlanan uygulamalarda balık aynı ortamda ve aynı dozda aynı sürede anestezi olmalıdır. 8- Kullanılacak anestezik pahalı olmamalı. Anestezik ya da sakinle tiricilerin seçimi en az uygulama kadar dikkat edilmesi gereken bir unsurdur. Öncelikle amaca göre anestezik ve uygulama yöntemi seçilmelidir. Anestezik madde seçiminde anestezinin düzeyi, anestezi uygulanacak türün bu anesteti e kar ı davranı ı iyi bilinmelidir (Brown, 1993). So uk su balıkları ile tropikal balıklarda uygulanacak anestezikler farklıdır. Örne in kinaldin so uk su balıkları için tavsiye edilmemektedir. Yine MS222 ve benzokain ise tropikal balıklarda tavsiye edilmezler. Ayrıca temin edilebilme ve rezidü gibi sorunlarda göz ardı edilmemelidir. Anestezik uygulanmadan önce hem çevresel hem de balık türü, ya ı, içinde bulundu u dönem (örne in, yavru, yeti kin, anaç vs) gibi biyolojik durum asla ihmal edilmemelidir (Burka et al., 1997). Su Ürünleri Sektöründe Kullanılan Anestezikler Su ürünleri sektöründe en çok kullanılan barbutirat grubu anestezikler: MS222, benzocaine, kinaldin, 2-fenoksietanol, karanfil ya ı, klorbütanol, metomideyt, propanidit, etomideyt tir. Bunların yanısırada ketamin, saffan, halaton, kloral hidrat, diazepam ve benzeri maddeler anestezik ve sedatif olarak kullanılmakta, fakat di erlerine göre nispeten daha az kullanıldı ından pek tanınmamaktadırlar (Brown, 1993). Bunlar içinden sadece MS222 (Tricain-S) FDA (Amerikan ulusal ilaç yönetimi) tarafından kullanılmasına yasal olarak izin verilen anesteziktir (Bowser, 2001). Yine Bowser (2001) ve Burka et al., (1997) Yeni Zelenda da Aqui-S ismiyle yeni bir anestezik ajanın su ürünleri sektörüne girdi ini ve kullanımının giderek yaygınla tı ını bildirmektedir. MS222 (C 10 H 15 NO 5 S; Molekül a ırlı ı g): Kimyasal ismi etil p-amino benzoat metan sülfanat olan bu anestezik trikain metan sülfanat, trikain veya MS222 olarak bilinmekte ve aqukültürde oldukça sık kullanılmaktadır. Ticari olarak Finquel ve Tricain-S ismiyle satılmaktadır (Brown, 1993). Balıklarda ilk kullanımı 1967 yılında ba lamı ve halen devam etmektedir (Burka et al., 1997). Kristal bir toz olan bu madde suda kolayca çözünebilir. Kullanılmadan önce stok çözelti hazırlanması uygun dozajın ayarlanamsında oldukça faydalıdır. 10 g MS222 1 litre suda çözülerek stok olu turulur. Anestezi için önerilen dozu, balık türü ve su sıcaklı ına ba lı olarak, mg/l (Bowser, 2001) olarak önerilmektedir. Brown (1993) 1: dozun cerrahi müdehale kullanıldı ını, 1: ve 1: dozun ise ta ımada kullanılır oldu unu, MS222 nin asidik oldu undan uygulandı ı suyun ph ını dü ürdü ünü, bu nedenle bazı durumlarda suyun tamponlanması gerekebilece ini bildirmektedir. Bu amaçla sodyum karbonat (NaHCO 3 ) kullanımı oldukça yaygındır ve anestezi süresince ph ın civarında tutulması tavsiye edilmektedir (Brown, 1993; Summerfelt ve Smith, 1990; Bowser, 2001). Benzokain (C9H11NO2; Molekül a ırlı ı g): Kimyasal ismi etil p amino benzoattır. Kimyasal olarak MS222 ye oldukça yakındır. Ancak suda MS222 ye nazaran 250 kez daha az çözünür (Burka et al., 1997). Beyaz kristal yapıda olan bu madde suda kolayca çözünmez, dolayısıyla kullanılmadan önce aseton, etil alkol gibi alkoloid maddelerde çözündürülerek stok solüsyonunun hazırlanması gerekir. Bunun için 100 g benzokain önce bir miktar asetonda çözülür ve ardında 1 litreye yine asetonla tamamlanır, böylece %10 luk stok çözelti hazırlanmı olur koyu renk si ede ve serin bir ortamda saklanmalıdır. Bu çözeltinin 1 ml si 100 mg benzokain içerir ve 25 mg/l doz birçok balı ı anestezi edebilmektedir (Ross ve Ross, 1984; Burka et al., 1997; Thorsteinsson, 2002).2-fenoksietanol (C8H10O2 molekül a ırlı ı g) : Dar güvenlik sınırlarında kullanılmakta olup 0,1-0,5 ml/l dozda kullanılmaktadır. Birçok anestezikten daha ucuz olmasına ra men, uzun süren uygulama zamanı ve düzensiz yüzme davranı ına neden olması gibi yan etkilere sahiptir. Karaci er ve böbrek hasarına neden oldu u söylenmektedir. Atılım süresi net olarak ortaya konulmadı ından kullanımına dikkat edilmesi gerekmektedir (Burka et al., 1997). Kinaldin (C10H9N; molekül a ırlı ı g): Ya sı özellikte olan bu madde aseton veya etanolde seyreltildikten sonra suda da ılabilir hale gelir. Trikain gibi ph ı de i tirdi inden tamponlanması gerekebilir. Hızlı uygulanabilir olması ve iyile me süresinin kısa olu u gibi avantajının yanında, balı ın deri ve solungacına zarar verdi i bilinmektedir

5 ve özellikle solungaç tahribatı yaptı ı bildirilmektedir. Bu anestezik anestezi uygulanan balıkta denge kaybı olmasına yol açsa da balıkta refleks tepkisi tamamen kaybolmaz (Brown, 1993; Summerfelt ve Smith, 1990). Karanfil Ya ı : Karanfil ya ı içinde %85-95 eugenol, geri kalan %5-15 de ise izo eugenol ve metil eugenol olmak üzere 3 madde bulunur (FDA servisi). Bu maddenin gökku a ı alabalı ında en az MS222 kadar kullanı lı oldu u Anderson et al. (1997) tarafından bildirilmektedir. Karanfil ya ı suda çözünmez dolayısıyla etanol veya etil alkolde çözündürülmesi gerekir. Hazırlanacak stok çözelti benzokaindeki gibi (%10) hazırlanır. Litreye 0,4-1,0 ml olacak ekilde anestezi tankına ilave edildi inde mg/l konsantrasyon sa lanmı olur (Bowser, 2001). Gökku a ı alabalı ında mg/l doz hafif anestezi sa larken, mg/l doz ise derin anestezi olu turur (Anderson et al., 1997). Metomideyt (C 13 H 14 N 2 O 2 HCl ; Molekül a ırlı ı: g): Etomideyt in analo u olan bu madde Bu anestezik suda çözünebilen özellikte olup, genellikle sakinle tirici olarak kullanılmaktadır. Mattson ve Riple (1989) ve Brown et al., mg/l dozun gökku a ı alabalı ı ve kanal kedi balıklarının ta ınmasında kullanılabilir oldu unu bildirmi tir. Gilderhus ve Marking (1987) gökku a ı alabalı ında bu anesteti i denemi tir. Etomideyt (C 14 H 16 N 2 O 2 H 2 SO 4 ; Molekül a ırlı ı: g) : Bu anestezik etomideyt baz ve etomideyt sülfat olarak bulunmaktadır. Etomideyt sülfat insan tıbbında da kullanılmakta olup, 140 mg etomideyt sülfat 100 mg etomideyt baza e de erdir. Suda, alkolde, metil alkolde ve propilen glikolde kolayca çözünebilir. Yeti tiricilikte sedasyon amacıyla balı ın ta ınmasında kullanılmaktadır ve 0.1 mg/l çizgili levrekte sedasyonu sa lar (Davis et al., 1982). Karbon Dioksit (CO 2, molekül a ırlı ı; 44.01) : Reksiz, kokusuz ve havadan 1.5 kat daha a ır olan bu gaz suda asidik etki yapar. Etkili bir anestezik olan bu gaz genellikle sedasyon amacıyla kullanılmaktadır Sıvıla tırılmı çelik tüplerde muhafaza edilebilir yada sodyum karbonat, karbondioksit kayna ı olarak kullanılabilir (Summerfelt ve Smith, 1990; Brown, 1993). Genellikle ta ımada balı ı sedate etmek amacıyla kullanılır (Bowser, 2001). Aqui-s : Yeni Zelenda da geli tirilen ve karanfil ya ı bazlı (%50 (540 g/1) izoeugenol (2-methoxy-4-propenylphenol) ve %50 polisorbat 80 içerir) bu anestezik (Iversen et al., 2003), son zamanlarda yaygın olarak kullanılmaya ba lanmı tır. Özellikle dü ük sıcaklıklarda benzokain ve MS222 ye nazaran daha etkin oldu u (Stehly ve Gingerich, 1999) ve herhangi bir atılım süresi olmadı ı bildirilmektedir (Stehly ve Gingerich, 1999; Velisek et al., 2005). Ayrıca bu anestezik herhangi bir çözücü ve tamponlama gerektirmeden kolaylıkla kullanılabilir (Bowser, 2001) SONUÇ VE ÖNER LER Insano lunun varlı ından beri anestezi, narkoz ve uyu ukluk hissi veren maddelerin varlı ı bilinmesine ra men, insan tıbbında anesteziklerin 1800 lü yılların sonlarında kullanılmaya ba ladı ı bilinmektedir. Yine 1850 yıllarından sonra kontrollü artlarda balık üretimi ba lamı tır ve salmonid grubu balıkların yeti tiricili i üzerinde durulmu tur. Anesteziklerin yeti tiricilik sektöründe kullanılmaya ba laması ancak 1940 lı yıllarda balıkların ellenmesi sırasında sakinle tiricilerin kullanılmasıyla olmu tur. Öncelikle insanlarda kullanılan anestezik maddeler balıklarda denenmi tir. Ancak o zamanlar kullanılan anesteziklerin birço u artık günümüzde kullanılmammaktadır. Günümüzde yeti tiricili in birçok a amasında anestezik ve sedatiflerin kullanılmasının gereklili i ve sa ladı ı avantajlar anestettik kullanımının kaçınılmaz kılmaktadır. Ancak anestezik kullanımı tecrübe ve titizlik gerektiren bir uygulamadır. Anesteti in amaca göre seçilmesi ve kullanılması yanında, insan sa lı ı açısından da etkileri çok iyi bilinmelidir. Halen günümüzde FDA tarafından onaylanmı bir tek anestezik mevcuttur. Bu da MS222 dir. Son zamanlarda ise aqui-s adlı bir anestezik FDA nın onayını almı tır ve bir çok ülkede serbestçe kullanılmaktadır. Bunun yanında insan tıbbında da lokal anestezik olarak kullanılan benzokain özellikle alabalıkları anestezi ve sedasyonunda güvenle kullanılabilecek bir anesteziktir. Ancak anestezik kullanımını takiben 21 gün sonra bu balıkların insan tüketimine sunulması unutulmaması gereken bir unsurdur. Literatür ı ı ında gökku a ı alabalı ında kullanılabilecek bazı anesteziklerin anestezi olu turabi lecek dozları Tablo 2 de verilmi tir. Tablo 2 Gökku a ı alabalı ında kullanılan bazı anesteziklerin anestezi dozları Anestezik Doz a FDA b ONAYI Literatür (mg/l) MS Evet, 21 gün atılım süresi Thorsteinsson, beklenmeli Gilderhus ve Marking, Alpharma, Wagner et al., Borski ve Hodson, 2003 Benzokain 50 Hayır (Summerfelt ve Smith, Borski ve Hodson, 2003 Kinaldin 5-30 Hayır Borski ve Hodson, 2003 Aqui-s Evet, Herhangi bir atılım süresi yok Bozeman, M. Karanfil ya ı 30 Hayır Velisek et al., Keene et al., Borski ve Hodson, fenoksietanol 0,08-0,5 Hayır Borski ve Hodson, 2003

6 Karbon Dioksit Evet, Herhangi bir atılım süresi yok Borski ve Hodson, 2003 a Etkin doz balık büyüklü üne ba lıdır b Amerikan Ulusal laç Örgütü Bu makalede anestezi, sedasyon ve anestezik ve sedatifler üzerinde durularak anestezik kullanımı, uygulama öncesinde ve sonrasında dikkat edilecek unsurlar irdelenmi tir. Böylece ülkemizde gelilmekte olan su ürünleri yeti tiricili i sektöründe üretcilere faydalı olunmaya çalı ılmı tır. KAYNAKLAR Anderson, W.G., McKinley, R.S., Colavecchia, M., The use of clove oil as an anaesthetic for rainbow trout and its effects on swimming performance. NAJFM 17: Bowser, P.R., Anesthetic options for fish. bowser/chapter_frm.asp?la=1. August Bozeman, M., Aqui-s as an Anesthetic Clinical Field Trials; Fish Anesthetic in Field Efficacy Trials Report on the Use of Aqui-s. Annual Summary, 25 p. Brown L.A Anesthesia and Restraint. In: Fish Medicine M.K. Stoskopf ed. Philadelphia: WB Saunders Company,; Brown, L.A Anesthesia and Restraint. Fish Medicine (Eds. Stoskopf, M.K.; Saunders, W.B.) pp Burka, J.F., Hammel, K.L., Horsberg, T.E., Johnson, G.R., Rainnie, D.J., Spears, D.J., Drugs in salmonid aquaculture-a review. J. Vet. Pharmacol. Ther. 20, Burka, J.F., Hammell K.L., Horsberg, T.E., Johnson, G.R., Rainnie, D.J., Speare, D.J., Drugs in salmonid aquaculture--a review. J Vet Pharmacol Ther., 20(5): Considine, D.M., Considine, G.D., Van Nostrand Reinhold Encyclopedia of Chemistry, 4th ed., Van Nostrand Reinhold Company: New York,1856 p. Iversen, M., Finstad, B., McKinley, R.S., Eliassen, R.A., The efficacy of metomidate, clove oil, Aqui-S and Benzoak as anaesthetics in Atlantic salmon (Salmo salar L.) smolts, and their potential stress-reducing capacity. Aquaculture 221: Keene, J.L., Noakes, D.L.G., Moccia, R.D.ve Soto, C.G., The efficacy of clove oil as an anaesthetic for rainbow trout, Oncorhynchus mykiss (Walbaum). Aquaculture Research 29: Marking, L.L. ve Mayer, P.P., Are better anesthetics needed in fisheries?. Fisheries 10, 2 5. Mattson, N.S. & Riple, T.H., Methomidate, a better anaesthetic for cod (Gadus morhua) in comparison with Benzocaine, MS-222, chlorobutanol, and phenoxyethanol. Aquaculture 83: Ross, L.G. ve Ross, B., Anesthetic and sedative techniques for fish. Blacwell Publishing Ltd., Oxford, UK, 176 p. Stehly, G.R., Gingerich, W.H., Evaluation of AQUI-STM (efficacy and minimum toxic concentration) as a fish anaesthetic/sedative for public aquaculture in the United States. Aquacult. Res. 30 (5), Stoskopf, M.K., Anaesthesia. In: Aquaculture for Veterinarians: fish husbandry and medicine. L. Brown (eds), pp Pergamon, Oxford. Summerfelt R.C. ve Smith L.S Anesthesia, surgery, and related techniques. In: Schreck CB, Moyle PB, eds. Methods for Fishery Biology. Bethesda, Maryland: American Fisheries Society, pp Tammisto, T. ve Tammisto, C.H Finland s first anaesthesia revealed by newspapers. Acta Anaesthesiol Scand; 43: Thorsteinsson, V., Tagging Methods for Stock Assessment and Research in Fisheries. Report of Concerted Action FAIR CT (CATAG). Reykjavik. Marine Research Institute Technical Report (79), pp 179. Velisek J., Z. Svobodova, V. Piackova: Effects of Clove Oil Anaesthesia on Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss). Acta Vet. Brno 2005, 74: Wagner,G.N., Singer, T.D. ve McKinley, R.S., The ability of clove oil and MS-222 to minimize handling stress in rainbow trout (Oncorhynchus mykiss Walbaum). Aquaculture Research 34:13,