AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ VƏ NAXÇIVAN

Transkript

1 AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ VƏ NAXÇIVAN i:' t'rcricientinın ;, r 'i V l ; I C \ i *'-v, C* A süv.noi Naxçıvan 2010

2 M 99 Baş məsləhətçi: V asif T alıbov Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Mdclisin Sədri Tərtib edəni və ön sözün müollifı tsmayıl Hacıyev Əməkdar elm xadimi, AMEA-nın həqiqi uzvü Redaktoru Hacıfəxrəddin Səfərli tarix elmləri doktoru Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Naxçıvan. Naxçıvan-2010, Əcəmi Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 384 səh. Kitabda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Naxçıvanla əlaqələrindən, onun ermənilər tərəfindən işğalının qarşısmın alınması sahəsində həyata keçirilən tədbirbrdən bəhs olunur. Bununla bağlı arxiv materialları, sənədlər, kitab və monoqrafıyalarda çap olunmuş materiallar toplu halmda oxucuya təqdim olunur. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ İLƏ NAXÇIVANIN ƏLAQƏLƏRİNƏ DAİR Rusiyada çarizm devrildikdən sonra rus imperiyasının hər yerində olduğu kimi, Naxçıvan diyarında da ikihakimiyyətlilik yaranmışdı. Bir tərəfdən diyarda qəza komissiyaların və ictimai təşkilatların kənd icraiyyə komitələrinin timsalmda müvəqqəti hökumətin hakimiyyəti yaranmış, digər tərəfdən isə Naxçıvanda əlahiddə fəhlə və əsgər deputatları sovetləri, Culfa şəhərində, habelə Şahtaxtı dəmir yolu stansiyasında əsgər sovetləri təşkil edilmişdi. Mütləqiyyətin devrilməsi Cənubi Qafqazda siyasi prosesləri sürətləndirdi və sonrakı dövrdə hadisələrin inkişafına ciddi təkan verdi. Müvəqqəti hökumətin ilk addımlarından biri Cənubi Qafqazın idarə edilməsi ilə bağlı xüsusi qurum yaratmaqdan ibarət oldu. Bu məqsədlə mart ayının 9-da Cənubi Qafqazı idarə etmək üçün Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi yaradıldı.1 Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi elə həmin aydan başlayaraq, bütün Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycan qəzalarında müvəqqəti hökumətin hakimiyyət orqanları olan ictimai təşkilatların icraiyyə komitələrini və komissarlıqları yaratmağa başladı.2 Naxçıvan və Şərur qəzalarında isə Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin vəkalətli komissarları 1917-ci il aprel ayının axırlarında təyin edildi. Yalnız 1917-ci ilin mayında Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin müvəkkilləri Naxçıvanda yerli hakimiyyət orqanları - qəza və kənd ictimai təşkilatları icraiyyə komitələrinin təşkilinə başlamışdılar. Sonrakı aylarda kənd ictimai təşkilatlarının icraiyyə və ərzaq komitələrinə seçkilər keçirilmiş, 1917-ci ilin yayında isə Naxçıvan diyarında müvəqqəti hökumətin yerli hakimiyyət orqanlarının yaradılması başa çatdırılmışdı.3 Rusiyada fevral inqilabının qələbəsi və mütləqiyyətin devrilməsi əsarət altına alınmış müstəmləkə xalqları arasında azadlıq əldə etmək ümidlərini artırdı və milli azadlıq hərəkatının genişlənməsinə səbəb oldu. Azərbaycan xalqı fevral inqilabı xəbərini böyük sevinclə və ruh yüksəkliyi ilə qarşıladı. Fevral hadisələrindən sonra «Müsavat» partiyası açıq fəaliyyətə başladı. Gəncədə «Federalistlər» partiyası, İrəvanda «İrşad» milli partiyası təsis edildi. Fevral inqilabından sonra Naxçıvan, Culfa və Ordubad şəhərlərində əhalinin milli tərkibinə uyğun olaraq «qarışıq milli komitələr» Əcəmi Həsənli C. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti ( ). Bakı, «Garisma» MMC, 2009, s Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti ( ci illər). Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1996, s Mədətov Q. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və Naxçıvan MSSR-in təşkili. Bakı, 1958, s

3 yararıdı.1milli komitələr milli hərəkatın qarşısında duran vəzifələri müəyyən edən tələblər hazırlamaqla yanaşı, şəhər dumaları və digər təşkilatlarla birgə Naxçıvan diyarında yerli hakimiyyət orqanlarının möhkəmləndirilməsinə də kömək edirdilər. Eyni zamanda, milli komitələrin silahlı qüvvələrinin yaradılmasına başlandı. Milli komitələrdə təmsil olunan başlıca partiyalar - müsavatçılar və daşnaklar öz qüvvələrinin sayını artırmaq məqsədilə yerlərə təşkilatçılarını göndərdilər. Əlbəttə, ilk vaxtlar belə tədbirlər, daha çox demokratik vasitələrə riayət etməklə həyata keçirilmişdi. Belə bir cəhəti qeyd etməliyik ki, Naxçıvan diyarında azərbaycanhların əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil etməsi onların qarışıq milli komitələrdə də təmsil olunmasında özünü göstərirdi. Belə vəziyyət daşnaklann xeyrinə olmadığından onlar m üxtəlif fitnəkar tədbirlərə əl atır, milli düşmənçiliyi qızışdınrdılar. Bu isə, təbii olaraq müsavatçıların və daşnakların qarışıq milli komitələrdə birgə fəaliyyət göstərməsini getdikcə çətinləşdirirdi. Milli Komitələrin «milli hissələr» bayrağı altında öz silahlı qüvvələrini yaratması erməni fitnəkarlarının təhlükəli mövqe tutmasına imkan verirdi. Lakin Naxçıvan milli komitəsində müsavatçıların mövqeyinin güc.lənməsi, onların başçılığı ilə silahlı qüvvələrin yaradılması dinc əhalinin daşnakların fitnəkar hərəkətlərindən qorunmasmda böyük rol oynadı. Hadisələrin sonrakı inkişafı bunu bir daha təsdiqlədi. Naxçıvanda fəaliyyət göstərən sovetlərin işi ilə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, onlar daha çox rus ordu hissələrinə arxalanırdılar. Məsələn, 1917-ci il martın 9-da Naxçıvanda ştabs-kapitan Prokopoviçin təşəbbüsü ilə yaradılan qarnizon komitəsi fəaliyyətinin ilk günlərində qarnizon rəisi Qrippenberqi vəzifəsindən kənar etmiş, Tiflis qarnizonu Sovetinin İcraiyyə Komitəsi ilə əlaqə yaratmağa çahşmışdı. Martın ortalarında Şahtaxtı Soveti 6-cı Qafqaz fəhlə batalyonunun polkovniki Vişkonu həbs etmişdi. İlk vaxtlar Sovetlərin fəaliyyətində yerli əhali demək olar ki, iştirak etməmişdi. Bu hal təsadüfi deyildi. Çünki rus qoşun hissələri Naxçıvandan çəkildikdən sonra Sovetlərin fəaliyyəti xeyli zəifləmiş və onlar Naxçıvan M illi Komitələri tərəfindən dağıdılmışdı ci ilin əvvəllərində Naxçıvan ciddi təhlükəyə məruz qaldı. Türklərə qarşı mübarizə aparmaq pərdəsi altında daşnakların silahlı dəstələri Naxçıvanın bir çox kəndlərini yerlə yeksan etmiş, çoxlu dinc əhalini qırmışdılar.2 Təqribən bir il ərzində erməni cəlladlan İrəvan quberniyasında 197 kəndi talan etmişdilər ci ilin fevrahnda Zaqafqaziya Komissarlığmı Zaqafqaziya Seyminin əvəz etməsi və Zaqafqaziyanı müstəqil dövlətlərə parçalamaq uğrunda fəaliyyətin güclənməsi Naxçıvan milli komitəsindəki ziddiyyətləri daha da dərinləşdirdi və nəticədə müsavatçılarla birgə fəaliyyət imkanları təbii olaraq aradan qalxdı. Naxçıvanın növbəti daşnak hücumlarından etibarlı müdafiəsi yalnız güclü hərbi qüvvəyə arxalanmaqla təmin oluna bilərdi. Bakının daşnakların və eserlərin əlində olduğu bir şəraitdə Naxçıvan Milli Komitəsi real köməyi yalnız türklərdən ala bilərdi. Buna görə 1918-ci ilin yazında Naxçıvan Milli Komitəsinin başçısı Cəfərqulu xan Naxçıvanski o zaman türklərin tabeliyində olan Maku xanlığına getmiş, burada Maku xanının vasitəsilə türk komandanlığı ilə əlaqə yaratmış və Naxçıvana türk hərbi dəstələri yeridilməsi barədə danışıqlar aparmışdı. Naxçıvan əhalisinin təhlükəsizliyinə heç bir təminat vermək iqtidarında olmayan Zaqafqaziya Seymi Cəfərqulu xanın belə hərəkətlərindən narazı qalmış və bunu Naxçıvan xanlarının Zaqafqaziya Seymini və Rusiyanı tanımaq istəməməsi kimi qiymətləndirmişdi. 1 Daşnakların mənfur niyyətlərinə yaxşı bələd olan türk komandanlığı hələ 1918-ci ilin fevralında Naxçıvanın təhlükəsizliyi naminə bir sıra tədbirlər görmüş və öz qoşunlarını şərq istiqamətində xeyli irəli çəkmişdi. Bu əməliyyatın vacibliyi həm də bundan irəli gəlirdi ki, o zaman Şimali İrandakı ingilis ordusu Türkiyə sərhədlərirıə xeyli yaxınlaşaraq onun həyati mənafeyi üçün real təhlükə yaratmışdı. Türk komandanlığı Zaqafqaziya Komissarlığı nümayəndələri ilə danışıqlarda ingilislərə qarşı fəal döyüş əməliyyatları keçirmək məqsədilə, həmçinin, Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarının, eləcə də Culfa-Aleksandropol dəmir yolu xəttinin onların nəzarəti altına keçməsi zəruriliyini qeyd etdilər. Belə təqdirdə, Naxçıvan diyarının da daşnakların yeni basqınlarından qorunması üçün real təminat əldə olunardı. Zaqafqaziya Komissarlığı hələ 1917-ci il dekabrın 18-də 3-cü türk ordusunun komandiri Mehmet Vehib paşa ilə barışıq bağlasa da, türklərin yuxarıda qeyd etdiyimiz tələblərini qəbul etmədi. Bunlarla belə, türklərin Zaqafqaziya Komissarlığı ilə müstəqil surətdə danışıqlara başlamaq təklifi qəbul olunmuşdu. Bu təklif mahiyyət etibarı ilə Zaqafqaziyanı Rusiyadan ayırmaq yolunda ciddi addım sayıla bilərdi. Danışıqlar 1918-ci ilin martın 14-də Trabzon şəhərində başlanmışdı. Həmin il aprelin 22-də Zaqafqaziya Seyminin «Zaqafqaziyanın müstəqil demokratik, federativ dövlət elan etməsi»2 ilə Zaqafqaziyanın Rusiyadan ayrılması rəsmi qaydada təsbit edildi. M ay ayında Türkiyə ilə danışıqlarda heç bir irəliləyişin olmaması və mayın 19-da danışıqların kəsilməsi 1918-ci ilin mayında Cənubi Qafqazda üç müstəqil respublikanın - Azərbaycan, 1Musayev İ. Göstərilən əsəri, s Yenə orada, s Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA), f. 28, siy.l, iş 185, v Sadıqov S. Naxçıvan Muxtar Respublikası tarixindən. Bakı, 1995, s Svyatoxovski T. Rusiya və Azərbaycan: sərhədyam bölgə keçid dövründə. Bakı, Xəzər Universiteti nəşriyyatı, 2000, s.92. 5

4 Gürcüstan və Ermənistan respublikalarının yaranması ilə nəticələndi ci ilin mayında müsəlman şərqində ilk dəfə yaradılmış yeni suveren dövlət - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti çətin və mürəkkəb şəraitdə 23 ay yaşayıb fəaliyyət göstərdi. Bu Cümhuriyyət Rusiya ilə yanaşı dünyanın böyük dövlətlərinin - ABŞ, İngiltərə və Fransanın siyasi, iqtisadi siyasətlərinin məngənəsində mübarizə aparmalı oldu, öz suverenliyini qoruyub saxlamaq üçün bütün vasitələrə əl atdı, bu yolda çox mürəkkəb problemlərlə üzləşdi. Bu dövlətlərin təzyiqi altında 1918-ci ilmayın 29-da Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycan - Ermənistan arasındakı sərhəd problemini müzakirə edərkən öz suverenliyini qoruyub saxlamaq naminə trəvanın ermənilərə verilməsi qərarını çıxarmağa məcbur oldu və bu qərarı ürək ağrısı ilə tarixi zərurət, labüd bəla hesab etdi.1 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə qonşu ölkələr Azərbaycana qarşı bir sıra ərazi iddiaları irəli sürürdü. Bu zaman onun ərazisi , 97 kv. km idi. Onun ,67kv.km-i mübahisəsiz, ,30 kv km-i mübahisəli zonaları əhatə edirdi.2 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ölkənin ərazi bütövlüyünü və suverenliyini qoruyub saxlamaq üçün çox çətin şəraitdə mübarizə aparır, bütün imkanlardan istifadə edir, taleyüklü məsələlərin həllinə çalışırdı. Azərbaycan tarixşünaslığında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili və xarici siyasəti, Antanta ölkələri ilə əlaqələri, qonşu ölkələrlə münasibətləri, daxili regionlarla əlaqələrin inkişaf etdirilməsi kimi məsələlər bir sıra tarixçilər tərəfindən öyrənilmişdir. Bu sahədə T.Svyatoxovski, O.Alştadt, C.Həsənli, N.Nəsibzadə, İ.Musayev, A.Hacıyev, B.Nəcəfov, A.Balayev və başqalarının tədqiqatları diqqəti xüsusilə cəlb edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Naxçıvanın əlaqələrindən tədqiqat əsərlərində bəhs edilsə də problemin bütün tərəfləri öyrənilməmişdir. Hətta bu problemlə bağlı m üxtəlif fikirlər mövcuddur. Azərbaycan sovet tarixşünaslığında belə bir fikri əsaslandırmağa çalışmışlar ki, guya Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti ayrı-ayrı bölgələrin ərazi toxunulmazlığını və onların əhalisinin təhlükəsizliyini nənki təmin edə bilməmiş, hətta buna cəhdlər belə göstərməmişdir. Lakin arxiv sənədləri, obyektiv araşdırmalar bu mövqeyin həqiqətə uyğun olmadığını göstərir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəhbərliyi və yerli hakimiyyət orqanları imkanları daxilində bu problemlərə diqqət yetirmiş, torpaqlarımızın bütövlüyü və suverenlik məsələlərində daxili-xarici düşmən qüvvələrə qarşı barışmaz mövqe tutmuşlar. 3 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökuməti ı ARDA, f. 970, siy. 1, iş 1, v Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild ( ci illər). Bakı, «Elm», 2008, s Musayev İ. Göstərilən əsəri, s və parlamenti öz fəaliyyətində, daxili və xarici siyasətində Naxçıvanla bağlı bir sıra məsələlərə diqqət yetirmiş, bölgənin ermənilər tərəfindən tutulmasına imkan verməmiş və ona siyasi, hərbi, maddi və mənəvi köməkliyini göstərmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması ilə əlaqədar Naxçıvan ətrafında yeni konkret tarixi şəraitdə sosial və ictimai-siyasi qüvvələrin yeni nisbəti yaranmışdı. Cümhuriyyətin fəaliyyət göstərdiyi dövrdə baş vermiş sosial və siyasi proseslər bir-biri ilə çox sıx əlaqəli inkişaf edirdi. Bu proseslər daxili və xarici amillərin mürəkkəb qarşılıqlı təsirini əks etdirən bir mənzərə yaratmışdı. RSFSR çar Rusiyasından miras qalmış millətçilik ideologiyasını hər vəchlə müdafiə və inkişaf etdirərək çox mürəkkəb şəraitdə müsəlman aləmini parçalamaq, bu regionda ona arxa ola biləcək xristian dövləti - Ermənistan Respublikası yaratmaq məqsədi ilə cəhdlərini daha da genişləndirirdi. Rusiya Türkmənçay müqaviləsi əsasında Azərbaycandan qoparıb imperiyaya birləşdirilmiş ölkəmizin tarixi torpaqlarının - İrəvan quberniyasının, həmin əraziyə tabe edilmiş Naxçıvan diyarının, Şərur-Dərələyəz və Ordubad qəzalarının süni surətdə yaradılmış Ermənistana birləşdirilməsini elan etdi. Həmin illərdə Naxçıvan məsələsi həm daxildə, həm də beynəlxalq aləmdə müxtəlif mənafelərin toqquşduğu, ziddiyyətlərin kəsişdiyi düyün nöqtələrindən birinə çevrildi. Bu dövr Naxçıvanda hakimiyyətin tez-tez dəyişilməsi illəri olmuşdur. Bu müddətdə Ermənistan Respublikası, Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi, müsavatçılardan və daşnaklardan ibarət yaradılmış Milli Komitələr, ABŞ, İngiltərə, Türkiyə arasında Naxçıvana yiyələnmək uğrunda ardı-arası kəsilməyən mübarizə getmişdir. Ermənistan Respublikasının Naxçıvana hücumları, hakimiyyət çəkişmələri bu ölkəni daha çıxılmaz vəziyyətə salmışdı. Əhalinin xeyli hissəsi qaçqına çevrilmişdi, aclıq hökm sürürdü. Naxçıvan diyarına cu illərdə köçürülmüş və orada məskunlaşmış erməni əhalisi diyarda vəziyyətin daha da mürəkkəbləşməsinə çalışırdı. Naxç.ıvandakı ermənilərə, xarici silahlı qüvvələrə arxalanan Ermənistan Respublikası Naxçıvan diyarına yiyələnmək üçün öz fəaliyyətlərini daha da genişləndirirdi. ABŞ, İngiltərə, Fransa, Rusiya dövlətləri Ermənistan Respublikasına hərtərəfli yardım göstərirdilər. Naxçıvan erməniləri diyarın təkləndiyindən və daxildəki ziddiyyətlər, habelə hakimiyyətsizlik məngənəsində boğulduğundan istifadə edərək Naxçıvanın ən yaxın vaxtlarda Ermənistana birləşdiriləcəyi barədə şayiələr yayır, bu yerlərin Ermənistanın bir hissəsi olduğunu iddia edirdilər. Erməni qüvvələri vəziyyətin mürəkkəbliyindən, qarışıqlıqdan istifadə edərək Böyük Ermənistan yaratmaq üçün ərazi iddiaları irəli sürürdü. Ermənilər torpaq iddiaları ilə bağlı layihə hazırlamış və bunu Ənvər paşaya təqdim etmişdilər. 1

5 Bu layihəyə görə Naxç.ıvan və Ordubadla bırlikdə Sürməli, Axalkələk, Eçmiədzin, İrəvan (qəzası), Borçalı, Qazax, Şərur-Dərələyəz, Qarabağ və Zəngəzur qəzalan Ermənistana verilməli idi.1 Ermənilər bu tələblərini onunla əsaslandırırdılar ki, guya bu qəzaların əhalisinin 70 faizi ermənilərdır.2 Əslində isə Şərur-Dərələyəz qəzasında əhalinin 72,3 faizini, Naxçıvan qəzasında 62,5 faizini, trəvan qəzasında 60,2 faizini, Sürməlidə 70 faizini, Qarayazıda 89 faizini azərbaycanlılar təşkil edirdi.3 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandığı gündən Naxçıvan diyarının əhalisi bu respublika ilə birləşməyə hazır olduğunu bildirsə də mövcud siyasi və beynəlxalq vəziyyət Naxçıvan əhalisinin arzusunu həyata keçirməyə imkan vermirdi ci ilin yayında Naxçıvan ikitərəfli təhlükə ilə rastlaşdı. Bir tərəfdən Naxçıvana köçürülən və burada yaşayan erməni əhalisi bu diyarın Ermənistana birləşdiriləcəyi barədə yayılan şayiələrdən ruhlanaraq Naxçıvana Ermənistanın bir hissəsi kimi baxır və diyarın müxtəlif yerlərində hər cür fitnəkarlıq törədirdilər. Digər tərəfdən isə daşnakların ingilislərdən geniş yardım alaraq Culfanı öz əlinə keçirmiş qaniçən Andranik Ozanyan Naxçıvanın şəhər və kəndlərini talan edir, dinc əhalini kütləvi surətdə qırırdı: Yaycı, Dizə, Düylün, Süst, Çeşməbasar, Tumbul və b. kəndlər tamamilə dağıdılmışdı. Lakin bu azğınlıqlara baxmayaraq müttəfiq dövlətlər - İngiltərə və Fransa daşnakların hərbi əməliyyatlarına yardım göstərdıklərini bildirməkdə davam edirdilər. Belə ağır vəziyyətdə Naxçıvan Milli Komitəsi haqlı olaraq türklərlə əlaqəni daha da genişləndirməyi lazım bildi. Həmin vaxtda türklər Şərur- Dərələyəz və İrəvan-Culfa dəmir yolunu öz əllərinə keçirərək Naxçıvana doğru irəliləyirdilər. Kazım Qarabəkir paşanın komandanlığı altında olan türk diviziyası Şərur qəzasına daxil olduqdan sonra hücumu müvəqqəti dayandırmış və beləliklə Andranikin Naxçıvanı ələ keçirməsi üçün əlverişli imkan yaranmışdı. Belə bir şəraitdə Naxçıvan Milli Komitəsi daşnakların sayca üstün qüvvələri ilə döyüşə girmədən geri çəkilməyi məqsədəuyğun sayırdı. Bununla belə bütün xalq öz torpaqlarının müdafiəsi üçün ayağa qalxdı. Nehrəm kəndində qonşu kəndlərin nümayəndələrinin fəal iştirakı ilə xalq qoşun dəstələri yaradıldı. Xalq qoşunu 1918-c.i il iyunun axırlarında Nehrəm kəndi yaxınlığında Andranikin quldur dəstəsi ilə qarşılaşaraq onu əzdi. Andranik rüsvayçılıqla Qarabağ dağlarına qaçmağa məcbur oldu. Bu hadisələrdən sonra, yeni daşnak talanlarına yol verməmək məqsədilə türk qoşunları Naxçıvana, Ordubada və Culfaya daxil oldular. Türklərin daşnaklara qarşı döyüşdə kifayət qədər qətiyyətli olmaması 1Həsənli C. Göstərilən əsəri, s ARDA, f.894, siy. 10, iş 31, v Həsənli C. Göstərilən əsəri, s Naxçıvan Milli Komitəsi ilə onların arasında soyuqluq yaratmışdı. Türklər Naxçıvana daxil olan vaxt ilk siyasi tədbir kimi Naxçıvan Milli Komitəsini və milli hissələri buraxmışdılar. Xəlil bəy isə Naxçıvanın generalqubernatoru təyin olunmuşdu. Lakin vəziyyət uzun sürmədi. Tezliklə Naxçıvan M illi Komitəsinin və onun silahlı dəstələrinin fəaliyyəti bərpa edildi ci ilin ikinci yarısinda müharibə cəbhələrində Türkiyənin vəziyyəti çətinləşdikcə o, Naxçıvanda daha güclü və sabit yerli hakimiyyətin yaradılmasına meyl göstərirdi. Elə yerli hakimiyyət ki, daşnakların hücumuna davam gətirsin və diyarı heç vaxt onların tapdığı altına qoymasın. Türkiyə Mudros müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq qoşunlarını Naxçıvandan çıxarmağa məcbur oldu ci ilin noyabrında yerli əhali Qafqazda altıncı olan Araz-Türk Respublikasının müvəqqəti müstəqilliyini elan etdi. Bu respublika bir tərəfdən erməni iddialarını dəf etməyə, digər tərəfdən isə respublikanın bütün əhalisinin həm din, həm də dil cəhətdən can atdığı Azərbaycanla birləşməni hazırlamağa cəhd edirdi.2 Araz-Türk Respublikasının əhalisi 1 milyon nəfər, ərazisi 8696 kv.km olmaqla3 tərkibinə Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzaları, Sərdarabad, Uluxanlı, Vedibasar, Kəmərli, Mehri və s. bölgələr daxil idi.4 Respublikanın paytaxtı Naxçıvan şəhəri, hökumətin sədri isə Əmir bəy Əkbərzadə olmuşdur.5 Araz-Türk Respublikasının silahlı qüvvələrinin köməyi ilə yerli əhalinin fəal müqaviməti nəticəsində Ermənistanın daşnak hökumətinin Naxçıvanı ilhaq etmək siyasətinin qarşısı alındı. Araz-Türk Respublikasının yaradılması ilə türklərin Naxçıvan diyarı ilə əlaqələri tamam kəsilmirdi. Türk ordusunun polkovniki Xəlil bəy Araz-Türk Respublikasında səlahiyyətli nümayəndəliyin başçısı təyin olunmuşdu.6 Bundan başqa, türklərin Naxçıvanda 5 zabit və 300 əsgəri qalırdı. Araz-Türk Respublikası qısa müddət fəaliyyət göstərməsinə (1918 noyabr mart) baxmayaraq «bölgənin azərbaycanlı əhalisinin qüvvələrinin düşmənlərə qarşı mübarizə üçün birləşdirilməsinə və bölgənin ermənilərə keçməsinə imkan verməməklə onun toxunulmazlığını və bununla da ADR-in ərazi bütövlüyünü təmin etdi».7 Naxçıvan əhalisi bölgənin Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi qorunub saxlanılması üçün inadla mübarizə aparırdı. Onlar 1919-cu ilyanvarın 1Atnur İ.E. Osmanlı yönetiminden Sovyet yönetimine kadar Nahçivan ( ). Doktora tezi. Erzurum, 1996, s Hacıyev A. Qars və Araz-Türk respublikalarımn tarixindən. Bakı, Azəməşr, 1994, s Naxçıvan tarixi atlası. Bakı, 2010, s A RDA, f. 970, siy. 1, iş 1, v Yenə orada, f. 894, siy. 10, iş 178, v.7. 6 Naxçıvan Muxtar Respublikası. Bakı, «Elm», 2001, s Musayev İ. Göstərilən əsəri, s.76. 9

6 4-də Azərbaycarı Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskiyə ünvanlanmış müraciətdə Naxçıvan, Şərur və Ordubad qəzalarında ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər haqqında geniş məlumat verilirdi. Müraciətdə deyilirdi: 1917-ci ilin dekabr ayından başlayaraq 1918-ci ilin iyun ayına qədər erməni hərbi hissələri tərəfindən İrəvan quberniyasında 200-dən artıq müsəlman kəndi yandırılmış, əhalinin böyük əksəriyyəti öldürülmüş, bir hissəsi isə dağlara qaçaraq aclıqdan və soyuqdan məhv olmuşdur. Müsəlmanların kütləvi şəkildə yaşadıqları İrəvan quberniyasının Sürməli, Eçmiədzin, Şərur qəzaları erməni qoşunları tərəfındən tutmağa başladığı vaxt dinc müsəlman əhalisinin bir hissəsi öldürülür, bir hissəsi də öz yaşayış yerlərini tərk edərək dağlara çəkilib İran sərhədlərinə keçməyə məcbur olmuşdular ki, burada onları hər dəqiqə ölüm gözləyirdi. Məcburi təmizlənmiş yerlərə, «Türkiyə Ermənistanından» qaçmış erməniləri yerləşdirirlər» ci il noyabrm 4-də İrəvan müsəlmanları, dekabrın 22-də Ordubad şəhərinin və ətraf ərazinin müsəlmanları, yanvarın 4-də Ordubad qəzasmın sakinləri, yanvann 2-də İrəvan quberniyasının ictimai xadimləri yaranmış ağır vəziyyətlə bağlı Azərbaycan hökumətinə müraciət etmiş və tədbirlər görülməsini xahiş etmişlər ci il dekabrın 22-də Ordubad şəhərinin və ətraf ərazinin müsəlmanlarının Milli Komitəsinin sədri Mir Hidayət Seyidzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökumətinə xəbər verirdi ki, «bəzi kəndlərdə bütün Zəngəzur qəzasmın Ermənistana birləşməsi barədə Ermənistan hökumətinin elanları asılmışdır. Onların məqsədi bundan ibarətdir. Əgər bunu etməyə gücləri çatmasa, Zəngəzur, Şərur-Naxçıvan və Ordubad qəzalarının bütün müsəlman əhalisini qılıncdan keçirsinlər, bu qəzaları müsəlmanlardan təmizləsinlər ki, xalqlarm gələcək sülh konfransında özlərinin bu yerlərə sahiblik hüquqlarını sübut etsinlər və həmin əraziləri Ermənistan elan etsinlər, çünki bütün xalqlar müsəlmanlann yaşamadığı qəzaları ermənilərinki hesab edəcəklər... Nə vaxta qədər bizim hökumət öz müsəlman qardaşlarının qırılaraq məhv edtiməsinə yabançı kimi soyuqqanlıqla tamaşa edəcəkdir... Əgər ermənilər bu əraziləri müsəlmanlardan təmizləsələr, sonra gec olacaq. Onda bizim torpaqlarda ermənilər məskunlaşacaq və burada bizim xalqımızın izi də qalmayacaq...» cu il yanvarın 7-də Azərbaycan hökuməti Ermənistan hökumətinə nota göndərməyə məcbur oldu. Notada Azərbaycan xalqına qarşı zorakılığa son qoyulması tələb olunurdu.4 Yanvarın 8-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti vəziyyəti müzakirə etdi, qəbul olunmuş qətnamədə hökumətə ciddi tədbirlər görməyi tapşırdı. Yanvarın 25-də Parlament «İrəvan quberniyasındakı hadisələrə dair» məsələni yenidən müzakirə etdi. M.Ə.Rəsulzadə bəyanatla çıxış edərək bildirdi ki, Naxçıvan qəzasında ermənilər günahsız müsəlmanlarm qanını tökür. O, hökuməti bir daha kəskin tədbirlər görməyə çağırdı.1 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətihökuməti ermənilərin Naxçıvandakı vəhşiliklərinə son qoymaq üçün Müttəfiqlərin Qafqazdakı Ali Komissarına müraciət etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti ilə Naxçıvan bölgəsinin əlaqələrinin yaradılmasında və əhalinin problemlərinin həllində İrəvan quberniyasından olan ictimai xadimlərin, onların yaratdıqları müxtəlif təşkilatların mühüm rolu olmuşdur cu ilin yanvarın 2-də İrəvan quberniyası ictimai xadimlərinin müşavirəsi keçirilmiş, burada Araz-Türk Respublikasının yaranması, bölgədəki vəziyyət haqqında məlumat verilmiş və çıxış yolları göstərilmişdir. Yanvarın 5-də Bakıda İrəvan quberniyasında yaşayan azərbaycanlı nümayəndələrin fövqəladə iclası keçirilmiş və quberniya müsəlmanlarının həmyerlilər cəmiyyəti yaradılmışdı.2 Bir gün sonra həmyerlilər cəmiyyətinin idarə heyəti seçildi: T.Makinski, H.Qasımov, R.İsmayılov, M.Ə.Sidqi, A.Makinski. Həmyerlilər cəmiyyəti öz nümayəndəsi kimi Mirabbas Mirbağırovu İrəvan quberniyasına göndərdi. Burada əsas məqsəd yerlərdə vəziyyətlə tanış olmaq və müəyyən tövsiyyələr hazırlamaq idi. İrəvan quberniyasından olan qaçqınlar üçün vəsait ayrıldı. Azərbaycan hökumətinin Naxçıvan üçün ayırdığı 900 min manatı P.Bayrambəyov və Y. Qazıyevə vermişdi.3 A X C hökumətinin razılığı ilə M.Mirbağırov Gəncəyə gəlmiş, burada ona 12 nəfər Azərbaycan zabiti qoşulmuş və onlar Ordubadda əhali ilə görüşdükdən sonra 1919-cu il fevralın 19-da Naxçıvana çatmışlar.4 M.Mirbağırov və onunla gələn heyət yerli hökumətin rəhbərləri, ingilis general-qubernatoru və xalqın nümayəndələri ilə görüşləri oldu. Fevralın 23-də keçirilən yığıncaqda xalq yekdilliklə Azərbaycana birləşmək arzusunda olduqlarını bildirdilər. Nümayəndələr Azərbaycanın təmsilçiləri kimi mövcud yerli hökuməti tamdıqlarını bildirdilər. M.Mirbağırov könüllü surətdə Azərbaycana birləşmək barədə rəsmi akt tərtib etməyi məsləhət gördü. Siyasi, iqtisadi, hərbi, mülki və mədəniyyət məsələlərinə dair maddələrdən ibarət olan akt hökumətin, M illi Şuranın və əhalinin ı ARDA, f. 894, siy. 10, iş 37, v «Azərbaycan» qəzeti, 1919, 5-31 yanvar; 4 noyabr. 3 Yenə'orada, 14 yanvar. 4 Yenə orada, 7 yanvar. 10 1«Azərbaycan» qəzeti, 1919, 31 yanvar. 2 A R D A, f. 894, siy. 2, iş 94, v Musayev İ. Göstərilən əsəri, s A R D A, f. 894, siy. 2, iş 94, v

7 nümayəndələri tərəfindən imzalandı.1mirabbas Mirbağırov (Mirbağırzadə) 1919-cu ildə Naxçıvanın Azərbaycana birləşməsi haqqında akt qəbul etdirmiş «Mirbağırzadə missiyası»nın başçısı kimi xatırlanır.2 M.Mirbağırov Naxçıvanda olduğu müddətdə bölgədəki və ətraf yerlərdəki siyasihərbi vəziyyətlə tanış oldu, əhalinin və ictimai qüvvələrin mövqelərini öyrəndi. Bütün bunlardan sonra Azərbaycan hökumətinə aşağıdakı təkliflərini verdi: «1. Bu mahalı idarə etmək üçün müttəfiqlərin, İran və Ermənistanın təsirinə qarşı mübarizə aparmağa qabil olan, özgə təsiri altına düşməyən və müəyyən məqsədyönlü siyasəti inadla və ardıcıllıqla həyata keçirən, habelə iradəli, cəsur, qətiyyətli, rüşvətə meyl etməyən azərbaycanlı general-qubernator təyin olunmalıdır. 2. Bölgəyə Hərbi nazirliyin yuxarıda sadalanan keyfiyyətlərə malik olan nümayəndəsi də göndərilməlidir. 3. Mülki və məhkəmə idarələrinin rəhbərliyinə baş məmurlar mütləq azərbaycanlılar təyin edilməlidirlər. 4. Yerli hərbi işi təşkil etmək üçün göndərilən zabitlər kifayət etmədiyindən əlavə zabitlər dəstəsini bölgəyə yollamaq lazımdır. 5. Azərbaycanın uzaq ucqarları, məhsuldar torpağı, çoxlu məhsulu, duzu və digər faydalı mineralları olan və müttəfiqlərin, fars-erməni diplomatiyasının məkrli siyasəti ilə üzləşən Naxçıvan və Şərur Azərbaycan Respublikası tərəfindən saxavətlə təchiz olunmalıdırlar».3 M.Mirbağırovun Naxçıvana səfəri, Azərbayc.an Xalq Cümhuriyyəti ilə Naxçıvanın əlaqələrinin artırılması sahəsindəki təkliflərinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Azərbaycan hökuməti Naxçıvanın problemləri ilə sistematik məşğul olmağa başladı. Azərbaycan hökuməti Naxçıvana kömək göstərilməsində bir sıra addımlar atdı. Regional əlaqələri yaxşılaşdırmaq üçün Ağdam-Karyagin-Naxçıvan poçt-teleqraf xəttinin qaydaya sahnması və mühafizə edilməsinə diqqət artırıldı.4 Ticarət və sənaye naziri M. Əsədullayev A X C Nazirlər Şurasına məktubla müraciət edərək Naxçıvan bölgəsinin neft məhsulları ilə təmin edilməsini əsaslandırdı. Azərbaycan hökuməti M.Mirbağırovun və Naxçıvanın Müvəqqəti hökumətinin işlər müdiri B.Naxçıvanskinin təklifləri əsasmda 1919-cu il fevralın 28-də Naxçıvan general-qubernatorluğu yaratdı.5 Bəhram xan Naxçıvanski general-qubernator, Kərim xan İrəvanski və Hacı Mehdi Bağırov onun köməkçiləri təyin olundular. General-qubernatorluğun nəzdində Şura yaradıldı. Yerli hakimiyyətin təşkili və qoşun hissələrinin saxlanması üçün 500 min manat pul ayrıldı.1 Bir qədər sonra cu il 30 mart tarixli sərəncamla bölgədə idarəçiliyin təşkilinə daha 1 milyon manat ayrıldı cu il martın 8-də Araz-Türk Respublikasının xüsusi missiyası Bakıya gəldi. Bu missiyaya Bəhram xan Naxçıvanski rəhbərlik edirdi. O, yolüstü Tiflisdə və Gəncədə danışıqlar aparmışdı. Bəhram xan özü ilə yerli Cənub-Qərbi Azərbaycan adı altında Naxçıvanı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə birləşdirmək təklifini də gətirmişdi. Bəhram xan Bakıdan eyni zamanda maliyyə yardımı, zabit və başqa köməklər də xahiş etdi.3 Məhz Bəhram xan Naxçıvanskinin Bakıya səfərindən və A X C rəhbərləri ilə danışıqlarından sonra iki respublika arasında qarşılıqlı əlaqələrin fəallaşması nəzərə çarpır. Nümayəndə heyətinin qaldırdığı məsələlər Azərbaycan Parlamentinin 1919-cu il lomart tarixli iclasında müzakirə olundu c.u ilin əvvəlində ingilislər Naxçıvanı tutaraq Araz-Türk Respublikasını, Naxçıvan Milli Komitəsini ləğv etdilər. İngilislər Naxçıvanı Ermənistanın tərkibinə daxil etmək üçün hər c.ür üsul və vasitələrə əl atır, fəal damşıqlar aparırdılar. Hələ 1919-cu il yanvarın əvvəllərində Böyük Britaniya ordusunun mayoru Hibbon Naxçıvana gəlmişdi. Onun gəlişinin əsl məqsədi diyarın iqtisadi və siyasi vəziyyəti ilə tanış olmaq, Araz-Türk Respublikası silahlı qüvvələrinin vəziyyətini, bu dövlətin siyasətinə türklərin təsir dərəcəsini öyrənmək olmuşdu cu ilin fevralında digər bir ingilis komissarı kapitan Lautenin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti də Naxçıvana gəlmişdi.5 O, Britaniya qoşun hissəsinin Dəvəlidə, Naxçıvanda, Culfada və Şahtaxtıda yerləşdirilməsi, bu yerlərdə bütün məsələlərin ingilis hakimiyyət orqanlan tərəfindən həll ediləcəyi barədə danışıqlar aparmışdı. Naxçıvan rəhbərləri yerli muxtariyyəti saxlamaq şərtilə ingilislərin təkliflərini qəbul etmiş və hətta bir neçə ingilispərəst yerli hakimi öz hökumətlərinin tərkibinə daxil etmişdilər.6 Əlbəttə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq mövqelərinin kifayət qədər aydınlaşmadığı bir şəraitdə məqbul sayılan bu güzəştlər ingilislərə münasibətdə məqsədəuyğun addımlar idi. Bu güzəştlər başqa çıxış yolunun olmamasından və növbəti daşnak təhlükəsinin yaxınlaşmasından irəli gəlirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin Naxçıvan bölgəsinə dair suveren hüquqlarının bərqərar edilməsinə yönəldilən tədbirlərin həyata keçirilməsi ingilislər tərəfindən müdafiə olunmur və m üxtəlif maneələrlə 1Musayev İ. Göstərilən əsəri, s Tahirzadə Ə. Mirabbas Mirhüseyn oğlu Mirbağırzadə. «525-ci qəzet», 2005, 19 fevral. 3 Musayev İ. Göstərilən əsəri, s Hacıyev A. Göstərilən əsəri, s. 61. s ARDA, f. 894, siy. 2, iş 102, v M usayev İ. Göstərilən əsəri, s A R D A, f. 894, siy. 2, iş 102, v Nəsibzadə N. Azərbaycanm xarici siyasəti ( ). Bakı, «Ay-Ulduz», 1996, s M aaarob T. r io ö e ^ a C obctckoh BJiacra b H axıih ebaını h 0Öpa30BaHHC HaxıiHCBaHCKOH ACCP. EaKy, 1968, c Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Arxivi (NM RDA), f. 314, siy.5, iş 67, v N M R D A, f. 314, siy. 5, iş 67, v

8 qarşılaşırdı.1 Ümumiyyətlə, Böyük Britaniya komandanlığının Naxçıvana münasibətdə ikiüzlü, riyakar siyasəti həmişə müşahidə olunmuşdur. Məsələn, M.Mirbağırovun başçılığı ilə Naxçıvana gələn nümayəndə heyətinə ingilis valisi «Bakının buraya hərbi işin təşkili üçün zabitlər göndərməyə haqqının olmadığını» bildirib, onlara eşitdirdi ki, «bu ərazı hələlik Azərbaycanın tərkib hissəsi deyil və məlum deyil ki, kimə çatacaq; indi burada ingilis general-qubernatorluğudur... Mən sizə qonaq kimi baxıram, necə ki, qonaq kim i gəlmisiniz, elə də qonaq kimi gedə bilərsiniz».2 Başqa bir fakt: 1919-cu il martın 10-da Ermənistanla Naxçıvan şəhərindəki daşnak hərbi hissələrindən Ermənistanın daxili işlər nazirinin adma göndərilən məlumatda deyilirdi ki, ingilis komandanlığı daşnakların Şərur qəzasının bir sıra kəndlərini tutmasma etiraz etmir. Elə bu siyasətin nəticəsi olaraq 1919-cu il iyulunda daşnak hərbi dəstələri ingilislərin köməyi ilə Şərur mahalını tutsalar da yerli hərbi qüvvələr daşnakların hərbi hissələrini buradan qovdu.3 Yenə başqa bir misal: 1919-c.u il mayın 4-5-də ingilis generalı Devi Naxçıvana gələrək bildirmişdir ki, Naxçıvan və Şərur qəzası Ermənistan Respublikası ərazisində yerləşdiyinə görə Ermənistan hökumətinə tabe olmalıdır.4 Lakin həmin təklif müsəlmanlarm yığıncağında müzakirə olunarkən bildirildi ki, ermənilərin tutmuş olduqları ərazilər tarixən Azərbaycan torpaqları olduğundan və müsəlmanlar yaşadıqlarına görə Devinin təklifi məqbul sayıla bilməz. Naxçıvan və Şərur qəzalarının müsəlmanlan özlərinin və yaşadıqları ərazinin Azərbaycan Respublikasına tabe olduğunu təsdiq edir və erməni silahlı hissələrini deyilən qəzalann ərazisinə buraxmamağı qərara alırlar.5 Lakin ingilis komandanlığı xalqın bu haqlı tələbinə də məhəl qoymadı. Daşnaklar ingilis zabitlərinin bilavasitə köməyi və iştirakı ilə 1919-cu ilin iyununda Naxçıvanın bir hissəsini tutsalar da, Naxçıvan Milli Komitəsinin hərbi hissələri daşnakların nizami qoşununu əzərək Naxçıvan ərazisindən kənara atdı.6 Yerlərdə hakimiyyət Milli Şuranın əlində idi. Iyulun əvvəllərində ingilis qüvvələri Naxçıvanı tərk etdilər.7 Milli Şura əlverişli vəziyyətdən istifadə edib, erməni nizami hissələrini əzdi. Naxçıvan və Şərur qəzalarının, demək olar ki, bütün ərazilərini tutaraq, burada öz şəriksiz nüfuzunu bərpa etdi.8 İngilislərin Naxçıvan bölgəsində olduqları müddətdə Azərbaycan 1 Musayev İ. Göstərilən əsəri, s A RDA, f. 894, siy. 10. iş 76, v Naxçıvan Muxtar Respublikası. Bakı, «Elm», 2001, s N M R D A, f. 314, siy. 5, iş 71, v «A3ep6aita?KaH» qəzeti, 1919, 16 may. 6 A RDA, f. 970, siy. 1, iş 42, v Nəsibzadə N. Göstərilən əsəri, s M ədətov Q. Göstərilən əsəri, s Xalq Cümhuriyyətinin rəhbərliyi bu əraziyə dair öz suveren hüquqlarını müdafıə etmək, oranın təhlükəsizliyinin təminatına yardım göstərmək və azərbaycanh əhalisinə qarşı ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərin qarşısını almaq, ən başlıcası isə, mahalı Quzey Azərbaycanm digər torpaqları ilə birləşdirmək sahəsində müəyyən tədbirləri həyata keçirmək istəyirdi. Bir sıra hallarda ingilislər bunlara mane olurdular. İrəvan quberniyası müsəlman əhalisinə 1 mln. manat vəsait çatdırılması üçün F.Xoyski 1919-cu il aprelin 3-də məktubla Tomsona müraciət etdi. Həm də hökumət komissiyasının Naxçıvan, Şərur və s. rayonlara getməsinə şərait yaradılmasını da xahiş etdi. Lakin hər iki xahişə mənfi cavab verildi. İngilislər bir tərəfdən Naxçıvanın Azərbaycanın bir hissəsi olduğunu tanıyır, maliyyə və silah vəd edir, digər tərəfdən isə Naxçıvanın daşnak Ermənistanın hakimiyyətinə verilməsi təklifini irəli sürürdülər.1 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti rəhbərliyi Naxçıvanla bağlı hərbi səciyyəli müəyyən işləri görə bilməsə də bəzi diplomatik-siyasi yollardan istifadə edirdi. Bu sahədə Azərbaycan hökumətinin İrəvan və Tiflisdəki diplomatik nümayəndələri səmərəli və işgüzar fəaliyyət göstərir, Azərbaycan rəhbərliyini və Xarici İşlər Nazirliyini obyektiv məlumatlarla təmin edir, bir sıra hallarda təkliflərini də çatdırırdılar. M. Təkinski Naxçıvanla bağlı A X C hökuməti sədrinə yazırdı ki, əgər Ermənistan Qarabağın Azərbaycana keçməsinə razılaşarsa, ingilislər Şərur-Naxçıvan rayonunu ona verəcəklər2. Onun fikrincə, əhalisinin əksəriyyəti müsəlmanlardan ibarət olan Şərur və Naxçıvanı ermənilərə vermək olmazdı. Naxçıvan bölgəsində ermənilərin özbaşınalıqlarının qarşısının almmasında da M.Təkinskinin böyük əməyi olmuşdur.3 O, bu məsələlərlə əlaqədar məlumat hazırlayaraq Xarici İşlər Nazirliyinə göndərirdi. Bununla əlaqədar F.Xoyski Azərbaycan hökumətinin məlum mövqeyini Tomsona bildirmişdi. Yəni, Naxçıvan rayonunun idarəsi müvəqqəti olaraq Ermənistana verilərsə, onlar bu aktla heç vəchlə razılaşmayacaqlarını çatdırmışdı. Naxçıvan bölgəsinin müsəlmanları özlərini Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi sayır və hökumətdən silah-sursat alacaqlarına ümid edirdilər. Bu dövrdə Şərur-Naxçıvan hissəsində süvari dəstə və top, pulemyotlarla birlikdə 6 minədək qoşun hissələri olmuşdur.4 Bunlar öz döyüş keyfiyyətlərinə görə ermənilərinkindən heç də geri qalmırdı. Naxçıvanlılar Baş nazirdən buraya zabit kadrları göndərməyi və 100 min manat pul buraxılmasını 1ManaTOB T. Göstərilən əsəri, s A R D A, f. 970, siy. 1, iş 54, v Paşayev A. Məmməd xan Təkinski kimdir? «Xalq qəzeti», 2010, 18 iyul. 4 Musayev İ. Göstərilən əsəri, s

9 xahiş edirdilər.1 Azərbaycan hökuməti Naxçıvan, Şərur, Ordubad rayonları üçün Naxçıvan MiUi Şurasına 400 min manat göndərmişdi və daha 300 min manat göndərilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Baş nazirləri olmuş F.Xoyski və N. Yusifbəyli imkanları daxilində Naxçıvana köməklik edir, onun Azərbaycan ərazisi kimi qorunub saxlanılması üçün siyasi, diplomatik, maddi və mənəvi vasitələrdən istifadə edir və qəhrəman naxçıvanlılarm fəaliyyətlərini də yüksək qiymətləndirirdilər. F.Xoyski parlamentin iclasında Naxçıvan bölgəsinin qəhrəman əhalisinin Vətənə qovuşmaq üçün öz həyatları və ailələri ilə risq edərək mübarizəyə qalxıb azadlığa çıxdıqlarını söyləmişdi. N.Nusifbəyli 1919-cu il avqustun 18-də parlamentdəki çıxışında bu bölgə ilə bağlı qeyd etmişdir ki, Naxçıvan öz qüvvələri ilə istilaçıları devirərək Azərbaycanla birləşməyə hazır olduğunu bildirmişdi cu il dekabrm 22-də N. Yusifbəyli parlamentdəki çıxışında yenidən bu məsələyə qayıdaraq demişdir: «İgid naxçıvanlılar, şərurlular və vedibasarlılar bu məsələni özləri həll ediblər; onlar həyatlarını, ailələrinin şərəfini və var dövlətlərini riskə qoyaraq doğma torpağa-vətənə qovuşmaq üçün ayağa qalxıb azad oldular və bununla da hökumətin işini asanlaşdırdılar. Güman edirəm ki, haqq və ədalət tərəfdarları bu qətiyyəti, fədakarlığı və vətənpərvərliyi görəndən sonra onların qanuni hüquqlarını danmayacaqlar...».3 Göründüyü kimi, Naxçıvan əhalisi ciddi-cəhdlə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə sıx əlaqələr yaratmağa çalışmış, onunla birləşmək üçün müxtəlif yol və vasitələr aramışdı. Bütün bunlar isə A X C tərəfindən razılıqla qəbul olunmuş, müəyyən tədbirlər görülmüşdü. Qeyd etməliyik ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Naxçıvanla əlaqələrin çətinliyini nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsi Qarabağ general-qubernatorunun Naxçıvan bölgəsının ıdarəsı üzrə köməkçisi fəaliyyət göstərmişdir. Bir qədər sonra isə Qarabağ general-qubernatorluğu nəzdində Naxçıvan bölgəsinə dair xüsusi tapşırıqlar üzrə müvəkkillik vəzifəsi yaradıldı. Səməd bəy Cəmillinski Naxçıvanın general-qubernatoru təyin edildi. S. Cəmillinskinin qərargahı əvvəlcə Ordubadda yerləşmiş, sonra isə Naxçıvana köçmüşdü. Naxçıvan və Ordubadda yerli hakimiyyətin və silahlı qüvvələrin təşkili üçün 1919-cu ilin avqustunda S. Cəmillinskinin sərəncamına 1 mln manat vəsait ayrıldı cu ilin ikinci yarısında Zaqafqaziya məsələləri üzrə Paris sülh konfransı adından çıxış edən ABŞ-ın rolu kəskin surətdə artdı. Hələ cu ilin əvəllərindən Azərbaycanla ciddi maraqlanan A B Ş nümayəndələri ı A RDA, f. 970, siy. 1, iş 54, v «Asepöaft,cpKaH» qəzeti, 1919, 10 sentyabr. 3 ARDA, f. 894, siy. 10, iş 37, v tez-tez Bakıda görünməyə başlamışdılar. Şübhəsiz onların Azərbaycana dair planlarında mühüm strateji mövqedə yerləşən Naxçıvan diyarı da öz əksini tapmışdı. Lakin ilk vaxtlar amerikalıların siyasəti də ermənipərəstliyi ilə ingilislərdən az fərqlənirdi cu ilin yayında Naxçıvana gəlmiş A B Ş polkovniki Rey eyni vaxtda həm müsavatçılarla, həm daşnaklarla, həm də türk zabiti Xəlil bəylə danışıqlar aparmışdı.1 O, Naxçıvan Milli Komitəsinin başçısı Cəfərqulu xanla apardığı danışıqlarda Naxçıvanda ABŞ-ın general-qubernatorluğunu yaratmaq ideyasını irəli sürmüşdü c.u il avqustun axırlarında Amerika polkovniki Paris sülh konfransı və Antantanm ittifaq şurası adından A X C hökumətinə bildirmişdi ki, Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzaları xüsusi zona təşkil edir və həmin yerlərdə bütün idarəçilik işlərinə cavab verə biləcək Amerika general-qubernatorluğu təşkil olunacaqdır cu il sentyabrm 1-də Haskelin Paris sülh konfransı adından Azərbaycan və Ermənistan hökumətlərinə göndərdiyi «Naxçıvan və Şərur- Dərələyəz qəzaları haqqında əsasnamə»də həmin fıkirlər bir daha nəzərə çatdırıldı.4 Əsasnaməyə görə, Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarını əhatə edən rayonlar bitərəf zona elan edilir və burada bütün idarəçilik iş~ ləri Amerika general-qubernatorluğuna tapşırılırdı.5 Bütün hərbi qüvvələr, poçt, teleqraf onun tabeliyinə verilir, yerli vəzifəli şəxsləri general-qubernator təyin edırdı. Lakin ABŞ-ın həmin mövqeyi A X C hökuməti və Nax- ^ çıvan Milli Komitəsi tərəfindən qəbul edilmədi. Çünki 20 bənddən ibarət Haskel layihəsinin məzmunundan görünürdü ki, belə bir layihə amerikanlar tərəfindən hazırlana bilməzdi. Bu, müttəfiqlərin AIi Komissarı Vilyam Haskelin adı ilə elan edilmiş erməni layihəsi idi. Bu layihə Azərbaycan hökuməti tərəfindən qəbul edilmədiyi üçün sentyabrm 27-də V.Haskel birincidən o qədər də fərqlənməyən 12 bənddən ibarət ikinci layihəni Azərbaycan hökumətinə göndərdi. Azərbaycan xarici işlər naziri sentyabr ayının 29-da Haskelə yazırdı ki, onun hökuməti şərtlərin bir qisminə etiraz edir. Bununla belə hökumət Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarında xüsusi general-qubernatorluğun yaradılmasının əleyhinə deyildir. Azərbaycan hökuməti 12 bənddən ibarət layihə hazırladı və sentyabr ayından polkovnik Haskelə göndərdi. Layihədə göstərilirdi: «Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarında müvəqqəti olaraq, xüsusi general-qubernatorluq yaradılır; general-qubernatoru Amerika vətəndaşları içərisindən polkovnik Haskel təyin edir; bu qəzalar ümumi, birbaşa, bərabər və gizli səsvermə 1N M R D A, f. 314, siy. 5, iş 71, v Quliyev C., M ədətov Q., Nadirov A. Sovet Naxçıvanı. Bakı, Azəməşr, 1984, s ManaroB T. Göstərilən əsəri, s N M R D A, f. 314, siy. 5riş- 73r-Vv4Ə5, , 5A3ep6aiwKaHCKH Pecnytoi*&yg^mHi»M^0ii^jji «Wiri.jc.3OO-3Ol. P R E 2! : E ; J X A N A S i

10 yolu ilə seçilən yerli Şuralar tərəfindən idarə edilir; vilayətlərdə bütün hakimiyyət-inzibati, məhkəmə, dəmir və şose yolları, poçt-teleqraf, xalq maarifi və sair Şuranın müstəsna səlahiyyətinə daxil edilir və bu işi general-qubernator tənzim edir; Şura tərəfindən təyin edilən icra hakimiyyəti çoxluq təşkil edən millətin nümayəsindən olmalıdır; bütün generalqubernatorluqda mətbuat, vicdan, söz azadlığı, şəxsiyyətin və əmlakın toxunulmazlığı elan edilməlidir; general-qubernatorluğun büdcəsinə Azərbaycan parlamentində baxılmalı, çatışmayan məbləğ Azərbaycan xəzinəsindən əlavə edilməlidir; Azərbaycan pulu rəsmi pul vahidi kirni qəbul edilməlidir; seçkilər keçirilənə qədər general-qubernator Azərbaycandan iki məsləhətçi dəvət edib onların köməyi ilə qayda-qanun yaratmalıdır; neytral zonadan Bakı-Culfa dəmir yolunun keçdiyi xüsusi zolaq ayrıhb, Azərbaycan hökumətinə verilməlidir; general-qubernatorluğun əhalisi tərksilah edilməməlidir; general-qubernatorluğun bütün ərazisində amnistiya keçirilməlidir».1 V.Haskel Azərbaycan tərəfindən təqdim edilən layihəni qəbul etmədi. Sentyabr ayımn ortalannda Haskel Naxçıvan, Şərur və Ordubad nümayəndələri Əli Səbri Qasımovu və K.M.Əsgərovu qəbul edərək bildirdi ki, Birləşmiş Ştatların ordu mühəndisi polkovnik Edmund Delli Naxçıvana qubernator təyin edilmişdir və bir aydan sonra öz vəzifəsinə başlayacaqdır. Nümayəndələr adından Əli Səbri Qasımov Naxçıvan əhalisinin 10 bənddən ibarət olan tələblərini VHaskelə təqdim etdi. Burada Naxçıvan əhalisinin bu rayona erməni qoşunu yeridilməsinə razı olmayacağı, bu qəzalann əhalisinin Ermənistan hökumətinə tabe olmayacağı və lazım gələrsə, azərbaycanlı əhalinin öz istiqlaliyyətini silahlı yolla qoruyacağı göstərilirdi cu il oktyabrın 23-də Müttəfiqlərin Ali Komissarlığından Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinə ünvanlanmış aşağıdakı məlumat alınmışdı: «Naxçıvan və Şərur rayonlarında əminamanlıq yaratmaq məqsədilə Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri razılığa gəldilər ki, bu iki rayon bundan sonra da ittifaq səviyyəsində idarə edilən zonada Amerika qubernatorluğunun inzibati hakimiyyəti altında qalacaqdır» cu il oktyabrın 22-də Bakıda AXC-in rəsmi orqanı olan «Azərbaycan» qəzetində Naxçıvanda ABŞpolkovnıki Edmund Delli başda olmaqla Amerika general-qubernatorluğunun təşkil olunması haqqında əsasnamə dərc edildi.4 Bu isə çıxılmaz vəziyyətdə qalmış A X C rəhbərliyinin həmin məsələyə qeyri-rəsmi qaydada razılığı kimi qəbul edilə bilərdi. Bununla belə, Azərbaycan hökuməti ilə Naxçıvan M illi Komitəsi 1 «A3ep6aİOTicaH» qəzeti, 1919, 23 oktyabr. 2 Yenə orada. 3 «Azərbaycan» qəzeti, 1919, 23 oktyabr. 4 «A3ep6aıwacaH» qəzeti, 1919, 22 oktyabr. 18 arasında qardaşlıq münasibətləri əvvəlki kimi saxlanılırdı. Əldə olunmuş razılığa əsasən, A X C hökuməti altı min nəfərlik qoşun hissələrini silahlandırmağı Naxçıvan M illi Komitəsinə vəd vermişdi.1 Oktyabr ayının 24-də Ceymis S.Rey Naxçıvana gəldi və müsəlman Milli Şurası qarşısında neytral zona yaratmaq barədə V.Haskelin bəyanatını elan etdi. Bəyanatda deyilirdi ki, Şərur və Naxçıvan dairəsində, Amerika qubernatorunun rəhbərliyi altında müttəfiq idarəçilik zonasımn yaradıldığını... polkovnik Edmund L.Dellinin bu zonaya qubernator təyin edildiyini bildirirəm.2 Ceymis Rey sərəncamla bəyanatda qeyd olunanları rəsmiləşdirdi. Lakin Naxçıvan Milli Şurasının və bütün Naxçıvan əhalisinin təkidi ilə polkovnik Delli Naxçıvanda general-qubernator kimi deyil, Amerika Ali Komissarın nümayəndəsi kimi qaldı. Milli Şuradan C.Reyə məlumat verdilər ki, «xalq azərbaycanlı general-qubernatordan başqa heç kimi tanımaq istəmir». C.Rey başa düşürdü ki, neytral zona üçün nəzərdə tutulan ərazini Azərbaycandan ayırmaq qeyri-mümkündür. Noyabr ayında C.Rey və E.Delli cəhd göstərsələr də general-qubernatorluq yarada bilmədilər, onların missiyası süquta uğradı və Naxçıvanda möhkəmlənmək cəhdi baş tutmadı. Bunu görən ermənilər 1919-cu ilin sonlannda Naxçıvana yenidən hücum etdilər. Ermənistanın nizami qoşun hissələri ilə Naxçıvan Milli Komitəsinin hərbi dəstələri arasında qanlı toqquşmalar başlandı. Bu qanlı döyüşlər amerikalıların ümidlərini doğrultmadı. Döyüş qabiliyyətini itirmiş Ermənistan ordusu heç bir əhəmiyyətli müvəffəqiyyət qazanmadı. Amerikalıların gözlədiklərinin əksinə olaraq hərbi toqquşmalar, azərbaycanlı əhaliyə qarşı törədilən qanlı cinayətlər Naxçıvan Milli Komitəsinin, müsavatçı Kalbalı xanın hərbi, inzibati və siyasi hakimiyyətini daha da möhkəmləndirdi. 0, həmçinin, xəzinəyə, dəmir yoluna, poçt-teleqrafa və vergilərin qoyulmasına nəzarəti ələ keçirdi. Belə uğurlu vəziyyətə baxmayaraq amerikalılardan yardım alan daşnak Ermənistanı 1920-ci ilin yanvarında Naxçıvanı işğal etmək üçün yeni cəhd göstərdikdə, diyarın müdafiəçilərinin vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin özündə siyasi böhranın dərinləşməsi Naxçıvana hərbi yardım göstərilməsini çətinləşdirdi. Düşmənin üstün qüvvələri qarşısında tək və zəif qalmış Naxçıvan rəhbərliyi kömək üçün türklərə müraciət etməli oldu. Belə cəhd öz növbəsində Naxçıvanda Azərbaycanın mövqelərini xeyli zəiflətdi. Təsadüfi deyil ki, 1920-ci ilin fevralında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin nümayəndələri Naxçıvanı tərk etməyə məcbur oldular. Naxçıvanda hərbi-siyasi vəziyyət xeyli mürəkkəbləşdi. Naxçıvan əhalisinin misilsiz qəhrəmanlığı savəsində Şərur, 1 «A3ep6aitn»caH» q əzeti, 1919, 22 o k ty a b r. 2 Həsənli C. Göstərilən əsəri,

11 Ordubad, Naxçıvarı torpaqları 1920-ci ilin ortalarına doğru tamamilə erməni daşnaklarından təmizləndi. Kalbalı xan və onun tərəfdarlarının səyləri nəticəsində Naxçıvandakı general-qubernatorluq 1920-ci ilin martında faktiki olaraq ləğv edilmiş və Naxçıvan yenidən dövlət müstəqilliyi qazanmışdı. Təsadüfi deyildir ki, o günlərdə Naxçıvan, Şərur, Ordübad və Vedibasar rayonu nümayəndələrinin iclası «qəti olaraq AX C-ə birləşmək» cəhdini ifadə edirdi.1 Naxçıvan diyarının əhalisini erməni qırğınından xilas etmək üçün türklərin köməyinə ehtiyac duyulurdu. Yerli əhali nümayəndələrinin türk qoşunlarını Naxçıvana dəvət etmək barədə mətbuatda dərc olunmuş müraciətdə də həmin reallıq öz ifadəsini tapmışdı. Elə bunun nəticəsi idi ki, 1920-ci ilin martında Əli Teymur bəy başda olmaqla yeni türk qoşun hissəsinin Naxçıvana gəlməsi əhali tərəfindən böyük şadlıqla qarşılandı. Hadisələrin sonrakı gedişi bir daha təsdiq etdi ki, bu tədbir Naxçıvan əhalisinin yeni qırğınının qarşısını almış, diyarın gələcək siyasi taleyinin həllində, onun məhz Azərbaycan dövlətinin tərkibində muxtariyyət əldə etməsində əhəmiyyətli, bəlkə də müəyyənedici rol oynamışdır. Beləliklə, aydın olur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti və parlamenti hərbi-siyasi vasitələrdən istifadə edərək ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumağa çalışmış, Naxçıvanın itirilməsinə və ermənilər tərəfındən işğal edilməsinə yol verməmiş və bu istiqamətdə ingilislər və amerikalılarla diplomatik danışıqlar aparmış, eyni zamanda Naxçıvana hərbi və maddi köməkliklər göstərmiş, lakin bütün bunlarla yanaşı, özlərinin çətin ictimai-siyasi və hərbi vəziyyətlə qarşılaşdıqlarından bir sıra hallarda məqsədlərinə tam nail ola bilməmişlər. Bölgə əhalisinin igidliyi və qəhrəmanlığı sayəsində Naxçıvan ərazisi Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi qorunub saxlanılmış və rıəhayət beynəlxalq Moskva və Qars müqavilələrinə uyğun olaraq 1921-ci ilin martında və oktyabrında Azərbaycanın tərkibində ona muxtariyyət statusu verilmişdir. İSMAYIL HACIYEV AMEA Naxçıvan Bölməsinin sədri, AMEA-nın həqiqi uzvü flokjia^hafl 3AHHCKA B ÜPABHTEJILCTBO AP O H0JI05KEHHH MYCYJIbMAH B r. OP/IVBA^E H EI O OKPECTHOCTflX 22 dem öpn 1918 a. B HeKOTopfaix cejıehhhx BbicTaBjıeHbi o6thbjıehha apmflhckoro npab H T ejibc T B a o nph C oeflh H eh H H B c e r o 3 a H re 3y p C K o ro y e 3 fla k 0 3 H a- n e H H O M y n p a B H T e j i b C T B y. ü p n ə t o m o h h 3 a a a j i H C b q e j i b i o, e c j i H X B a T H T H a 3t o c h ji, B b i p e 3 a T b B c e M y c y j i b M a H C K o e H a c e j ı e H H e 3 a H re 3y p c K o r o, I H a - p y p c K o r o, H ax H H eb ah C K o ro h O p A y ö a a c K o r o y e 3flOB, «0 MHCTHTb» ə t h y e 3flb i o t M ycy jib M ah, h t o ö m H a ö y a y m e H m h p h o h KOH< )epehijhh H apoflo B AOKa3aT b c b o h n p a B a H a m b c t h o c t h h oö'bhbh Tb h x A p M e H H e iı, t. k. C B o S o ^ H b i e o t M y c y j i b M a H y e 3 A b i n p H 3H ai0 T 3 a apm HHaM H B c e H a p o ^ b i...,z],o K ak H x n o p H a m e n p a B H T en b C T B O, KaK c t o p o h h h k, x n a flh O - k p o b h o ö y a e T C M O T pet b H a H C T p eö JieH H e h yh H H T O ^ceh H e c b o h x ö p a T b e B M y c y n b M a H... K o r g a a c e H a K O H e u... c o c T p a ^ a T e ji b H b i e k o c T a jib H b im H a p o - ^ a M a M e p H K a H H b i h e B p o n e f i ı jb i B0 3 b M y T b c b o h p y K H c y A b ö y H a r n e r o H a p o A a. K o r ^ a a c e H a m e jih H 0 K p 0 B H bih H a p o A T jih,z p c h h E a ıc y b c h o m h h t M C H B ym nx H a Hanıefi 3 e M jıe c b o h x c o ö p a T b e B. E c j i h n o c j ı e Toro, KaK apm H H e 0 HHCT3 T 3T y TeppH TO ph K ) OT M y C y jib M a H, TO Ö ya et 3 TO n 0 3 flh 0. T o r.u a H a u ih 3 e M jih S y a y T 3 a c e jıe H b i a p M ^ H a M H, o t H a r n e r o H a p o a a H e o c T a H e T c a T y T /ıa>k e c j ı e a a... H a ı u n Bparn H e a p e M jn o T, o h h H e n p o n y c K a K ) T h h e f lh H o r o c j ı y n a a, h t o ö m b c c m h C H jıam H C T p em H T b ca k ocymectbjıehhio H,ueH C B o e r o H a p o g a h b o 3 m o > k h o C K o p e e npncoeflhhhtb H a rn K p a n k A p M e H H H. O h h C T ap a ıo T C a, h t o ö h A p a p a T C K o e r o c y a a p c T B O n p o c T H p a j ıo c b o t r p a H H i; T y p ıth H h a o x o a h j i o a o I I I y m H h h t o ö m H a ə t o m npocrpahctbe H e 5KHJI HH eflh H blh M y C y JlbM ahhh-tiopok, a AJIfl 3 TOrO n O JIb 3yiOTCH K a» w b im y ^ o Ö H b im c jıy n a e M. Tlpedcedamejib Haifitonanbiıozo KOMumema M up Tudanm Ceud3ade A 3e p 6 a iw K a H, , 1 4 a H B a p a 1Hacıyev A. Göstərilən əsəri, s

12 Tərcüməsi: ORDUBAD ŞƏHƏRİ VƏ ONUN ƏTRAFINDAKI MÜSƏLMANLARIN VƏZİYYƏTİNƏ DAİR AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASIHÖKUMƏTİNƏ MƏRUZƏ-MƏKTUB 22 dekabr 1918-ci il Bir sıra kəndlərdə Zəngəzur qəzasının bütünlüklə Ermənistan hökumətinə birləşdirilməsi haqqında onlann bildirişləri asılmışdır. Bununla onlar belə bir məqsəd güdürlər ki, əgər gücləri çatarsa, Zəngəzur, Şərur, Naxçıvan və Ordubad qəzalannın müsəlman əhalisinin hamısını qınb töksünlər, bu qəzalan müsəlmanlardan təmizləsinlər ki, gələcəkdə xalqlann sülh konfransında özlərinin bu yerlərə hüququ olduğunu sübut edə və onlan Ermənistanınkı bəyan edə bilsinlər; çünki müsəlmanlarsız qəzalan bütün xalqlar ermənilərinki kimi tanıyacaqdır.... Nə vaxtacan bizim hökumət öz müsəlman qardaşlannm qmlıb-çatılması və məhv edilməsinə yadlar kimi soyuqqanlıqla tamaşa edəcəkdir? Digər xalqlann halına acıyan amerikalı və avropalılar axı nə vaxt bizim xalqın taleyini öz əllərinə alacaqlar?... Axı bizim qam bir-canı bir olan Gəncə və Bakı camaatı bu torpaqda yaşayan qardaşlannı nə vaxt yada salacaqlar? Əgər onlar bunu ermənilər bu ərazini müsəlmanlardan təmizlədikdən sonra edəcəklərsə, onda artıq gec olacaq. Onda bizim torpaqlarda ermənilər məskunlaşacaq, xalqımızın oralarda heç izi də qalmayacaq... Bizim düşmənlərimiz yatmayıblar, heç bir fürsəti əldən vermirlər. Onlar var gücləri ilə çalışırlar ki, öz xalqınm ideyasmı həyata keçirə və bu diyanmızı mümkün qədər daha tez Ermənistana birləşdirə bilsinlər. Onlar çalışırlar ki, Ararat dövləti Türkiyə sərhədlərindən Şuşayacan uzanıb getsin və bu məkanda heç bir müsəlman-türk yaşamasın. Bunun üçün hər bir fürsətdən istifadə edirlər. ^OHECEHHE AHn.lOMATMMECKOI O HPE^CTABHTEjm A3EPBAH 2KAHA B HPAHE A.X.3HATXAHOBA B MHHHCTEPCTBO HHOCTPAHHBIX #EJI O HPEAHPHHHTBIX MEPBIX HO npekpaih,ehhio HAHA^EHHH APMflH HA HAXHHEBAHB H OP^YBA/l M 38, TeaepaH 10 anpenn 1919 a. HanHHaa c 20 MapTa c.r., a nonyhaa TejıerpaMMbi H3 HaxHneBaHH h pa3hbix KOHUOB nepchh 06 0praHH30B3HH0M HaCTynjieHHH apmhhhckhx bohhckhx uacteü Ha HaxHneBaHCKHH h OpAyöaflCKHH pahohbi. B 3thx TejıerpaMMax ectb ynomhhahhe o tom, hto h nepch^ckhe apmhhhe nphhhmaıot ynacthe b Hana^eHHH. OcoöeHHbie paspymemw nphhhiwıotca aphthjuıepheh. MecTHoe HacejıeHHe xpaöpo otctahbaet cbok) TeppHTopyıo ho oho ymojiaet o CKopon nomomeh. KpoMe ətoto öeacehubi b 3thx paftohax roji0aai0t. Ilo noboay ynacthh nepchflckhx apmhah b əthx aejıax, a TaKace 3aıcynKH He oöxoflhmro kojihhcctbo npoaobojibctbha a npeaejıax IlepcHH Ajih 3thx öeacemneb mhoio CBoe BpeMeHHO 6bijiH nphhhhtbi nıarn nepea nepchackhm npabhtejibctbom h nocjıe^hee c,qejıajıo cootbetctbyıoınee pacnopjıacehhee b öjıaronpathom CMbicjıe. O^HOBpeMeHHO o HacTynjıeHHH apmhhh Ha 3th paftohbi mhok) cooöıneho 6wjio ahrjıckomy, amepkahckomy, 4>paHity3KOMy nocnahhhkam, nepeöbibaıomem b TerepaHH. flokjıaäbibaa 06 H3JiOMceHHOM, b MecTe c chm npoıny MHHHCTepCTBO HHOCTpaHHbix aen c^ejiatb pacnopaacehhe onnph H H T H co 0TBeTCTByi0 ihhx cpouhbix Mep fljih Toro, HToöbi BBecTH MecTHoe HaceneHHe Bbime ynomahytbix pahohob H3 ətoto BecbMa KpHTHHHCKoro nojıoacehna. n PH cem npejıoraaıo kohhh TejnpaMMbi 3a JV2X2, 49, 50, 52, 56, 60, 79. / j H n j ı o M a T H H e c K H H n p e A C T a B H T e j i b 3 n a A x a H O B TAAP, (J).2905, on.l, fl.23, ji.55. Milli Komitənin sədri Mir Hidayət Seyidzadə Azərbaycan, 1919, 14yanvar 22 23

13 Tərcüməsi: AZƏRBAYCANIN İRANDAKIDİPLOMATIK NÜMAYƏNDƏSİ A.X.ZİYADXANOVUN ERMƏNİLƏRİN NAXÇIVAN VƏ ORDUBADA HÜCUMLARININ DAYANDIRILMASI ÜÇÜN GÖRÜLMÜŞ TƏDBİRLƏR HAQQINDA XARİCIİŞLƏR NAZİRLİYİNƏ RAPORTU JVfe 38, Tehran 10 aprel 1919-cu il Bu ilin 20 martından başlayaraq mən Naxçıvandan və İranın müxtəlif yerlərindən erməni hərbi hissələrinin Naxçıvan və Ordubad rayonlanna mütəşəkkil hücumları haqqında teleqramlar alıram. Bu teleqramlarda belə bir xatırlatma var ki, İran erməniləri də bu hücumlarda iştirak edirlər. Əsas dağıntı artilleriya tərəfındən törədilir. Yerli əhali öz ərazisini mərdliklə qoruyur, lakin təcili yardım göstərilməsini rica edir. Bundan başqa bu rayonlardakı qaçqınlar da aclıq çəkir. İran ermənilərinin bu işdə iştirakı, habelə qaçqınlar üçün İranın hüdüdları daxilində zəruri miqdarda ərzaq alınması ilə bağlı mənim tərəfımdən fars hökuməti qarşısında vaxtında məsələlər qaldınlmışdır ki, o da yaxşı mənada uyğun sərəncamlar vermişdir. Bu rayonlara ermənilərin hücumlarına dair məlumatlar eyni zamanda tərəfımdən Tehranda olan ingilis, amerika, fransız səfırlərinə də çatdınlmışdır. Yuxandakılan məruzə etməklə Xarici İşlər Nazirliyindən adı çəkilən rayonlann yerli əhalisini son dərəcə acınacaqlı vəziyyətdən çıxarmaq üçün müvafıq təcili tədbirlərin görülməsinə dair sərəncamlar verməyi xahiş edirəm. Məlumata aşağıdakı teleqramlann surətlərini əlavə edirəm: 49, 50, 52, 56, 60, 79. COOEIIJEHHE 4 HILIOMAIH MECKOI O npe^ctabhtejm A3EPBAH^»CAHA B APMEHHH M.X. TEKHHCKOTO HPEACEAATEJIIO COBETA MHHHCTPOB H.K). YCYBBEKOBy O BPYHEHHH HM HOTM npabhtejilctby APMEHHH no nobo^y BTOP5KEHHJI APMÄHCKHX BOHCK B HAXHMEBAHb Əpueanb 3 m o h 1919 a. CeroflHJi, 3 Maa, 3a JV 7 7 a BpynHjı MHHHCTpy HHOCTpaHHbix aejı PecnyöJiHKH ApMeHHH cjıe^yıomee: «Ero BbicoKonpeBocxoflHTenbCTBy mh- HHCTpy HHOCTpaHHbix ^ejı PecnyöJiHKH ApMeHHH. Ilo nopynehhio Moero npabhtejibctba %npotectyıo npothb BbicbuiKH bohck PecnyöJiHKH ApMehhh b HaxHneBaHCKHH paiıoh, coctabjıaıomhh HeoTbeMjıeMyıo nactb A3epöaiifl^caHCKOH PecnyÖJiHKH. Ä xony HaaeaTbca, mto npabhtejibctbo PecnyöJiHKH ApMeHHH He HaH,aeT B03M0»cHbiM pa3peuihtb Bonpoc o rpahhiıax ^Byx coccahhx pecnyöjihk 0AH0BpeMeHH0 h chjioh opy>khfl, h nepe3 cbohx npeflctabhtejıeö Ha KaBKa3CKOH KOH(J)epeHiiHH, oahoh H3 rjıabhbix 3a^aH Koeiı abjıaetca pa3pemehhe mhphmm nytem Bcex cnophbix TeppHTopnajibHbix BonpocoB, TeM öojıee, hto camo npabhtejibctbo PecnyöJiHKH ApMeHHH CBoen hotoh ot 4 anpejuı 1919 r. JVfs CKa3ajıo, hto pa3pemehhe TeppHTopnajibHbix BonpocoB flojiacho abhtbca npeanocbijikoiı Bcex B o n p o c o B, noajieacamnx pa3peınehhk) KaBKa3CKOH KOH^epeHiiHeiı. Ilpoıııy He OTKa3aTb noctabhtb MeHH b H3BecTHOCTb o peuıehhax Baınero npabhtejibctba no ƏTOMy boüpocy. /İHnjıOMaTHHecKHH npeactabhtenb Tckhhckhh» T A A P, 4> , o n.l, 5 6, ji Diplomatik nümayəndə Ziyadxanov ARDA,f. 2905, s. I,iş2 3,v

14 Tərcüməsi: AZƏRBA Y CANIN ERMƏNİSTANDAKİ DİPLOMATİK NÜMAY ƏNDƏSİ M.X.TƏKİNSKİNİN ERMƏNİ QOŞUNLARININ NAXÇIVANA SOXULMASIXÜSUSUNDA NOTANIN ONUN TƏRƏFİNDƏN ERMƏNİSTAN HÖKÜMƏTİNƏ TƏQDİM EDİLMƏSİ BARƏSİNDƏ NAZİRLƏR ŞURASININ SƏDRİ N.Y.YUSİFBƏYOVA MƏLUMATI İrəvan 3 may 1919-cu il Bu gün mayın 3-də aşağıdakı məzmunda 77 Ne-li notanı mən Ermənistan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinə təqdim etdim: Ermənistan Respublikası Xarici İşlər Naziri zati-alilərinə. Hökumətimin tapşırığı ilə Ermənistan Respublikası qoşunlannın Azərbaycan Respublikasının aynlmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan rayonuna göndərilməsinə qarşı öz etirazımı bildirirəm. Ümid etmək istərdim ki, Ermənistan Respublikasının hökuməti iki qonşu respublikamn sərhədlərinə dair məsələnin eyni zamanda həm silah gücünə, həm də əsas vəzifələrindən biri bütün mübahisəli ərazi məsələlərini dinc yolla həll etmək olan Qafqaz konfransındakı nümayəndələri vasitəsilə həll etmək imkanını məqbul saymaz, xüsusən ona görə ki, Ermənistan Respublikası hökuməti özünün 4 aprel 1919-cu il tarixli 1075 JVe-li notası ilə bildirmişdir ki, ərazi məsələlərinin həlli Qafqaz konfransı tərəfındən həll edilməli olan bütün məsələlərin ilkin şərti olmalıdır. Xahiş edirəm ki, bu məsələ üzrə hökumətinizin qərarlan barəsində məni məlumatlandırmaqdan imtina etməyəsiniz. TEJIETPAMMA ^HQJIOMATHHECKOrO npeactabhtejw A3EPBAHA5KAHA B APMEHHH M.X. TEKHHCKOTO npeaceaatejiio COBETA MHHHCTPOB H.K). YCYBBEKOBY O HAMEPEHHH BPHTAHCKOTO KOMAH^OBAHIW nepe^atb APMEHHH UJAPYPO-HAXHlIEBAHCKHH PAHOH 10 müh 1919 z. UIiKppoeaHHax IIo cjıyxam, ahrjimhane nepeaaıot IIIapypo-HaxHHeBaHCKHH pafioh ApMeHHH, ecjih ApMeHHH nph3haet Kapaöax 3a A3ep6aHfl»:aHOM. 3 to t cjıyx HCxoflHT o t apmhh; a aymaıo, ApMeHHH AOCTaToneH Kapc h Henh3ii nepe^abatb IIIapypo-HaxHHeBaHb co cnjıouihbim MycyjibMaHCKHM Hacejıe- HHeM, KaK0B0e HacejıeHHe onythtbca b CTOJib ace yacachom nojıoacehhh, b KaKOBOM HaxoAHTca MycyjibMaHe b octajibhbix nactkx ApMeHHH. 06 yacachom nojıoacehhh MycyjibMaH HMeıo aoka3atejibctba. BcecTopoHHe əto HaAO OÖtaCHHT B TH(J)JIHCe COK)3HOMy KOMaHflOBaHHK) H C HHM HaXOAHTbCH B noctohhhom KOHTaKTe, H H ane Harna AnnjıOMaTHa öyaer nponrpbibatb. ^HnjIOMaTHHeCKHH npeactabhtejib TeKHHCKHH TAAP, (j). 970, oh.1,ä. 54, j i. 18. Diplomatik nümayəndə Təkinski ARDA,f. 970, s. I.iş5 6,v

15 Tərcüməsi: AZƏRBAYCANIN ERMƏNİSTANDAKI DIPLOMATİK NÜMAYƏNDƏSİ M.X.TƏKİNSKİNİN BRİTANİYA KOMANDANLIĞININ ŞƏRUR-NAXÇIVAN RAYONUNU ERMƏNİSTANA VERMƏK NİYYƏTİ BARƏSİNDƏ NAZİRLƏR ŞURASININ SƏDRİ N.Y.YUSIFBƏYOVA TELEQRAMI 10 may 1919-cu il Şifrlənmiş Şaiyələrə görə, ingilislər Şərur-Naxçıvan rayonunu Ermənistana o şərtlə verir ki, o, Qarabağın Azərbaycana məxsusluğunu tanısın. Bu şaiyə ermənilərdən qaynaqlanır; mən belə düşünürəm ki, Ermənistana Qars kifayət edər və əhalisi bütünlüklə müsəlman olan Şərur-Naxçıvam ona vermək olmaz. Çünki onun əhalisi Ermənistanm digər hissələrində yerləşən müsəlmanlar kimi dəhşətli vəziyyətə düşmüş olar. Bunu Tiflisdə müttəfıq komandanlığına hərtərəfli izah etmək və onunla müntəzəm əlaqədə olmaq lazımdır, yoxsa diplomatiyamız uduzazcaqdır. Diplomatik nümayəndə Təkinski ARDA, f. 970, s. I.iş5 4,v.l8. /JEHEIHA flhiijiomathheckoro npe^ctabhtejm A3EPBAH,H»CAHA B APMEHHH M.X. TEKHHCKOTO MHHHCTPY HHOCTPAHHfclX ^EJI M.K>. flacaoapoby O BOHKOTE HACEJIEHHEM HAXHHEBAHH APMflHCKOH A MHHHCTPAIJHHH Əpueaıib 29 mor 1919 z. IIIucppoeaHHaH B ra3. «A3ep6aHfl>KaH» JSfe 105 HanenaTaHO, hto HaceneHHe Haxnne- BaHH B C T p en ajıo apmhhckhe BOHCKa paxıyu ih O. L U apypo-h axh M eb ah C K H H p a - hoh noahhhhjıca TOJibKO no TpeöoBaHHK) ahrjihhah. Kejiböajın xah Haxnne- BaHCKHH H a n p H rjıa m eh H e XaTHCOBa H e hbhjich, 3a:*BHB, hto H e 3Haer A p M e - hhh. Jlnnib H a nphrjıauıehhe reh. ^ e j r a xah hbhjich, K oem y r e H e p a jı o6b5ibhjı, UTO pahoh nphcoeahhhetch K A pm eh H H. X a H OTBeTHJI, MTO CHHTaeTCa TOJIbKO c TpeöoBaHHeM ah rjih nah. M y c y jib M a H e apmhh 6 0 HK0THpyK»T h H a n p n r j ıa - UieHHe 3aHHTb aamhhhctpathbhbie MeCTa OTKa3bIBaiOTCH. Tərcüməsi: ^HnjIOMaTHHeCKHH npeactabhtejib TeKHHCKHH TAAP, 4). 970, on.l, fl. 54, ji. 19. AZƏRBAYCANIN ERMƏNISTANDAKIDİPLOMATİK NÜMAYƏNDƏSİ M.X.TƏKİNSKİNİN NAXÇIVAN ƏHALİSİ TƏRƏFİNDƏN ERMƏNİ ADMİNİSTRASİYASININ BOYKOT EDİLMƏSİ HAQQINDA XARİCİ İŞLƏR NAZİRİ M.Y.CƏFƏROVA DEPEŞASI İrəvan 29 may 1919-cu il Şifrlənmiş 105 JVfo-li Azərbaycan qəzetində çap olunmuşdur ki, Naxçıvanın əhalisi erməni qoşunlannı gülərüzlə qarşılayıbdır. Şərur-Naxçıvan rayonu yalnız ingilislərin tələbi ilə tabe olmuşdur. Kalbalı xan Naxçıvanski Xatisovun dəvətini yerə salaraq bəyan etmişdir ki, Ermənistanı tanımır. Yalnız general Delinin dəvətinə təşrif gətirən xana o, rayonun Ermənistana birləşdirilməsini elan etmişdir. Xan cavabında demişdir ki, o, yalnız ingilislərin tələbi ilə hesablaşır. Müsəlmanlar erməniləri boykot edir və inzibati yerləri tutmaq dəvətindən imtina edirlər. 28 Diplomatik nümayəndə 29 Təkinski ARDA, f. 970, s. 1. iş 54, v.19

16 TEJIErPAMMA ^HHJIOMATHHECKOrO HPE^CTABHTEJIH A3EPEABm»CAHA B APMEHHH M.X. TEKHHCKOrO MHHHCTPY HHOCTPAHHblX EJI M.IO. A'yKAOAPOBY O HEOBXOAHMOCTH OKA3AHHH HOMOIH,H OBBEAHHEHHOMY HAH,HOHAJIBHOMy COBETYIHAPYPO- HAXHHEBAHH H OP^YBA/JA AJIÄ npothbo^ehctbhh B03M0»CHbIM BPA5K EEHBIM AKH,HHM CO CTOPOHBI APMEHHH Əpueaıib 7 u jo h m 1919 z. UIucfipoeaHHcm A p M a H e pa«bi a b h ^ k c h h i o ^oöpapmhh, Hafleacb Ha 3aH5iTHe h m h BaKy, x o t s 1 h i o h h XaracoB y m c h h Ha oöe^e 3aBepHjı MeHa 0 6 o ö m n x HHTepecax A p M e H H H c A 3 ep6 ahfl>kahom b Bonpoce camo[cox]pahehhh ca- MOCTOaTejibHOCTH. Ha cjıynan ocjıoachehhh c floöpapmhen npothb Hac Ap- MeHHH 3 aiimet BpaacfleÖHyıo no3huhio, noətomy H3 IIIapypo-HaxHHeBaH- CKoro p a n o H a H yach O C03flaTb y r p o 3y ApMeHHH, cneuiho OTnyc t h b Ha BoeHHyıo o p r a H H 3 aıjh K ) flehbrn. BjıaroAapa m h o io nphatbim MepaM y a c e IIIapypo-HaxHHeBaHb [ h ] Opayöaa oö'beahhhjincb b jihu;e HauHOHajibHoro CoBeTa, KOTopbift noctohhho noaaepachbaet co m h o io CB3 3 b. /],HnjIOMaTHHeCKHH npeflc TaBH TejIb TeKHHCKHH TAAP, <J). 970, on.l, fl. 48, j i. 39. Tərcüməsi: AZƏRBAYCANIN ERMƏNİSTANDAK3 DİPLOMATİK NÜMAYƏNDƏSİ M.X.TƏKİNSKİNİN ERMƏNİSTAN TƏRƏFİNDƏN GÖZLƏNİLƏN DÜŞMƏNÇİLİK ƏMƏLLƏRİNƏ QARŞIÇIXMAQ ÜÇÜN ŞƏRUR-NAXÇIVAN VƏ ORDUBADIN BİRLƏŞMİŞ MİLLİ ŞURASINA YARDIM GÖSTƏRİLMƏSİ ZƏRURƏTİ HAQQINDA XARİCİ İŞLƏR NAZİRİ M.Y.CƏFƏROVA TELEQRAMI İrəvan 7 iyun 1919-cu il Şifrlənmiş Ermənilər Könüllü ordunun Bakını tutacağına ümid bəslədiklərindən bu hərəkatdan məmnundurlar, halbuki iyunun 1-də Xatisov mənimlə nahar edərkən Ermənistanla Azərbaycanın öz müstəqilliklərini qoruyub saxlamaqda ümumi maraqlan olduğuna inandırmağa çalışırdı. Könüllü ordu ilə vəziyyətimiz mürəkkəbləşəcəyi təqdirdə Ermənistan bizə qarşı düşmənçilik mövqeyi tutacaqdır. Buna görə də Şərur-Naxçıvan rayonunda Ermənistan üçün təhlükə yaratmaq, bunun üçün hərbi təşkilata təcili olaraq pul buraxmaq lazımdır. Tərəfımdən görülmüş tədbirlər nəticəsində artıq Şərur-Naxçıvan və Ordubad Milli Şura qismində birləşmişdir ki, o, da mənimlə müntəzəm əlaqə saxlayır. Diplomatik nümayəndə Təkinski ARDA, f. 970, s. I.iş4 8,v. 39 * Jlp ıa nojıynehha

17 fleiieiiia AlfflJIOMATHHECKOrO npeflctabhtejm A3EPBAHA5KAHA B APMEHHH M.X. TEKHHCKOTO MHHHCTPY HHOCTPAHHBIX TEJI M.IO. /tfkaoapoby OB OKKyHAH,HH APMHHCKHMH BOHCKAMH h a x h h e b a h c k o t o h H i A p y p o - A A P A J i A r E 3 C K o r o y y. JVq 184, Əpıısanb 21 uiohh 1919 a. * UlwppoeaHHan. CpoHHan O tbc t Ha TejıerpaM M y B arn y JVk 1695.** PanoH bi H axh nebah b, I lla - p y p, BeflH Ö acap, IIIaxTaxTbi 3aiMTbi apmhhckhmh BOHCKaMH h yctahobjıeha apmhhckaa aamhhhctpauhh. HaxHneBaHCKHH HaıiHOHajibHbrä C ob et n p o - CHT MeHfl 3aHBHTb COK)3HOM y KOMaHflOBaHHK), HTO apmhhckhe BJiaCTH B O n- pek H o ö eıu a H H J im ah rjih H C K oro reh. fle B H h X at H C O B a H anajih n p 0 H 3 B 0 - A H T b oöbic K H h OTOHpaTb o p y > K H e, M e ö e j i b, ö p y c b H h a o c k h h n p o H H e n p e a M e T b i h n p o c H T b C o ı o 3 H o e K O M a H A O B a H H e n p e K p a T H T b n o f l O Ö H b i e H e3ak 0H H b ie h H en p a B H jib H b ie a c h c t b h h. /I ^ c y j ib ^ a b p y K a x apm JiH. H a x o - A H T e j ih b w B 03M 0> K H b i M H c n o j i H H T b n p o c b ö y H axhhebah CKOrO C O B et a. O p ^ y ö a A n o K a apm HH H e B n y c K a e T, o n e M o p A y ö a f l U b i 1 1 ^ H e i ı TOM y H a 3 a a OTKpbiTO 3a?iBHjiH apm HHaM. M y cy jib M a H C K H e BOHCKa p a c n y m e H b i. H M e - IOTCH TOJIbKO HCTHHKH B KOJIHHeCTBe f ly ill. /3,HiuıoMaTHHecKHH npeflcrab H T ejib T ckhhckhh T A A P, 4) , o n.l, a. 5 4, jı. 8. Tərcüməsi: AZƏRBAYCANIN ERMƏNİSTANDAKI DİPLOMATİK NÜMAYƏNDƏSİ M.X.TƏKİNSKİNİN NAXÇIVAN VƏ ŞƏRUR- DƏRƏLƏYƏZ QƏZALARININ ERMƏNİ QOŞUNLARI TƏRƏFİNDƏNIŞĞAL OLUNMASIHAQQINDA XARİCİ İŞLƏR NAZİRİ M.Y.CƏFƏROVA DEPEŞASI JVs 184, İrəvan il1 21 iyun 1919-cu Şifrlənmiş. Təcili Sizin 1695 JVe-li teleqramımza cavab. Naxçıvan, Şərur, Vedibasar, Şaxtaxtı rayonlan erməni qoşunlan tərəfındən tutulmuş və erməni administrasiyası qurulmuşdur. Naxçıvan Milli Şurası məndən Müttəfıq komandanlığına onu bildirməyi xahiş edir ki, erməni hakimiyyəti ingilis generalı Devinin və Xatisovun vədləri ziddinə olaraq axtanşlar keçirməyə, silah, mebel, tir, taxta və digər əşyalan sahiblərinin əlindən almağa başlamışlar. Müttəfıq komandanlığından bu cür qeyri-qanuni və nadürüst hərəkətlərin dayandınlması xahiş edilir. Culfa ermənilərin əlindədir. Naxçıvan Şurasının xahişini icra etməyi Siz məqbul sayırsınızmı? Ordubad erməniləri oraya buraxmır ki, bunu da əhali 11 gün əwəl ermənilərə açıqca bildirmişdir. Müsəlmanlarm qoşunlan buraxılmışdır. Yalnız 300 nəfərlik çətəçilər dəstəsi qalmaqdadır. Diplomatik nümayəndə Təkinski ARDA, f. 970, s. 1. iş 54, v.8 * AaTnpyeTCfl no AaTC nojıynehhh. 1 Çatma tarixidir. 32

18 TEJIErPAMMA #HIIJIC>MATHHECKOrO HPE^CTABHTEJM A3EPBAHfl^AHA B APMEHHH M.X. TEKHHCKOTO MHHHCTPY HHOCTPAHHLIX #EJI M.K). 5KA APOBy O nphka3e KOMAHAOBAHHH BPHTAHCKHMH CHJIAMH B 3AKABKA3bE npekpathtfe BOEHHblE flehctbhh npothb A3EPEAH 5KAHip:B B HAXHMEBAHH H BEIOK BE^H JVs 468, Əpueanb 21 uiojih CpOHHO C e r o jjh f i B o e H H b rä öpntänckmm n p e A C T a B H T e jib n o jik. Ü jıa y T O H MeHa nh CbM eh H O h cjıo B e ch O h 3 b c c th j i, h t o n o jıy n e H n p H K a3 reh. KopH npek path Tb Bce BoeHHbie aehctbhh b panohax EejııoK* h HaxHneBaHH. CeroflHH nojik. Ü J ia y T O H B b ie 3>KaeT b T h< )jihc a CBH A äh H H c reh. Kopn h HautHM AHnnoMaTHHecKHM npeactabhtejiem. B BH,ny h o b o t o oöctootejibct- B a a otm eh JiK ) c b o h n p n e3 A b B a K y. ^HnjIOMaTHHeCKHH npeflctabhtejib TeKHHCKHH TAAP, <J>. 970, on.l, a. 54, ji. 81. Tərcüməsi: AZƏRBAYCANIN ERMƏNİST AND AKIDİPLOMATİK NÜMAY ƏNDƏSİ M.X.TƏKİN SKİNİN ZAQAFQAZİYADAKI BRİTANİYA QÜWƏLƏRİ KOMANDANLIĞININ NAXÇIVAN VƏ BÖYÜK VEDİDƏ AZƏRBAYCANLILARA QARŞIHƏRBİ HƏRƏKƏTLƏRİN DAYANDIRILMASINA DAİR ƏMRİ HAQQINDA XARİCİ İŞLƏR NAZİRİ M.Y.CƏFƏROVA TELEQRAMI N 468, İrəvan 21 iyul 1919-cu il Təcili Bu gün Britaniyanın hərbi nümayəndəsi polkovnik Plauton məni yazılı və şifahi şəkildə xəbərdar etdi ki, general Korinin Belük1 və Naxçıvan rayonlannda bütün hərbi hərəkətləri dayandırmaq haqqında əmri alınmışdır. General Kori və bizim diplomatik nümayəndəmizlə görüşmək üçün bu gün polkovnik Plauton Tiflisə yola düşür. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Bakıya səfərimi təxirə salıram. Diplomatik nümayəndə Təkinski ARDA,f. 970, s. 1. iş 54, v.81 * TaK b ^OKVMCHTe. ohcbh^ho, cneflyet «Bei0K Bcjh» 34 1Sənəddə belədir, görünür, Böyük Vedi olmalıdır. 35

19 IIHCbMO COK)3HOrO BEPXOBHOrO KOMHCCAPA HA KABKA3E BXACKEJM HPE^CEflATEJIK) npabhtejilctba AP H.YCYBBEKOBY OB ycjiobhhx C03AAHHH AMEPHKAHCKOrO reiilpajl-i VIj EPHATOPCTBA B HAXHHEBAHH 1 ceıımhöph 1919 z. I. CorjıacHO Bam en npocböe, npenpoboacaaıo BaM ycjıobhh, flon- >KeHCTByK)uıeH öbitb yctahobjıehhoh, HeHTpajibHOH 30Hbi IUapypo-/I,apajıare3-HaxHHeBaHa, b Mbicjib coctoabmeroca.aorobopa, Ha KOH^epeHUHiı b ıihthhuy, abrycta 2 9, r. b Baıcy, Meac^y BaMH h üojikobhhkom Tac- KeneM. CjıeAyıomee öbuıo AoroBopeHo: 1. HeÖTpajibHaa 30Ha Sy^eT yctahobjıeha, BKJuonaH tohho npobhhu;hh LUapyp-/Iapajıare3 h HaxHneBaHb. 2.H t o ynpabjıehne ətoh HeÜTpajibHOH 30H0H ö y ^ e T b p y K a x a M e p n - K a H C K o r o r y ö e p H a T o p a, H a 3 H a n e H H o r o iiojikobhhkom T e c K e n e M. 3. ^Tro M ecth aa B jıactb ö y a e T TaTapcKOH, 3 a HCKjııOHeHHeM T ex M e c T H O C T e n, b KOTopbix n p e o 6 j ı a A a e T a p M H H C K o e H a c e n e H H e, n p n n e M x a - p a K T e p T a K o r o O K p y r a o n p e A e j ı a e T a M e p H K a H C K H H r y ö e p H a T o p. 4. II p a B H T e jib C T B a A 3 e p 6 ah > K ah a h A p M e H H H y A a j u r r H em ea JieH H O BCe BO H CK a H3 H eh T p ajib H O H 30HbI, K O T O p b ie H e 6 y A y T B B e A e H b l OÖpaTHO, pa3be TOJibKO no npocboe amephkahckoro ry6ephatopa. 5. npabhtejibctba A3ep6anA>KaHa h ApMeHHH yaajiht HeMeAJieHHO Bcex arehtob h jihu, Bbi3biBaıomHx B03Öy>KAeHHe cpeah MecTHoro Hacejıe- HHH. B HHCJie 3THX ÖyAyT He TOJIbKO arehtbl COOTBeTCTBeHHblX npabh- TejIbCTB, HO H npabhtejibctb, CHMnaTH3HpyfOIHHX TeM H APyrHM. 6. A 3 e p 6 a H A > K a H h A p M e H H a o ö b H B a T Bceoömyıo a M H H C T H i o 3 a Bce npectynjıehhh npoth B jihu, BpaacAeÖHbix npabhtenbctb, co B ep m eh H b ie a o 1 ceh T aö p n r. H h h t o b ə to h amhhctiih He oya et H ap y m a T b yace n p O H 3 B e A e H H b I X A e H C T B H H 6 p H T a H C K H X B O e H H b l X B J i a C T e H, H a A K O T O p b l M H H H K a K O M y n p a B H T e n b C T B y H e npncjıy>khbaet n p a B O kohtpojm. 7. M e c T H b ie hhhobhhkh b H e H T p a jib H o iı 3 0 H e 6yAyT H a3 H an at b C H am eph K ah C K H M r y ö e p H a T o p o M, K O T o p b iiı T ak C K o p o, KaK T O jibk O 6 y A e T hc- no JIH H M O, H a 3 H ah H T A e H b B b l6 o p a TaKHX M ec T H blx HHHOBHHKOB. A M e p H - KaHCKHH ryöephatop SyAeT HMeTb BjıacTb HeMeAJieHHO yaajihtb Ka>KAoro HHHOBHHKa, b rpahhu,ax HeÜTpajibHOH 30Hbi, 3a HeAonycTHMbiiı noakyn h n o A O Ö H b ie n p H H H H b i. 8. AsepoaHA/KancKoe npabhtejibctbo Hcnojib3yeT Bce CBoe bjihjihhc 36 AJia ymhpotbopehhh TaTapcKoro HaceneHHH b HeiiTpajibHOH 30He h ƏpH- BaHCKOM pahohe. 9. ApMHHCKoe npabhtejibctbo H cn o jib 3 y et Bce CBoe bjihhhhc ajih ymhpotbopehiıa apmhhckoro HacejıeHHH b HeÖTpajibHOH 30He h 3aHre- 3ypcKOM p an o H e. 10. npabhtejibctba Ä3epoaHA>KaHa h ApMeHHH 6yAyT AaBaTb B3aHMHO 3amHTy 5KH3HH H HMymeCTBa JHOA^M a3ep6aha>kahckoh H apmjih- CKOH HaUHOHajIbHOCTH, >KHBymHX B hx ctpahax Kejıe3Haa AOpora h Tejıerpac}) Me>KAy 3pHBaHbio h nepchackoh rpahhiı;eh, npoxoahmne nepes IIIapypo-^apajıare3 h HaxHHeBaHCKyıo npo- BHHUHH 6yAyT noahhhehbl H HeMeAJieHHO OTKpblTbl AJIH AeÜCTBHH. ƏTa ace- jıe3haa Aopora 6yAeT HaxoAHTbca noa kohtpojicm amephkahckoro ryöep- HaTopa h AencTBOBaTb KaK nactb apmhhckoh acejıe3hoh ceth, oöcjıyacn- BaeMaa TaTapcKHM h apmahckhm jihhhhm coctabom, KorAa >Kejıe3Haa Aopora pemehhem ryöephatopa nphbeaetca ao MaKCHMajibHoro AencTBHa. 12. B nphhunne acejıe3haa AOpora 6yAeT o6cjıy>khbatb HacejıeHHe 6 e 3 p a 3 J I H H H Ä3ep6aHA>KaHCKoe npabhtejibctbo corjıachtca oöecnehhtb BceMH cnocoöamh Mepbi nomomn, KOTOpbie npeanphhhmaıotcst b Iüyuıe h repycax EjIH>KHeBOCTOHHbIM KOMHTeTOM nomoiuh. 14. A3ep6aHA>KaHCKoe npabhtejibctbo cornachtca nomonb nojıe3- HblMH M epam H H CpeACTBaMH, HeoÖXOAHMblMH n p H CHa6>KeHHH OTCbUiae- MblX Ha poahhy TaKHX apmhhckhx 6e>KeHUeB, KOTOpbie HaXOAHJIHCb 6bl B e r o CTpaHe h kohx B 03B pam eh H e Ha poa H H y ch H T ajıocb 6 b i cok)3hbim B ep - XOBHblM KOMHCCapOM ymecthblm. 14.TaTapcKoe HacejıeHHe BHByK-BeAH 6yAeT nepebeaeho noa Ha6- juoaehhem amephkahckoro ry6ephatopa H3 ƏToro ropoaa b Apyron, kotopbiiı 6yAeT 0CH0BaH ajiji nero b nepte HeiiTpajibHOH 30Hbi. EMy öyaet A03B0JieH0 B3HTb Bce ero HMymecTBO c coöoh. 15. HaxoAamaflCfl Tenepb b noctpohke >Kejıe3Haa Aopora Baıcy- ^acyjib(j)a 6yAeT noa HCKjuonHTejibHbiM K0HTp0JieM a3ep6aha5kahckoro npabhtejibctba h noctpoiike ətoh He 6yAeT npenatctbobatb. TpaHHua MeacAy HeÖTpajibHOH 30H0H h ApMeHnen BAOJib acejıe3hoiı Aoporn 6yAeT y MecTa, Ha3biBaeMoro Bojihbhmh BopoTaMH. 16. MaTepnajibHbie cpeactba aji» ynpabjiehhh HeihpajibHOH 30H0H 6yAyT 0CH0BaHbi Ha MecTHbix noaäthx. HnKaKHe Ao6aBOHHbie HyacHbie cpeactba He 6yAyT Tpe6yeMbi ot a3ep6aha*ahckoro npabhtejibctba bo Bpem ynpabjiehha amephkahckhm ryöephatopom 17. IIlKOJibi h xpambi b HeHTpajibHOİı 30He noa ynpabjıehhem amephkahckoro ry6ephatopa 6yAyT npoaojiacatb CBoe cymectbobahhe no nphhhtomy Aocejıe oöbinaıo. 37

20 18. Bo Bcefi HeHTpanbHOH 30He öyaet npabo CBo6oAHoro 6orocjıy»ceHHa Bcex pejınrhh. 19. IIlKOJibi öy^yt BBefleHbi corjıacho xapaktepa toh mccthocth, KOTopyıo öyayt oöcjıyachbatb. 20. nomomb b HeHTpajibHOH 30He öyact yaejıatbca tcm, K0T0pwe, no yka3ahhio ry6ephatopa, 6ojibine Bcero b Hen Hyac^aıOTCH, 6e3 pa3jihhha HaqHOHajibHOH nphhafljıeachocth KaKOH-HHÖy^b H3 CTpaH. ITocKOJibicy TOJibKO 3to 6yaeT HeB03M0»cH0, Aeno nomomh 6yAeT BecTncb TaM, rae oho Heoöxo/jHMO h, KOHenHO, b paöohax A3ep6aiiA5KaHa, Tepnamnx jihinehiıa. II. npenpoboaytaıo ^Be KonHH BbiuıeynoMHHyTbix ycjiobhh h nporny OAHy H3 hhx, noflnncahhyıo BaMH, c OAOÖpeHHeM BauıeH noannch a3ep6ahfl:»cahckhm npabhtejibctbom, BepHyTb MHe nepe3 otjwıjepa, Bpy- HHBinero BaM 3Ty 6yMary. BTopaa Konna npeaha3hahaetca n jih Barnero ynotpeönehna. C ybepehhem Moero BbicoHaHinero ybaacehiüi h nohtehhh. üpedcihhbiü ecim Bmibfw racuejib, coto3hbiü eepxoenbiü KOMUccap TAAP, (J). 970, on. 1, fl. 93, ji. 3-4 Tərcüməsi: QAFQAZDA MÜTTƏFİQLƏRİN ALİ KOMİSSARI V.HASKELİN NAXÇIVANDA AMERİKA GENERAL-QUBERNATORLUĞUNUN YARADILMASI ŞƏRTLƏRİ HAQQINDA AZƏRBAYCAN RESPULIKASI HÖKUMƏTİNİN SƏDRİ N.YUSIFBƏYOVA MƏKTUBU 1 sentyabr 1919-cu il I. Xahişinizə uyğun olaraq cümə axşamı, 29 avqust 1919-cu il tarixdə, Bakıda keçirilən konfransda Sizinlə polkovnik Haskel arasında əldə edilmiş razılaşmaya əsasən Şərur-Dərələyəz-Naxçıvanda bərqərar edilməsi zəruri olan neytral zonanın yaradılması şərtlərini Sizə göndərirəm. Aşağıdakılar razılaşdınlmışdır ki: 1. Neytral zona Şərur-Dərələyəz və Naxçıvan əyalətləri tamamilə daxil edilməklə yaradılacaqdır. 2. Bu neytral zonanın idarəçiliyi polkovnik Haskel tərəfındən təyin edilən Amerika qubernatorunun əlində olacaqdır. 3. Erməni əhalisinin çoxluq təşkil etdiyi yerlər istisna olmaqla (Belə dairənin xarakterini isə Amerika qubematoru müəyyənləşdirir), yerli hakimiyyət tatarlara məxsus olacaqdır. 4. Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri neytral zonadan bütün qoşunlannı dərhal uzaqlaşdıracaqlar ki, onlar geriyə yalnız Amerika qubematorunun xahişi ilə qaytanla bilər. 5. Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri bütün agentlərini və yerli əhalini qızışdıran şəxslərin hamısını dərhal uzaqlaşdıracaqlar. Onların sırasında təkcə həmin hökumətlərin deyil, həm də bu və ya digər hökumətə rəğbət bəsləyən hökumətlərin agentləri də olacaqdır. 6. Azərbaycan və Ermənistan düşmən hökumətin şəxslərinə qarşı 1 sentyabr 1919-cu il tarixə qədər törədilmiş bütün cinayətlərə görə ümumi əfv elan edəcəklər. Üzərində heç bir hökumətin nəzarət etmə hüququ olmayan Britaniya hərbi hakimiyyətinin artıq edilmiş hərəkətlərini pozacaq heç bir şey bu amnistiyada ola bilməz

21 7. Neytral zonada yerli məmurlar Amerika qubernatoru tərəfındən təyin ediləcəkdir. İcrası mümkün olan kimi bu qəbildən olan yerli məmurlann seçki günü Amerika qubematoru tərəfındən tezliklə təyin ediləcəkdir. Amerika qubematorunun neytral zona hüdudlannda hər bir məmuru yolverilməz satılma və digər səbəblərə görə dərhal uzaqlaşdırmaq səlahiyyəti olacaqdır. 8. Azərbaycan hökuməti neytral zonada və İrəvan rayonunda tatar əhalisini sakitləşdirmək üçün özünün bütün nüfuzundan istifadə edəcəkdir. 9. Ermənistan hökuməti neytral zonada və Zəngəzur rayonunda erməni əhalisini sakitləşdirmək üçün özünün bütün nüfuzundan istifadə edəcəkdir. 10. Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri bu ölkələrdə yaşayan azərbaycan və erməni millətindən olan insanlann həyat və əmlakmın qorunmasını qarşılıqlı şəkildə təmin edəcəklər. 11. Şərur-Dərələyəz və Naxçıvan əyalətlərindən keçən İrəvanla İran sərhədi arasmdakı dəmir yolu və teleqraf tabeçiliyə veriləcək və hərəkət üçün dərhal açılacaqdır. Bu dəmir yolu Amerika qubematorunun qərarı ilə maksimal şəkildə işə salındıqda onun nəzarəti altında olacaqdır və Ermənistan dəmir yolu şəbəkəsinin tatar və erməni şəxsi heyəti tərəfındən xidmət edilən hissəsi kimi fəaliyyət göstərəcəkdir. 12. Prinsip etibarilə dəmir yolu əhaliyə fərq qoymadan xidmət edəcəkdir. 13. Azərbaycan hökuməti Yaxın Şərq Yardım Komitəsi tərəfındən Şuşa və Gorusda həyata keçirilən yardım tədbirlərini bütün vasitələrlə təmin edilməsinə razılaşacaqdır. 14. Böyük Vedinin tatar əhalisi Amerika qubematorunun nəzarəti altında bu şəhərdən neytral zona hüdudlannda salınacaq başqa bir şəhərə köçürüləcəkdir. Həmin əhaliyə bütün əmlakını özü ilə götürmək icazəsi veriləcəkdir. 15. İndi tikilən Bakı-Culfa dəmir yolu yalnız Azərbaycan hökumətinin nəzarəti altında olacaqdır və tikintiyə əngəl törədilməyəcəkdir. Dəmir yolu boyunca neytral zona ilə Ermənistanın sərhədi Qurd qapısı adlanan yerdən keçir. 16. Neytral zonanın idarə edilməsi üçün maddi vəsaitlər yerli vergilərə əsaslanacaqdır. Amerika qubernatorunun idarəçiliyi dövründə Azərbaycan hökumətindən zəruri olan heç bir əlavə vəsait tələb olunmayacaqdır Neytral zonadakı məktəb və məbədlər Amerika qubematorunun idarəsi altmda öz fəaliyyətlərini indiyə kimi mövcud olmuş adətləri üzrə davam etdirəcəklər. 18. Bütün neytral zonada bütün dinlərə sərbəst ibadət edilməsi hüququ mövcud olacaqdır. 19. Məktəblər xidmət edəcəyi yerin xarakterinə uyğun fəaliyyət göstərəcəkdir. 20. Neytral zonada yardım hər hansı bir ölkənin milli mənsubiyyəti nəzərə alınmadan qubematorun göstərişi ilə daha çox ehtiyacı olanlara göstəriləcəkdir. Əgər bu mümkün olmasa, yardım işi zəmri olan yerlərdə və əlbəttə ki, Azərbaycanm məhrumiyyətlərə məmz qalmış rayonlannda apanlacaqdır. II. Yuxarıda göstərilən şərtləri 2 nüsxədə Sizə göndərirəm və xahiş edirəm ki, imzaladıqdan sonra hökumətiniz tərəfındən təsdiq edilmiş bir nüsxəni Sizə bu kağızı təqdim edən zabit vasitəsilə mənə qaytarasımz. İkinci nüsxə Sizin istifadəniz üçündür. Ən yüksək hörmət və ehtiramımdan xatircəm ola bilərsiniz. Sizə sədaqətli Vilyam Haskel, Müttəfıqlərinin Ali Komissan 41 ARDA, f. 970, s. I,iş9 3,v. 3-4

22 TEJIErPAMMA HOJIKOBHHKA TACKEJW MHHHCTPY HHOCTPAHHBIX #EJI M.-K).A»CA APOBy C TPEBOBAHHEM i i e p e t a h h AMEPHKAHUAM HAXHMEBAHCKOIO H IUAPyPO-TAPAJIAI EK KOrO OKPyrOB 26 c e n m R Ö p H 1919 a. M h o i o H e ö y a y T n p e ^ n p h h h t w HHKaKHe rnarn k yctah O BjıeH HK ) HeihpajibHOH 30Hbi c rehepajıom JJeHHKHHbiM h j ih k pa3peıuehhio Apyrnx BonpocoB, noka HeHTpajibHaa 30Ha, BKjuonaıomaa HaxHneBaHCKHH h Illap y p o - f l a p a j ı a r e 3 CKHH OKpyra, He 6y«eT yctahobjıeha. Y c j io b h j i 0Öpa30Bah h» n o c j ıe f lh e n nepeaahbi ceroaha b T h ( ) j ih c a3ep6aftaacahckomy BoeH- HOMy MHHHCTpy. ÜKHflaiO TejierpaMMbl C nphhhthem ycjiobhh. Tərcüməsi: T ackejib TAAP, 4). 897, on.l, «. 57-a, j i.-7. POLKOVNİK HASKELIİN NAXÇIVAN VƏ ŞƏRUR-DƏRƏLƏYƏZ DAİRƏLƏRİNİN AMERIKALILARA VERİLMƏSİ TƏLƏBİNƏ DAİR XARİCİ İŞLƏR NAZİRİ M.Y.CƏFƏROVA TELEQRAM I 26 sentyabr 1919-cu il Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz dairələrini əhatə edən neytral zona müəyyənləşdirilmədən general Denikinlə həmin zonanın yaradılması və yaxud digər məsələlərin həlli istiqamətində tərəfımdən heç bir addım atılmayacaqdır. Neytral zonanın təşkil edilməsi şərtləri bu gün Tiflisdə Azərbaycanın hərbi nazirinə verilmişdir. Şərtlərin qəbul edilməsinə dair teleqramımzı gözləyirəm. 42 Haskel ARDA, f. 897, s. 1, iş 57a, v. 7 2-iı npoekt TACKEJIH 27 cenmröpr 1919 z. I. IIIapypC K H H h HaxHneBaHCKHH ye3flbi 06pa30BbiBai0T 30Hy c cok)3hbim ynpabjıehhem, b o rjıabe c amephkahckhm ryöephatopom HasHanaeTCK ryöephatopom s t o h 30Hbi. 3. I^eHTpajIHblH COBeT, COCTaBJI ehhblh H3 apmhhckoro H TaTapCKOrO HacejıeHHa, nponoıjhohajibho KOJiHnecTBy HacejıeHHa b KajKflbiH 30He, nphhhmaet ynacthe b ynpabjıehhh. HjıeHbi yka3ah H oro cobeta öy^ y T ytbepac^ehbi n o c n e np0h3b0flctba B bi6opob camhm ry 6 ep H at o p o M. 4. üpabhtejibctba A3ep6aM /ı>k ah a ^ojıachbi HeMefljıeHHO 0T03BaTb OTpa^bi, KOTOpbie M orjih 6biT b h m h 0 c e r o BpeMeHH H a3h aneh bi Ha 3Ty 30H y. 5. B c e arehtbi h jihita, nphnacthbie k B y * a eh H i0 CMyTbi cpe^h H acejıehhh, flojiachbi 6brrb HaMefljıeHHO yaajıehbi. 6. flpjdkha 6 b rrb AapoBaHa amhhctiıa 3 a Bce npoctynkh (npectyıuıehiw) npo- THB OflHOro H3 npabhtcjibctb ^O AHH OÖpOflOBaHHfl 3TOH npokjıam aıthh. y Ka3aHHaa amhhctna h h k o h m 06pa30M He pacnpoctpahaetca Ha npoc- TynKH (npectynjıehha), cobepmehhbie npothb ahrhjihhckhx BoeHHbix BJiaCTCH. 7. Ao Ha3HaneHHa ry6ephatopa b yka3ahhoh 30He octaetca cyıuectbyıor n a a MecTHO BjıacTb. ü P h C B o e M H a 3 H a n e H H H r y ö e p H a T o p.g o jm eh b bo3m o> kho H e n p o flo jı- 5 K H T C J I b H O M B p e M C H H H a 3 H a H H T b A e H b A J i a H 3 Ö p a H H H M e C T H b l X B J i a C T e H. T yöeph at O p HMeeT npab O CM em atb M ecthbie floji*hocthbie jın ıta b c jıy n a a x h 6e3AeaTejiHOCTH, noakynhocth h b ahanorhhhbix c jıy n a a x. 8. Tejıerpa< )Hoe h 5Kejıe3HOAapo>KHoe coo6mehhe b yka3ahhoh 30He 6y^yT HcnpaBjıeHbi h HeMeAJieHHO nphbeaehbi b AencTBHe. 5K ejıe3h aa A o p o ra 6yA et H axoa H Tbca noa KOHTponeM ry ö e p H a T o p a h AencTBOBaTb b cootbetctbhh c 5Kejıe3HeA0p05KH0H CHCTeMofi p e c n y 6 - jih k h ApM ehhh. Ü H a 6yA et oöcnyach B at b Bce H acejıeh H e 6 e3 pa3jihhhh. 9. IIOCTpOHKa TOH HaCTH,HpKyjIb(})a-EaKHHCKOH aceji33hoaopoachbih JIHHHH, KOTopoa HaxoAHTca b HeihpajibHOH 30He, 6yAeT np03b0ahtbca noa Ha6- jnoaehhem cneunajibhoh k o m h c c h h, 06pa30BaHH0H comacho A orob opy, 3aKjıi0HeHH0My MOKAy A3ep6anA>KaHOM h A pm eh H en HenocpeACTBeHHo. 10. CpeACTBa, HeoöxoAHM bie a jm nok pbith a pacxoaob, CBasaHHbix c y n p ab - j ı e H H H e M C T p a H b i, n o j ı y n a ı O T c a n y T e M o 6 n o» c e H H a H a c e n e H H a H a n o r a M H. II. B npeaejıax 30Hbi AOJiacHa 6 b rrb CBo6oAa H3biKa h 6orocjıyaceHHa. 12. H acneh H e ye3aob yıca3ähhoh 30Hbi He 6 y A er pa30py>keh0 3 a HCKjnoHeHHeM Tex jihu, Koropbie 6yA er npıch ah bi ryöepharopom HeAOcraTOHHO 6jıaroHaAe>KHbiMH. 43 FAAP, <p. 894, on. 10, d.99, n

23 Tərcüməsi: HASKELIN 2-Cİ LAYİHƏSİ 27 sentyabr 1919-cu il 1. Şərur və Naxçıvan qəzalan başda Amerika qubernatoru olmaqla müttəfıq idarəçiliyi zonasını təşkil edirlər bu zonanın qubernatoru təyin edilir. 3. Hər bir zonada yaşayan əhalinin miqdarına mütənasib şəkildə olmaqla erməni və tatar əhalisindən təşkil edilən Mərkəzi Şura idarəetmədə iştirak edir. Göstərilən şuranın üzvləri seçkilər keçirildikdən sonra qubernatorun özü tərəfındən təsdiq olunacaqdır. 4. Azərbaycan hökuməti bu zonaya indiyə kimi təyin edilən dəstələri dərhal geri çağırmalıdır. 5. Bütün agentlər və əhali arasında qanşıqlıq sala biləcək şəxslər dərhal uzaqlaşdınlmalıdır. 6. Bu bəyannamə elan edilənədək hökumətlərdən hər hansı birinə qarşı törədilmiş bütün xətalar (cinayətlər) üzrə amnistiya əta edilməlidir. Göstərilən amnistiya heç bir vəchlə ingilis hərbi hakimiyyətinə qarşı törədilmiş xətalara (cinayətlərə) şamil edilmir. 7. Qubernator təyin edilənədək göstərilən zonada mövcud yerli hakimiyyət fəaliyyətində qalır. Təyin ediləndən sonra qubernator mümkün qədər qısa müddətdə yerli hakimiyyətin seçilməsi gününü təyin etməlidir. Qubematorun yerli vəzifəli şəxsləri fəaliyyətsizlik, satılma və digər analoji hallarda kənarlaşdırmaq hüququ vardır. 8. Göstərilən zonada teleqraf və dəmir yolu rabitəsi təmir ediləcək və dərhal işə salınacaqdır. Dəmir yolu qubernatorun nəzarəti altında olacaq və Ermənistan Respublikasının dəmir yolu sisteminə uyğun şəkildə fəaliyyət göstərəcəkdir. Dəmir yolu fərq qoymadan bütün əhaliyə xidmət edəcəkdir. 9. Culfa-Bakı dəmir yolu xəttinin neytral zonada yerləşən hissəsinin tikintisi Azərbaycan və Ermənistan arasında birbaşa imzalanmış müqaviləyə uyğun şəkildə təşkil edilən xüsusi komissiyamn nəzarəti altında apanlacaqdır. 10. Zonanın idarə edilməsi ilə bağlı xərclərin ödənilməsi üçün zəruri vəsaitlər əhalinin vergiyə cəlb edilməsi yolu əldə edilir. 11. Zonanın hüdudlarında dil və ibadət azadlığı olmalıdır. 12. Göstərilən zonanın qəzalannm əhalisi qubemator tərəfındən kifayət qədər etibarlı sayılmayan şəxslər istisna olmaqla tərksilah edilməyəcəkdir. 44 ARDA, f. 894, s.10, iş 99, v AOHECEHHE flhnjiomathheckoro HPE^CTABHTEJIfl AP B rpy3hh MHHHCTPY HHOCTPAHHblX ^EJI M.-IO. T vkaoafobv O BECE^E C nojikobhhkom TACKEJIEM no BOHPOCy C03AAHHH «HEHTPAJIBHOH» 30HBI B PAHOHE IHAPyPA H HAXHHEBAHH 27 cenmhöpn B n e p a, 26 c e H T a ö p a, n B M e c T e c BoeHHbiM m h h h c tp o m 6 bin y T a c K e j i H. M e x M a H n a p o B n p o c n j ı e r o 06 0 K a 3 a H H H c o a 6 h c t b h h b f l e n e O T n p a B K H B H T a j I H K ) B O e H H O H K O M H C C H H A J W 3aKynKH C H a p a > K e H H H. B o BpeMa 6eceabi TacKejib onpeaenehho yka3an, hto oh BceMepHO nohflet HaBCTpeny b tom jınııib cjıynae, ecjih a3ep6ah^>kahckoe npabh- TejIbCTBO, CO CBOeH CTOpOHbl, yckopht C03AaHHe HeHTpajIbHOH 30HbI B p a- HOHe L Q a p y p a h H a x H n e B a H H. OAHOBpeMeHHO c 3t h m TacK ejib nok a3an Ha TenerpaM M y, n o n y - neh H yıo ot B a c no n o B o a y HeHTpajibHOH 30Hbi b,zl,arectahe. P a3peuıehhe 3Toro B onpoca b >KejıaTejibHOM ajih Hac CMbicjıe, KaK H B o n p o c 0 6 O K 3 3 a H H H C O f l e H C T B H a B o e H H O H K O M H C C H H, Ta C K e j l b C T a B H T Toace b 3aBHCHM0 CTb o t co3flahh5i HeHTpajibHofi 3 o h h b pafiohe I lla p y p a H HaxHweBaHH. B n p o flo jm e H H H 3 t o h 6 ecea M 0 n p e A e jıe H H 0 H ybctb0baji0cb, h t o TacKejib n p n a a e T o c o ö e H H o e 3 H an eh H e co 3 flah H io H eiit pajibh O H 3 0H y M eacfly A 3ep6aiiA >K ah O M h A p M eh H eü b c a M O M HenpoAOJDKH- TejibHOM BpeM ehh. H 3 c jio b T ack ejifl m o» h o 6 h j i o yjıob H T b, h t o y H e ro c o 3 A a jıo c b B n e n at jıeh H e, 6y,ıiTO a3ep6ah A»caH C K oe npab H TejibC TBO, He jk ejıaa h a t h H ab C T peny, b c h h c c k h co 3 A a et npenatctbhe k ycrahob- jıeh H io H eiit pajibh O H 30H bi. O h CHHTaeT H en p n em jıem b im, n o ct ab JieH - H bie HaiUHM npabhtejibctbo M, ycjiobhh C03A&HHH HeHTpaJIbHOH 30H bi, H axoa fl, h t o c B binojih eh H em 3 t h x y cn o B H H a 3 e p 6 a H A > K a H C K o e n p a B H - TejibCTBO b 3HaHHTejibHOH M ep e p a c n p o c T p a H a e T c b o io B JiacTb Ha yk a3ah H bie p a ü o H b i. Ä nojıaraıo, h t o a j i^ y c K o p e H H a p e m e H H a 3 T o r o Bonpoca 6 b u ı o 6 b i B e c b M a a c e n a T e j i b H b i M n p n c y T C T B H e 3 A e c b O A H o r o H 3 O T B e T C T B e H H b i x HjıeHOB H a m e r o n p a B H T e j i b C T B a, A a ö b i n y T e M jih h h m x neper0b0p0b 3aKOHHHTb Bonpoc o co3a ah H H HeHTpajibHOH 30H bi. Tejıerpa<J)Hbie h n 0 H T 0 B b i e C H om eh H a no 3TOMy B o n p o c y b h o c s t B ecbm a MHoro HeHCHOCTen h 3H anh T ejibh 0 o c j i o ä h h i o t A e n o. Eıue pa3, 06- pam aa Bam e BHHMaHHe H a o n e H b 6 o j i b m o e 3H aneh H e, K O T opoe n p H A aet TacKejib h co3aahhio HefiTpajibHOH 3 0 h m b n o r p a H H H H O H c A p M e H H e n n o n o c e, h H a cjıo>khbmeeca y Hero y 6 e>kaehhe o cjın m K O M arpecchb- h o m H a c T p o e H H H H a m e r o npabhtejibctba. n p H c y T C T B H e npeacta- 45

24 B H T ejie H -a p M flh H O TCyTCTBHe H aiu H X B 3 H ah H T ejibh 0 H M e p e COAeHCT- B O B a jıo 0 A H 0 CT0 p 0 H H eh o ö p a ö o T K e M H eh H a T a c K e j ıa. 3cmecmumejib dum0marmmeck0z0 npedcmaeumem A iepöaudotcahckoü PecnyöJiUKU npu npaeumenbcmee Fpy3UHCKOü PecnyöJiuKU Bemnoe Tzrcüməsi: AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASININ GÜRCÜSTANDAKI DİPLOMATİK NÜMAYƏNDƏSİNİN ŞƏRUR RAYONUNDA VƏ NAXÇIVANDA NEYTRAL ZONANIN YARADILMASI MƏSƏLƏSİNƏ DAİR POLKOVNİK HASKELLƏ ETDİYİ SÖHBƏT HAQDA XARİCİ İŞLƏR NAZİRİ M.Y.CƏFƏROVA MƏLUMATI raap, <j). 897, on. 1, a e j ı 51, ji sentyabr 1919-cu il Dünən, sentyabrın 26-da, mən hərbi nazirlə birlikdə Haskelin yanında oldum. Mehmandarov təchizat almaq üçün İtaliyaya göndərilməkdə hərbi komissiyaya köməklik göstərməyi ondan xahiş etdi. Söhbət zamam Haskel açıq şəkildə bildirdi ki, o, Şərur rayonunda və Naxçıvanda neytral zonanın yaradılması işi Azərbaycan hökuməti tərəfındən sürətləndirmiş olduğu halda ona hər cəhətdən güzəştə gedə bilər. Bununla eyni zamanda Haskel Dağıstanda neytral zona ilə bağlı Sizdən aldığı teleqramı da göstərdi. Bu məsələnin bizim üçün arzuolan şəkildə həllini, habelə Hərbi komissiyaya köməklik göstərilməsi məsələsini Haskel Şərur rayonunda və Naxçıvanda neytral zonanın yaradılmasından asılı vəziyyətə qoyur. Bu söhbət əsnasında açıq-aşkar hiss olunurdu ki, Haskel Azərbaycanla Ermənistan arasında neytral zonanın ən qısa müddətdə yaradılmasına xüsusi əhəmiyyət verir. Haskelin sözlərindən belə başa düşmək olurdu ki, onda yaranmış təəssürata görə, guya Azərbaycan hökuməti güzəştə getmək istəməyərək hər vasitə ilə neytral zonanın müəyyənləşdirilməsinə maneçilik törədir. O, neytral zonanın yaradılması ilə bağlı bizim hökumətin qoyduğu şərtləri qəbuledilməz sayır. Onun fıkrincə, bu şərtlərin yerinə yetirilməsilə Azərbaycan hökuməti göstərilən rayonlarda öz hakimiyyətini xeyli dərəcədə genişləndirmiş olur. Mən hesab edirəm ki, bu məsələnin həllinin sürətləndirilməsi, şəxsi damşıqlar yolu ilə neytral zonanın yaradılması məsələsini bitirməkdən ötrü bizim hökumətin məsul üzvlərindən birinin burada iştirakı çox arzu olunandır. Bu məsələ üzrə teleqraf və poçt əlaqələri həddən çox anlaşılmazlıqlar yaradır və işi xeyli dərəcədə mürəkkəbləşdirir. Bir daha Sizin diqqətinizi Haskelin Ermənistanla sərhəd boyunca neytral zonanın yaradılmasına verdiyi böyük əhəmiyyətə və həm də onun bizim hökumətin həddən 46 47

25 artıq aqressiv əhvalı-ruhiyyəli olmasına dair formalaşmış inamına yönəldirəm. Erməni nümayəndələrinin iştirakı və bizimkilərin olmaması Haskelin fıkrinin birtərəfli formalaşmasına xeyli dərəcədə təsir göstərmişdir. Gürcüstan Respublikası hökuməti yamnda Azərbaycan Respulikasının diplomatik nümayəndəsinin müavini Vəkilov ARDA, f. 897, siy.l, iş 51, v. 256 TEJIErPAMMA MHHHCTPA HHOCTPAHHblX /JEJI M.-IO.A»CA APOBA HOJIKOBHHKY TACKEJHO O COTJIACHH npabhtejibctba AP C TPEBOBAHHEM CIHA ( O J'XATb OCOEOE HAXHHEBAHCKOE TEHEPAJI-ryBEPHATOPCTBO 29 cehnihoph 1919?. IIpaBHTejibCTBO M oe He HMeeT H Hnero npothb 0Öp030BaHHa o c o - 6 o r o reh epajı-ry6eph at opct B a b n ep ea en a x IIIap yp o-/],apajıare3c K oro h HaxHneBaHCKoro ye3aob ƏpHBaHCKOH ry6(eph H H ), h o HeKOTOpbie nyh K T bi npe,qjıo>kehhbix ycjıobhh BCTpenaıOT B03paaceHHa, o nem m h o io öy/ıet B a M c 006m e H 0 a o n o j i H H T e j i b H O. Munucmp UHOcmpaHHbix öen JJotcacpapoe TAAP, 970, on.l, j\a2, jı. 117 T ə r c ü ım s i: XARİCİ İŞLƏR NAZİRİ M.Y.CƏFƏROVUN POLKOVNİK HASKELƏ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASIHÖKUMƏTİNİN ABŞ-IN TƏLƏBIILƏ XÜSUSİ NAXÇIVAN GENERAL- QUBERNATORLUĞUNUN YARADILMASINA DAİR RAZILIĞI HAQQINDA TELEQRAMI 29 sentyabr 1919-cu il Mənim hökumətim İrəvan qubemiyasınm Şərur-Dərələyəz və Naxçıvan qəzaları hüdudlarında xüsusi general-qubernatorluğun yaradılmasınm əleyhinə deyil, lakin təkilf olunan şərtlərin bəzi bəndləri etiraz doğurur ki, onlar haqqında da tərəfımdən Sizə əlavə məlumat veriləcəkdir. Xarici işlər naziri Cəfərov ARDA, f. 970, s. 1, iş 42, v

26 TEJIErPAMMA HOJIKOBHHKA TACKEJM MHHHCTPY HHOCTPAHHblX ^EJI M.-K). ^İKAOAPOBY 1 OKmnöpH 1919 a. Ccbuıaacb Ha Barny TejıerpaMMy o t 2 9 cehtaöpa, MnpHaH k o h - (J)epeHUHJi He nph3haet npaba A 3ep6aHA»caHa npeanncbibatb ycnobhh a jis ynpabjıehhh 30H0H amephkahckoro ynpabjıehhh h TaK»ce KpHTHKa He H3Me- h h t 3 t h x noctabjıehhbix ycjıobhh. Ə T a 30Ha öy^et co3aaha h 6yaeT b k jiio - natb IIIapypcKHH h HaxHneBaHCKHH OKpyrn. Y c jio b h ji ö m jih BaMH nocjıah h b ıjejıax ybcaomjıehha Bac OTHOCHTejibHO h o j ih t h k h h yöeflhtbca, 6y - AeT h jih HeT Barne npabhtenbctbo jıoajibho corjıamatbca h nomoratb h noaaepjkhbatb amephkahckoro ryöephatopa, b o c o ö c h h o c t h b cjıynaax (flejıax), KacaromnxcH yctahobjıehhh MHpa h nopaaka. HeMeAJieHHbifi TejıerpacJ)HbiH OTBeT TpeöyeTca BBHAy Toro, h t o h ye3acaıo b napnac Ha ə t h x 6jiHacaHiHHx aiw x, rae a HaMepeH nojihoctbio npeactabhtb BaniH nphtasah h h Ha nojmyıo coöctbehhoctb cnophbix ye3a0b, c ycjıobhem, h t o Barne npabhtejibctbo noaaep>kht ə t o B pem eh H oe co rjıa ın eh H e. FacKejib TAAP, <J> , o h. 1 0, a. 5 1, ji Tərciiməsi: POLKOVNİK HASKELİN XARİCİ İŞLƏR NAZİRİ M.Y.CƏFƏROVA TELEQRAMI 1 oktyabr 1919-cu il Sizin 29 sentyabr tarixli teleqramınıza istinad edərək, Sülh konfransı Amerika idarəçiliyi zonası üçün Azərbaycanın idarəetmə şərtləri irəli sürmək hüququnu tanımır, habelə tənqid də bu qoyulmuş şərtləri dəyişməyəcəkdir. Bu zona yaradılacaq və o, Şərur və Naxçıvan dairələrini əhatə edəcəkdir. Şərtlər tərəfımizdən Sizin siyasət sahəsində məlumatlandınlmanız və bizim əmin olmağımız məqsədilə göndərilmişdir ki, Sizin hökumətin bununla loyallıqla razılaşacağı və Amerika qubematoruna xüsusilə sülh və qayda-qanun yaradılması sahəsində xüsusi hallarda (işlərdə) köməklik və onu müdafıə edib-etməyəcəyi aydınlaşdınlsın. Yaxın günlərdə Parisə gedəcəyimdən teleqrafla dərhal cavab vermək tələb olunur. Hökumətiniz bu müvəqqəti razılaşmanı müdafıə edəcəyi təqdirdə orada mən Sizin mübahisəli əyalətlərə tam sahiblik iddialannızı tamamilə təqdim etmək fıkrindəyəm. Haskel ARDA, f.894, s.10, iş 51, v

27 HHCLMO MHHHCTPy HHOCTPAHHLIX IEJI M.-K) A5KAOAPOBA COK)3HOMY BEPXOBHOMY KOMHCCAPY HOJIKOBHHKY TACKEJIIO 4 oknihöpn 1919 <?. 29 abrycta cero 1919 r. Bbi, cobmcctho c IIpeAceAaTejıeM cobeta Mhhhctpob A3ep6anfl»caHCKOH PecnyÖJiHKH h mhoio, BbipaöoTajiH ochob- Hbie nojıo^cehhh BpeMeHHoro ynpabjıehha HaxHneBaHCKHM h Illapypo- JI,apajıare3CKHM ye3aamn ƏpHBaHCKofi ryöephhh, HacejıeHHbiMH MycyjibMa- HaMH b 3HäHHTejibHo npeo6jıaaaıomem KOJiHnecTBe h Ha 0CH0BaHHH əthx BbipaöoTaHHbix nojıoacehhh IIpeAceaaTejib CoBeTa Mhhhctpob AsepoaSflacaHCKOH PecnyÖJiHKH npocnjı Bac nepe^atb H3Jio»eHHbie b nncbmehhoh c{)opme ycjıobha fljuı noflnncahha hx a3ep6aha ahckhm npabhtejibctbom. CornacHo npocböe, Bbi jik)6e3ho npenp0b0«hjih npochmbie ycjıobiuı, AaTHpoBaHHbie b r. Tn(})jiHce 1-ro cehtaöpa. Bcnea 3a TeM BaMH ömjih npenp0b0>k/ıehbi HOBbie ycjıobhh, aathpobahhbie b ropoae Tn( )jihce 27-ro cehthöpa. HeKOTOpbie nyhktbi npenpobo»yıehhbix BaMH ycnobhh 1-ro cehthöpa h 27-ro cehthöpjı He OKa3ajiHCb b nojihom cootbctctbhh c BbipaöoTaHHbiMH 29-ro abrycta b ropofle Baıcy ochobhhmh nojıoacehhhmh BpeMeHHoro ynpabjıehha, hto He othhjio ybepehhocth Moero npabh- TejibCTBa npn hobom oömehe mhchhh b ya0bjıetb0pehhh ero npnta3ahhh, 0CH0BaHHbix Ha nphhuhne camoonpe^ejıehhh HapoAOB, np0b03rjıauıehh0m npe3hflehtom BnjibcoHOM o t hmchh CBoero h CoK)3Hbix ^epacab. B ynomhhytbix yes^ax, a TaKace b BeAHÖacapcKOM paflohe a3ep6ah^acahckhh HapoA, noflbepraacb noaoöho MycyjibMaHaM apyrnx yesaob ƏpHBaHCKOH ryöephhh cnctem athheckom y h 0praH H 30B ah H 0M y HCTpeÖJieHHio co ctopohbi apmhhckhx BJiacTeH, cam c opy>khem CBeprayjı nyac^yıo emy BJiacTb h HbiHe y)k e ycnen yctahobhtb m h p h nojihbin nopaaok. A3ep6aHA5KaHCKoe npabhtejibctbo Bcer^a CTpeMHJiocb h CTpe- m h tc h k co 3 flah H io n p o H H o ro M H pa h n o p H ^ K a, h B n p e ^ b 6 y a e T B cem eph O iioaa ep^k H B atb y a c e c y m e c T B y ıo m H H m h p h n o p aa O K, a TäK>Ke H M e ro m e ro c a 6 b it b a jih 3toh ıjejih H a3h aneh H bim B am H r e H e p a jı- r y ö e p H a T o p a H3 HHCJia am eph K ah C K H x rpa>kaah. O jih O B pem eh H O, H M ea b BHAy B a r n e 3 aab jıeh H e, c o o ö m e H H o e M He b TejıerpaMMe o t 30 cehthöph jih iıib a ji h ybeflomjıehha o tom, h to M n p H a a KOH(j)epeHUH5i H e n p H 3 H aet n p a B a A 3 e p 6 a iia» c a H a npeanncbibatb ycjıobhh AJia ynpabjıehhh 3ohoh, BKjnonaıomeH Ha3BaHHbie y e 3A w am eph K ah C K oro y n p ab jıeh H H h T ak ace, hto KpHTHKa H e H3 MeHHT əthx noctabjıeıihbix ycjıobhh, a3epöaha»cahckoe npabhtejibctbo, octabaacb npn nepb O H anajibh O M m h c h h h, n o c ra B jıe H O b H eoöxoflh M O C T b c o o ö m H T b B am, hto oho H e öyaet npothboaehctbobatb n p ea H anept ah H H M B e p x o B H o ro 52 K O M H C capa b BarneM jın u e n o ynpab jıeh H io Ha3BaHHbiMH ye3aamh, coctab jıaıoınh M H H e o rb e M jıe M b ie nact H A 3ep6aH A *ah C K O H P ecny6jih K H h npn 3 to m HaAeeTca, h t o c n p a B e fljih B b ie nphta3ahhh a 3 e p 6 a H A» a H C K o ro HapoAa BaMH ö y ^ y T noaaepacahbi nepea M h p h o h KOHcj)epeHUHeH b C00TBeTCTBHH c np0b03rjıauıehhbimh nphhunnamh npe3haehtom Bnjibco- h o m o n p a B a x HapoAOB h b c o o t b c t c t b h h [c ] y * e (jjakthweckh o c y m e c T - BJieHHOH B onefi a3ep6aü A *:ah C K oro HapOAa Ha3BaHHbix ye3aob ƏpHBaHCKOH ry ö e p H H H. MuHucmp UHocmpctHHbix dejı (nodnucb) 53 TAAP, 4). 894, on.10, a. 99, ji. 8-9.

28 Tərcümasi: XARİCİ İŞLƏR NAZİRİ M.Y.CƏFƏROVUN MÜTT ƏFIQLƏRİN ALİ KOMİSSARIPOLKOVNİK HASKELƏ MƏKTUBU 4 oktyabr 1919-cu il 29 avqust 1919-cu il tarixdə Siz Azərbaycan Respublikasımn Nazirlər Şurasının Sədri və mənimlə birlikdə müsəlman əhalisinin xeyli miqdarda üstünlük təşkil etdiyi İrəvan quberniyasının Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalanmn müvəqqəti idarəçiliyinin əsas müddəalarını işləyib hazırladınız və Azərbaycan Respublikasınm Nazirlər Şurasınm Sədri bu hazırlanmış müddəalann əsasında yazılı şəkildə ifadə olunmuş şərtləri imzalamaq üçün onlan Azərbayean hökumətinə verməyi Sizdən xahiş etdi. Xahişə uyğun olaraq Siz həmin şərtləri 1 sentyabr tarixdə Tiflis şəhərindən lütfukarhqla göndərdiniz. Bunun arxasınca Tiflis şəhəri, 27 sentyabr tarixli yeni şərtlər göndərdiniz. 1 sentyabr və 27 sentyabrda tərəfmizdən göndərilmiş şərtlərin ayn-ayn bəndləri avqustun 29-da Bakı şəhərində işlənib hazırlanmış müvəqqəti idarəetmənin əsas müddəalan ilə tam uyğun gəlmədiyindən hökumətimin prezident Vilyamın öz adından və müttəfıq dövlətlər adından səsləndirilən xalqlarm öz müqəddəratmı müəyyən etməsi prinsipinə əsaslanan istəklərinin təmin olunmasına inamı azaltmamışdır. Xatırladılan qəzalarda, habelə Vedibasar rayonunda Azərbaycan xalqı İrəvan qubemiyasınm digər əyalətlərinin müsəlmanları kimi erməni hakimiyyəti tərəfındən sistematik və mütəşəkkil qırğınlara məruz qaldığından özü silah gücünə ona yad olan hakimiyyəti devirmiş və indi sülh və tam qayda-qanun yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Azərbaycan hökuməti həmişə möhkəm sülh və qayda-qanun olmasına çalışmış və çalışır, artıq mövcud olan sülh və əmin-amanlığı, habelə bu məqsədlər üçün tərəfınizdən Amerika vətəndaşlan sırasından təyin olunmuş general-qubematoru gələcəkdə də bütün vasitələrlə müdafıə edəcəkdir. Eyni zamanda Sizin yalmz xəbərdarlıq üçün göndərilmiş 30 sentyabr tarixli teleqramla mənə çatdınlan bəyanatımzı nəzərə alaraq, Sülh konfransı adı çəkilən qəzalan özündə birləşdirən zonanın Amerika idarəçiliyi üçün Azərbaycamn idarəetmə şərtləri irəli sürmək hüququnu tammır, habelə tənqid də bu qoyulmuş şərtləri dəyişə bilməz fıkri ilə bağlı Azərbaycan hökuməti 54 əwəlki fıkrində qalaraq Sizə bildirmək məcburiyyətindədir ki, Azərbaycan Respublikasınm aynlmaz tərkib hissələri olan adı çəkilən əyalətlərin idarə olunması üzrə Sizin timsalmızda ali komissann nəzərdə tutulmuş göstərişlərinə qarşı çıxmayacaqdır və bu zaman ümid edir ki, Azərbaycan xalqının ədalətli iddiası prezident Vilson tərəfındən səsləndirilmiş xalqlann hüquqları haqqında prinsiplərə, həm də Azərbaycan xalqınm iradəsi ilə artıq faktiki olaraq həyata keçirilən İrəvan qubemiyasınm adı çəkilən əyalətlərinin Azərbaycana birləşdirilməsinə uyğun şəkildə Sülh konfransında tərəfınizdən müdafıə olunacaqdır. 55 Xarici işlər naziri (imza) ARDA, f. 894, s. 10, iş 99, v. 8-9

29 iip o e k t corjiainehhfl n o Bonpocy viip abjieh m h HAXHHEBAHCKHM H IIIAPVPO-TAPAJIAI E İCKIIIVI YEİTAMH ME^HY COK)3HI»IM BEPXOBHWM KOMHCCAPOM B 3AKABKA3LE HOJIKOBHHKOM TACKEJIEM H A3EPEAHA2KAHCKHM HPABHTEJIfcCTBOM 1. HaxHneBaHCKHH h niapypo-,z],apajıare3ckhh ye3a bi BpeMeHHO coctab jıaıot o c o ö o e reh epajı-ry6eph at 0pcT B reh ep a jı-ry ö ep H a T o p Ha3HaHaeTCH Coıo3HbiM BepxoBHbiM ko- MHCCapOM nojikobhhkom TaCKejieM H3 HHCJia amephkahckhx rpaaoıah. 3. Y e3flb i 3t h y n p a B j ı a ı O T c a ye3ahbim MecTHbiM c 0 B e T 0 M, H3ÖpaH- h h m H a 0 C H 0 B a H H H B c e o ö m e r o, n p a M o r o, p a B H o r o h T a H H o r o rojiocobahhh. 4. B ch nojih ora BjıacTH b oönacth ynpabjıehha Ha TeppHTOpHH F e- Hepajı-ryöepHaTopcTBa - a/imhhhctpathbhoiı, cyfleöhoh, [ynpab- jıehhn]»cejıe3h [m m h] h mocceiihbimh ^oporamh, nohton h Tejıe- rpa<j)om, HapoAHbiM npocbeıuehhem, bxozjht HCKjnoHHTejibHO b KOMneTeHiiHK) cob era h KOinpojiHpyeTCH rehepajı-ryöephatopom. 5. ÄAMHHHCTpauHH HasHanaeTCH cobctom reh ep a jı-ry ö ep H a T o p - CTBa, rjıabhbim 0Öpa30M H3 to h ace HauHOHajibHOCTH, KOTOpaa npeoöjiaflaet b aahhoh M ect H ocra. 6. Bo B c e M r e H e p a j ı - r y ö e p H a T O p C T B e o 6 ı> a B j ıa e T c a C B o 6 o A a n e n a T H, C O BeC TH, CJIOBa H H en p H K O C H O B eh H O C T H JIHHHOCTH H >KHJIHIHa. 7. BıoflaceT r e H e p a j ı - r y ö e p H a T o p c T B a p a c c M a T p H B a e T c a b a 3 e p - 6 ah A >ı<ah C K O M napjıamehte, H e a o c T a ı o ı u a a c y M M a n o n o j m a e T c a H3 a3ep6aftfl>kahckoh Ka3Hbi. 8. 0<J)Hu;HajibHbiMH ^eh bram H n p rah aıo T c a a3epoaiifl>kahckne fleh3hakh. 9. reh epajı-ryoeph at op a o oprahh3auhh BbiöopoB npnrjıaıııaet H3 A3ep6aiin>KaHa AByx cob6thhkob fljıa OKa3aHHa nom oıun nocjıea - HeMy b flen e ymhpotbopehha h y CTaHOBjıeHHa npabonopaflka. 10. H 3 3 t o t o p anoh a Bbm ejıaet ca o c o ö a a n o n o c a ^ jıa npobeaehha,zl, yjib(j)a-bakhhckoh flo p o r n, r^ e Bca nojihota BjıacTH o c - TaeTca b p yk ax a3ep6aüa»cahckoro npabhtejibctba. 11. H a c e J i e H n e H a T e p p H T o p H H Te H e p a j ı - r y 6 e p H a T o p c T B a H e o 6 e - 3 o p y > K H B a e T c a O ö ' b a B j ı a e T c a B c e o 6 m a a a M H H C T H a H a T e p p H T O p H H r e H e p a n - r y ö e p H a T o p c T B a 3 a B c e n p e c T y n j ı e H H a, c B a 3 a H H b i e c p a 3 p e - H i e H H e M T e p p H T O p H a j I b H O - n O J I H T H H e C K H X B O n p O C O B. 56 TAAP, (J). 894, on.10, «. 99, j i. 7. 'ərcüməsi: NAXÇIVAN VƏ ŞƏRUR-DƏRƏLƏYƏZ QƏZALARININ İDARƏ EDİLMƏSİ MƏSƏLƏSİ ÜZRƏ ZAQAFQAZİYADA MÜTTƏFIQLƏRİN ALİ KOMİSSARI POLKOVNİK HASKELLƏ AZƏRBAYCAN HÖKUMƏTİ ARASINDAKI SAZİŞİN LAYİHƏSİ 1. Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalan müvəqqəti olaraq xüsusi General-qubernatorluq təşkil edirlər. 2. General-qubemator Müttəfıqlərin Ali Komissan polkovnik Haskel tərəfındən Amerika vətəndaşlan arasından təyin edilir. 3. Bu qəzalar ümumi, birbaşa, bərabər və gizli səsvermə əsasında seçilən yerli qəza şurası tərəfındən idarə olunur. 4. General-qubernatorluğun ərazisində idarəetmə sahəsində bütün hakimiyyət - inzibati və məhkəmə hakimiyyəti, dəmir və şose yolları, poçt və teleqraf, xalq təhsilinin idarə edilməsi müstəsna olaraq şuranın səlahiyyətinə daxildir və General-qubernator tərəfındən nəzarət olunur. 5. Administrasiya General-qubernatorluğun şurası tərəfındən, əsasən həmin yerdə üstünlük təşkil edən milliyətdən təyin olunur. 6. Bütün General-qubernatorluqda mətbuat, vicdan və söz azadlığı, şəxsiyyət və mənzil toxunulmazlığı bəyan edilir. 7. General-qubernatorluğun büdcəsinə Azərbaycan parlamentində baxılır, çatışmayan məbləğ Azərbaycanm xəzinəsindən aynlır. 8. Rəsmi pul olaraq Azərbaycanın pul nişanları tanınır. 9. General-qubemator seçkilərin təşkilinə qədər Azərbaycandan iki nəfər müşavir dəvət edir ki, onlar da əhalini sakitləşdirməkdə və qayda-qanun yaratmaqda ona köməklik edirlər. 10. Bu rayondan Culfa-Bakı yolunun çəkilişi üçün xüsusi zolaq aynlır ki, burada bütün hakimiyyət Azərbaycan hökumətinin əlində saxlanılır. 11. General-qubernatorluğun ərazisində əhali tərkisilah edilmir. 12. General-qubernatorluğun ərazisində ərazi-siyasi məsələlərin həll edilməsilə bağlı törədilmiş bütün cinayətlərə görə ümumi amnistiya elan edilir. ARDA, f. 894, s.10, iş 99, v.7 57

30 COOBIU,EHHE O npe,h,nojiarak)hi,emch 0BPA30BAHHH AMEPHKAHCKOrO TEHEPAJIryBEPHATOPCTBA B HAXHHEBAHH 23 OKmnöpH 1919 a. npeflctabhtejib BepxoBHoro cok)3horo KOMnccapa nojikobhhka TacKena 3a BpeMa ero otcytctbhs, hojikobhhk rehepajibhoro nitaöa, HanajibHHK nrraöa flaceiimc Peü, oöpathjıca k KOMaHflyıomeMy HaxnneBaHCKHM OTpa^OM h MycyjibMaHCKOMy HaqHOHajibHOMy cobety b HaxnneBaHH c nncbmom ot 16 OKTaöpa, H3 KOTOporo nphboa^tca cjıeayromne B b l A e p J K K H! «KaK npeactabhtejib BepxoBHoro KOMHCcapa coio3hhkob b ero OTCyTCTBHe, H HMeiO HeCTb ybcaomhtb Bac, HTO B LiejMX y CTaHOBJieHHH c n 0K0HCTBHa b HaxHneBaHCKOM h IIIapypC K O M p a n o H a x npabhtejibctba A 3ep6aH 5K ah a h ApM ehhh nphinjih k corjıaıneh H K ), hto əth rbü p a ü o H a öy^yt octabatbca h Bnpeflb b 30He coıoshoro ynpabjiehha, noa aflmh- HHCTpaTHBHOH BjıacTbio amephkahckoro ryöephatopa. Hojikobhhk ƏjiMyHfl ^.f le ju ih, HH>KeHep apmhh CoeAHHeHHbix IIlTaTOB, H a3h aneh ryöeph at O - pom. B ct y n jıeh H e e r o b ncnojihehhe cbohx 0ÖH3aHH0CTeH npeflnojıaraetca 23 OKTHÖpa b HaxHneBaHH. OAHOBpeMeHHO npeanojıaraetca onyöjihkobatb o6bhbjıehhe, Kacaıomeeca coctoflbinerocfl Meac/ıy C0K)3HbiM K0MHCcap0M corjıamehhh, OTHOCHTejibHO ynpabjiehh H 30hoh. T p y n n a jihh, b KOTOpyK) B xoacy a h ocjdhiıepbi u it a ö a, hojikobhhk /],3jijih h e r o nitaö h n p ea - CTaBHTejiH A 3ep6aH A»caH a h ApM ehhh, nphöyayr b H ax H n eb ah b 23 OKra6pa AJia ynactha b ətoh uepemohhh. Mbi nphrjıamaem npeactabhtejıeü, KaK BoeHHbix, TaK h rpaacaahckhx, MaroMeTaHCKoro HauHOHajibHoro C o B e T a H a x H H e B a H H n p n c y T C T B O B a T b T a K a c e. JJotceüMC Peü, nomoehuk ajıaenozo uımaöa, HaHajibHUK uıma6a». A3ep6aüdofcaH, 1919, 23 OKmnöpn Tsrcüməsi: NAXÇIVANDA AMERİKA GENERAL- QUBERNATORLUĞUNUN NƏZƏRDƏ TUTULMUŞ TƏŞKİLİ HAQQINDA MƏLUMAT 23 oktyabr 1919-cu il Müttəfıqlərin Ali Komissan polkovnik Haskelin nümayəndəsi, baş qərargah polkovniki, qərargah rəisi Ceymis Rey onun olmadığı zamanda Naxçıvan dəstəsinin komandirinə və Naxçıvandakı Müsəlman Milli Şurasına 16 oktyabr tarixdə məktubla müraciət etmişdir. Aşağıdakı parçalar həmin məktubdandır: Müttəfıqlərin Ali Komissarımn nümayəndəsi kimi onun olmadığı zamanda Sizi xəbərdar etməyi özümə şərəf sayıram ki, Naxçıvan və Şərur rayonlannda sakitliyi bərqərar etmək məqsədilə Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri razılığa gəliblər ki, bu iki rayon bundan sonra da müttəfıq idarəetmə zonasında Amerika qubernatorunun inzibati hakimiyyəti altında qalacaqlar. Birləşmiş Ştatlar ordusunun mühəndisi, polkovnik Elmund D.Delli qubemator təyin olunmuşdur. Onun öz vəzifəsinin icrasına başlaması 23 oktyabrda Naxçıvanda nəzərdə tutulur. Eyni zamanda zonanın idarə olunmasına dair müttəfıqlərin komissan ilə Azərbaycan hökuməti arasında əldə edilmiş razılığa aid elanın dərc olunması nəzərdə tutulur. Mənim və qərargah zabitlərinin də daxil olduğu şəxslər qrupu, polkovnik Delli və onun qərargahı, Azərbaycan və Ermənistanın nümayəndələri bu mərasimdə iştirak etmək üçün 23 oktyabrda Naxçıvana gələcəklər. Biz həm hərbi, həm də mülki nümayəndələrini, Naxçıvanın Müsəlman Milli Şurasını da bu mərasimdə iştirak etməyə dəvət edirik. Ceymis Rey, baş qərargah polkovniki, qərargah rəisi Azərbaycan, 1919, 23 oktyabr 58 59

31 H3 OBBHBJIEHHH COK)3HOrO BEPXOBHOrO KOMHCCAPA B 3AKABKA3LE OB 0BPA30BAHHH AMEPHKAHCKOrO rehepaji-rybephatopctba B HAXHHEBAHH 23 OKmRÖpH Bbh^y Toro, hto MHp, jihhhoh nmymectbehhah 6e3onacHocTb b nia- pypckom h HaxHneBaHCKOM O K pyrax HapymeHbi BOopyjKeHHbiM CTOJiKHOBe- HneM ue'/kjxy apmjmamh h a3ep6aöz(>kahuamh, Bbi3BaHHbiMH npeteh3hhmh ApM ehhh h Ä 3ep6aH /ı>k ah a Ha 3Ty T ep p H T o p m o, h b BHAy T o ro, hto B o n p o c o n p a B a x ApM ehhh h A 3 e p 6 a n fla c a H a Ha IIIapypC K H H h HaxHneBaHCKHH O K pyr e m e He pa3peıneh Mhphoh K O H ^epeh iih eh, h b BHjıy T o ro, hto n p a - BHTejibCTBa ApM ehhh A 3 e p 6 a H fl» a H a He b coctohhhh nphhth k n o jııo ö o B - HOMy c o rjıam e H H fo 0TH0CHTeJibH0 B jıa#eh H a ətoh TeppHTopHefi, h coxpa- HHTb MHp Ha 3TOH TeppHTOpHH.., fl, BHJIbHM H T ac K e jib, B CHJty, B03JI0»CeH- HOH H a M e H f l M nph O H KOH( )epehhheh B J i a C T H, KaK BepXOBHblH KOMHCCap C eb epo-a M eph K ah C K iıx C oe/ih H eh H bix IÜTaTOB, O pah U H H, B e jih K o 6 p n - TäHHH h H T ajih H, H bih e n o B e jıe B a ıo H H JK ecjıea y ıo m ee. 1. IIIapypcKHH h HaxHieBaHCKHH ok pyra o6p a3yıot 30H y cok )3H oro y n p ab jıeh H H ü o a H anajibc TB O M am eph K ah C K oro r y 6 e p H a T o p a. 2. n o j i K O B H H K Ə^MyHA,ZI,.fl,3JiJiHHH>KeHepHbix b o h c k apmhh CeBepo- TpeÖOBäHHHMH 3TOrO OÖ bhbjiehhh H JIOHJIbHO nojijiep>khbatb H nomoratb ynpabjıehhio amephkähckoro ryöephatopa, Bnpejjb äo OKOHnaTejibHoro Pa3PemeHHa M h Phoh KOH( )epehhheh BonPoca o BJiafleHHH 3THMH OKpyraMH. ^ ah O h 0n y6jih K 0B ah 0 b H a x n ıe B a H H OKTHÖpn 2 5 a h h r. BujibHM FacKeıib, nojikoenuk zenepcuibhozo uımaöa apmuu CoeduneHHbix LUmamoe, c o t o 3 h u ü eepxoem ıü KOMUccap OıpuifucuibHO Peü, nojikoenuk aempcuibhozo uımaöa apmuu CoeduneHHbix Ulm am oe, HanajibHUK uımaöa Asepöaiıdjıcaıı, 1919, 14 nonopu A M e p H K a H C K H X C o e ^ H H e H H b i x I I l T a T O B c a M H a 3 H a n a e T C H r y ö e p H a - T O p O M 3 T O H 3 0 H b I. 3. ynpe>kaaetch u e H r p a j i b H b i H c o b c t, k o t o p h h öyaet n pn^ah y n p ab - jıehhio h 6y^ et coctohtb H3 apmhh h TaTap, nponopmıohajibho HHCJieHHOCTH Ka>KflOH HapOflHOCTH B n p e fle jia x 3 0 H b I. H j i e H b l 3TOrO cob et a oyzıyt Ha3HaneHbi ryöeph at opom Bnpeflb «o Ha3HaneHH5i BblÖopOB. 4. n p ab H T ejib C T B a A 3 e p 6 a H ^ a c a H a h A pm eh H H H em e/jjıeh H O y ^ ajih T BOHCKa, KOTOpbie m o t j i h 6b i H a x o flh T b c a b n p ea en a x ə t o h 30H bi. 5. B c e arehtbi h jın q a, M orym n e B030y>KjıaTb M ecthoe H acejıeh ne, 6yA yt HeMeAJieHHO y^ajıeh bi. 6...X y ö e p H a T o p b o b c h k o m c jıy n a e ö y zıet HM etb n p ab O OTCTpaHHTb o t flojiähocth BCflKOe AOJlMHOCTHOe J1HU,0 B n p e /ie jia X 3 0 H bi 3 a H e c n o - co Ö H o ct b, noflicynh O C T b h n o ^ p y rh M n o jjoö H bim o c h o b 3 h h h m. 7. 5Kejıe3Hbie jjo p o rn h Tejıerpa(j), H axoa am nech b n p ejıejıa x 30H M, o y n y T HaxOAHTbca n o a KOHTpoJieM ry6eph at op a P a cx o flb i n o y n p a B j ı e H H i o ətoh 3 0 H b i o y j ı y T nokpbibatbcn H 3 MeCTHOrO OÖjIOaceHHH B c e j i H u a n p H r n a ı ı ı a ı O T C H n o B H H O B a T b c a h c p a 3 0 B a T b c a c 61

32 Tərcüməsi: NAXÇIVANDA AMERİKA GENERAL- QUBERN ATORLU ĞUNUN Y ARADILMASIHAQQINDA ZAQAFQAZİYADA MÜTTƏFİQLƏRİN ALİ KOMİSSARININ ELANINDAN 23 oktyabr 1919-cu il Şərur və Naxçıvan dairələrində sülhün, şəxsi əmlak təhlükəsizliyinin Ermənistan və Azərbaycanın bu ərazilərə iddiaları üzündən ermənilərlə azərbaycanlılar arasında silahlı toqquşmalar nəticəsində pozulmasından, Ermənistan və Azərbaycanın Şərur və Naxçıvan dairəsi ilə bağlı hüquqlan haqqında məsələnin Sülh konfransı tərəfındən hələlik həll edilməməsindən, Ermənistan və Azərbaycan hökumətlərinin bu ərazilərə malik olmaq sahəsində sülh razılığına gələ bilməməsindən və bu ərazidə sülhün qorunması üçün... mən, Vilyam H.Haskel Sülh konfransınm mənim üzərimə qoyduğu hakimiyyətdən istifadə edərək Şimali Amerika Birləşmiş Ştatlan, Fransa, Böyük Britaniya və İtaliyanın ali komissan kimi indi aşağıdakılan bəyan edirəm: 1. Şərur və Naxçıvan dairələri Amerika qubematorunun başçılığı altında müttəfıq idarəetmə zonasını təşkil edir. 2. Şimali Amerika Birləşmiş Ştatlan ordusunun mühəndis qoşunlannın polkovniki Edmund D.Delli şəxsən bu zonanın qubematoru təyin edilir. 3. İdarə tabeliyində veriləcək mərkəzi şura təsis edilir və o, zona hüdudlannda hər xalqın sayına proporsional olmaqla erməni və tatarlardan ibarət olur. Bu şuranın üzvləri seçkilər təyin olunana qədər qubemator tərəfındən təyin ediləcəkdir. 4. Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri bu zona daxilində yerləşmiş qoşunlannı dərhal uzaqlaşdınrlar. 5. Bütün agentlər və yerli əhalini qızışdıra biləcək şəxslər dərhal uzaqlaşdınlacaqdır. 6. Qubemator zona hüdudlannda istənilən vəzifəli şəxsi qabiliyyətsizliyinə, satqınlığına və bu kimi digər əsaslara görə istənilən halda vəzifəsindən uzaqlaşdırmaq hüququna malik olacaqdır Zona hüdudlannda yerləşən dəmir yollan və teleqraf qubematorun nəzarəti altında olacaqdır Bu zonanın idarə olunması üzrə xərclər yerli vergilər hesabına ödəniləcəkdir. 9. Bütün şəxslər bu elanın tələbi ilə itaət göstərməyə və səfərbər olmağa, Sülh konfransı tərəfındən bu dairələrin kimə mənsub olması haqqında məsələ qəti şəkildə həll edilənə qədər Amerika qubematoru idarəsini müdafıə etməyə və ona köməklik göstərməyə dəvət olunurlar. Naxçıvanda 25 oktyabr 1919-cu il tarixdə bəyan və dərc olunmuşdur. Vilyam Haskel, Birləşmiş Ştatlar ordusunun baş qərargah polkovniki, Müttəfıqlərin Ali Komissan Rəsmən - Rey, Birləşmiş Ştatlar ordusunun baş qərargah polkovniki, qərargah rəisi 63 Azərbaycan, 1919, 14 noyabr

33 OTHOIHEHHE BP. H.J. HAXHMEBAHC KOI O I EIIEPA I- rybephatopa C.JYXAMHJIJIHHCKOI O npeactabhtejik) A3EPbAHA>KAHA B APMEHHH A.AXBEPflOBY O nojiyhehhh nojik. AƏ I IH nojihomohhh npeactabhtejw CHIA B HAXHHEBAHH HaxnMesciHb 26 OKmnöpn 1919?. B c j ı e f l C T B H e B a m e r o O T H O ıneh na t i o j ik o b h h k c o CBoen c b h t o h m h o io 6bIJI nphhht n o B03M05KH0CTH nohetho H roctenphhmho. ^ B y X flh eb H b ie f lo jır n e n e p e ro B o p b i, b KOTOpbix c H a u ıe n ct opoh bi ynactbo BajiH a, X ajih jı 6 efi, K ejıö ajih x a H h anpek T O p Moefi KaHqejıapHH fl.m am e^o B n p H B ejın k TOMy, HTO nojikobhhk COrjiaCHJICH OCTaBHTb 3^ecb nojik.,h,3jijih He B KanecTBe rehepajı-ryöephatopa, a KanecTBe npea crab H T ejifl mhphoh KOH^e- peh ijh H h j ih AMepHKH. I I o h h t h o, h t o c e r o c o rn a c H e M H a 3 t o y ace OTna- /jaet Bonpoc 06 oöbhbjıehhh 3Toro Kpaa 3 0 H0 H cok )3H oro ynpabjıehhh, h HeK0T0pbiM 0Öpa30M Bbipa>KaeTCH h x c o r jıa c n e Ha npncoeahhehhe 3Toro Kpaa k A3ep6aHfl>KaHy. 3 A e c b m m, KaK n p ea c T a B H T ejih BJiacTH, n p e a c T a B H - TejiH HacejıeHHH, a TaKace MHorocTeneHHan TOJina, ea H H orjıach O 3anBHjiH h m, h t o 3 t o t Kpafi M bi y>ke npakthneckh nphcoeahhhjih k A 3 e p 6 a f i f l - >KaHCKOH P e c n y 6jiHKe h, ecjih MHpHan KOHcf)epeHijHH o t h h m c t Hac o t H a m e n pecny6jihkh, t o Häpo/ı C K opee corjıachtch Ha yhhhto>kehhe oraem K y jib iy p H b ix ^epacab, HeacejiH OT^ejiHTbCH o t A3ep6aHfl>K ah a. I I o a p o 6- h o c t h n e p e ro B o p o B n e p e a a c T B am r. I I I e H x o B. I lp o m y o t ^ k o m H cx o jje fle n a n ep ea at b M oem y npabhtejibctby, a a ö b i o h o 6 e3 0 T jıarat e jib H 0 n ep e 3 Bac C H a ö a cajıo MeHH HHCTpyk u h h m h o AajibHenmHx m o h x OTHomeHHax k amephkahckomy npeztctabhtejno b HaxHneBaHH. 3 t o t n p e a c T a B H T e j i b b H a m n a e j ı a n e o y a e T B M e m H B a T b c n a 6 c o j ı - k ) t h o h ö y ^ e T p a 6 o T a T b b H a n p a B j ı e H H H c o 3 z ı a H H H M H p a M e > K A y H a M H h apmhhamh h OKa3aHHH nomomh HaııiHM 6e>KeHuaM. H. A. B p. r e H e p a j ı - r y ö e p H a T O p a C. ^ 5 K a M H J u i H H C K H H TAAP, (J). 897, on. 1, 57 a, j i. 12. Tərcüməsi: NAXÇIVANININ GENERAL-QUBERNATORU İŞLƏRİNİ MÜVƏQQƏTİ İCRA EDƏN S.CƏMİLLİNSKİNİN POLKOVNİK DELLİNIN ABŞ-IN NAXÇIVANDAKI NÜMAYƏNDƏSİ SƏLAHIYYƏTLƏRİNİ ALMASINA DAIR AZƏRBAYCANIN ERMƏNİSTANDAKI NÜMAYƏNDƏSİ Ə.HAQVERDİYEVƏ TƏLİQƏSİ Naxçıvan 26 oktyabr 1919-cu il Sizin təliqəniz nəticəsində polkovnik öz məiyyəti ilə mənim tərəfımdən imkan daxilində ehtiram və qonaqpərvərliklə qəbul edilmişdir. Bizim tərəfdən mənim, Xəlil bəyin, Kalbalı xanın və dəftərxanamın direktoru D.Məmmədovun iştirak etdiyi iki günlük uzun danışıqlar ona gətirib çıxardı ki, polkovnik burada polkovnik Dellini general-qubemator kimi deyil, Sülh konfransmın yaxud Amerikanın nümayəndəsi kimi saxlanılmasına razılıq verdi. Aydındır ki, onun bu razılığı ilə bu diyarın müttəfıq idarəçiliyi zonası elan edilməsi məsələsi artıq gündəlikdən düşür və bu diyarın Azərbaycana birləşdirilməsinə onlann razılığı müəyyən mənada ifadə olunur. Burada hakimiyyət nümayəndələri kimi biz, əhalinin nümayəndələri, həmçinin müxtəlif kütlələr yekdilliklə bəyan etdik ki, bu diyan biz artıq praktiki olaraq Azərbaycan Respublikasına birləşdirmişik və əgər Sülh konfransı bizi öz respublikamızdan ayırarsa, onda xalq mədəni dövlətlərin atəşilə məhv edilməsinə razılaşar, nəinki Azərbaycandan aynlmağa. Danışıqlarm təfərrüatını Sizə cənab Şeyxov çatdıracaq. Xahiş edirəm işin belə gedişini mənim hökumətimə çatdırasınız ki, o, təxirə salmadan Sizin vasitənizlə mənim Naxçıvandakı Amerika nümayəndəliyinə bundan sonrakı münasibətimə dair təlimatlarla məni təmin etsin. Bu nümayəndə bizim işlərimizə qətiyyən qanşmayacaq və bizimlə ermənilər arasında sülhün yaradılması və bizim qaçqınlara köməklik göstərilməsi istiqamətində işləyəcəkdir. General-qubernator işlərini müvəqqəti icra edən C.Cəmillinski ARDA, f.897, s.l,iş57a, v

34 IOK. IA/UIAH İAIIHCK A ynojihomohehhoro npe3hh,hyma 3EMJWHECTBA MYCYJIBMAH loto- 3AüA ^H OrO A3EPEAH 5KAHA A.C.KACHMOBA npe^ceaatejiio COBETA MHHHCTPOB H.IO.YCyBBEKOBy O HEOEXOAHMOCTH CO^EHCTBHH B nepetobopax C APMflHCKHM HPABHTEJIECTBOM HO IIOBOT> OEMEHA HE3AKOHHO APECTOBAHHblX BHflHblX OEmECTBEHHblX AEHTEJIEH HAXHHEBAHH 5 HOHÖpn 1919?. Ilocjıe BBe^eHHa ahrjihhahamiı 6ecKp0BH0 h b cnjry abtophteta c o k )3 h h k o b apmhhckhx peryjıaphbix nacteh b IOro-3anaflHbiH A3ep6aiıa- >K3H, TO TaM apmshckhe BJiaCTH B OCHOBy CBOeÜ nojihthkh nepbblm flojirom h Ha nepbbih njıah nojıo>khjih H30JiHp0BaHHe h HS'bflTne HHTejuiHreHUHH h jnoflen nonyjıaphbix cpean MecTHbix a3ep6aha ahckhx TypoK, KOTOpbie, KaK o h h nojıarajih, m o tjih 6bi 6biTb BpeAHbiMH Ha h x HMnepnajiHCTHHecKOM nyth. B nepbyıo ronoby b r.haxhnebahh apectobahbi: 1 ) TyceHH Ara Ü0Bpy30B, 2 ) Mnp3a A jih 6eK BeKTaniH h 3 ) >kht. cejı. /],>Karpbi Haxnne- BaHCKoro y. fl,^ca(j)ap 6eK. JlHua 3th b ƏTanHOM nopaflke b y^cacho raacejibix ycjıobhax ömjih AOCTaBjıeHbi b ƏpHBaHb, a on ya a, no HauiHM CBefleHHaM, öwjih AOCTaBjıeHbi b AjıeKcaHApononb, a notom CHOBa b ƏpHBaHb, rjıe Tenepb h npoaoji- >KafOT octabatbca b 3aToneHHH. KaK H3BOJiHTe ycmotpetb H3 MOTHBa hx apecta, onachoctb hx ajih apmhhckoro npabhtejibctba nocjıe 3aıwTHa HaxHneBaHH MHHOBana, h t.k. ohh ao HaxHHeBaHCKHx coöm thh yace ömjih apectobahbi, to, oyayhh b njıehy He T0JibK0 akthbhoro, ho h nacchbhoro ynacthh b aejıe BOCCTaHHH npothb apmah nphhhmatb He motjih. TaK KaK npn TaKHX ycjıobhhx He HMeeTca HajiHiıo coctab npectynjıehhh, to ohh AOJI>KHbI ÖblJIH no CHe BpeMH 6bITb OCBOOO>KfleHbI. OTHOUieHHe apmhh K CBOHM y3hhk3m 6bIJIO HeBblHOCHMOe, a nocjie H3rHaHH3 apmhhckhx hacteh H3 TeppHTopHH IOro-3anaAHoro A3ep6aHA>KaHa CTajıo npocto CKa3biBaTbCH b noöojıx, HCTH3aHHax, rjıymjıehhhx h npohee. fl,jıa xapaktephcthkh ykaacy Ha cjıeayıomee: HaM A0CT0BepH0 AOBenocb y3hatb, hto TiopeMmHKH, noıcyphb cbok) nannpocy, TyuıaT ee octatok Ha hx jı6ax, kojiotht, rpy6o o6pamaıotca, H3AeBaıOTca, bhxh 6e3 to to Cbipbix nomemehhax nojihbak)t noa HHMH nojl H HX CHAeHbS BOAOH H H3HypaiOT TOJIOAOM, OCTaeTCa TOJIbKO KopMAeHHe 6e3 cojih, KaK əto öbibano b OHbie BpeMeHa BapBapoB, h to ö h noctenehho pa3pyuihtb oprahh3m h npoajihtb npouecc MyHHTeJibHoro A3ep6aHA>KaHe o c r a jıo c b b KanecTBe njıehhbix 5 ocjm uepob, cojiaat, a KpoMe njıehhbix, HMeeTca a o 6 Tbic. apmhh, npoaoji>kaıoııı,hx c b o h m h p h w h TpyA- OTHomeHHe k h hm cam oe KoppeKTHoe, a k njıehhbim - n p ea y n p e- AHTejibHoe. M n p H bie apmmhe a o t o t o c e 6 a nybctbyıot c b o ö o a h o, h t o 6bi- BaıoT n ob cıoa y h Aaace CTaBaT c b o h cnektakjih. Ə t o M oryt noatbepahtb njıehhbie apmhhckhe o(j)huepbi h cojiaatbi. 0(J)H uepbi coa epacatbca b noao- ö a ıo m n x h x cah y ycjıobhax. Y h h x He 0T0 6 pah0 A a * e opy>khe h He OTCTpa- HeHbi o t npncjıyachbahha hm coöctbeh H bie AeHiıiHKH. O h h nojıynaıot akkypatho naiikh, h B ce 3 t o He M orjıo 6 h t apmhhckomy npabhtejibctby HeH3BeCTHO. K0MaHA0BaHHe K )ro -3 a n a A H o ro A 3ep6 aha>kaha npeajioachao ApMeh h h nepe3 amephkahqeb oömehhtca njıehhhkamh h n p n ə to m ycjıobhh nphöah3hteabho ÖblJIH TaKOBbi: Ha OAHOrO H3 3THX Tpex njiehhblx BepHyTb OAHoro apmahckoro o(j)huepa h AByx cojiaat. H o n o cne BpeMa npabh- TejibCTBO ApMeHHH TaK h jih HHane He pearnpobajıo Ha ə t o npeajio>kehhe. H a x o A» 3 t o HBjıeHne HeHopMajibHbiM h B03BpameHHe h Tex h Apyrnx B c b o h onarh OTBenaıomHM nphhunnam rymahhocth h cnpabeajihbocth, 3eMjiHHecTBO H auıe, BcerAa pyk0 B0AHM0 e >KejıaHHeM coaenctbobatb npek- pamehhk) HHKOMy He HyMCHOrO KpOBOnpOAHTHH, Hajia>KHBaHHK) HaTHHyTblX OTHOineHHH, naryöho OTpasaınHxca Ha m h p h o h h nji0 A0TB0 ph0 H paöore o 6 en x c o c c a h h x HauHH, npocht B a u ıe Bbic0K0npeB0cx 0AHTeJibCTB0 B03-6yAHTb ə t o t Bonpoc n ep ea HaAJie>KaıuHMH apmahckhmh BjıacraMH, Aa6 bi H3bICKaTb nyth K AOCTH>KeHHK) o 6 ehmh CTOpOHaMH yaobjietbop5uouiero corjıamehhji. O pe3yjibtatax nphhhtbix BaMH uıarob no AäHHOMy Bonpocy 3eMJWHecTBO npocht Bauıe BbicoKonpeBOCxoAHTejibCTBO pacnophahtbcn noctäbhtb ero B H3BeCTHOCTb. no ynoahomohhk) npe3hahymä 3eMAflnecTBa MycyjibMaH K )ro -3 a n a A H o ro A3ep6aHA>KaHa b T py3hh A jih C aop H KacHMOB Pe30JIK)UH5i: M HHHCTpy HHOCTpaHHblX Aejl T A n n O A A P, (J) , on 2, A. 5 8, ji K O H u a. C Apyroü CTOpOHbi, nocjıe H3rHaHHa apmah y Hac b K)ro-3 anaahom 66 67

35 Tərcüməsi: CƏNUB-QƏRBİAZƏRBAYCANIN MÜSƏLMAN HƏMYERLtLƏRt CƏMİYYƏTİ RƏYASƏT HEYƏTtNİN MÜVƏKKİLt Ə. S. QASIMOVUN NAZtRLƏR ŞURASININ SƏDRt N. Y. YUSİFBƏYOVA NAXÇIVANIN QEYRt-QANUNt HƏBS OLUNMUŞ GÖRKƏMLt tctimat XADİMLƏRİNİN DƏYİŞDİRİLMƏSİ MƏSƏLƏSt tlə BAĞLI ERMƏNtSTAN HÖKUMƏTt tlə DANIŞIQLARA KÖMƏKLİK GÖSTƏRtLMƏSt ZƏRURİLtYt HAQQINDA MƏRUZƏ MƏKTUBU 5 noyabr 1919-cu il Müttəfıqlərin nüfuzundan istifadə edərək ingilisbrin erməni nizami qoşunlarım Cənub-Qərbi Azərbaycana qan tökmədən ycritmolərindən sonra erməni hakimiyyəti burada öz siyasətinə ilkin olaraq onların imperialist yolu üzərində zərərli ola biləcək ziyalılarm və yerli Azərbaycan türkləri arasmda tamnmış insanlann təcridi və müsadirə edilməsi ilə başladı. Naxçıvanda ilk həbs olunanlar: 1) Hüseyn ağa Novruzov, 2) Mirzə Əli bəy Bektaşi və 3) Naxçıvan qəzasınm Cəhri kənd sakini Cəfər bəy oldu. Bu şəxslər olduqca ağır şəraitdə yatabla İrəvana, oradan isə, bizdə olan məlumata görə, Aleksandropola, sonra yenidən İrəvana aparılmış və indiyə qədər də orada zindanda saxlanılmaqdadırlar. Onların həbsinin motivlərini araşdırıldıqda məlum olur ki, bu insanların Naxçıvan tutulduqdan sonra Ermənistan hökuməti üçün təhlükəsi sovuşubdur. Hələ Naxçıvan hadisələrindən əvvəl həbs olunduqlarmı nəzərə alsaq ermənilərə qarşı üsyan işində onlarm istər fəal, istərsə də qeyri-fəal iştirakı qeyri - mümkündür. Belə şəraitdə ortada cinayət tərkibi olmadığmdan bu insanlar indi artıq azad olunmalı idi. Ermənilərin əsirlərə qarşı münasibəti onsuz da dözülməz idi, erməni hissələrinin Cənub-Qərbi Azərbaycandan qovulmasmdan sonra onlar döymə, işgəncə, ələ salma və başqa üsulları da tətbiq etməyə başladılar. Səciyyələndirmək üçün aşağıdakıları diqqətinizə çatdırım: etibarlı mənbələrdən aldığımız məlumata görə, dustaqxana gözətçiləri papirosu çəkib qurtarandan sonra onu məhbuslarm alınında söndürür, onları vəhşicəsinə döyürlər, kobud rəftar edirlər, ələ salırlar, onsuz da nəm otaqlarmın döşəmələrini və oturacaqlarmı sulayırlar və özlərini ac saxlayırlar. Bircə vaxtilə barbarların 68 dövründə olduğu kirtıi duzsuz yemək işgəncəsi qalır ki, orqanizm yavaşyavaş məhv olsun və əzablı ölüm prosesi uzansm. Digər tərəfdən ermənilər qovulduqdan sonra bizim Cənub-Qərbi Azərbaycanda əsir qismində 5 zabit, 120 əsgər, bunlardan savayı dinc əməyi ilə yaşayan 6 minə qədər erməni də qalır. Onlara qarşı münasibət yaxşı, əsirlərə qarşı isə ehtiyatlıdır. Dinc ermənilər özlərini burada o qədər sərbəst hiss edirlər ki, hətta hər yerdə olur, tamaşalarım da qoyurlar. Bunu əsir erməni zabit və əsgərləri təsdiq edə bilərlər. Zabitlər rütbələrinə uyğun şəraitdə saxlanılırlar. Onlarm hətta silahları belə əllərindən alınmayıb və denşikləri əvvəlki kimi onlara xidmət göstərməkdədir. Onlar ərzaq paylarmı vaxtlı-vaxtmda alırlar. Ola bilməz ki, erməni hakimiyyəti bütün bunlardan bixəbər olsun. Cənub-Qərbi Azərbaycanm komandanlığı Ermənistana amerikanlılarm vasitəsilə Ermənistana əsirləri dəyişməyi təklif etdi. Bu zaman şərtlər təxminən belə oldu: bu üç əsirdən hər birinin əvəzinə bir erməni zabiti və iki əsgəri qaytarılır. Lakin Ermənistan hökuməti indiyədək həmin təkliflərə cavab verməyibdir. Daim sülh tərəfdarı olan həmyerlilər cəmiyyətimiz bunu mənfi hal sayaraq və bütün əsirlərin doğma ocaqlarma qayıtmasmı insanpərvər və ədalətli hesab edərək, hər iki qonşu millətin dinc və məhsuldar əməyinə çox pis təsir edən lüzumsuz qan tökmənin dayandırılması, gərgin münasibətlərin sahmana salmmasma yardımçı olmaq arzusunu rəhbər tutaraq Zati alilərındən, hər iki tərəfı qane edəcək razılığm əldə olunması məqsədilə bu məsələni aid erməni hakimiyyəti qarşısmda qaldırmağı xahiş edir. Həmyerlilər cəmiyyəti bu məsələ ilə bağlı Zati-alilərinizi tərəfinizdən atılan addımlarm nəticələri barəsində onu məlumatlandırmağı xahiş edir. GÜRCÜSTANDAKI CƏNUB-QƏRBİ AZƏRBAYCAN MÜSƏLMAN HƏMYERLİLƏRİ BİRLİY İN İN RƏYASƏT HEYƏTİNİN VƏKALƏTİ ÜZRƏ Əli Səbri Qasımov Dərkənar: Xarici işlər nazirinə SPİHARDA, f. 277, s. 2, iş 58, v

36 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINAZİRLƏR ŞURASININ CƏNAB SƏDRİNƏ 6-10 noyabr 1919-cu il JV2İ0, Paris, VI məktub...polkovnik Haskel də bir neçə günlüyə bura gəlib. Mən dünən ondan məktub aldım. O, məktubdan hörmətkəranə bir tərzdə görüşmək istədiyini bildirdi. Bu gün cənab Məhərrəmovla birlikdə onun yanında olduq. O, ilk növbədə polkovnik Reyin Tiflisdən salamını və Kanada Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin bizə verdiyi 200 yeşik müxtəlif xəstəxana materiallannın (bu barədə Sizə daha əwəl məlumat çatdırmışdım) Amerika gəmisində Batuma göndərilməsi ilə əlaqədar sifarişini mənə yetirdi. Sonra cənab Haskel ölkəmizdə müşahidə etdiyi qayda-qanun barəsində tərifli sözlər dedi. O, özünün Bakıda ehtiramla qəbul olunmasından çox razıdır. Bizim sadə camaat xoşuna gəlib, «xalqınız sülhsevər xalqdır və qətiyyən ermənilərin düşməni deyil». «Əgər siyasət adamlan (Hommens politiciens) olmasaydı, ermənilər də sakit yaşayardılar» - deyir. Naxçıvan və Şərur dairələrində indi çox sakitlikdir. Amerikalı qubematorun idarə etdiyi neytral zona yaradılmışdır. Mən Naxçıvan və Şərur dairələrində Ermənistanla bizim əhali arasmda qarşılıqlı münasibətlərin nizama salınmasında onun necə mühüm rol oynadığı barəsində hökumətimizin artıq Nümayəndə heyətinə xəbər verdiyini polkovnikə dedim və eyni zamanda öz adımdan da ona minnətdarlığımızı bildirdim. Sonra xatırlatdnn ki, hökumətimizdən bizə çox xoş olan bir xəbər almışam. Bu da Naxçıvanda və Şərurda baş verən hadisələrdə guya müsəlmanların günahkar olması barəsində ermənilərin burada yaydıqları yanhş məlumatlarla bağhdır. Ermənilər guya bu barədə polkovnik Haskelin Ermənistan Parlamentindəki çıxışında məlumat verdiyini iddia edirlər. Əslində isə, hökumətimizin də bildirdiyinə görə, həmin yalan xəbəri polkovnik özü təkzib edib. Polkovnik Haskel dediklərimlə razılaşdı. Bizim suallanmıza cavab verərkən polkovnik əmin olduğunu qeyd etdi ki, Zaqafqaziya xalqlan, hətta bütün Qafqaz xalqlan birhkdə yaşaya bilərlər. Çünki onlar hər şeydən əwəl iqtisadi cəhətdən bir-birləri ilə möhkəm bağlıdırlar. Lakin başlanğıc mərhələdə hər hansı qüdrətü dövlətin onlara himayədarlıq etməsi zəruridir. Həmin dövlət ilk növbədə bütün regionda mahyyə vəziyyətinin yaxşılaşdmlmasına yardrnı göstərməlidir. Bir neçə ildən sonra hər bir xalq mandat sahibi olan dövlətin himayədarlığından tədricən qurtararaq öz müstəqil həyatım təmin edə bilər. «Qəyyumluqdan birinci növbədə sizin Azərbaycan qurtarmahdır!» - deyə polkovnik Haskel xəritədə Azərbaycam göstərərək bildirdi. - Görünür, ölkəmiz onda çox yaxşı təssürat yaradıb. Əlbəttə, bütün bunlan görmək bizim üçün çox xoş idi. Əlimərdan bəy Topçubaşov. Paris məktubları. Bakı, Azərnəşr, 1998, səh QANLI GÜNLƏRİMİZ ( , Naxçıvan) İyun 5, seşənbə, Ramazan sənəyi-miladidə iyun ayının beşində vaqe olubdur Xəlil bəy həzrətləri tərəfindən Milli komitə ünvanma bir məktub alındı. Məktubda Osmanlı əsgərləri əlavə olaraq təklif olunmuşdu ki, Nehrəm tərəfdə nə qədər dəmiryol məmurları vardırsa hamısma xəbər verilsin: dəmiryoluna varid olan əsgərlərə və zabitan özlərini nişan versinlər. Milli komitədə saat 10-da iclas olub bir neçə məsələlər məhəllimüzakirəyə qoyulduqdan sonra sədri-məclis Diyarbəkiri tərəfındən təklif olundu ki, məzbur eşalonun istiqbalı üçün və həmçinin Xəlil bəy həzrətlərinə istiqbal yapmaq, mütəllimlərə milli nəğmələr öyrətmək və şəhəri layiqincə arastə edib camaat qabağında kuşeşlərdə bulunmaqdan ötəri iki vəchdə komisyon təşkil olunsun. Əvvəlinci əmrə Böyük xan Naxçıvanski, Hacı Abdulla Şeyxov, Hacı Xəlil İmanov, Məşədi Məhəmmədəli Bayramov cənabları intixab olundular. İkinci vəzifəni layiqincə ifa etmək üçün Böyük xan Naxçıvanski, Hacı Abdulla Şeyxov, Mirzə Bağır Əliyev və Əyyub ağa Kəngərlinski əksəriyyət - ara və intixab olundular. Şəhər bazarmı idarə etmək üçün Osmanlı əsgərlərindən Mustafa çavuş və Adəm Əfəndi təyin olundular. Axşam saat 8 radələrində şəhər vağzalmda qatarın bağırtısı ucaldı ki, martm 31-dən şimdiyədək eşidilməmişdi. Müsəlman camaatı isə inqilab üçün ümumən vağzala tərəf yürüş etdi ki, təzə varid olan Osmanlı əsgəri və zabitanın istiqbal etsin. İş əksinə oldu. Böylə ki, müsəlmanları aldatmaq üçün ermənilərin oynanılan rolları və hiylələri nəzərə almdıqda müsəlman camaatı peşiman bir halda şəhərə övdət etdi. Həmin qatar Culfa tərəfmdən gəlmiş imiş. Sonra xəbər çatdı ki, gözlənilən qatar «Bozbaşi» yarım stasyonunda yolun xarab olmasmdan dolay təxirə düşmüş. Həmin gün erməni tərəfdən Xarazyan və Ter-Musayanm imzaları ilə bir məktub cənab Diyarbəkiri namma alındı. Və həmin məktub ilə erməni Milli komitəsi tərəfındən 1000 manat müsəlmanlarm ağalarma paylamaq üçün göndərilmişdi. Müsəlman Milli komitə üzvləri ittifaqiara ilə həmin paranın dala qaytarılmasmı qəttofəsl etdilər. Bir az keçmiş erməni Milli komitəsinin üzvləri İsmixanov müsəlman Milli komitəsinə gəlib xəbər verdi ki, 15 nəfər erməni süvarilər Cəhriq köyünün yanmda müsəlmanlar tərəfındən yox edilmiş və bunların əcələ surətdə tapılıb erməni Milli komitələrinə verilmələrini tələb etdi. Milli komitənin binagüzarlığı mövcibincə böylə məlumat hasil oldu ki, həmin süvarilər 17 nəfərdən ibarət İrəvana tərəf getmişlər və bu əsnada müsəlmanlar ilə atışmaya başlayıb, iki nəfəri Naxçıvana qayıdıb, qabağı 15 nəfər süvarə İrəvana tərəf getmişlər. 71

37 Axşam saat 11-də Xəliliyyə caddəsinə bir güllə atıldı. Saat 1-də vağzal tərəfındə iki güllə atıldı. Bu gün vəbadan 4 nəfər vəfat etdi. tyun 6, çaharşənbə. Ramazan sənəyi-miladidə 6 iyunda vaqe olmuşdur Andronıkin vüruduna dair Yuxarıda mündəric əhvalata görə müsəlmanlar saat 8-də şəhər vağzalına istiqbal üçün getdilər. Bunlar ilə bahəm erməni nümayəndələri bir neçə nəfər müsəlləh saldatlar ilə getmişlər. Saat 4-də kazarmaya göy yolu ilə 400-ə baliq erməni qoşunu çatdı. Təzə varid olan qoşunlardan bir neçə nəfər müsəllah və süvarə və bir neçə piyadə müsəlman tərəflərinə keçib diqqəti-nəzər edəndən sonra erməni tərəfmə qayıtdılar. Bu əhvalat müsəlmanları bərk dilgir və pərişan hal etdi. Hər kəsin üzünə baxdıqda təhəssüf və məyusluq müşahidə olunurdu. Bu pərişanlıq bir az keçmədi ki, şadlığa mübəddəl oldu. Belə ki, həmin gün saat 7 radələrində müsəlmanlar tərəfındən gözlənilən qatar türk qəhrəman zabitləri ilə şəhər stasiyonuna (vağzala) çatdı. Müsəlmanlar tazə varid olan zabitani təntənəli surətdə istiqbal etdilər. Topçubaşı Hüsnü bəy, Helmi bəy və Şükrü bəy bir erməni zabitlə faytona əyləşib şəhərə gəldikdə Bəylər ağa Kəngərlinsikinin evində əyləndilər. Müsəlmanların sabiq pərişanlıqları məhv olub bunlara böyük bir şadlıq üz verdi. Saat 9-da yuxarıda yazılan siqnal tüfəngi ilə naməlum tərəfdən (erməni tərəfdən) bir güllə atıldı. Saat 10-da digər bir güllə atıldı. Xəbər çatdı ki, vağzalda ermənilər müalicəxanaya (balnisaya) od vurmuşlar ki, yansın və müalicəxana biltamam yanmış. Ermənilər bu barədə müsəlmanları müqəssir etməyə çalışırdılarsa da bir nəticə hasil olmadı. Gecə saat 3-də Qaraxanbəyli köyünün nəzdində bulunan körpüləri ermənilər bomba ilə atmağa başladılar. İşbu əhvalat müsəlmanları yenə narahat edib xofa saldı. Çünki müsəlmanlar böylə güman etdilər ki, ermənilər şəhəri topa basırlar. Müsəlman tərəfındən bu gün vəbadan 13 nəfər adam vəfat etdi. İyun 7, pəncşənbə, Ramazan 10 Sübh tezdən aşkar oldu ki, erməni qüvvəsi gecə ikən şəhərə dolmuş. Sübh yüzdən ziyad erməni qoşunu toplanmışdı. Saat 10 radələrində həmin qüvvədən bir hissə müsəlləh surətdə şəhər bazarına girib alverə başladı. Aldıqları əşyaya Qafqaz parası verirdilər. Müsəlmanlar isə işbu paranı almaqdan imtina edirdilərsə də böyük bir xof içində bulunurdular. Komissar Vəzirov tazə varid olan erməni qüvvəsinin müsəlman bazarma silahsız dolmasmı Xarazyan cənabmdan təminat etdikdə Xarazyandan belə bir cavab aldı: «Mən onların önünü alıb onlara söz 72 deməyə muxtar deyiləm». Bu cavab alındıqda müsəlman əhalisi bir qədər başqa fıkirlərə düşdü. Şəhər komissarları dükançılara dükanlarmı qapayıb erməni qüvvəsi ilə alverə başlamağı mən etdilər. Müsəlmanlar isə bu əmrə tabe olaraq dükanları bağlayıb xəlvəti olaraq silahlanmağa başladılar. Sülhün pozulması və qanlı hadisələrin təzədən təkrar edilmələri hamıya yəqin və aşkar oldu. Sarvanlar və Xoşlu məhəllələrinin müsəlmanlarmm əkinlərini həmin qüw ə biçib atlarına yedirirdilər. Saat 1- də Qaraxənbəyli köyü tərəfmdə bir güllə atıldı. Saat 2-dən başlayaraq həmin qoşun iki yol ilə Culfa məbədinə tərəf hərəkət etməyə başladı. Qarşılarma gələn körpüləri və dəmir yol xəttini Andronikin əmrinə görə bomba dinamitlər ilə atıb xarab edirdilər. Həmin gün Şahtaxtı nahiyyəsinə əsakiri-mənsureyi-osmaniyyənin varid olmaq xəbəri çatdı. Vəbadan on nəfər övrət və kişi vəfat etdilər. İyun 8, cümə, Ramazan 11 Bu gün sübhdən başlayaraq axşamadək Andronikin qoşunu bütün Naxçıvandan Culfa məbərinədək çəkilmiş dəmiryol xəttini xarab etməyə başladı. Saat 12-də Naxçıvan çaymın körpüsü şunlarm tərəflərindən atılıb xarab oldu. Müxtəsər Culfa məbərinədək on vərasət gələn körpülər və tunellər təmamən atılıb məxrubə halına gəldilər. Andronikin fikri dəmir yol xəttini, körpüləri xarab etməklə Osmanlı qüvvəsini təxirə salıb yolunu bağlamaq idi. Həmin gün bələdiyyə idarəsində beynəlmiləl məclis guşad olub dövləti-aliyeyi-osmaniyyə əsakirin və zabitanin istiqbal etmək qətnaməsi əmələ gəldi. Vəbadan bu gün 15 nəfərə qədər adam tələf oldu. tyun 9, şənbə, Ramazan 12 Bu gün saat 10 radələrində beynəlmiləl məclis dəvət olunduqda tamam mühacirlərin öz yerlərinə köçürülməsi və bunla vəbanm önünü almaq fitvası əmələ gəldi. Naxçıvan həvalisi Şərur Dərəlgiz mahalıyla bahəm dövlət-aliyeyi-osmaniyyə ixtiyarma keçib Xəlil bəy cənablarmm təhti idarəsində bulunmaq xəbəri teleqraf vasitəsilə müsəlman Milli komitəsinə çatdı. Saat 10-dan 15 dəqiqə keçmiş Qaraxanbəyli köyünün yanmda 10-a qədər güllə açıldı. Nəticədə bir şey hasil olmadı. Vəbanın şiddəti və ərzağm ucuzlaşması müşahidə edildi. Buğdanm pudu 82 manata və arpanın pudu 62 manata tənəzzül etdi. 73

38 tyun 10, yekşənbə, Ramazan 13 Şahtaxtı həvalisində iki nəfər erməni zabiti və iki nəfər Xəlilbəy həzrətlərinin adyutantları Naxçıvana varid oldular. Nəhəcir qəryəsinin əhalisini sakit etmək barəsində Milli komitənin iclası olub, tədbirlər ittixaz etmək üçün müzakirə olundu. Uyezdən komissar Məhəmməd Əli xan Naxçıvanski tək bu əhalinin qabağım almadan ötrü hazırlaşdı. Axşam saat 10 radələrində Nehrəmdə Təzəkənd köylərinin ətraflarmda 15 dəqiqədən ziyad atışma oldu. Atışmanxn kimlər tərəfindən Mirzə Mahmud xan Əsgərov tərəfindən Təzəkənd ermənilərinin ucuz qiymət olaraq Nehrəm əhalisinə un buraxmaq və məzbur undan bişirilən çörəklər müsəlman cəmaətini ishal naxoşluğuna salıb tələf etmək raportu Milli komitənin sədri Diyarbəkiri namına vüsul oldu. Axşam saat 11 radələrində Məşədi Qədim Qədimov güllə atmağma görə Osmanlı paşa tərəfindən həbsə alındı. İyun 11, düşənbə, Ramazan 14 Dün əhvalatda dərc olunan, Nəhəcirdə üz verən hadisələrdən ötrü təzə varid olan Osman paşa həzrətləri bir neçə müsəlman və erməni nümayəndələri Nəhəcirə azim olub, kənd əhalisini sakit edərək Qazançı ermənilərinin qoyunlarmı müsəlmanlardan alıb ermənilərə qaytardı. Günahkarlardan iki nəfəri şəhərə göndərib həbsə aldı. Erməni Milli komitəsinin sədri Ağayans Osmannur bəyi, Diyarbəkiri, Əmirov cənablarını bir qaç müsəlmanları ilə evinə saat 3-də dəvət etdi. Bu gün İrəvan tərəfindən bir erməni qasidi Andronik adından bir zərf yetirdi. Zərfdə olan məktubun məzmunu Andronikin İrəvana övdət etməsi idi. Axşam saat 10 radələrində Qaraxanbəyli və Təzəkənd tərəfindən böyük atışma oldu. Atışmanın səbəbi kimlərin ortasında olmağı məlum olmadı. Bu gün ərzaq tənəzzül etdi. Bu tövür un 60 manat, buğda 40 manat, arpa 18 manata pudu satıldı. Çörəkçi dükanlarmda çörəyin girvənkəsi 12 abbasıdan 8 abbasiyə tənəzzül etdi. İyun 12, seşənbə, Ramazan 15 Bu gün xəbər çıxdı ki, dünən atışma vaxtı Qaraxanbəyli kəndindən 10 müsəllah erməni Naxçıvan əhliləri kərbəlayi Musa Musayevin və Səlim bəy Fətəlibəylinin sürüləri üstə hücum edib çobanları gülləbaran edəndən sonra, bir bordanqa tüfəngi, bir tapança, 30 ədəd bordanqa patronu və 400 qoyun və keçi, 14 ulaq, bir inək və bir neçə rəs at basıb Qaraxanbəyli kəndinə aparmışlar. Bu barədə uyezd komissarı Məhəm- 74 məd Əli xan Naxçıvanski lazım olan təşəbbüsatda bulunub erməni Milli komitəsi ilə rabitədə bulundu. Camaat arasında Osman bəy həzrətlərinin müsəlmanlar tərəfindən qonaq dəvət olunmaq təməssüratı təsəwürə gəlib böyük bir sərnikunluq və dilxorluq müşahidə olundu. Sədri-komitə Diyarbəkiri cənabm işə yaramamazlığı, millətə nafe olmamaqlılığı böyük bir dərəcədə mütəəssir olub ümumi fıkrin onu sədri-komitədən kənar etmək barəsində təsəvvürə gəldi. Bu gün şayeata görə buğda və un komitənin icra etdiyi qətnamədən dolay tərəqqi etdi. Buğdanm pudu 50 m anata qalxdı. Bu gün vəbadan vəfat edən və naxoş olan keçən günlərə görə az oldu. Saat 8-ə 10 dəqiqə işləmiş qərb tərəfdən bir güllə açıldı. Axşam saat 10 radələrində erməni tərəfmdən müsəlmanlar adına bir ultimatum bu məzmunda alındı: «İki saatm müddətində bizim tutulan adamımızı ötürün. Əksi surətdə davaya hazır olmalısımz». Bu heyrətəngiz xəbər bütün müsəlman camaatını narahat etdi. Bütün gecə bu barədə müsəlmanlar tərəfindən tutulan erməni barəsində tədbirlər ittixaz olundu. Erməni deyilən aysoru imiş. O, Təzəkənd tərəfındən yox olmuş imiş. Müsəlmanların bilmərrə ondan xəbəri yox imiş. N ahaq bu tövr tələbatda ermənilər bulundular. İyun 13, çaharşənbə, Ramazan 16 Gündüz xəbər çıxdı ki, üç gün bundan qabaq Ərəzin müsəlmanlarından 3 nəfər Şeyx Mahmud kəndinə gedib işləmək üçün qayıtmayıblar. Yəqin ermənilər tutub saxlayıb və qətlə yetiriblər. Uyezd komissarı Boqdan Xalatov mahal komissarı Armenaq Ter-Qriqorova hökm göndərib məzbur adamlarm xilas olmaq hökmünü etdi. 1-ci mahal komissarı Mirzə Məhəmməd xan Əsgərov tərəfındən bir kürd övrətin aparılmaq raportu qəsri-fələqdə vüsul olundu. Saat 2 radələrində xəbər çıxdı ki, Qardaş yanında Andronikin dəstəsi Osmanlı əsgərləri tərəfmdən əhatə olunmuş. Bu xəbər cümlə müsəlmanları məsrur və dilguşad etdi. Saat 9- un yarısında 5 güllə peydərpey atıldı. Sonra barama zavodunun tərəfındən 3 güllə, Qaraxanbəyli tərəfındən iki güllə atıldı. Müsəlmanlar fılfövr həyacana gəlib bazar tərəfinə, öz sabiq səngərlərinə yüyürdülər. Belə ki, 15 dəqiqə müddətində cəmi tüfəngçilər ayaq üstə müntəziridava oldular. Şəhər komissarı Abbasqulu bəy Tahirov məhəllələrə məmurlar göndərib müsəlmanları hazır etmək təşəbbüsatında bulundu. Digər tərəfdən Tahirov cənabları ermənilərə məktub göndərib güllələrin atılma səbəbini sorduqda belə cavab sadir olundu ki, ermənilər məst olaraq şadyanalıq məqsədilə güllə atıblar, nəinki ayrı bir məqsədlə. Erməni tərəfındə Eyşi-işrətə məşğul olan Müzəffər paşa Şahbaz ağa oğlu tərəfındən həmçinin bu məzmunda bir məktub alınıb. Müsəlmanları bu 75

39 az sakit etdi. Amma yenə müdafiə üçün səngərlərdə sübhədək durdular. Saat 12-dək güllə səsi qət olundu 12 radələrində Qaraxanbəyli tərəfındən iki güllə atıldı. Bu güllələr axırıncı olub sübhədək sakitliklə keçdi. Naxoşluqdan 6-ya qədər adam vəfat etdi. Erməni tərəfindən gündüz belə bir xəbər çıxdı ki, Andronik osmanlılara qalib gəldikdə onlardan iki top almış və yazmış ki, daldan gələn erməni qoşunlarım Naxçıvanda saxlayıb, onun axırmcı əmirinin intizarmda bulsunlar. Iyun 14, pəncşənbə, Ramazan 17 Yaycı hadisəsinə dair sübh vəqti xəbər çatdı ki,andronikin qüvvəsi Araz körpüsünü dağıtmış, Yaycı kəndinə hərəkət edib həmin kəndin əhalisini qətli-qarətə düçar qılmış. Nehrəm əhli Tağı Nağdəliyevdən Milli komitə sədri namına bu məzmunda bir məktub rüsul oldu: «Xidməti-alilərinizə məlum edirəm ki, Andronikin dəstəsi İrandan övdət etdikdə Araz körpüsünü atıb Yaycı kəndinə keçmiş. Həmin kəndin əhalisinin qətlü-qarətə düçar qıldıqda kəndi tari-mar etdi. Cəmaləddin və Ərəzin kövşəni də erməni qüvvəsi ilə dolubdur. Lazımi binagüzarlıq etməkdən ötrü xəbər verirəm. Nehrəm qorxu içərisindədir. Müxlisiniz Tağı Nağdəliyev». İkinci məktub yenə ondan alındı. Məktubun məzmunu: «Xidməti-alilərinizə məlum edirəm ki, bir saat Yaycıdan Nehramçılılar qaçıb gəliblər və şəhadət ediblər ki, Osmanlı qoşunun qabağını almaq münasibətiylə İranda ermənilər Araz körpüsünün atdılar. Sonra Yaycı kəndinə hücum edib yarım saatın zərfində həmin kəndi tar-mar etdilər. Lazımi binagüzardaqdan ötrü xəbər verirəm Tağı Nağdəliyev». Bu məktubdan sonra, saat 8 radələrində Milli komitədə Xəlil bəy cənablarının bu məzmunda teleqrafi alındı: «Naxçıvan Milli komitəsinin sədrinə. Naxçıvanda bu saat Arazdan qayıdan ermənilərdən başqa 4 min erməni qüvvəsi olduğunu dəxi söylüyorsunuz. Bu 4000 mühacirdir, ya əsgərdir? Kim təxmin etmiş? Culfa geri qayıdıb? Nə qədər vardır. Pək o qədər təşviş etmisiniz. Sizi gözətliyən vardır. Yalan və doğru məlumat alıb bildirməkə qeyrət ediniz. Xəlil bəy». Andronikin qüvvəsi Culfa tərəfındən şərq tərəfi ilə Naxçıvana tərəf yürüş edirdi. Saat 3 radələrində yenə Xəlil bəydən bu məzmunda almdı: «Arazın körpüsünün atılmağı və Yaycı kəndinin taru-mar olmağı bizə məlum oldu. Nehrəm Cəhriq qəryələrinə yazm bəndləri gəlib övdət edən Andronikin qoşunlarmm şəhərə girməyinə yol verməsinlər». Saat 2 radələrində yenə Xəlil bəy cənablarından digər bir teleqraf alındı. «Osmanlı, German və Avstrya qoşunları olacaqlar. Bu qoşunlar dəmiryol xətti ilə gəlməyəcəklər. Bəlkə şose və kənd yolları ilə gələcəklər. Qoşunun varid olmadığmdan ehtiyat edirəm. Narahatçılığımıza səbəb olar». 76 Bu xəbərlər yenə iztiraba düşmüş müsəlman camaatınm təşvişdən kənar etmədi. Hamı əli qoynunda kömək istidasında bulunurdu. Məxluqat bilmərə hissdən düşüb qətl və qarəti nəzərə almışdı. Vəbadan iki nəfər vəfat etdi. İyun 15, cümə, Ramazan 18 Bu gün Andronikikn dəstəsinin Yaycı əhalisinə endirdiyi zərbələrə tab gətirməyib dala oturması xəbəri alındı. Osman Nuru bəy cənablarınm bir neçə nəfər zabitan ilə Qaraçuq köyünə çatmaq xəbəri dəxi alındı. Şahtaxtı rayonunda Xəlil bəy tərəfmdən xəbər edilmiş buğdanın parasın tədiyyə edilməsi məsələsi məhəlli-komitə iclasında məhəlli-müzakirəyə qoyulub nəticəpəzir oldu. Bu iclasda Mirzə Nəsrullah Əmirov 1000 manat verib, digər 29 nəfər tərəfındən manat verilməsi təhtiqərara almdı. Erməni əsakiri tərəfındən Duzluqdan qayıdan müsəlman işçilərinin gülləbaran edilməsi xəbəri çatdı. Saat 6 radələrində Qaraxanbəyli tərəfdən mütərəddüd güllələrin atılması müsəlman camaatın böyük bir təşvişə saldı. Nəticədə kövşəndən müsəlman qoyunlarınm erməni əsakiri tərəfmdən aparılması xəbəri bulundu. Milli komitə isə heç bir təşəbbüsata bulunmadı, məhəlli hadisədə 4 müsəlmanın qətlə yetirilməsi xəbəri alındı. Qoyun və əvvəlki sahibləri Milli komitə sədri olan Mehdiqulu xan Diyarbəkiriyə müraciət edib mütalibədə bulundular. Diyarbəkiri isə inşallah bu barədə böyük ölçülər götürrəm deyib buğun burmağa başladı. tyun 16, şənbə, Ramazan 19 Ertəsi günü, 16 iyun tarixində qoyun sahibləri Milli komitəyə toplaşıb şikayətlərində davam etdilər isə də yenə naümid qaldılar. Bugünkü iclasda hicz əmrilə buğdanm parasmm 30 min manat toplayıb buğda sahiblərinə tədiyyə edilməsi təkrar müzakirəyə qoyuldu. Cəfərqulu xan tərəfindən Andronik qüvvəsinin 4000 qədrində Naxçıvana hərəkət etməsi xəbəri çatdı. Adilağa gölünün yanmda Qaraxanbəyli erməniləri tərəfındən müsəlman əradəçilərinin tutulub cəmi varidatları ilə Qaraxanbəyli köyünə aparılmaları xəbəri alındı. Milli komitə sədri olan Mehdiqulu xan cənablarının halına təfavüt etməyib fikri zalimanəsi təqibatm da davam etdi. Andronikin qüvvəsinin Yaycı üzərinə yürüş edib zəhmətkeş kütləsinin atəşə tutulub qətlü-qarətə düçar olması xəbəri çatdı. Yaycılıların köməyinə guya İran Şücaəlamdar və Gərgərzəmindən bir qaç nəfərin 77

40 gəlməsinə mən inanmadım. Çünki bu xəbər Diyarbəkiri kimi xunrizlərin şayiəsi idi. Yaycı əhalisi ilə hesablaşdıqdan sonra Andronikin dəstəsi Naxçıvana tərəf hərəkət etməyə başladı. Bu əsnada Osmanlı qəhrəmanların Qaraçuq kəndinə çatmaq xəbəri alındı. Rabitənin kəsilməyindən dolay yəqinlik hasil olmadı. Şayiə dövran etməyə başladı. Vəbadan dörd adam vəfat etdi. İyun 17, yekşənbə, Ramazan 20 Bu gün beş yüzə qədər Osmanlı əsgərinin Qaraçuq kəndinə varid olması xəbəri çatdı. Həmçinin Andronikin dəstəsinin Culfadan və Yaycıdan Naxçıvana tərəf övdət etmək xəbəri alındı. İkinci mahalın komissarı Məşədi Hüseyn Salmanov, Məşədi Abbas Zalov tərəfındən 11 iyun tarixində axşam saat 10 radələrində Cəhriq kəndinin sakini Usub Əsəd oğlunun və Yuxarı Əjpəkişi kəndinin əhli İbrahim ağa Məhəmməd oğlunun qətlə yetirilmələri xəbəri alındı. 18 ramazan tarixli yazılmış məktub ilə Məşədi Abbas Zalov tərəfmdən Nurs və Qarababa erməniləri tərəfındən Nurs kəndinin əhliləri Şəkərəli Məşədi Əmir oğlu və Məhəmməd Allahverən oğlu, Şahbuz əhlilərindən Səfər Məhəmmədqulu oğlu, Hüseynəli Heydər oğlu, Bahar Əsgər qızı, Məhərrəm İmamqulu oğlunun tutulub Qarababa kəndinə aparmaları xəbəri verildi. Əlavə bundan çöldən üç at və üç ulaq tutub apardıqları zaman Kolanı, Gecəzur, Hənzər kəndlərinin adamlarından 14 nəfər tutub öldürmüşlər. Bir övrət və apardıqları vaxt müqavimətdə bulunan Mehdi Hacı Məhəmməd oğlunu ağır surətdə yaralamışlar. Badamlı erməniləri Daylaqlı kəndindən yüz rəs qaramal, yeddi rəs at, Daylaqlı kəndindən qovub apardıqları zaman bir adam dəxi qətlə yetirmişlər. Nurs erməniləri Şahbuz və Mahmudabad kəndlərinin çöldən 300 rəs qaramal, 5 at və ulaqlarm qovub aparan vaxt müqavimətdə bulunan çoban (naxırçı) Həsənqulu Ələkbər oğlunu güllələmişlər. Axşam saat 10 radələrində Qaraxanbəyli kəndindən şəhərə tərəf 312 güllə atıldı. Şəhər bulvarında ermənilər eyşü-işrətə məşğul olaraq musiqi çaldırırlar. Bu gün vəbadan şəhərdə əksər mühacirlərdən 20-yə qədər müsəlman vəfat etdi. Şəhər küçələrində üfunətin çoxluğundan keçmək ohnurdu və ilə axər... Gecə saat 1-də Qaraxanbəyli tərəfmdən 2 güllə açıldı. İyun 22, cümə, Ramazan 25 İran Culfasma Osmanlı qüvvəsinin çatması və Andronikin dəstəsinin Ordubada tərəf hərəkət etməsi və guya Ordubad əhalisini tərksilah etməsi xəbəri çatdı. Böylə şayiə çıxdı, guya Culfa məbərində Andronikin 78 dəstəsi tərəfındən 4 nəfər Osmanlı əsgərlərindən tutulub erməni Culfasına göndərilib, həmin əsgərləri erməni öldürüb, başlarını gülxanaya atmışlar. Bu gün bazardan məmurları tərəfındən bir naxoş adamın taçkaya qoyulub aparmasını gördüm. Əhvalatı sorduqda qəbirstana aparılıb dəfn olunmasmı düşünürdüm. Filfövr taçkanı saxlayıb biçarə xəstəni bunlarm əlindən xilas etməyə müvəffəq oldum. Sonra bir qədər ianə toplayıb xəstəyə verdim və ona lazım olan məmulatı hazırladım. Ertəsi gün xəstə yaxşılaşıb ayağa durdu. Demək diri-diri qəbirə göndərilən adam xəstə deyilmiş. Bəlkə ancaq bu hala düşmüş idi. Naxoşlardan iki kişi, bir övrət vəfat etdi. Andronikin dəstəsinin Əylisdə olmaq xəbəri alındı. İyul 1, yekşənbə, Şəwal 5 Bu gün sübh tezdən xəbər çatdı ki, Andronikin dəstəsi Xanağa kəndinə hücum edib, əhalini qətlü-qarətə düçar qılmış. Dağlara fərar edib pənah aparan müsəlmanların təqibatından əl götürməyib bunları gülləbaran etmiş, xilas olanlardan 2 nəfər ağsaqqal adam mahal komissarı olan Məhəmməd Əli xan hüzuruna gəlib məlumat vermişlər. Bunların sözlərindən Xanağa kəndində 400 nəfərədək müsəlləh erməni qüvvəsi vardır. Yaralılar və ölənlər məhəlli hadisədə qalmışlar. Məşhur, rəşid cavanlardan həm də Kərbəlayi Hüseynin oğlu Sultanqulu və kəndin mollası Hacı molla Əli tamam külfəti ilə bir yerdə qətlə yetirilmişlər. Kənd bir parça alov içərisindədir. Sübhdən başlamış axşam gününün qürubunadək dava davam etmiş. Bu xəbər Naxçıvan müsəlmanlarını başqa bir qorxuya düçar qıldı. Belə ki, dükan sahibləri dükanlarının əşyasını evlərinə daşımağa başladılar. Polis məmurları isə müxalifətdə davam edirdilər. Bu barədə Məhəmməd Əli xan Şahtaxtına Xəlil bəyə telefon vasitəsilə məlumat yetirdi. Naxçıvan camaatı Andronikin intizarmda bulunub davaya hazır idi. Gündüz saat 2 radələrində Qaraxanbəyli kəndində 2 nəfər müsəlman ermənilər tərəfmdən qətlə yetirilməsi xəbəri Çatdı. Həmin kəndin tərəfmdən tək-tək olaraq 20-dək güllə açıldı. Müsəlman övrətləri evlərdə qorxuya düşüb əşyalarmı pünhan etməyə başladılar. Erməni tərəfindən siqnal güllələri atılmağa başladılar. Davanm əvvəlindən indiyədək millət xadimi olan Mustafa Çavuş cəmiyi müsəlman məhəllələrinə yüyürüb saat 8 radələrində Şeyx Mahmud kəndi yanında ermənilər 4 nəfər müsəlman tutub aparıb və bunlardan birinin Adil ağa gölünün yanında öldürmək xəbəri çatdı. Axşam saat 9-da erməni Milli komitəsi tərəfindən Müsəlman Milli komitəsi adına bir məktub almdı. Məktubun mündəricatı belə idi: «Heydər Binanigar 1 nəfər erməni Taxtaqanm öldürmüş. Buna əvəz olaraq ermənilər də 1 müsəl- 79

41 man öldürmüşlər. Qalan müsnlmanları Hcydər Binanigarını həbsə alandan sonra apara bilərsiniz». Digor xəbər çatdı ki, guya Osmanlı qoşunu Culfaya varid olduqda erməni qüvvəsi ona qarşı çıxıb müharibə etmiş Şeyx Mahmud kəndi tərəfində tutulan müsəlmanların diri ohnaları haqqında xəbər alındı. Müsəhnan qaravulları səngərlərdən əl götürməyib müdafiədə bulundular. Bu günün tarixi belə keçdi. İyul 4, çəharşənbə, Şəvval 8 Bu gün sübh tezdən Andronikin dəstəsinin Nehrəm üstə hücum edib Nehrəm əhalisini top və pulemyota tutması xəbəri çatdı. Atışmanm səsi şəhərə gəlirdi. Şəhər camaatı böyük iztiraba düşdü. Şəhər silahçıları Milli komitəyə toplaşıb erməni üstə hücum etmək xülyasında bulundular. Milli komitə bu təklifi rədd etdi. Məşədi Məhəmməd bəy Camalbəyov başladı: «Hər kəs dəva adı çəksə isə mən onu öldürrəm». Bu sözü Hacı Mehdi Bağırov təkrar etdi. Silahlılar peşman bir surətdə Milli komitədən çıxıb səngərlərə getdilər. Qaraxanbəyli kəndindən şəhərə tərəf güllələr açılmağa başladı. Müsəlmanlarm tərki-silah olması haqqmda Xarazyan tərəfindən üçüncü təklif olundu. Qoşadizə və Şəkərabad kəndlərindən müsəlmanlar şəhərə toplanıb dəxi qayıtmaq istəmədilər. Şəhərdə güllələr erməni tərəfındən müsəlman hissəsinə tək-tək atılmağa başladı. Nehrəm hövalisinə şəhərdən kömək göndərmək mümkün olmadı. Fəqət Hacı Heydər Dünyamalı oğlu və Məşədi Heydər Əkbərov getdilər. Nehrəm üç tərəfdən od içində bulundu. Milli komitə tərəfindən bütün müsəlman kəndlərinə məktublar göndərilib hamısmm bir yerə toplanıb şəhərdən qovğa qalxan kimi yürüş etmələri təklif olundu. Xəbər çatdı ki, Şahtaxtı kəndindən Qaraçuq kəndinə Osmanlı suvari qüvvəsi varid oldu. Nehrəmə gedən adamlardan Lütfəli bəy Kərbəlayi Həsənqulu oğlu axşam saat 6 radələrində Naxçıvana qayıdıb belə məlumat verdi ki, Andronikin dəstəsi böyük qüw ə ilə Nehrəmi əhatə etmişdir. Nehrəm əhalisi müqavimətdə bulunaraq böyük bir qələbə çalmağa müvəffəq oldu. Andronikin dəstəsi tab gətirməyib böyük bir tələfat ilə geriyə oturmağa məcbur qaldı. Bunlara kənd dənkənar Nehrəm arxı yanmda bulunan evlərə ermənilər od vurub yandırmağa müvəffəq olmuşlar. Buna baxmayaraq şiddətli dəva davam edir. Naxçıvandan gedən adamlar Hacı Heydər, Məşədi Heydər böyük bir cəsarətlə erməni qüvvəsini yarıb Nehrəmə daxil oldular. Şəhərdə gecə sübhədək atışma tək-tək oldu. Andronikin dəstəsinə böyük bir tələfatm vurulması və 60-a qədər silahın nehrəmlilər tərəfindən almması xəbəri çatdıqda, şəhər müsəlmanları arasm da böyük bir məsərrət gördü. 80 İyul 11, çaharşənbə, Şəwal 11 iyuldan - 18 iyuladək komissar Məhəmməd Əli xan, zabit Mahmud bəy, Əfəndi Fazil qəzaya çıxıb Nehrəm, Qaraçuq və Bulqan kəndlərindən 200-ə qədər yerli əsgər toplayıb şəhərə gətirdilər. Saat 5 radələrində Camaat nümayəndələri bələdiyyə idarəsinə toplanıb yeni təyin və varid olmuş Türkiyə XI alay komandam mütəsərrif Sürəyya bəyə təqdim olundu. Sürəyya bəy kəndisini hazirunə təqdim edib ittifaq ittihad, vətən dust və millətpərəstlik haqqmda uzun-uzadı bir nitqiyyə irad etdikdə, camaat tərəfındən gurultulu alqışlara alındı. Sonra Milli komitənin ləğv edilib yerində jandarma, ədliyyə və bələdiyyə idarələrinin bərpa edilməsini söylədi. Jandarma komandanlığma Məhəmməd Əli xan, ona müavin Qəni bəy Yəzirov təyin edildi. Bələdiyyə idarəsinə rəis Cəfərqulu xan və əza Hacı Abdulla Şeyxov, Tağı Nağdalıyev təyin edildilər. Ədliyyə məhkəməsinə Şeyx Kərim Axundzadə, Cabbar Kələntərov, Vəliağa Kəndlinski, Abbasqulu bəy Tahirov və İbrahim paşa Kəngərlinski dəxi təyin olundular. Yeni təşkil tapmış idarələr kəndi vəzifələrini daşımağa başladılar. Mütəsərrüf tərəfmdən müsəlmanlardan bulunan yəğmanın toplanması əmri sadir oldu. Təzəkəndə fərar edən 35 nəfər ermənilərin müştərək ərizəsi Cavad bəyə təqdim edildi. Ərizəyə verilən cavab bəlli olmadı. Bir neçə günlərdə fəqət idarə və təşkilat işlərinə səy edildi. İdarələr başında yenə ali siniflərdən olanlar olub hərə öz bildiyin bitirməyə başladı. «Burda mənəm Bağdadda kor xəlifə» misalı yeni təşkil tapmış idarələrdə göründü. Yekşənbə 11 - şənbə, 18 Məmurlardan bir neçələri təqyiri-təbdil olundular. Jandarma komandam müavini Qəni bəy Culfa əşyai-ənbar məmurluğuna təyin oldu. Bələdiyyə rəisi Cəfərqulu xan kəndi mənsəbindən kənar olub, qardaşı Rəhim xan onun yerini tutdu. Naxçıvan qəzası nahiyələrə təqsim olub, nahiyə müdirləri intixab olundular. Sabiq komissar İbrahim bəy Qədimov Şərur nahiyyəsi müdirliyinə və sabiq şəhər pristavı Cabbar ağa Vəzirov şəhər polis məmurlarma intixab olundular. Naxçıvan qəzasınm Şərur həvalisinin xəritəsi Rəşid bəy Əfəndiyev, Mirzə Bağır Əliyev və Mirzə Kazım Qulubəyov tərəüərindən çəkilməyə başladı. Şəhərdə məhəllə muxtarları təyin olub, məhəllələlərə aid əmrlər bitməyə başladı. Buğdanm putuna 16 manat və çörəyin funtu 50 qəpik məzənnə qoyulmaqdan dolayı, cəmi çörəkçilərin dükanları qapalamb çoxkülfətlilər ac qalmağa məcbur oldular. Bələdiyyə rəisinin təşəbbüsü bu barədə heç 81

42 görünmədi. Mətruk erməni evləri bələdiyyə tərəfmdən müzaibəyə qoyulmağa başladısa da heç bir nəticə hasil olmadı. Müstədilər gündə bir dəfə olaraq bələdiyyə idarəsinə toplanıb naümid geri qayıtdılar. Əhalinin zərərdidə olanları böyük bir narahatlıq təsəvvürə gətirirdilər. Yerli və yeni əsgərlərin dala qayıtmaq qərardadı olub evlərinə qayıtdılar. Rus əhalisi Ordubaddan Naxçıvana variq olub Tiflisə göndərildi. Səfər 23, şənbə Bu gün saat 10 radələrində şəhər əhaliyyati məscidi- camedə toplanıb Əmirov cənabları tərəfmdən ümumə böylə izahat yetirildi: 1) Müsəlman əhalisinin dövləti-aliyeyi-osmaniyyəyə tabe və ilhaqı. 2) Naxçıvan əhalisinə dövləti-osmani tərəfındən tüfəngin verilməsi. 3) Naxçıvan əhalisinə toplarm, pulemyotlarm və lazım olan miqdarda fışəngin verilməsi. 4) Naxçıvanda Milli şuranm təşkil olunması. 5) Şəhər varidatmın təmamən Milli şuraya verilməsi. 6) 28 min manat nəğd pulun hökumət-osmaniyyə tərəfmdən iadə edilməsi. 7) Gümri şəhərində əsakir və zabitlərin Qafqaz cəbhələrində qalması barəsində. Çəkilən teleqraf barəsində. 8) Salmas tərəfindən Qarsa varid olan Sərdar şüca və Mükərrəməl Hüm ayun cənabları ilə mürəxxəslərin rabitə bulunmaları. 9) Qarsda məscidəs-səltənə ilə bunların görüşü. Naxçıvan camaatm halınm Sultan həzrətlərinə ərz olunan ricası. 10) Əmirov cənabın Türkiyə ordusunun Naxçıvanda qalmağma dair ingilis, italyan, firəng və Amerika səfarətlərinə teleqraf göndərmələri. 11) Bu barədə Qarsm mütəsərrifı Hacı bəy cənablarınm İstambula teleqraf göndərmələri. 12) Ermənilərin silahsız kəndi yerlərinə müraciət etmələri. 13) Müsəlmanların şəhərdən fərar etmələri, məmnu və müdafıəyə bulunmaları. 14) İbrahim bəyin dəstəsinin ən qərib zamanda Naxçıvana gəlməsi. 15) Qafqazda Türkiyə zabitlərinin könüllü olaraq qalmaları. 16) Qars Milli şurasma Əmirov tərəfmdən 10 lirə verilməsi. 17)Türkiyə hökuməti ilə İngilis hökumətinin dostanə əlaqədar olması. 18) Andronikin dəstəsinə Qafqaz vəkilləri tərəfindən ultimatum verilməsi. 19) Ermənilərin yəhudilər kimi yaşamaları ) Yerli əsgərlərə əlbəsə və ərzaq verilməsi. 21) Araz-Türk hökumətinin təşkili. 22)Qarsda Milli şuranmı guşadı. Bu izahatdan sonra əhali tərəfındən mütəsərrif idarəsinin heyətinə təzə mütəsərrif sabiq Əli Şəfıq bəy cənablarınm yerinə təyin edilmə ixtiyarı verildi. Sonra məclisə xitam verilib heyəti-hökuməti məhəlliyə rəisi Əli Şəfiq cənabların hüzuruna gedib, orada Mirzə Nəsrilluh Əmirov cənabları hökuməti-məhəlliyə rəisi nöqteyi-ittifaqi-ara ilə təyin olundu. Səfər 28, seşənbə Bu gün saat 12 radələrində hökuməti-məhəllə rəisi Əmirov cənabları polis müdiri Abbasqulu bəy Tahirov və bələdiyyə rəisi Hacı Mehdi Bağırov cənabları ilə... köyünə getdilər. Araz-Türk hökumətindən mühacirət edən nümayəndələr Məsuməli Binənigarı və Nehrəm əhli Kərbəlayi M uxtar Naxçıvana varid olub Mirzə Nəsrullah Əmirovun hökumət tərəfındən əzl edilib, yerinə Mehdiqulu Diyarbəkirinin təyin edilmək xəbəri bir qaç nəfərə səbani olaraq yetirildi. Əlavə olaraq bələdiyyə rəisi Hacı Mehdi Bağırov cənablarınm əzl edilmək xəbərindən digər bir məlum at yetirmədilər. Rəbiıil əwəl 4, yekşənbə Bu gün Araz-Türk hökumətinin maliyyə naziri Qənbərəli Binənigari Qəmərli nahiyyəsindən Naxçıvana gəlib siyasətimizə dairə izahat verməyindən dolayı Naxçıvan əşrafı saat 4 radələrində Naxçıvan əhli Hacı Hüseynəli Qurbanovun evinə ehzar olunub məzkur Binənigari tərəfındən böylə izahat iclasa təqdim olundu. İrəvan əhli Pənah Xanzadə, Əli xan və Mirbağır ağa iki gün bundan iqdam Uluxanlı qəryəsinə gəlib camaatı məscidə yığıb müsəlmanları erməni hökumətinə dəvət etmişlər və inandırmışlar ki, etilafiyyə dövlətləri tərəfmdən İrəvan quberniyası erməni ixtiyarına verilibdir. Bu barədə hətta qəsəm yad etmişlər. Uluxanlı müsəlmanları bunlara inanıb erməni hökumətinə, təbəəiyyat etməkliyi vəd etmişlər. Bunlar İrəvana müraciət edəndən sonra müsəlmanlar erməni hökuməti adma müraciət edib bunları ziri-idarələrinə alıb təslim olmaqlarını bəyan etmişlər. Bundan dolay ermənilər İrəvanda bir cəşn bərpa edəndən sonra Uluxanlaya gəlib müsəlmanları vadeyikazibələr ilə fırib edib təslim olmaq imzasın alıb. Bir gün sonra 24 saat zərfındə müsəlmanları silahdan çıxmağa və ərzaqdan yediyinə iki müqayisəsində altıncı erməni polku üçün toplamağa və topa etmək ultim atum u vermişlər. Bu əhvalatdan sonra bir neçə adam Qəmərli qəryə- 83

43 sinə gəlib bu xəbəri əhaliyə yetirdikdə, Qəmərli müsəlmanları xofa düşərək oradan bir qədər xanivadelər İran tərəfinə fərar etmişlər. Və mabəqisi naəlac olduqlarından erməni hökumətinə təslim olmağa razılıq göstərib, yerlərində qalmışlar. İşin böylə pərişan olduğundan dolay Araz- Türk hökuməti rəisi Əmir bəy qeyri-üzvləri ilə bahəm Qəmərli qəryəsindən Şərur nahiyəsinə keçmişlər. Bundan istifadə edərək ermənilər yürüş edib Qəmərli qəryəsini tutub müsəlmanların evlərinə və ərzaqlarına sahib olmuşlar. Şərur nahiyyəsinin camaatı isə ittifaqi-ara ilə müdafıədə bulunub erməni taifəsini içlərində qoymamaq fıtvasmı möhkəm edib istehkamatlarm möhkəmləndirmək üçün bəndərlərə əsgərlər göndərmişlər. Bu əhvalat Naxçıvan əhalisini xuni-xofa və həyacana gətirib, bəzi goftugulərdən sonra ittihad edib ermənilərin qabağm almaq və bunları şəhər və həvalisinə buraxm am aq fıtvası əmələ gətirmişlər. Rəbiül ovvəl 13, seşənbə Bu gün Xoy şəhərindən general sərdarşüca tərəfmdən böylə bir məktub almdı 1. Ermənilərin qüwəyi-əsləhə və topxanasının müfəssəl izahı, hansı istiqamətlərdən hərəkati əsgəriyyə yapırlar və onların komandanı kimdir. Qaç tərəfdən təərrüz vüqubulov ricət hansı tərəfdən yapacaqlar. Əhalinin coluq-cocuqlarının ricəttən 45 saat əwəl M akuya göndərilməyi rica olunur top, 2 miralyoz laəfəl 500 süvari ilə gələcəyəm. İstiqaməti hərəkətin M aku təriqi ilə Şahtaxtına gələcəyəm. 3. Çünki bura əhalisi fəqir düşdüyünən buradaca tədarük etmək mümkün olmamışdır. Süvari və topçulann iaşələrini təyin etmək üzrə laəfəl iki min lirə altun sürətlə irsal edir, sonra mövcud bulunan süvari və topçu sürətlə buradan hərəkət etdirə bilərəm. General sərdar şücar. Saat 10 radələrindən hökuməti-məhəlliyyə rəisi Əmirov tərəfmdən əhaliyi Naxçıvan məscidi - cəmeyi ehzar olunub, məzbur paramn toplanması məhəlü müzakirəyə qoyuldu. Əhali isə para toplamağa iğdam etdi. Bu əsnada Şahtaxtı qəryəsində böylə bir telefon ahndı: «Naxçıvan Kərim xan. Yengincə kəndinə Naxçıvan qoşunu və bütün zabitan geriyə qayıtdılar. Şərur dəva yapmaq istəmir. Ermənilərə təslim oldular. Xəlil bəy qoşun ilə Şahtaxtma gələcək. Hərbiyə-naziri Yavəri Davud». Bu telefon camaat arsında oxunan kimi əhali xofa düşüb para toplamaq natamam qahb, hərə kəndi dükamna və ya evinə getməyə başladı. Hökuməti-məhəlliyyə rəisi Əmirov əşrafı ilə bahəm hökumətə gəlib telefon başında oturub əhvalatı təhqib etdi. Heyətin fıtvasma bina əhali-naxçıvan şəhəri təxliyyə etmək fıkrinə düşdü. Hətta axşam qatar ilə 500 nəfərdən ziyad erkək və qadın Culfa tərəfmə hərəkət etdi miladi, 30 dekabr Bu gün Şərur nahiyəsindən Naxçıvan qəzası baş komandanı Kərim xan tərəfmdən telefon vasitəsilə böylə bir məlumat hasil olmuş: 1) Naxçıvandan İrəvanə İran nümayəndələri ilə birlikdə gələn nümayəndələr Naxçıvan tərəfə Şərur nahiyəsində keçməlidirlər. 2) Əraminə qoşunun sərkərdəsi Yaponnam Dərəlgiz nahiyəsində əramini hüdudun ayırmaq təşəbbüsatında bulunur... 3) İran dövləti tərəfındən Naxçıvan əhalisindən İrana tabe olmaq və bu barəda Naxçıvana gəlib əhalidən imza alan bir nümayəndə, İrəvandan övdət edən zaman Şərur nahiyəsində baş komandan Kərim xan tərəfindən vasitəsi olmadığından dolay tutulub bir qədər təxir düşəndən sonra buraxılmış. Bu nümayəndə Maku dəmir yol təriqi ilə İrana keçmiş. 4) İran kazakları Şərur nahiyəsi tərəfındən Naxçıvan əsakirinə atəş açdıqda, Naxçıvan əsakiri sakit durub cavab verməmiş. Baş komandan Kərim xan həzrətləri bu hadisədən dilzədə olaraq, Maku Sərdarı cənabına müharibə etmək üçün ultimatum vermiş. 5) Türkiyə ordusunun 9-cu fırqəsi Aralıq Baş kəndinə gəlib dolmuş və ərzaq alati-hərbiyyə ilə Xoy şəhərinə çatmış. 6) Cumartir qəryəsindən bir nəfər daşnaq Naxçıvan əsgərlərilə sözü olarkən Naxçıvan zabitlərindən Mir Cəfər Seyidov Mumil əleyhi qətlə yetirmiş. 7) Andronik tərəfmdən ingilis nümayəndələrinin Naxçıvana gəlmək fıkrində olmaq xəbəri miladi, 1 yanvar Erməni vəkillərinin bizlərə təklifı belə oldu: 1) İrəvandan Dəhnə boğazmadək erməni ixtiyarında, oradan Naxçıvanadək müsəlmanlar ixtiyarında olsun. 2) Erməni şamandafıri İrəvan və Tiflis tərəflərində Dəvəliyədək gəlsin, amma müsəlman şamandafıri Culfadan məzbur nöqtəyədək. Nə erməni şamandafıri müsəlman hüduduna keçsin və nə də müsəlman şamandafıri müsəlman hüduduna. Fəqət iki millət mabeynində ticarət üçün gediş və gəliş olsun. 3) M üsəlmanlar İrəvan ermənilərinə 12 min pud buğda, pudu 6 manat hesab olaraq versinlər. Müsəlmanlar (hökuməti-məhəlliyyəyi-məclis idarəsinin üzvbri) əblxüsus hökumətiməhəlliyyə rəisi Hacı Mehdi Bağırov bu təklifı məmnuniyyət ilə qəbul edib şərait möhkəmlədi. Sonra həzrəti-vala cənabı vəliəhd tərəfındən göndərilən nümayəndə (xəlifə) hökuməti-məhəlliyyə rəisi Hacı Mehdi Bağırov cənabı ilə şəhərə çıxıb gəldikdə bir çox suallar vermiş, məsələn: 85

44 1)Kəlisalar nə üçün məxrubə halına gəlmiş və Kalisa həyətində atlar bağlanmış? 2) Bu şəhərdə qaç nəfər erməni və müsəlman var imiş? Əraminə tayfası fərar edəndən sonra 15 min əhali azalmış, 9 minə yenmiş (6000 əraminə tayfasıdır). 3) Nə səbəbə kilsə minarəsi toplanıb, zərbələnibdir? 4) Müsəlmanların və ermənilərin istehkamatları nərədən nərəvədir? 5) Bu şəhərdə əsir olaraq qalmış bir neçə nəfər erməni tayfa fəzl zindəkanlıq edirlər? Bu suallarm hamısma Bağırov cənabları lazım olan cavabx və izahatı verəndən sonra məzbur xəlifəni şəhər həbsxanasına aparıb orada yaşayan dərzi, çəkməçi, dəmirçi sənətkarları olan erməniləri ona göstərdi. Xəlifə əsirlər ilə erməni dilində göftugu edib, sonra düşərgahinə müraciət etdi. İngilis nümayəndəsinə gəldikdə hərçənd ki, əlində sənəd və vəsiqəsi yox idi və bu zatın ingilis nümayəndəsi olmağı əhalini böyük bir iştibahə gətirdi. Bağırov cənabı və Naxçıvan xəvanini ona əqlə gəlməyən ehtiram qoyub, hətta zəbani əcz ilə bu zata müsəlman halını söyləyirdilər. Məzbur ingilis nümayəndəsi təcili surətdə İrəvana övdət etmək təmənnasmda bulunurdu miladi, 19 yanvar Hökuməti-məhəlhyyə rəisi Cəfərqulu xan tərəfmdən Naxçıvan əhaüsi məscidi-cameyə ehzar olunub axşam Kəlbəh xan tərəfındən vüsul olunan telefonoqrammanın məzmunu əhahyə elan olundu: «Biz Dəvəli nahiyəsinə yetişdikdə müharibənin və əraminə qoşununun tərəfmdən şiddəth olan hücumun qarşısına çıxdıqda, bunlar ilə müharibə yapdıq. Ertəsi gün dəmiryol xətti ilə ingilis general-qubematoru ingihs əsgərləri ilə buraya yetişdikdə, erməni zabitinə əmr etdi ki, kəndi hüdudu olan Yuva qəryəsinə çəkihb müharibəni qət etsin. Erməni generah Primov general-qubemator Luqitovun təkhfınə etriaz etdiyi təqdirdə göftuguya başlamış, sonra general-qubemator Luqitov qəzəbaludə kəndi əsakiri ilə İrəvana övdət edib, Kəlbəli xana tapşırmış ki, cəbhələrdə müsəlmanlara elan etsin ki, nəbadə müharibə üçün atəş saçalar və əlavə olaraq dəmiryol xəttini Naxçıvanadək mühafızə etsinlər». Mümileyh üç günədək Naxçıvana gəlməhdir. Məzbur Luqitov müsəlmanları idarə etmək üçün Naxçıvana gəhr miladi, 24 yanvar Bu gün müəfəttiş komisyonu Hacı Mehdi Bağırov barəsində etdiyi təftiş aktını axşım saat 7 radələrində Naxçıvan hökuməti-məhəlliyyə 86 iclasında oxunduqdan sonra Hacı Mehdi Bağırovun sabiqdə etdiyi xəyanət mövcibincə Naxçıvan müstəntiqi məzbur təftişnamənin verilib Bağırov cənabm təhti-məsuliyyətə almaq qətnaməsi oxundu. Məzburun məsul olmağma fəqət bir telefonoqrama* olmuş. Məzbur telefonoqramanın məzmunu böylədir: «Şərur ingilis nümayəndəsinin verdiyi məlumatdan böylə anlaşılır: Naxçıvan, Şərur, Ordubad, Dəhnə, Qəmərli, Qanzak və Hakəza yerlər əraminə ixtiyarmda qalmalıdırlar. Və Naxçıvan müsəlmanları da onlara tabe olmalıdırlar. Bizlər bunlara razı olmadıq. Sizlərdən xahiş olunur... Naxçıvana göndərəsiniz...» İmza edilibdir Kərim xan, Kəlbəli xan və Hacı Mehdi tərəfındən. Kərim xan və Kəlbəli xan cənablarmm bu əhvalatdan qətiyyən xəbərləri yoxdur miladi, 25 yanvar Bu gün 19 yanvar tarixdə mündəric ingilis general-qubernatoru bir qaç nəfər əsgərlər və əramənə nümayəndələri ilə Naxçıvana saat 11 radələrində varid oldu*. Məzbur qübernator ilə bir nəfər ingilis konsulu İrana getmək üçün gəlmiş. Bunları şəhər stasyonunda yerli müsəhnan əsgərləri və zabitlər və şəhərin əşrafı istiqbal edib təntənəli bir surətdə Naxçıvana yetirdilər. Məzbur əfradlar Bəhram xanm evində əylənib şəhərin bəy və xanlarından mütəşəkkil bir ziyafət məclisi (camaat parəsi ilə) bərpa olub, eyş və işrət olundu. Sazandar dəstəsi dəvət olunub axşam saat 8 radələrinədək kef yapıldı. Bu məclisdə nə mətləblər barəsində köftugu olunmağa bu gün məlum olmadı miladi, 26 yanvar Dünki məclisdən bir məlumat hasil olmadı. Fəqət münadi Naxçıvan əhalisinə elan etdi ki, ingilis general-qubernatorunun əmrinə görə Osmanlı lirəsi 25 manatdan əskik olunmamalıdır. Bu gün bir heyət dəmiryol xəttini təmir etmək üçün ingilis fəhləsi şəhər stasyonuna varid oldu. Nə işdən tolayıdı, cənabi-həqqə məlumdur. Qeyd: Gəncə - Azərbaycan tərəfdən Ordubad vasitəsilə Naxçıvana göndərilmiş məktub oxunmadı. (?) Məzbur məktubda Naxçıvan, Şərur, Qəmərli və İqdir tərəfləri Azərbaycanm ixtiyarma keçməsi, Naxçıvana milyon pul buraxılması vəd olunmuşdur. Məktubda əhəmiyyətli sözlər çox idi. Çifayda ki, ortaya çıxmadı. * Bu telefonoqramların eyni gələcəkdə dərc olunar. tndi fəqət müxtəsər məzmunu hüzurunuza yazılıbdır. * General-qubernatorun varid olmaq münasibəti ilə hökumət dairələrinin içərilərində və qabaqlarmda bulunan islam sanqaçı (Ay və ulduz) hökuməti-məhəlliyyə rəisi qərardadı ilə götürülüb gizləndi 87

45 1919 miladi, 30 yanvar Bu gün hökuməti-məhəlliyyə rəyasətinin dün gün dərc etdiyi bəratulqol məvacibincə saat 3-də Naxçıvan əşrafından bir qaç nəfər hökumətə ehzar qılınıb Naxçıvan, Ordubad, Şərur müsəlmanlarmm hansı hökumətə tabe olaraq, ziri-idarəsində yaşamaq məsələsinə gəldikdə mütəsərrüfə Cəfərqulu xan həzrətləri 5 nəfərdən mürəkkəb olan komisyon intixab edib, lazım olan hökumətlərə aid bir qaç material cəm etmək və sonra məhəlli müzakirəyə qoymaq təklifı olundu. Bu təklif 4 saat tamam müzakirə ediləndən sonra Bağır Rzayev, Cabbar Məhəmmədov, Xəlil ağa Hacılarov, Mirzə Abbas Qədimov və Hüseyn Cavid cənablarınm ixtixab olmaları təhtiqərara almdısa da, mumilileyhlərdən Hacılarov maədə 4 nəfəri bu əmri bitirməkdən etiraz etdiklərinə binaən məclis natəmam olub, məsələ həll olunmadı. Məclis qapalı elan olub əhali pərakəndə oldu miladi, 2 fevrai Bu gün Azərbaycana Gəncə tərəfmdən göndərilən zabitlərin Ordubad şəhərinə vürud etmək telefonu hökumət dairəsində alındı. Hökumət isə zabitlərin qabağma Naxçıvandan Culfaya onları şəhərə gətirmək üçün tren göndərdi miladi, 5 fevral Bu gün balada mühərrir zabitlərinin saat 5 radələrində Naxçıvana varid olmaq xəbəri telefon vasitəsilə almdıqda, Mirzə Nəsrullah Əmirov cənabının evində mehmanlar üçün ziyafət məclisi hazırlandı. Əsgərlər isə fövc-fövc milli nəğmələr oxuya-oxuya saat 12-dən başlamış şəhəri dövr edib çalğı ilə şəhər vağzalına yürüş etdi. Əhaliyə gəldikdə dükanları bağlayıb şadyanalıq ilə stasyona tərəf getməyə başladı. Məktəb cocuqları milli bayraqlar altmda milli nəğmələr oxuya-oxuya müsəlmanların müşayiəti ilə şəhərdən dişarı çıxıb möhtərəm zabitləri istiqbal etməklikdə müntəzir idilər. Bu gün şəhər eydi- Novruza bənzər bir hala çöküb hər bir fərdin üzünə diqqəti-nəzər etdikdə, sərvərlik və cəşniasari aşkar olurdu. Müxtəsər sabiqdə üz verən aləm əfza və təzyiqatlar bu gün əhali tərəfmdən bilmərrə məhfı-xatir olub, fəqət şadyanalıq bərpa idi. Saat üç radələrində İrəvandan terən şəhər stasyonuna varid olduqda, Naxçıvan həvalisindən on beşə qədər ermənilərin Amerika nümayəndələrinin müşayiəti ilə gəlmələri əhalinin məzbur şadyanalığmı pozub ştabda bulunmalarma bais oldu. Məzbur erməniləri şaiyata və ermənilərin 88 verdikləri izahata nəzərən Naxçıvana ingilis general-qubernatoru ehzar etmiş. Müxtəsər bunlarm Naxçıvana gəlmələri Naxçıvan əhalisini böyük bir qüssə və ələmə düçar qıldı. Gəncədən Naxçıvana azim olan zabitlərə gəldikdə bunlar vaxtı-müəyyəndə varid olmalarmdan əhali naümid olaraq şəhərə qayıdıb, hərə kəndi evinə getdi. Axşam saat 10 radələrində zabitlərin şərəfınə Əmirov cənabmın evində şəhərin əşrafı cəm olduqda böyük bir ziyafət bərpa olub, cürbəcür nitqlər irad oldular. Ziyafət gecə 4-ün yarısmadək çəkib sonra hazirun zabitlər ilə xüdahafız etdilər. Və zabitlər isə şəhərdə bulunan mehmanxanaya gəlib, orada rahat oldular miladi, 6 fevral Bu gün saat 10 radələrində şəhər bulvarının qabağında yerli əsgərlər parad münasibətilə hazır olduqda tazə varid olan zabitlər və bunların polkovniki (minbaşı) Qubuşov əsgərləri qarşılayıb, bunları hissləndirmək və cürətləndirmək üçün rus dilində bir nitq irad etdi. Sonra verdiyi icazə mövcibincə kəndi yerlərinə gedib əhali isə şad-xürrəm dükanlarm a övdət etdilər miladi, 7 fevral 1) İrəvanda ermənilərə yardım edib, milləti-islamı onlarm zire dəstinə verib, qətlü-qarətə bais olan xainlərdən bir nəfərə bolşeviknam, bu gün saat 12 radələrində, Hacı Əli Adıgözəlzadənin çayçı dükanında Naxçıvan cavanlarından 2 nəfərlər tərəfmdən güllə vürülüb, qətlə yetirildi. Qatillərin* kimlər olduqları məlum olmadı. 2) Şəhər münadisi tərəfmdən Naxçıvan əhalisinin 11 radələrində yarım saat məscidi-cameə cəm olub, təzə Azərbaycan hökuməti tərəfmdən şəhərimizə varid olan minbaşınm izahatma müstəmə olmaq üçün çağrıldı miladi, 8 fevral Necə ki, fövqdə zikr olunmuşdu bu gün saat 11 radələrində camaat səqirən və kəbirən məscidi-cameyə toplandı. Məscidin içərisində yer olmadığma binaən əhali məscidin balkonlarına və həyətinə toplanıb tazə varid olan nümayəndələrin intizarım çəkirdilər. Məzbur nümayəndələr müəyyən edilmiş vaxtda məscidə təşrif-fərma oldular. Bunlar Bakı Milli şurasınm və sülh konfranısmın üzvü, Gəncə əhli idilər. Minbər * Qatillər Naxçıvan terror dəstəsinin üzvlərindən idilər. Ad veraıək lazım olmadı. 89

46 üzərinə qalxıb istiqlalımıza, məişətimizə və təşkilatımıza dair bir nitq söylədikdən sonra, Qafqaziyyədə Azərbaycan hökumətindən maəda digər bir hökumətin bulunmamasın və olmadığmı bildirdi. Əhali və hazirun uca səsilə «Yaşasm Azərbaycan hökuməti» qışqırandan sonra kəndlilərin Azərbaycan hökumətinə ilhaq etmək və məzbur hökumətin zireidarəsində yaşamaq məmnuniyyətin izhar etdi miladi, 9 fevral Bu gün saat 11 radələrində Milli şuranm təşkili və güşadı üçün Şərur, Vedibasar, Cəhriq, Əlincəçay, Nehrəm və Naxçıvan nümayəndələri Naxçıvan bələdiyyə idarəsinə cəm oldular. Məclis Cəfərqulu xan Naxçıvanskinin sədarəti ilə güşad oldu. Müzakirə vaxtı Naxçıvanm baş komandanı olan Kərim xan cənabmm rəsmi olaraq istefası təqdim olundu. Sonra mütəsərrüf Cəfərqulu xan cənabları kəndi mütəsərrüf vəzifəsindən istefa verib məclisdən çıxıb getdi. Məclisdə qaldılar fəqət Kəlbəli xan Naxçıvanski, polkovnik Qubuşov və digər əzalar. Bir qaç məsail müzakirəyə qoyulan zaman Kəlbəli xan cənabları qəzəbnak olub uca səs ilə qışqırıb əlini masa üzərinə çırpandan sonra məclisi tərk edib getdi. Polkovnik Qubuşov cənabları bu hərəkətdən təhqir olaraq, məclisdən çıxdıqda qalan üzvləri böyük bir təəssür ilə qalxıb pərakəndə oldular. Belə ki, şuranın fıtvası əmələ gəlməyib, iş natamam qaldı. Sonra məclis genə bərpa olub, fıtvanın əmələ gəlib əncampəzir olması axşam saat 5-ə təyin olunduqda üzvlər ehzar edildilər. Kəlbəli xan cənabmın bu rəftarı bais oldu bölük komandanlarınm rəncidə xatir olub, ondan etiraz etmələrinə, binai-əleyh Əlincəçay, Nehrəm, Cəhriq, Sələsuz, Şərur, Tabor komandanları məzkur Qubuşov cənablarmın hüzuruna təqdim olduqda onun təhti-ixtiyarına keçdilər. Əlavə olaraq Naxçıvan süvari dəstəsi həmçinin keçdi. Belə ki, bu gün 7500 əsgər tabor və bölük komandaları ilə bahəm tabeyi-əmre-qubuşov oldular. Əhaliyə gəldikdə izhari-nifrət edib Kəlbalı xan cənabından rugərdan oldu miladi, 6 may Bu gün saat 10-da dünki tarixdə yazılan məmurlar, Xaytsov Deyvi cənablarının müşayiəti ilə şəhərə varid oldular. Bunlar Milli şuranm zalma daxil olduqda hind əsgərləri cəm olub, zalm qabağında müsəlləh surətdə dayanıb durdular. Müşavirə və müzakirə zamanı Xaytsov Naxçıvanda erməni hökumətinin müvəqqəti olaraq bulunmasmı və müsəlmanlarm ona tabe olması barəsində təklifdə bulundu. Müsəlmanlar isə «biz erməni hökumətinə tabe olmarıq və onunla yaşamaq bizə müsaidə 90 etməz» sözlərini ümumi bir səslə izhar etdilər. Və sabiq protestlərində davam etdikdə Xaytsov tərəfmdən icbari qəbul edilməsi söyləndi. Xaytsov söylədi: «Biz erməni tayfası buraya hökumət etmək istəmirik, fəqət bizi və sizləri bu əmrə tabe olmağa ingilis dövləti məcbur qılır. Çünki məzbur dövlət bütün dünyaya sahiblik edir və hər tayifə ki, onun əmrinə etiraz edirsə, ol tayifə onun hüzurunda asiyi-ədd olunur. Əlavə olaraq bu fıtva qət olunubdur. Müsəlman, erməni və gürcü nümayəndələrinin rəylərincə hər halda bu iş qəbul olmalıdır». Müsəhnanlar yenə qəbul etməyib, əvvəlki etirazlarmda bulundularsa da, bunlarm etirazlarına və Deyvi və nəsairləri güş verməyib, Milli şuranın zalın tərk qıldılar. Bu iş əhalinin həpsinin pozub yas və təhəssürə düçar qıldı. Hər müsəlmanın üzünə baxdıqda müşkül və pərişanlıq müşahidə olunurdu. Müxtəsər ədu arzusuna nail, əmma müsəlmanlar zəbun oldular. 21/7/35 düşənbə Sübhdən başlayaraq ermənilər yenə müsəlman tərəflərin topa və pulemyota tutdular. Güllələr hər iki tərəflərə yağmur kimi yağmağa başladı. Nehrəm qəryəsindən Kərbəlayi M uxtar Hacı Cəfər Əli oğlunun müşayiəti ilə 200-ə qədər süvari və piyada Naxçıvan müsəlmanlarına kömək etmək üçün kəndilərini Naxçıvana yetirdilər. Xəliliyyə caddəsi ilə keçərkən top mərmilərindən birisi caddəyə düşüb partlayıb qəlpə birdən qalxıb atm üstə Kərbəlyai Muxtarın tapançasına dəyir. Digər çarpan caddə ilə keçən Məşədi Kazım Bağbanə dəyir, o ölümcül surətdə məcruh olur. Bir qədər bombardmandan sonra atəş qət olub sübhədək tək-tək atəş davam etdi. Sübhə yaxm erməni qoşunu bütün qüvvələri ilə müsəlmanların səngərlərinə hücum edib, bir qədər tələfat verəndən sonra geri çəkildilər. 25/7/36 Dəhtamam əhali dükanları və evləri buraxıb, Araz kənarına və İrana tərəf fərar etdilər. Bundan istifadə edərək şəhərdə bir qaç adamlar şəhərin dükanlarım və evlərini qarət etməyə başladılar. Belə ki, qarət vaxtı şəhərdə qarətçilər tərəfındən bir qədər müsəlman qətlə yetirildi. Qaraçuq və Belqan müsəlmanları məzbur köylərin güzərgahların tutub, fərar edən müsəlmanları qətlü-qarətə düçar qıldılar. Fərar edən əhali kəndlərini düşməni təcavüzatılarmdan istixlas etmək üçün İranm Qırılqışlaq, Mərənd, Xoy və Urmi köylərinə köçdülər. Arazdan keçərkən biçarə müsəlmanlardan 100-ə qədəri erkək və qadm Araza düşüb boğulmuşlar. İran köyü Qızılqışlağın qabağında biçarə müsəlmanlar 2000-dən 91

47 ziyad olaraq torpaqlarm üzərində və günəşin altında oturub təbiətin əlamətinə davam edib, ac və yalavac qalırdılar. Yemək üçün, əkmək üçün şirin su tapmaq qeyri-mümkün idi. Müxtəsər əqləgəlməz fəlakətə uğramışdılar, bu məşəqqətə izafə olaraq gecələr bir dəstə cəryə əmələ gəlib, Iran təbəələrinin iştirakı ilə biçarə mühacirlərin mallarını, əşyalarım qapıb aparmağa başlamışlar. İranın Araz kənarmda düşən mühacirlər bu zülmlərə tab gətirməyib, Naxçıvana tərəf Övdət etməyə məcbur oldular. Mühacirlərin nəzdlərində bulunan Qafqaz və Azərbaycan paralarmı qəbul olunmadığmdan mühacirlər aclığa və üsrətə düçar oldular. Biçarə mühacirin nə dərəcədə üsrətdə bulunmasını qələm yazmağa acizdir. 30/7/36-da bolşeviklərdən 1200 nəfərin şəhərə daxil olmaq xəbəri çatdıqda mühacirlərdən bir qaç nəfər şəhərə övdət etdilər. 31/7/36-da Xəlil paşanın bolşevik dəstəsi ilə Şahbuza gəldiyini və Naxçıvana tərəf hərəkət etmək xəbəri alındıqda mühacirlərin və şəhər müsəlmanlarınm ruhu bir az yüksəldi. Həmin gün axşam erməni qatarı ilə İrəvana mütarikə yapmaq üçün azim olan nümayəndələr, Heydərqulu bəy, İskəndər xan və Hidayət bəy şəhərə varid oldular. Məzbur qatar fılfövr erməni tərəfmə övdət etdi. Mirzə Bağır Əliyev. Qanlı günlərimiz ( , Naxçıvan). Bakı, Azərnəşr, 1993, səh.50-63, 67-72, 75, 81-84, 85-89, , , , 129, 131. ARAZ-TÜRK RESPUBLİKASI Tarixdə lənətlə damğalanmış cinayətkar Andraniki izləyən türk komandanhğı onu yoxlamaq üçün 1918-ci ilin iyul aymda Şərur - Naxçıvan qəzasma qoşun dəstəsi göndərsə də qatih ələ keçirmək mumkün olmadı. O, Naxçıvam tərk edib Zəngəzura qaçdı (bu barədə xeyü məqalə yazıldığmdan təkrara ehtiyac yoxdur) ci ilin iyul-avqust aylarmda* Naxçıvan ərazisində Araz-Türk Respubükası yarandı. Bu respublikamn yaranması onunla əlaqədar idi ki, 1918-ci il may ayınm 26-da Zaqafqaziya Seymi öz səlahiyyətini yerə qoydu. Bu zaman Gürcüstanda menşevik, Ermənistanda daşnak, Azərbaycanda müsavat respubükalan, Naxçıvan ölkəsində isə Araz-Türk Respubükası meydana gəldi. Respubükamn ərazisi Sərdərabad, Uluxanh, Vedibasar, Qəmərü, Şərur, Naxçıvan, Ordubad qəzalanndan ibarət idi. Paytaxt Naxçıvan şəhəri müəyyən edilmişdi Respubükamn hərbi hissəsi könüüü xalq dəstələrindən ibarət idi. Eyni vaxtda respublikanm Nazirlər Şurası da yaradılmışdı. Təəssüf ki, Naxçıvan Dövlət Arxivində Şuranm tərkibi barədə məlumat qalmayıb. Ehtimal ki, sənədlər ingiüslər tərəfmdən apanlmışdır. Bəzi ehtimaüara görə somalar şura üzvləri Malta adasma sürgün edilmişlər. (Bu məsələlərin dəqiq cavabı tədqiqatçıların öhdəsinə düşür. - Ə.Ə.). Naxçıvan ölkəsinin hərbi-müdafıə zəifüyini bilən daşnaklar arasıra Naxçıvan ərazisinə basqınlar etsələr də, hər dəfə böyük tələfatla geri çəkilirdilər ci ilin axırlarmda türk qoşunlan Naxçıvandan getdikdən sonra ermənilər Ordubad qəzasmm Gəncə, Şərur-Dərələyəz qəzasınm Yaycı, Əmov, İrəvan qəzasmm Qaraxan kəndlərinə basqm edib Əmov və Qaraxan azərbaycanlılarını qılıncdan keçirdilər. Dərələyəzin Çüvə və İrəvan qəzasınm Vedi kəndlərini mühasirəyə alıb, Sürməh, Zəngibasar, Dərələyəz azərbaycanlılarını yurd-yuvalarından qovdular. Bu dövrdə daşnaklar Zəngibasarda 48, Vedibasarda 118, Dərələyəzdə 74, Şərurda 7 kəndi odlayıb viran qoymuş, onlarm sakinlərini dərbədər etnıişdilər. Daşnak təcavüzkarlığı ilə əlaqədar olaraq əhali «Özünümüdafıə təşkilatı» ətrafmda sıx birləşir, əli silah tutanlar vuruşa qalxır. Bu zaman bir neçə dəstə yaranır. Nehrəm taboruna Kalba Muxtar, Cəhri taboruna Kalba Kərim, Qulubəy Dizə taboruna Məmmədrza bəy, şəhər taboruna «Hümmət»çi Hüseyn Əliyev, Şərur - Sədərək kəndindəki dəstəyə Həsən Şahverdi oğlu, yengicəlilərə Məşədi Ələsgərağa, kərgərlilərə Möhsün Camalov, Baş Noraşen - Zeyvə - Düdəngə kəndlərinə Fətulla Hüseynov və Kərbalayı Həbib bəy, Ordubad taboruna müəllim İbrahimxəlil Axundov başçılıq edirdilər. Taborçular döyüşə öz silahı, atı, geyimi, yeməyi ilə gedirdilər. Getdikləri kəndlərdə əhali də təchizat işlərində onla- 92 * Araz-Türk Respublikası 1918-ci ilin noyabr ayında yaranmışdı (Tərtibçidən). 93

48 ra kömək edirdi cu ilin yanvar ayında daşnaklar polkovnik Doluxanovun komandası altmda Sədərək, Dəmirçi və Şərurun başqa kəndlərinə hücuma başlayırlar. Sədərək taboru Həsən Şahverdi oğlunun komandası altında düşmənin arxasma düşür. Vedi tam mühasirədə idi. Döyüşlərin qızğın çağmda Kəlbalı xanın komandası altmda naxçıvanlılar Şərur dəstələrinə köməyə gəldilər. Vəlidağ yaxmlığmda böyük vuruşma oldu, erməni qoşunları tələfata uğradılar. Sədərək əhalisi mühasirədən xilas olundu. Böyük döyüşdən sonra bir neçə ay Naxçıvan - Ermənistan sərhədlərində sakitlik oldu cu ilin m art ayında düz Novruz bayramı günündə daşnak qoşunları böyük qüvvə ilə Naxçıvan torpaqlarma basqın etdilər. Bu vaxt İngilis - Amerika qoşun nümayəndələri də onlara kömək edirdilər. İngilis hərbi missiyası İrəvana daxil olub daşnak hökumətinə hərbi yardım vəd etdi. İngilislərdən üz görən daşnak liderləri aşağıdakı tələbləri qoydular: 1. Bütün İrəvan quberniyası (o cümlədən Naxçıvan və Şərur - Dərələyəz qəzaları - Ə.Ə.); 2.Bütün Qars vilayəti; 3. Tiflis quberniyasının Axalkələk qəzasının iki hissəsi və Borçalı qəzasınm bir hissəsi; 4.Yelizavetpol quberniyası (yeddi qəza, o cümlədən Cavanşir, Cəbrayıl, Zəngəzur və Şuşa qəzaları Ə.Ə.) Ermənistan dövlətinə verilməlidir. İngilis imperialistləri Naxçıvanı bitərəf zona elan edib, daşnak Ermənistanmın hakimiyyətinə vermək məqsədi ilə bura gəldilər və Noraşen, Şaxtaxtı, Naxçıvan, Culfa stansiyalarmda, Şərur-Dərələyəz şose yolunda öz hərbi hissələrini yerləşdirdilər. Amerika ordusunun polkovniki Haskel 1919-cu il sentyabr ayınm 9-da Naxçıvan, Şərur və Ordubad nümayəndələri Əli Səbri Qasımovu və Əsgərovu qəbul edərək bildirir ki, Birləşmiş Ştatların ordu mühəndisi polkovnik Edmond Deli Naxçıvana qubernator təyin edilmişdir və oktyabrın 23-də öz vəzifəsinə başlayacaqdır. Nümayəndələr admdan Əli Səbri Qasımov Amerika polkovnikinin qarşısmda 10 maddədən ibarət tələb qoyur: Naxçıvan ölkəsinə erməni qoşunu yeridilməsinə razı ola bilmərik; daşnak hökumətinə tabe olmayacağıq; lazım gələrsə Naxçıvan əhalisi öz istiqlaliyyətini silahla qorumağa qabildir və s. Deyilənlərə baxmayaraq, Ermənistan daşnak hökumətinin təlimatı əsasında Əlixan İrəvanski Naxçıvan xanları ilə saziş bağlamağa gəlir. Bu sazişə görə Naxçıvan və Şərur qəzaları Ermənistana tabe olmalı idi. Məsələdən xəbərdar olan Naxçıvanm qeyrətli oğulları Şorsu körpüsündə Əlixanm qabağını kəsib möhkəmcə döyür, məktubunu əlindən alıb yandırırlar. Sonra ingilis generalı Tomson erməni daşnak lideri Xatisov və başqa hərbi müşavirlərlə Naxçıvana gəlir. Yolüstü Şaxtaxtı dəmiryol stansiyasında mitinq keçirirlər. Daşnak nümayəndələ- 94 rindən biri əhaliyə elan edir ki, indən belə Naxçıvan bitərəf zonadır və Ermənistana tabe edilir. Bu sözü eşidəndə mitinq iştirakçılarından kimsə güllə ilə natiqin ağzından vurub öldürür. Bu hadisəyə baxmayaraq, zirehli qatar müşavirləri Naxçıvana gətirir. Şəhərdə, indi Mirzə Cəlilin heykəli qoyulmuş meydana zəhmətkeşlərin mitinqi olur. Naxçıvanın Ermənistana tabeliyi məsələsini eşitdikdə əhali ixtişaş qaldırır. Buna baxmayaraq, ingilis komandanı bildirir ki, daşnak hökumətinin əsgərləri yaxınlarda Şərur və Naxçıvana gələcəklər. Heç kəsin haqqı yoxdur ki, onlarm qabağına çıxsm. Əgər belə bir iş olsa çıxış edənlər ingilis hökumətinin qarşısında cavab verəcəklər. Bu ingilis-daşnak münasibətinə qarşı kəskin etiraz edilir. Şəhərin nüfuzlu adamları qəti bildirdilər ki, naxçıvanlılar daşnak hökumətinə tabe olmayacaqlar və istiqlaliyyətlərini qanları ilə qoruyacaqlar. Daşnak qoşunları ingilis və Amerika süngülərinə arxalanaraq Şərur-Naxçıvan torpağında yerləşdirilir. Amerika-İngilis komandanlığının əmri ilə Araz-Türk Respublikası Nazirlər Şurasının bütün üzvləri həbs edilir. Daşnak Varşamyan 1919-cu ilin oktyabr ayında Naxçıvana qubernator təyin edilir. Naxçıvanın hər yerində ingilis daşnak təcavüzünə qarşı xalq hərakatı başlayır. Kəndlilər Yengicə, Baş Noraşen kəndlərində Noraşen stansiyasında daşnak qarnizonları və cəbbəxanalarmı dağıdırlar. Naxçıvanda da özünümüdafıə təşkilatı, Kəlbalı xan başda olmaqla, bir gecədə daşnak qubernatorluğunun iqamətgahını dağıdır. Şəhərdə daşnak qarnizonunun yerləşdiyi yer indiki 32 nömrəli texniki peşə məktəbinin yerindəki üçmərtəbəli bina idi.* Şəhər sakini Hacı Cabbarm təklifı ilə indiki Təbriz mehmanxanası olan yerdə Bəhram xanın evinin altından oraya tunel açılır. Binanın altına barıt çəlləyi qoyulur və partladılır. 70 il əwəl baş vermiş bu hadisələr Naxçıvanm qocaman sakinlərinin çoxunun xatirindədir və mənim də gözlərim önündə baş verib. Bugünkü hadisələr eyni ilə həmin illərin təkrarma oxşayır. Daşnak ideoloqlarından Dadamyan, təsadüfı olaraq yazmır ki, bu il daşnak partiyasının 100 illiyini Dağlıq Qarabağı, Naxçıvan respublikasmı Azərbaycandan qoparıb Ermənistana birləşdirməklə qeyd etməliyik ci ilin iyul ayınm əvvəllərində daşnak qoşunları Çüvə kəndinə basqm edir. Məscidə toplaşan qoca, qadm və uşaqları vəhşicəsinə tuturlar. Onlarca kənd sakini diri-diri torpaq altmda qalır. Mənim xalam da əri ilə birlikdə onlarm arasmda olub. Kənd əhalisinin sağ qalanları Çüvəni tərk edirlər ci illərdə Abbasqulu bəy Şadlinskinin başçılığı altında * İndiki türk liseyi. 95

49 q ə h r ə m a n V e d i ə h a l i s i g ə r g i n v u r u ş m a l a r d a n s o n r a k ə n d i t ə r k e d i b Ş ə - r u r t o r p a ğ ı n a ç ə k i l i r. Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n c a m a a t ı n ı n ə s a s h i s s ə s i d ə A b b a s q u l u b ə y i n d ə s t ə s i i l ə b i r l i k d ə v u r u ş a - v u r u ş a g e r i ç ə k i l i b, A r a z ı k e ç i r. İ r a n m M ə r ə n d ş ə h ə r i ə t r a f m d a m ə s k ə n s a l ı r c i i l i y u l u n d ə X I o r d u n u n b i r h i s s ə s i N a x ç ı v a n a g ə l i r, b u r a d a i n q i l a b k o m i t ə s i y a r a d ı l ı r v ə B a h a d u r V ə l i b ə y o v A z ə r b a y c a n m N a x ç ı v a n ü z r ə f ö v q ə l a d ə k o m i s s a r ı t ə y i n e d i l i r. O n u n t a p ş ı r ı ğ ı i l ə N a x ç ı v a n m h ö r m ə t l i ş ə x s l ə r i S e y f u l l a S ü l e y m a n o v, H ə s ə n B a ğ ı r o v, d e m o k r a t M ə m m ə d M ə r ə n d q ə - r a r g a h m a g ö n d ə r i l i r v ə A b b a s q u l u b ə y ö z d ə s t ə s i i l ə c i i l s e n t y a b r m d ə N a x ç ı v a n a q a y ı d ı r... B u g ü n x a l q ı m ı z ı n b a ş ı n a g ə l ə n h a d i s ə l ə r 7 0 i l b u n d a n ə v v ə l o l - m u ş h a d i s ə l ə r i n t ə k r a r ı d ı r. Y e n ə d ə A m e r i k a d a v ə F r a n s a d a y a ş a y a n e r - m ə n i l o b b i s i E r m ə n i s t a n a ə r z a q a d ı a l t m d a m ü a s i r s i l a h l a r g ö n d ə r i r. İ k i i l d i r k i, N a x ç ı v a n d a ş n a k E r m ə n i s t a m n m ü h a s i r ə s i n d ə d i r. İ k i i l d i r k i, o n l a r s ə r h ə d k ə n d l ə r i n i n ə h a l i s i n ə d i n c l i k v e r m i r l ə r. K ə r k i k ə n d i i ş ğ a l o l u n u b. B u ç ə t i n g ü n l ə r d ə T ü r k i y ə i l ə R S F S R a r a s m d a 1 6 m a r t c i i l d ə M o s k v a ş ə h ə r i n d ə b a ğ l a n m ı ş m ü q a v i l ə n i n ş ə r t l ə r i n i x a t ı r l a t m a q i s - t ə y i r ə m. H ə m i n m ü q a v i l ə i l ə N a x ç ı v a n v i l a y ə t i A z ə r b a y c a n ı n p r o t e k t o - r i a t ı a l t ı n d a m u x t a r ə r a z i d i r. A z ə r b a y c a n b u p r o t e k t o r i a t ı ü ç ü n c ü d ö v l ə t ə g ü z ə ş t ə g e t m ə m ə l i d i r. B u n d a n b a ş q a 1 3 o k t y a b r c i i l d ə T ü r k i y ə, E r m ə n i s t a n, A z ə r b a y c a n v ə G ü r c ü s t a n r e s p u b l i k a l a r ı a r a s ı n d a Q a r s m ü q a v i l ə s i b a ğ l a n ı b, x ə r i t ə ç ə k i l i b v ə o r a d a N a x ç ı v a n ə r a z i s i d ə q i q m ü ə y y ə n e d i l i b. Q o c a t a r i x z o r a k ı l ı ğ a m ə r u z q a l a b i l ə r, l a k i n z o r a k ı l ı q l a d ü ş ə n l ə - k ə g e c - t e z t a r i x ü z ə r i n d ə n g ö t ü r ü l ə c ə k. B u t a r i x i y a r a d a n x a l q d ı r! Ə.Əliyev. Araz-Türk Respublikası. «Şərq qapısı» qəzeti, 25 fevral 1990-c.ı il A R A Z - T Ü R K R E S P U B L İ K A S I N I N Y A R A N M A S I V Ə D Ö V L Ə T Ç İ L İ Y İ N Q O R U N M A S I Ü Ç Ü N S İ L A H L I M Ü B A R İ Z Ə c i i l d a ş n a k q u l d u r d ə s t ə l ə r i n i n N a x ç ı v a n v ə D ə r ə l ə y ə z q ə - z a l a r m a q a n l ı h ü c u m l a r ı i l ə ə l a m ə t d a r i d i. İ r i q u l d u r d ə s t ə l ə r i n d ə n b i r i o l a n A n d r a n i k i n 1 d ə s t ə s i Y a y c ı v ə A z a k ə n d l ə r i ə r a z i s i n d ə s i l a h l ı k ə n d l i q ü v v ə l ə r i n i d a r m a d a ğ m e d ə r ə k N a x ç ı v a n a i r ə l i l ə d i. A z m ü d d ə t ə r z i n d ə A n d r a n i k O r d u b a d d a i r ə s i n i n ə s a s h i s s ə s i n i, C u l f a s t a n s i y a s ı n ı v ə ə t r a f k ə n d l ə r i n b i r h i s s ə s i n i ö z n ə z a r ə t i a l t m a a l d ı.2 A n d r a n i k i n h ə y a s ı z l ı q v ə t ə k ə b b ü r ü o y e r ə ç a t d ı k i, i y u n u n o r t a l a r ı n d a o, N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n i t u t m a ğ a c ə h d g ö s t ə r d i, l a k i n o n u n b u t ə ş ə b b ü s ü b a ş t u t m a d ı. B e l ə o l a n d a d a ş n a k l a r N e h r ə m k ə n d i n ə h ü c u m e t d i l ə r, l a k i n b u r d a d a o n l a r g ü c l ü m ü q a v i m ə t ə r a s t g ə l d i l ə r c i i l ə r z i n d ə N a x ç ı v a n k ə n d l ə r i d ə f ə l ə r l ə e r m ə n i q u l d u r l a r ı n m h ü c u m l a r ı n a m ə r u z q a l d ı l a r. L a p e l ə ə w ə l l ə r d ə n b u h ü c u m l a r m m ə q s ə d i N a x ç ı v a n ı z ə b t e d i b E r m ə n i s t a n a b i r l ə ş d i r m ə k i d i. B u ə r a z i y ə o l a n i d d i a l a r, m ə l u m o l d u ğ u k i m i h ə l ə c i i l d ə, «İ n z i b a t i s ə r h ə d l ə r i n P e t e r b u r q l a y i h ə s i» d e y i l ə n l a y i h ə t ə r t i b e d i l ə r k ə n e r m ə n i l ə r t ə r ə f m d ə n i r ə l i s ü r ü l m ü ş, r u s b ü r o k r a t i y a s m ı n e r m ə n i p ə r ə s t ə h v a l - r u h i y y ə l i h i s s ə s i t ə r ə f m d ə n m ü d a f ı ə e d i l m i ş d i. L a k i n T i f l i s d ə k i F ə h l ə v ə Ə s g ə r d e p u t a t l a r m m D i y a r S o v e t i t ə r ə l i n d ə n r ə d d o l u n m u ş d u. O v a x t d a ş n a k l a r h ə y a s ı z c a s ı n a e l a n e t m i ş - d i l ə r k i, «o n l a r b a ş q a y o l l a r t a p a r l a r». M ə k r l i d ü ş m ə n m ü v ə q q ə t i d ə o l s a d ö y ü ş k ə n t ü r k q o ş u n l a r ı n ı n y a x ı n l ı q d a o l m a s ı v ə Z a q a f q a z i y a d a b o l ş e v i k l ə r i n o v a x t k ı m ö h k ə m m ö v q e l ə r i i l ə h e s a b l a ş m a l ı o l d u. B u n a g ö r ə d ə d a ş n a k l a r ö z l ə r i n i R u s i y a n m b ü t ö v l ü y ü n ü n t ə r ə f d a r ı k i m i g ö s - t ə r d i l ə r k i, b u d a o n l a r ı n b o l ş e v i k m ə r k ə z i t ə r ə f m d ə n m ü d a f i ə s i n i t ə m i n e d i r d i. T e z l i k l ə N a x ç ı v a n ı ə l ə k e ç i r m ə k i s t ə y ə n q a n i ç ə n A n d r a n i k c i i l i y u l u n d ə «N a x ç ı v a n q ə z a s ı h a q q m d a» İ M ' - I i ə m r v e r d i. Ə m r d ə d e y i l i r d i : «B u g ü n d ə n m ə n ö z d ə s t ə m l ə b i r l i k d ə R u s i y a R e s p u b l i k a s ı M ə r k ə z i h ö k u m ə t i n i n t a m s ə r ə n c a m ı n a v ə t a b e l i y i n ə k e ç i r ə m. 2. B r e s t - L i t o v s k s ü l h m ü q a v i l ə s i n ə ə s a s ə n N a x ç ı v a n R u s i y a R e s p u b l i k a s ı n m a y r ı l m a z h i s s ə s i d i r» 4. B u h ə y a s ı z v ə b a ş d a n - b a ş a y a l a n l a d o l u ə m r i l ə A n d r a n i k N a x ç ı v a n q ə z a s ı n d a h ə r b i v ə z i y y ə t e l a n e t d i. A n d r a n i k t ə l ə b 96 1 Andranik (Andranik Uzunyaıı, Ozanyan) - daşııak generalı, daşnak quldur dəstələrinin təşkilatçı və başçılarından biri, Azərbaycan və Türkiyə milli demokratik hərəkatınm qatı düşməni. 2r. Ma^aTOB. no6e.ua Cobctckoh bji3cth b HaxHHCBann h 0Öpa30BaHHe HaxHHeBaHCKoft ACCP. BaKy, 1968, c Naxçıvan MR MA, f. 1, siy. 3, iş 5, v fl.knpakacah. «3anaaHaa ApvıcHHsı b roflbi rıepboh m h p o b o h b o h h h». EpeBaH, 1971, c

50 e d i r d i k i, b ü t ü n ə h a l i d ə r h a l t ə r k s i l a h o l u n s u n. D a ş n a k h ö k u m ə t i n i t a n ı - m a y a n l a r ı i s ə «R u s i y a y a x ə y a n ə t d ə» t ə q s i r l ə n d i r i b q a n u n d a n k ə n a r h e s a b e d ə c ə y i i l ə h ə d ə l ə y i r, b u ş ə x s l ə r i n c i d d i c ə z a l a n a c a ğ ı h a q q m d a x ə b ə r d a r l ı q e d i r d i l. S t e p a n Ş a u m y a n A n d r a n i k ə t e l e q r a m m d a y z ı r d ı : «X a l q r ə h b ə r i A n d r a n i k ə... B a y r a ğ ı m z a l t m d a v u r u ş a n b ü t ü n ə s g ə r l ə r ə, t ü r k s i l a h m d a n v ə m i l l i r ə h b ə r h y i n x ə y a n ə t i n d ə n i k i q a t ə z a b ç ə k ə n ə m ə k ç i ə h a l i y ə s a l a m ı m ı y e t i r i n... S i z ə y a r d ı m e t m ə k i m k a n ı n a ş a d o l a r d ı m, b ə l k ə s i z ə l a q ə ü ç ü n y o l l a r t a p a s ı n ı z» 2. A n d r a n i k i n c a v a b ı b u o l d u k i, l a x l a m a q d a o l a n Ş a u m y a n r e j i m i n i m ü d a f ı ə ü ç ü n ö z ü n ü n d ə s t ə l ə r i n d ə n b i r i n i g ö n d ə r d i. q o ş u n l a r ı n m ə r a z i m i z d ə n g e t m ə s i s ə b ə b o l m u ş d u. R u s l a r d a n q a l m ı ş s i l a h ı v ə h ə r c ü r h ə r b i s u r s a t ı ə l ə k e ç i r m i ş e r m ə n i l ə r m ü s ə l m a n l a r ı t ü r k - l ə r ə r ə ğ b ə t b ə s l ə m ə k d ə v ə s i l a h l ı q i y a m h a z ı r l a m a q d a i t t i h a m e d ə r ə k, v a r - q ü v v ə l ə r i i l ə o n l a r ı n ü z ə r i n ə h ü c u m a k e ç d i b r» '. T ə b i i d i r k i, e r m ə n i m i l l ə t ç i l ə r i t ə r ə f ı n d ə n x a l q a q a r ş ı a p a r d ı q l a r ı g e n o s i d ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z v ə N a x ç ı v a n q ə z a l a r m m ə h a l i s i b i g a n ə q a l a b i l m ə z d i. A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i n i n m ə l u m a t ı n a g ö r ə y a y ı n ə w ə l i ü ç ü n e r m ə n i l ə r «t ə q s i r l i v ə t ə q s i r s i z l ə r i a y ı r d e t m ə d ə n d ə n ç o x m ü s ə l m a n k ə n d i n i q ı l ı n c d a n k e ç i r i b y a n d ı r m ı ş l a r. D a ğ m t ı v ə q ı r ğ ı n m m ə n z ə r ə s i d ə h ş ə t ə g ə t i r i r d i. E v l ə r y a n d ı r ı l ı r, ə h a l i n i n ə m l a k ı A n d r a n i k i n b o l ş e v i k l ə r ə a ç ı q - a ç ı ğ ı n a o y u n u v ə t ü r k q o ş u n l a n n ı n ə l i n d ə n a l ı n ı r d ı, a d a m l a r a r ə h m e t m i r d i l ə r, u ş a q l a r ı, q a d ı n l a r ı, q o c a l a r ı g e r i ç ə k i l d i y i b ö l g ə l ə r d ə k i q ə d d a r v ə h ş i h k l ə r i h ə t t a d a ş n a k l a n d a c i d d i n a r a h a t e d i r d i c i i l i n p a y ı z m d a d a ş n a k l a r t ə r ə f m d ə n N a x ç ı v a n v ə C u l f a e r m ə n i k ə n d l ə r i n d ə n d a ş n a k p o l k l a r ı n a k ö n ü l l ü l ə r y ı ğ m a q ü ç ü n g ö n d ə r i l ə n Y e r o X a z a r y a n ö z ü n ü n h e s a b a t m ə r u z ə s i n d ə y a z ı r d ı k i, A n d r a n i k E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı i l ə t ü r k o r d u s u n u n n ü m a y ə n d ə s i X ə h l b ə y a r a s m d a k ı q a r ş ı l ı q l ı m ü n a s i b ə t i ç o x p o z m u ş d u r. D e m ə k o l a r k i, t ü r k q o ş u n l a r ı m n g ö z ü q a r ş ı s m d a A n d r a n i k g ü c t ə t b i q e t m ə k l ə Y a y c ı, D u q l y a n ( D ü y l ü n o l m a l ı d ı r İ. H. ) v ə Q u l u b ə y D i z ə k ə n d l ə r i n i n ə h a l i s i n i q ı r d ı» c i i l i n n o y a b r m d a o n u n l a d a ş n a k l a r a r a s ı n d a k ı q a r ş ı l ı q l ı m ü n a s i b ə t e l ə p o z u l m u ş d u k i, h ə t t a d a ş n a k l a r A n d r a n i k i h ə r b i - s ə h r a m ə h k ə m ə s i n ə v e r m ə k i s t ə y i r d i l ə r 4. A z ə r b a y c a n P a r l a m e n t i n i n c i i l 2 0 d e k a b r f ö v q ə l a d ə i c l a s m d a A. P e p i n o v A n d r a n i k i n q a n l ı h ü c u m l a r ı n a q i y m ə t v e r ə r ə k q e y d e d i r d i : «T ü r k i y ə d ə m ə ğ l u b i y y ə t ə u ğ r a y a n A n d r a n i k ə t r a f ı n a q u l d u r d ə s t ə s i y ı ğ a r a q İ r ə v a n q u b e r n i y a s m a k e ç m i ş, y o l u ü s - t ü n d ə k i m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n i q ı l ı n c d a n k e ç i r i b y a n d ı r m ı ş v ə o n u n y e n i q a n l ı ə m ə l l ə r i n ə y o l v e r m ə k i s t ə m ə y ə n d i n c e r m ə n i ə h a l i s i n ə d i v a n t u t - m u ş d u r. B u q a y d a i l ə o, İ r ə v a n q u b e r n i y a s m d a n, N a x ç ı v a n q ə z a s m d a n k e ç i b g e t m i ş d i r».5 N a x ç ı v a n a e r m ə n i h ü c u m l a r m ı s ə c i y y ə l ə n d i r ə r ə k A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i q e y d e d i r d i : « c i i l h a d i s ə l ə r i d a - h a b ö y ü k m i q y a s d a v ə t a m a m i l ə y e n i ş ə r a i t d ə t ə k r a r o l u n u r. Ə g ə r ç a r r e j i m i z a m a n ı m i l l ə t l ə r a r a s ı ə d a v ə t b i z i m u c q a r l a r ı R u s i y a n ı b ü r ü m ü ş i n q i l a b i h ə r ə k a t d a n u z a q l a ş d ı r m a q i s t ə y ə n b ü r o k r a t i y a n m ə l i i l ə y a r a d ı - l ı r d ı s a, c i i l d ə k i t o q q u ş m a y a b i z d ə r u s h ö k u m ə t i n i n l ə ğ v i v ə r u s d o ğ r a y ı r d ı l a r... Y a x ı n l a r d a ç i ç ə k l ə n ə n k ə n d l ə r x a r a b a z a r a ç e v r i l m i ş d i» 2. B u q ə z a l a r m ə h a l i s i n i t a m a m i l ə q ı r ı l m a d a n q u r t a r a b i l ə c ə k y e - g a n ə q ü w ə, ş ü b h ə s i z, t ü r k q o ş u n l a r ı i d i c i i l m a y ı n s o n u n d a N a x - ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z q ə z a l a r ı n ı n ə h a l i s i K ə r i m x a n İ r ə v a n l ı n m b a ş - ç ı l ı ğ ı i l ə M e h m e t V a h i b p a ş a n m y a n ı n a x ü s u s i n ü m a y ə n d ə h e y ə t i g ö n d ə - r ə r ə k, A n d r a n i k i n q u l d u r d ə s t ə l ə r i n i d a ğ ı t m a ğ ı v ə N a x ç ı v a n d i y a r ı n a q o ş u n y e r i t m ə y i x a h i ş e t d i c i i l i y u n u n ə v v ə l i n d ə 9 v ə c i t ü r k d i v i z i y a l a r ı U l u x a n l ı d a n N a x ç ı v a n a h ə r ə k ə t e t d i l ə r c i i l i y u n u n 4 - d ə t ü r k q o ş u n l a r ı N a x ç ı v a n a d a x i l o l d u 3. T ü r k k o m a n d a n l ı ğ ı ş ə h ə r ü z ə r i n d ə T ü r k i y ə b a y r a ğ m ı q a l d ı r a - r a q N a x ç ı v a n ı ö z h i m a y ə s i a l t m a g ö t ü r d ü y ü n ü b i l d i r d i, N a x ç ı v a n ı T ü r - k i y ə n i n b i r ə y a l ə t i e l a n e t d i. B u r a y a g e n e r a l - q u b e r n a t o r t ə y i n e d i l d i. H ə m ç i n i n m i l l i A z ə r b a y c a n h ə r b i h i s s ə l ə r i y a r a d ı l m a ğ a b a ş l a n d ı, b u h i s - s ə l ə r ə h ə l ə l i k t ü r k z a b i t l ə r i r ə h b ə r l i k e d i r d i l ə r. N a x ç ı v a n n i z a m i k ö n ü l l ü o r d u s u n u n y a r a n m a s m a 1 - c i o r d u k o r p u s u n u n k o m a n d i r i K a z ı m Q a r a - b ə k i r p a ş a b ö y ü k q ü w ə v ə ə m ə k s ə r f e t m i ş d i 4. Q ə z a l a r d a 1 9 y a ş ı n d a n y u x a r ı o l a n ə h a l i a r a s m d a s ə f ə r b ə r l i k e l a n e d i l d i. M i l l i h ə r b i h i s s ə l ə r t ü r k s i l a h l a r ı i l ə s i l a h l a n ı r v ə s ü r ə t l ə h ə r b i i ş i ö y r ə n i r d i l ə r. T ü r k q o ş u n l a r ı v ə N a x ç ı v a n m k ö n ü l l ü q o ş u n l a r m m b i r g ə s ə y i i l ə d a ş n a k q u l d u r d ə s t ə l ə r i d a r m a d a ğ ı n e d i l d i v ə q ə z a d a n q o v u l d u l a r. N a x ç ı v a n d a d i n c h ə y a t y o l u n a d ü ş ü r, y e r l i i n z i b a t i h ö k u m ə t b ə r p a e d i - l i r d i. B u h ö k u m ə t ə r ə h b ə r l i k d ə R ə h i m x a n v ə K a m r a n x a n N a x ç ı v a n s k i - l ə r, C a b b a r a ğ a V ə z i r o v, K ə l b ə l i x a n N a x ç ı v a n s k i v ə d i g ə r l ə r i g ö r k ə m l i r o l o y n a m ı ş d ı l a r 5. B u n u n l a b i r g ə a y r ı - a y r ı b ə y v ə x a n n ə s l i n d ə n o l a n n ü - m a y ə n d ə l ə r T ü r k i y ə h ö k u m ə t i i l ə ə m ə k d a ş l ı ğ m ə l e y h i n ə i d i l ə r. O n l a r 1 fl.khpaıcachh. «3anazjHaa: Apmchhh b rofltı nepboh MnpoBoft bohhi> i». EpeBaH, 1971, c «Bakinskiy raboçiy» qəzeti, 20 iyul 1918-ci il. 3 Kirakasyan. Göstərilən əsəri, səh Ermənistan Respublikası M DTA, f. 200, s. 1, iş 619 a, v «Azərbaycan» qəzeti, 22 dekabr 1918-ci il. 98 1Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 227, s. 2, iş 58, v Yenə orada. 3 Karabekir paşa Kazım. Birinci Kafkaz Kolordusunun, 1919, s Karabekir paşa Kazım. Birinci Kafkaz Kolordusunun, 1919, s Q. Mədətov. Göstərilən əsəri, s

51 N a x ç ı v a n ı n t a m m ü s t ə q i l l i y i l e h i n ə ç ı x ı ş e d i r, b u n a g ö r ə d ə İ r a n l a y a x m - l a ş m a ğ a c a n a t ı r d ı l a r. N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l y ə z q ə z a l a r ı c ü m h u r i y y ə - t i n i n y u x a r ı t ə b ə q ə l ə r i n d ə k i s i y a s i i q l i m i n b u x ü s u s i y y ə t i e r m ə n i t ə c a v ü - z ü n ə q a r ş ı ç ı x ı ş e d ə n q ü w ə l ə r i n p a r ç a l a n m a s ı n a g ə t i r i b ç ı x a r d ı. T ü r k q o ş u n l a r ı N a x ç ı v a n a g ə l d i k d ə n s o n r a N a x ç ı v a n M i l l i Ş u r a s ı n m s ə d r i C ə f ə r q u l u x a n N a x ç ı v a n s k i, o ğ l u K ə l b ə l i x a n, M i r z ə H ü s e y n v ə H e y d ə r - q u l u b ə y l ə b i r l i k d ə i r a n l ı l a r v ə d a ş n a k l a r d a n s i y a s i m ə n f ə ə t ə l d ə e t m ə k ü m ı d i i l ə İ r a n a v o İ r ə v a n a s ə f ə r e t m i ş d i l ə r. İ r ə v a n a s ə f ə r i n n ə d ə r ə c ə s ə - m ə r ə l i o l d u ğ u n u e r m ə n i h ö k u m ə t i n ü m a y ə n d ə l ə r i n d ə n b i r i n i n C ə f ə r q u l u x a n a d e d i y i s ö z l ə r d ə n g ö r m ə k o l a r : «B i z b i l i r i k k i, n a x ç ı v a n l ı l a r x a i n d i r - l ə r. O n u d a n ə z ə r ə a l m k i, s i z i n b ü t ü n q u l d u r d ə s t ə n i z v ə M a k i n s ə r d a r ı y e r ü z ü n d ə n s i l i n ə c ə k d i r. S i z i n ü z ə r i n i z ə Z ə n g ə z u r d a n A n d r a n i k g ə l ə - c ə k, b u r a d a n i s ə b i z ö z ü m ü z ü n Q a z a x s ü v a r i d ə s t ə m i z i g ö n d ə r o c o y i k» 1. B i r i n c i d ü n y a m ü h a r i b ə s i n d ə m ə ğ l u b i y y ə t ə u ğ r a y a n T ü r k i y ə n i d i l ə r 1, l a k i n b u n u d a h a d ə q i q l i k l ə t ə s d i q e d ə n s ə n ə d l ə r t a p ı l m a m ı ş - d ı r 2. D i p l o m a t i k y o l l a E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı m n d a ş n a k r ə h b ə r l i y i i l ə b e l ə m ü n a s i b ə t l ə r i q a y d a y a s a l m a q l a ö z h a k i m i y y ə t l ə r i n i s a x l a m a q m ə q s ə d i n ə c a n a t a n C ə f ə r q u l u x a n ç o x e h t i y a t l ı v ə h i y l ə g ə r s i y a s ə t y e r i - d i r d i. Ö z ü ü ç ü n t ə h l ü k ə y a r a n d ı q d a i s ə h ə m i ş ə İ r a n d a g i z l ə n i r d i. R e s p u b l i k a n m m ə r k ə z i h ö k u m ə t o r q a n ı k i m i h ö k u m ə t x a n a y a r a - d ı l d ı, o n u n t ə r k i b i n ə ə s a s ə n M i l l i Ş u r a n ı n ü z v l ə r i d a x i l o l d u l a r. B u n d a n b a ş q a A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı n ı n P a r l a m e n t i y a r a d ı l d ı, l a k i n P a r l a - m e n t f ə a l i y y ə t i n i g e n i ş l ə n d i r ə b i l m ə d i 3. R e s p u b l i k a ə r a z i s i n d ə m i l i s i d a r ə l ə r i v ə o n l a r m s a h ə ş ö b ə l ə r i y a - r a d ı l d ı. B u r a d a ə s a s d i q q ə t h ə r b i q u r u c u l u ğ a v e r i l i r d i. B u n u n ü ç ü n d ə t ü r k k o m a n d a n l ı ğ ı X ə l i l b ə y i r e s p u b l i k a h ö k u m ə t i y a n ı n d a d a i m i h ə r b i m ü ş a v i r t ə y i n e t m i ş d i. B u n d a n ə l a v ə t ü r k l ə r b u r a d a ə s g ə r v ə 5 z a b i t q o y u b g e t m i ş d i l ə r. M u d r o s m ü q a v i l ə s i n i n ş ə r t l ə r i n ə u y ğ u n o l a r a q q o ş u n l a r ı m N a x ç ı v a n d a n S i l a h l ı q ü v v ə l ə r i n t ə r k i b i n d ə c ə m i y y ə t i n b ü t ü n t ə b ə q ə l ə r i n d ə n, o ç ı x a r m a ğ a m ə c b u r o l d u. T ü r k i y ə q o ş u n l a r m m N a x ç ı v a n d a n ç ı x a r ı l m a s ı - m b ü t ü n A z ə r b a y c a n i c t i m a i y y ə t i k ə d ə r l ə q a r ş ı l a d ı c i i l n o y a b r ı n s o n u n d a y e r l i ə h a l i Q a f q a z d a a l t ı n c ı o l a n A r a z R e s p u b l i k a s m m m ü v ə q q ə t i m ü s t ə q i l l i y i n i e l a n e t d i. B u r e s p u b l i k a b i r t ə r ə f d ə n e r m ə n i i d d i a l a r ı m d ə f e t m ə y ə, d i g ə r t ə r ə f d ə n i s ə r e s p u b l i k a - n m b ü t ü n ə h a l i s i n i n h ə m d i n, h ə m d ə d i l c ə h ə t d ə n c a n a t d ı ğ ı A z ə r b a y - c a n l a b i r l ə ş m ə n i h a z ı r l a m a ğ a c ə h d e d i r d i 3. A r a z - T ü r k D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s m m e l a n e d i l m ə s i h ə l ə l a p k e ç m i ş l ə r d ə n r e g i o n a l m ü s t ə q i l l i y ə c a n a t a n N a x ç ı v a n d i y a r ı ü ç ü n b ö - y ü k ə h ə m i y y ə t k ə s b e d i r d i. R e s p u b l i k a n m p a y t a x t ı N a x ç ı v a n ş ə h ə r i o l - d u. O n u n ə r a z i s i n ə N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z q ə z a l a r ı, S ə r d a r a b a d, U l u x a n l ı, V e d i b a s a r, Q ə m ə r l i, M e h r i v ə s. b ö l g ə l ə r 4 d a x i l i d i. Y a r a d ı l m ı ş h ö k u m ə t i n b a ş ı n d a d e m o k r a t i k i n k i ş a f t ə r ə f d a r ı v ə y e r l i f e o d a l l a r m d ü ş m ə n i Ə m i r b ə y d u r u r d u.5 Ə m i r b ə y ə v ə o n u n t ə r ə f d a r l a r ı n a q a r ş ı c ü m l ə d ə n x a n l a r, b ə y l ə r, t a c i r u ş a q l a r ı, k ə n d l i l ə r x i d m ə t e d i r d i l ə r c u i l d e k a b r ı n ə v v ə l i n d ə r e s p u b l i k a n m s i l a h. l t d ə s t ə l ə r i b i r n e ç ə t a b o r d a 4 b i r l ə ş m i ş d i l ə r. B a ş N o r a ş e n, D ü d ə n g ə v ə Z e y v ə d ə y e r l ə ş ə n t a b o r l a r a F ə - t u l l a H ü s e y n o v, Ş ə r u r d a, S ə d ə r ə k d ə y e r l ə ş ə n d i g ə r t a b o r l a r a H ü s e y n Ş a h v e r d i o ğ l u k o m a n d a n l ı q e d i r d i 5. G e n o s i d d ə n x i l a s o l a n q a ç q m l a r b ö y ü k b i r a x ı n l a E r m ə n i s t a n d a n A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m a g ə l i r d i l ə r c u i l i n y a n v a r m d a o n l a r ı n s a y ı 100 m i n n ə f ə r ə ç a t m ı ş d ı. «8 0 - d a n ç o x m ü s ə l m a n k ə n d i n i d a r m a d a - ğ m e d i b, o n l a r ı q ı l m c d a n k e ç i r ə n, y a n d ı r a n e r m ə n i l ə r i n z o r a k ı l ı q h ə r ə - k ə t l ə r i» 6 a d a m l a r ı y u r d - y u v a l a r ı n ı a t ı b g e t m ə y ə m ə c b u r e t m i ş d i. A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı h ö k u m ə t i n i n m ə l u m a t ı n a g ö r ə b ü t ü n b u n l a r ı n n ə t i - c ə s i n d ə «b u r a d a ə h a l i s i a n c a q m ü s ə l m a n l a r d a n i b a r ə t o l u b, s a y ı m i n n ə f ə r ə ç a t a n ə r a z i y a r a n m ı ş d ı» 7. «M ü s t ə q i l v a h i d k i m i t ə ş ə k k ü l t a p a n v ə ö z h ö k u m ə t i n i y a r a d a n g ö s t ə r i l ə n y e r l ə r i n ə h a l i s i h ə m i ş ə ö z ü n ü A z ə r - k ö h n ə q a y d a l a r ı s a x l a m a ğ a c a n a t a n i r i b ə y l ə r v ə x a n l a r, C ə f ə r q u l u x a n b a y c a n ı n t ə r k i b h i s s ə s i h e s a b e d ə r ə k s ü l h k o n f r a n s ı t ə r ə f m d ə n t a l e y i h ə l l ç ı x ı ş e d i r d i l ə r. T a n ı n m ı ş v ə q ə d i m x a n n ə s l i n ə m ə n s u b o l a n C ə f ə r q u l u x a n k e ç m i ş x a n h ö k u m ə t i n i v ə ə z ə m ə t i n i b ə r p a e t m ə k i s t ə y ə n ə h a l i a r a - s ı n d a g e n i ş ş ö h r ə t q a z a n m ı ş d ı v ə b u ə h a l i y ə b ö y ü k t ə s i r g ö s t ə r ə b i l i r d i. e d i l ə n ə d ə k o n a d i n c y a ş a m a q i m k a n ı v e r i l m ə s i n i a r z u l a y ı r d ı» 8. N a x ç ı v a n d a m ü s t ə q i l r e s p u b l i k a n m y a r a n m a s ı d a ş n a k b ö l g ə l ə r i - n i m ö h k ə m q ə z ə b l ə n d i r m i ş d i. E r m ə n i q u l d u r d ə s t ə l ə r i n i n h ü c u m l a r ı O n u n o ğ l u, ç a r o r d u s u l e y b - q v a r d i y a s ı n m k e ç m i ş r o t m i s t r i K ə l b ə l i x a n R u s i y a n ı n y ü k s ə k h ə r b i m ü k a f a t l a r ı n ı a l m ı ş d ı. B e l ə h e s a b e d i l i r d i k i, C ə f ə r q u l u x a n v ə o n u n ə t r a f m d a k ı l a r m o n r a x i y a l ı R u s i y a n ı n t ə r ə f d a r l a - 1MaKHHCKoe xahctbo. Hobbih Boctok, KHHra 1, M., 1922, c «Açıq söz» qəzeti, 13 mart 1992-ci il. 3 Azərbaycatı Respublikası M DƏYTA, f. 970, siy 1, iş 215, v. 9-9 arx. 4 Yenə orada. 5 Yeııə orada, f. 894, siy 10, iş 178, v MaKHHCKoe xahctbo..., c Q. M ədətov. Göstərilən əsəri. 3 Yenə orada, s Tabor-batalyon (türk). 5 «Açıq səs» qəzeti, 13 mart 1992-ci il. 6 Azərbaycan Respublikası M DƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 15, v Yenə orada. 8 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 15, v

52 g ü c b n m i ş d i, b u h ü c u m l a r m ü d a f ı ə s i z d i n c k ə n d l ə r i q ı r m a q m ə q s ə d i g ü - d ə n f a s i l ə s i z m ü h a r i b ə x a r a k t e r i a l m ı ş d ı. C ə f ə r q u l u x a n q e y d e d i r d i : «T ü r k l ə r g e t d i l ə r, y e n ə b i z d ə m ü s ə l m a n k ə n d v ə q ə s ə b ə l ə r i n m ə h v e d i l - m ə s i, h e ç b i r g ü n a h ı o l m a y a n m ü s ə l m a n q a d m v ə u ş a q l a r m d ö y ü l m ə s i v ə ö l d ü r ü l m ə s i n i n q a n l ı s ə h n ə l ə r i t ə k r a r o l u n m a ğ a b a ş l a d ı. Y e n ə d ə İ r ə - v a n q u b e r n i y a s ı n d a e r m ə n i l ə r t ə r ə f ı n d ə n q ə d d a r ö l ü m ə m ə h k u m e d i l m i ş o n m i n l ə r l ə m ü s ə l m a n m ü r ə k p a r ç a l a y a n q ı ş q ı r ı q v ə n a l ə l ə r i g ö y ə y ü k - s ə l d i» c i i l i n y a z ı n d a n b a ş l a y a r a q x ü s u s i l ə Ş ə r u r s a h ə s i n ə b i t i ş i k o l a n V e d i b a s a r r a y o n u n a h ü c u m l a r d a h a d a ç o x a l m ı ş d ı. İ r ə v a n q u b e r - n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r ı n ı n h ə m y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i n i n i d a r ə h e y ə t i c u i l i n s e n t y a b r m d a A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı N a z i r l ə r Ş u r a s ı n a V e d i b a s a r ə h a l i s i n i n c i i l i n a x ı r d ö v r ü h a q q m d a y a z ı r d ı : «O n l a r l a k ə n d y a n d ı - r ı l d ı v ə q ı l m c d a n k e ç i r i l d i, q a d ı n v ə u ş a q l a r a d a r ə h m e d i l m i r d i. K e ç ə n i l i n ( y ə n i c i i l i n ) s o n u n d a V e d i b a s a r r a y o n u n u n ə h a l i s i ta.m a.m ila m ə h v e d i l m ə k d ə n x i l a s o l m a q ü ç ü n b i r l ə ş ə r ə k e r m ə n i l ə r ə s i l a h l a c a v a b v e r m ə y ə b a ş l a d ı l a r. D i n c ə k i n ç i l ə r n ə i n k i e r m ə n i q o ş u n h i s s ə l ə r i n ə q a l i b g ə l d i b r, h ə m d ə h ü c u m a k e ç d i l ə r v ə b i r m ü d d ə t E r m ə n i s t a n ı n p a y t a x t ı t ə h l ü k ə q a r ş ı s m d a q a l d ı» 2. T a r i x i f a k t b a x ı m m d a n b u h a d i s ə l ə r ç o x ş e y d ə n x ə b ə r v e r i r. E r - m ə n i q u l d u r d ə s t ə l ə r i n i n A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı h ü d u d l a r m a f a s i l ə s i z h ü c u m l a r m ı d a ş n a k p a y t a x t m m c o ğ r a f ı y a x ı n l ı ğ ı d a ş ə r t l ə n d i r i r d i, «b u - r a d a n q u b e r n i y a n ı n ( ə r a z i s i e r m ə n i i ş ğ a l ı n ı n i l k q u r b a n ı o l a n İ r ə v a n q u - b e r n i y a s ı n ə z ə r d ə t u t u l u r - A. H. ) h ə r y e r i n ə c ə z a d ə s t ə l ə r i g ö n d ə r i l i r d i» 3. L a k i n r e s p u b l i k a ə h a l i s i n i n ö z m ü s t ə q i l l i y i n i q o r u m a q ə z m i o q ə d ə r b ö y ü k i d i k ı, d o ğ m a o c a q v ə t o r p a q l a r ı m m ü d a f ı ə e d ə n k ö n ü l l ü d ə s t ə l ə r i ş ğ a l ç ı l a r ı t ə k c ə d a r m a d a ğ m e t m i r, h ə m d ə İ r ə v a n ı n ö z ü n ü q o r x u y a s a l ı r d ı. L a k i n A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı n m h ö k u m ə t i ö z q a r ş ı s ı n a d a ş n a k l a r d a n f ə r q l i o l a r a q q o n ş u t o r p a q l a r ı z ə b t e t m ə k v ə z i f ə s i n i q o y m a m ı ş d ı. A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı n ı n A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı v ə c i i l i n d e k a b r m d a e l a n e d i l m i ş C ə n u b i - Q ə r b i Q a f q a z D e m o k r a t i k R e s p u b - l i k a s ı i l ə q a r ş ı l ı q l ı m ü n a s i b ə t i d ə m a r a q d o ğ u r u r. L a p ə w ə l d ə n h ö k u m ə t v ə p a r l a m e n t s ə v i y y ə s i n d ə ə l a q ə l ə r y a r a t m a ğ a b a ş l a y a n A D R i l ə m ü n a - s i b ə t l ə r x ü s u s i l ə d o s t c a s ı n a i d i. M ə s ə l ə n, A z ə r b a y c a n P a r l a m e n t i n i n 7 d e k a b r c i i l t a r i x l i t ə n t ə n ə l i i c l a s ı n d a A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n s ə d r i P. Ə l i y e v d ə i ş t i r a k e d i r - d i. O, d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l ə r i n l o j a s m d a p o l k o v n i k K o k k e r e l, B a k ı - d a k ı İ r a n g e n e r a l - k o n s u l u M. S ə ü d ə l - V ə z a r a, İ r a n m a l i y y ə a g e n t i V ə k i l ə l - M ü l k, D a ğ l ı l a r h ö k u m ə t i n i n n ü m a y ə n d ə s i Ç e r m o y e v, D a ğ l ı l a r R e s - p u b l i k a s m ı n d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i A. Q a n t ə m i r o v v ə G ü r c ü s t a n R e s - p u b l i k a s m ı n d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i İ. N. K a r s i v a d z e i l ə y a n a ş ı o t u r - m u ş d u. A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m ı n ə h a l i s i A z ə r b a y c a n P a r l a m e n t i n i n a ç ı l ı ş ı h a q q m d a x ə b ə r i b ö y ü k r u h y ü k s ə k l i y i i l ə q a r ş ı l a d ı. O g ü n l ə r d ə ö z l ə r i n i n s ə l a h i y y ə t l i m ü v ə k k i l i A. H a c ı y e v i n i m z a s ı i l ə O r d u b a d r a y o n u - n u n ə h a l i s i A z ə r b a y c a n P a r l a m e n t i n ə t ə b r i k t e l e q r a m ı g ö n d ə r m i ş, q a r ş ı - d a k ı ç ə t i n i ş d ə o n a m ü v ə f f ə q i y y ə t l ə r a r z u l a m ı ş, o n u n «Q a f q a z m ü s ə l - m a n l a r ı n m a r z u l a r m ı d o ğ r u l d a c a ğ m a, ö z f ə a l i y y ə t i i b b i z i m d ə m ü s t ə q i l y a ş a m a ğ a l a y i q v ə ö z t a l e y i m i z i h ə l l e t m ə k v ə h ü q u q l a r ı m ı z ı m ü d a f ı ə e t - m ə k i q t i d a r ı n d a o l d u ğ u m u z u b ü t ü n d ü n y a y a s ü b u t e d ə c ə y i n ə» ə m i n o l - d u q l a r ı n ı b i l d i r i r d i l ə r 1. D i q q ə t ə l ə y i q d i r k i, o r d u b a d l ı l a r b u P a r l a m e n t i «ö z p a r l a m e n t l ə r i» a d l a n d ı r ı r v ə m ə l u m a t v e r i r d i l ə r k i, «o n u n y a r a d ı c ı i ş i n ə h ə r c ü r y a r d ı m e t m ə y ə h a z ı r d ı r l a r» 2. L a k i n a y d ı n d ı r k i, o d ö v r d ə A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı ə h a l i s i n i n g ö z l ə d i y i k ö m ə y i A D R o n a g ö s t ə r ə b i l m i r d i. B u n a g ö r ə d ə C ə n u b i - Q ə r b i Q a f q a z D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s m m y a r a n d ı ğ ı i l k g ü n d ə n A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m m ə r a z i s i f o r m a l o l a r a q o n u n t ə r k i b i n ə d a x i l e d i l d i. D ü ş ü n m ə k o l a r d ı k i, C ə n u b i - Q ə r b i Q a f q a z D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı - n ı n y a r a n m a s ı i l ə A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı n m m ö v c u d l u ğ u n a s o n q o y u - l a c a q, l a k i n b u r e s p u b l i k a C Q Q D R - n a q ə d ə r d ə, o n u n l a p a r a l e l d ə, t a c u i l i n i y u n u n a q ə d ə r - C Q Q D R ö z f ə a l i y y ə t i n i d a y a n d ı r d ı q d a n s o n r a d a m ö v c u d i d i. T a r i x i s ə n ə d l ə r d ə b u q e y r i - a d i v ə z i y y ə t A z ə r b a y - c a n R e s p u b l i k a s ı h ə r b i a t t a ş e s i n i n A z ə r b a y c a n O r d u s u n u n b a ş ş t a b m a y a z d ı ğ ı r a p o r t d a b e l ə i z a h e d i l i r : «N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r q ə z a l a r ı n a g ə l d i k - d ə i s ə, o n l a r ı n C ə n u b i - Q ə r b i R e s p u b l i k a n m ə r a z i s i n ə d a x i l e d i l m ə s i b u q ə z a l a r m A z ə r b a y c a n a f a k t i k i m ə n s u b l u ğ u n u n q e y r i - m ü ə y y ə n l i y i i l ə i z a h o l u n u r. Ç ü n k i b u q ə z a l a r, m ə l u m d u r k i, A r a z r e s p u b l i k a s m ı t ə ş k i l e d i r d i v ə i n d i y ə q ə d ə r m ü ə y y ə n h a k i m i y y ə t i y o x d u r» 3. C ə n u b i - Q ə r b i Q a f q a z D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı n m t ə r k i b i n ə d a - x i l o l m a f o r m a l x a r a k t e r d a ş ı y ı r d ı, ç ü n k i a n c a q Q a r s R e s p u b l i k a s ı n m e l a n e d i l m ə s i a k t ı n d a ö z ə k s i n i t a p m ı ş d ı, f a k t i k i o l a r a q i s ə A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı m ü s t ə q i l m ö v c u d o l a n R e s p u b l i k a i d i c i i l i n d e k a b r m d a E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı A r a z - T ü r k R e s - 1Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v Yenə orada «Azərbaycan» qəzeti, 10 dekabr 1918-ci il. 2 Yenə orada. 3 Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 34, v. 3,

53 p u b l i k a s m a q a r ş ı g e n i ş m i q y a s l ı t ə c a v ü z ə b a ş l a d ı. Y a n v a r m 3 - d ə «A z ə r - b a y c a n» q ə z e t i y a z ı r d ı : «D a x i l i İ ş l ə r N a z i r l i y i d e k a b r m d ə C ə b r a y ı l - d a n b e l ə b i r t e l e q r a m a l m ı ş d ı r : İ r ə v a n d a n g ə l ə n 2 5 m i n l i k e r m ə n i q o ş u n - l a r ı S ə d ə r ə k k ə n d i n d ə n k e ç ə r ə k 8 m ü s ə l m a n k ə n d i n i m ü h a s i r ə e d ə r ə k s i - l a h l a r ı a l m ı ş l a r. N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r u n s a k i n l ə r i İ r a n a k e ç m ə y ə h a z ı r l a - ş ı r l a r. A r a z ı k e ç ə r k ə n d ə n ç o x a d a m h ə l a k o l m u ş d u r. Z ə n g ə z u r e r - m ə n i l ə r i b i z ə h ü c u m e t m i ş l ə r, h a z ı r d a g ü c l ü a t ı ş m a g e d i r, h a r a m ü r a c i ə t e d i r i k s ə, k ö m ə k y o x d u r». A z ə r b a y c a n P a r l a m e n t i n i n c u i l y a n v a r m 8- d ə ç a ğ ı r ı l a n 7 - c i i c l a s m d a H ə s ə n b ə y A ğ a y e v İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı ə h a l i s i n i n n ü m a y ə n d ə l ə - r i n i n ə r i z ə s i n i o x u d u. B u ə r i z ə n i A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı P a r l a m e n t i n i n ü z v l ə r i - T e y m u r b ə y M a k i n s k i, R. İ s m a y ı l o v, A. M a k i n s k i, A. Ş e y x ü l i s - l a m o v, M. M ə h ə r r ə m o v, P. B a y r a m b ə y o v, Y. T a h i r o v, A. S u l t a n o v i m z a - l a m ı ş d ı l a r. H ə m i n ə r i z ə d ə d e y i l i r d i : «E r m ə n i q o ş u n h i s s ə l ə r i b ü t ü n S ü r - m ə l i q ə z a s ı v ə İ r ə v a n, E ç m i ə d z i n v ə Ş ə r u r q ə z a l a r m m m ü s ə l m a n l a r y a - ş a y a n h i s s ə s i n i t u t m u ş l a r v ə N a x ç ı v a n a s a r ı h ə r ə k ə t e d i r l ə r. B u z a m a n ə h a l i s i e r m ə n i t ə c a v ü z k a r l a r ı n d a n a z a d e d i l d i c u i l i n y a n v a r m ə w ə l l ə r i n d ə d a ş n a k h ö k u m ə t i n i n x a h i ş i i l ə N a x ç ı v a n i n g i l i s l ə r t ə r ə f i n d ə n i ş ğ a l e d i l d i 1. İ n g i l i s l ə r Ə m i r b ə y h ö k u m ə - t i n ə q a r ş ı y a x ş ı m ü n a s i b ə t b ə s l ə m i r, b u h ö k u m ə t i G ü r c ü s t a n ı n v ə o n u n t ə r ə f d a r l a r ı n m ə l a l t ı s ı h e s a b e d i r d i l ə r. N a x ç ı v a n m s o n r a k ı t a l e y i h a q q ı n - d a d a ş n a k h ö k u m ə t i i l ə d a n ı ş ı q l a r a p a r a n i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ ı, e y n i z a - m a n d a C ə f ə r q u l u x a n l a y a x m l a ş ı r d ı l a r. C ə f ə r q u l u x a n ö z ü n ü i d a r ə y ə c a n a t m a ğ ı i l ə i n g i l i s l ə r i n r ə ğ b ə t i n i q a z a n m ı ş d ı, ç ü n k i b u, r e g i o n u n B ö y ü k B r i t a n i y a n ı n h a k i m i y y ə t i a l t ı n a k e ç m ə s i n i a s a n l a ş d ı r a b i l ə r d i. B u m ə q s ə d l ə d ə N a x ç ı v a n a m a y o r G i b b o n u n b a ş ç ı l ı q e t d i y i B ö - y ü k B r i t a n i y a n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n b i r q r u p u g ə l d i. M a y o r G i b b o n ö z g ə l i - ş i n i n s ə b ə b i n i Ə m i r b ə y ə q a ç q m l a r m ə s ə l ə s i n i h ə l l e t m ə k k i m i e l a n e t d i 2. L a k i n h ə q i q ə t d ə o n u n g ə l i ş i n i n ə s a s m ə q s ə d i i q t i s a d i v ə s i y a s i v ə z i y y ə t l ə t a n ı ş o l m a q, A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı n m h ə r b i h i s s ə l ə r i n i n t ə r k i b i v ə s i - l a h l a n m a s ı n ı, h ə m d ə t ü r k l ə r i n b u r e s p u b l i k a h ö k u m ə t i n ə t ə s i r i n i n d ə r ə - c ə s i n i a y d ı n l a ş d ı r m a q i d i. d i n c ə h a l i n i n b i r h i s s ə s i q ı l ı n c d a n k e ç i r i l i r, b i r h i s s ə s i i s ə ö z k ə n d l ə r i n d ə n N a x ç ı v a n ə r a z i s i n d ə i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u e l a n e d i l d i y i q o v u l u r v ə d a ğ l a r d a n k e ç ə r ə k İ r a n a q a ç m a q m ə c b u r i y y ə t i n d ə d i r, b u i s ə l a b ü d ö l ü m d e m ə k d i r» *. B u f a c i ə l i f a k t l a r ı k ə d ə r l ə q a r ş ı l a y a n A z ə r b a y - c a n P a r l a m e n t i h ö k u m ə t ə t ə k l i f e t d i : «S ə r ə n c a m m d a o l a n b ü t ü n t ə d b i r - l ə r i g ö r s ü n k i, b ü t ü n b u b ə d b ə x t l i k l ə r i n q a r ş ı s ı a l m s ı n» 2. A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m ı n ö z ü n d ə d ə t ə c i l i t ə d b i r l ə r g ö r ü l ü r d ü. O g ü n l ə r d ə k ö n ü l l ü x a l q d ə s t ə l ə r i t a b o r l a r y a r a d ı l ı r d ı. H ə m i n t a b o r l a - r a a ş a ğ ı d a k ı ş ə x s l ə r k o m a n d a n l ı q e d i r d i l ə r : N e h r ə m t a b o r u K ə l b ə M u x t a r, C ə h r i - K ə l b ə K ə r i m, Q u l u b ə y D i z ə M ə m m ə d R z a b ə y, ş ə h ə r - H ü s e y n Ə l i y e v, O r d u b a d - İ b r a h i m X ə l i l A x u n d o v. Y e n g i c ə l i l ə r i n v ə k a r k e r l i l ə r i n k ö n ü l l ü d ə s t ə l ə r i n i n b a ş ı n d a i s ə M ə ş ə d i Ə l ə s g ə r a ğ a v ə M ö h s ü n C a m a l o v d u r u r d u l a r. K ö n ü l l ü l ə r ö z a t l a r ı, s i l a h v ə ə r z a q l a r ı i l ə d ö y ü ş l ə r d ə i ş t i r a k e d i r d i l ə r. D i y a r ı n b ü t ü n ə h a l i s i o n l a r a h ə r c ü r k ö m ə k g ö s t ə r i r d i 3. H ə s ə n Ş a h v e r d i o ğ l u n u n t a b o r u v ə K ə l b a l ı x a n ı n k o m a n d i r o l d u - ğ u N a x ç ı v a n d ə s t ə l ə r i t ə c a v ü z k a r a g ü c l ü m ü q a v i m ə t g ö s t ə r i r d i l ə r. P o l - k o v n i k D o l u x a n o v u n k o m a n d a n l ı ğ ı a l t m d a e r m ə n i q o ş u n l a r ı S ə d ə r ə k, D ə m i r ç i v ə Ş ə r u r a h ü c u m a b a ş l a y a n d a S ə d ə r ə k t a b o r u b u y e r l ə r i m ü d a - f ı ə e d i r d i. D ö y ü ş ü n q ı z ğ ı n y e r i n d ə K ə l b a l ı x a n ı n d ə s t ə s i ş ə r u r l u l a r ı n k ö - m ə y i n ə g ə l d i. V ə l i d a ğ y a n m d a k ı d ö y ü ş A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı k ö n ü l - l ü l ə r i n i n t a m q ə l ə b ə s i i l ə b i t d i. D ü ş m ə n d a r m a d a ğ m e d i l d i. S ə d ə r ə y i n g ü n r e s p u b l i k a n ı n d a x i l i v ə z i y y ə t i n i n s a b i t l i y i c i d d i s ü r ə t d ə p o z u l m u ş d u. C ə f ə r q u l u x a n m t ə r ə f d a r l a r m m t ö r ə t d i k l ə r i f ı t n ə - f ə s a d l a r ö z b ə h r ə s i n i v e r i r d i. N a x ç ı v a n ə h a l i s i n i e r m ə n i t ə c a v ü z ü n d ə n l a y i q i n c ə q o r u y a b i l m ə - y ə n Ə m i r b ə y h ö k u m ə t i n i n z ə i f l i y i d ə b u n a i m k a n y a r a d ı r d ı. C ə f ə r q u l u x a n v ə o n u n ə t r a f m d a k ı l a r d a ş n a k l a r ı n «m ü v ə q q ə t i» q ə l ə b ə l ə r i n d ə n b a - c a r ı q l a i s t i f a d ə e t d i l ə r. M ə s ə l ə n, e r m ə n i l ə r Q ə m ə r l i k ə n d i n ə h ü c u m e d ə r - k ə n v ə N a x ç ı v a n ə h a l i s i ç a x n a ş m a y a d ü ş ə r ə k ş ə h ə r d ə n q a ç m a q i s t ə r k ə n K ə l b a l ı x a n ç o x a z m ü d d ə t d ə n ə f ə r d ə n i b a r ə t d ö y ü ş k ə n b i r d ə s t ə t o p l a d ı v ə ş ə r u r l u l a r ı n k ö m ə y i n ə t ə l ə s ə r ə k, e r m ə n i l ə r i d a r m a d a ğ ı n e t d i. B ü t ü n b u h a d i s ə l ə r i n n ə t i c ə s i n d ə Ə m i r b ə y h ö k u m ə t i s ü q u t a u ğ - r a d ı, N a x ç ı v a n d a C ə f ə r q u l u x a n, K ə l b a l ı x a n v ə K ə r i m x a n b a ş d a o l - m a q l a y e n i h ö k u m ə t t ə ş k i l e d i l d i 3. B u h ö k u m ə t d e m o k r a t i k p r i n s i p l ə r i b i r k ə n a r a a t a r a q i r i f e o d a l ə y a n l a r ı n ı m ü d a f ı ə e d ə n k ə s k i n m ö v q e t u t - d u. K ə l b a l ı x a n r e s p u b l i k a s i l a h l ı d ə s t ə l ə r i n i n k o m a n d a n ı o l d u. H a k i - m i y y ə t b a ş ı n a g ə l ə n C ə f ə r q u l u x a n ö z n ü m a y ə n d ə l ə r i n i T ə b r i z ə, f a r s o l a n v ə l i ə h d ş a h z a d ə n i n y a n ı n a g ö n d ə r ə r ə k N a x ç ı v a n ı n İ r a n a b i r l ə ş d i r i l - m ə s i n i r ə s m i s u r ə t d ə x a h i ş e t d i. Ş a h z a d ə b u h a q d a T e h r a n a m ə l u m a t v e r d i, l a k i n e y n i z a m a n d a i k i ş a h z a d ə v ə i k i e r m ə n i d ə n i b a r ə t n ü m a y ə n - d ə h e y ə t i n i n İ r ə v a n a s ə f ə r i n i t ə ş k i l e t d i k i, e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n m ö v q e - y i n i m ü ə y y ə n l ə ş d i r s i n. 1Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 895, siy. 1, iş 13, v Yenə orada, v A.Əliyev. Göstərilən əsəri, s OnepKH HCTOpHH KOMMyHHCTHHeCKHX OpraHH33HHH 3aKaBKa3bH. TÖHJIHCH, 1967, H. 1, c Azərbaycan Respublikası M DƏYTA, f.894, siy. 2, iş 95, v Yenə orada, v

54 S o n v a x t l a r a q ə d ə r t a C u l f a y a d ə k o l a n b ü t ü n ə r a z i n i ö z b r i n i n k i h e s a b e d ə n e r m ə n i l ə r G ü r c ü s t a n R e s p u b l i k a s ı i l ə m ü h a r i b ə d ə n, Ş ə r u r - d a k ı m ə ğ l u b i y y ə t d ə n v ə N a x ç ı v a n d a i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u e l a n e d i l d i k d ə n s o n r a d e m ə k o l a r k i, b u n a r a z ı i d i l ə r. L a k i n h ə l ə k i, i n g i l i s l ə r N a x ç ı v a n d a i d i l ə r, o n u n İ r a n a v e r i l m ə s i h a q d a s ö h b ə t d ə o l a b i l m ə z d i. N a x ç ı v a n d a d e m o k r a t i k q ü v v ə l ə r i n m ə ğ l u b i y y ə t i A D R d ö v l ə t i n i c i d d i s u r ə t d ə n a r a h a t e d i r d i c u i l y a n v a r m a x ı r l a r ı n d a y e r l i ə h a l i - n i n e h t i y a c l a r ı i l ə t a n ı ş o l m a q m ə q s ə d i l ə o, İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l - m a n l a r ı n m h ə m y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i n i n n ü m a y ə n d ə s i M i r a b b a s M i r b a ğ ı r - o v u A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m a g ö n d ə r d i. A D R H ə r b i N a z i r l i y i n i n A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı n a k ö m ə k ü ç ü n g ö n d ə r i l ə n 1 2 z a b i t i d ə ( o n l a r m t ə r k i b i n d ə y ə q i n k i, p o l k o v n i k K u q u ş o v d a ) G ə n c ə d ə M i r b a ğ ı r o v a q o - ş u l d u l a r 1. S o n r a l a r M i r b a ğ ı r o v y a z ı r d ı k i, A r a z ı k e ç d i k d ə n s o n r a ə h a l i n i n o n l a r ı q a r ş ı l a m a ğ a g ə l ə n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i v ə h a z ı r l a n m ı ş a t l a r ı g ö r d ü - l ə r. O r d u b a d d a A D R e l ç i l ə r i n i ə h a l i r u h y ü k s ə k l i y i i l ə q a r ş ı l a d ı, o n l a r b u r a d a ö z s ə f ə r l ə r i n i n m ə q s ə d l ə r i v ə A D R - i n y a r a n m a t a r i x i h a q q ı n d a m ə l u m a t v e r d i l ə r. M i r b a ğ ı r o v x ə b ə r v e r i r k i, O r d u b a d M i l l i Ş u r a, İ c r a K o m i t ə s i v ə «N a x ç ı v a n d a n t ə y i n e d i l m i ş» 2 k o m e n d a n t t ə r ə f ı n d ə n i d a r ə e d i l i r. M i l l i Ş u r a O r d u b a d q ə z a s m m A z ə r b a y c a n a b i r l ə ş m ə k a r z u s u h a q q m d a p r o t o k o l u M i r b a ğ ı r o v a t ə q d i m e t d i. B e ş g ü n d ə n s o n r a A D R e l ç i l ə r i C u l f a y a, o r a d a n d a q a t a r l a N a x ç ı v a n a y o l a d ü ş d ü l ə r. B a k ı d a n N a x ç ı v a n a d ə k o l a n y o l a 2 4 g ü n v a x t s ə r f o l u n d u. A D R e l ç i l ə r i N a x ç ı v a n d a d a t ə n t ə n ə i l ə q a r ş ı l a n d ı l a r. B a ğ ı r o v A D R e l ç i l ə r i i l ə m ə s l ə h ə t l ə ş d i k d ə n s o n r a C ə f ə r q u l u x a n c a v a b v e r d i k i, b i r i n c i m ə s ə l ə m ü h a c i r ə t m ə s ə l ə s i k i m i P a r i s S ü l h k o n f r a n s m d a h ə l l o l u - n a n a q ə d ə r t ə x i r ə s a l m m a l ı d ı r ; «b u ğ d a n ı i s ə y e r l i ə h a l i n i n e h t i y a c ı o l d u - ğ u ş ə k ə r v ə n e f t ə d ə y i ş m ə k o l a r» c u i l i n f e v r a l m d ə A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə s i v ə z a b i t l ə r i A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı h ö k u m ə t ü z v l ə r i n i n i ş t i r a k ı i l ə m ə s c i d d ə k e ç i r i - l ə n i c l a s d a o l d u l a r. İ c l a s k e ç i r i l ə n y e r ə ç o x l u a d a m t o p l a n m ı ş d ı v ə o n l a r A D R n ü m a y ə n d ə l ə r i n i g u r a l q ı ş l a r l a q a r ş ı l a y ı b y e k d i l l i k l ə A z ə r b a y c a - n ı n t ə r k i b i n d ə o l m a q a r z u l a r ı m b i l d i r d i l ə r. Y e n i d ə n B a k ı d a n N a x ç ı v a n a m ə m u r l a r g ö n d ə r i l m ə s i b a r ə d ə x a h i ş e d i l d i. O g ü n N a x ç ı v a n d a d a h a b i r ə l a m ə t d a r h a d i s ə b a ş v e r d i. C ə f ə r q u - l u x a n ı n h ö k u m ə t i i s t e f a v e r d i. G ö r ü n ü r k i, b u h ö k u m ə t A z ə r b a y c a n a b i r l ə ş m ə y i n ə l e y h i n ə ç ı x ı ş e d i r d i. B a ğ ı r o v ö z m ə l u m a t l a r ı n d a d ə f ə l ə r l ə k ö h n ə h ö k u m ə t i - «d i k t a t u r a h ö k u m ə t i», o n u n t ə r ə f d a r l a r ı n ı i s ə - «d i k - t a t u r a t ə r ə f d a r l a r ı» a d l a n d ı r m ı ş d ı 2. O n u n d e d i y i n ə g ö r ə N a x ç ı v a n ə s g ə r - l ə r i n i n A D R - ə x ü s u s i r ə ğ b ə t i v a r i d i. «H a n s ı s a g i z l i t ə ş k i l a t t ə r ə f ı n d ə n k ü ç ə l ə r d ə A z ə r b a y c a n a b i r l ə ş m ə y ə ç a ğ ı r a n b ə y a n n a m ə l ə r y a p ı ş d ı r ı l m ı ş - d ı v ə d i k t a t u r a t ə r ə f d a r l a r ı n d a n k i m s ə b u n l a r ı q o p a r m a q i s t ə d i k d ə, ə s - g ə r l ə r m a n e o l u r l a r» 3. M ü s a v a t p a r t i y a s ı n m n a x ç ı v a n l ı ü z v l ə r i d ə A z ə r - b a y c a n m a ğ u ş u n a q a y ı t m a ğ ı n a r d ı c ı l t ə r ə f d a r l a r ı k i m i ç ı x ı ş e d i r d i l ə r c u i l i n f e v r a l ı n d ə N a x ç ı v a n m ə s c i d i n d ə k i i c l a s d a v a m e d i r d i. Ə m i r b ə y C ə f ə r q u l u x a n h ö k u m ə t i ə l e y h i n ə ç ı x ı ş e t m ə k a r z u s u n - d a o l a n n ü f u z l u t ə r ə f d a r l a r ı n ı ə t r a f m a y ı ğ m a ğ a n a i l o l m u ş d u. N a x ç ı v a n d a h a k i m i y y ə t i n s o n r a k ı t a l e y i C ə f ə r q u l u x a n ı n i q a m ə t - r e s p u b l i k a r ə h b ə r l i y i n ə m ə l u m a t v e r d i k i, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n a x ç ı - g a h ı n d a d a h ə l l o l u n u r d u. İ n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r u ö z m ü ş a y i ə t ç i l ə r i v a n l ı l a r a k ö m ə k g ö s t ə r m ə y ə h a z ı r d ı r. B u m ə q s ə d l ə d ə A z ə r b a y c a n h ö - k u m ə t i b u r a y a b i r m i l y o n m a n a t p u l g ö n d ə r m i ş d i r, p u l u g ə t i r ə n P a ş a B a y r a m o v v ə Y u s i f b ə y Q a z ı y e v m ü v ə q q ə t i o l a r a q T i f l i s d ə l ə n g i m i ş l ə r. F e v r a l ı n d ə B a ğ ı r o v v ə z a b i t l ə r i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r u - n u n q ə b u l u n d a o l d u l a r, C ə f ə r q u l u x a n d a o ğ l u i l ə b u r a d a i d i. G e n e r a l - q u b e r n a t o r e l a n e t d i k i, b u ə r a z i h ə l ə k i, A z ə r b a y c a n m b i r h i s s ə s i d e y i l - d i r v ə «m ə l u m d e y i l k i m i n o l a c a q». O n u n d e d i y i n ə g ö r ə A z ə r b a y c a n h ö - k u m ə t i n i n ö z a d a m l a r ı n ı i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n a g ö n d ə r m ə k h ü q u q u y o x i d i, l a k i n g ə l ə n l ə r i ö z q o n a ğ ı h e s a b e d i r. O v a x t i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r u C ə f ə r q u l u x a n a t ə k l i f e t m i ş d i k i, m ə s ə l ə n i h ə l l e t s i n : b i r i n c i s i, O s m a n l ı i m p e r i y a s ı ə r a z i s i n d ə n k ö ç ü r ü l - m ü ş e r m ə n i l ə r i n y e n i d ə n N a x ç ı v a n a v ə k ə n d l ə r i n ə q a y ı t m a s m a i c a z ə v e - i l ə v ə A D R - i n n ü m a y ə n d ə h e y ə t i b u r a y a t o p l a ş m ı ş d ı. B ö y ü k B r i t a n i y a - n ı n Q a f q a z x a l q l a r ı n ı n ö z m ü q ə d d a r a t ı m t ə y i n e t m ə s i n ə m ü n a s i b ə t i i l ə, i n g i l i s h ö k u m ə t i n i n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i t a n ı m a s ı i l ə b a ğ l ı m ə s ə l ə l ə - r i n m ü z a k i r ə s i z a m a n ı i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r u ə m i n e d i r d i k i, o b u - r a y a d a x i l i i ş l ə r ə q a r ı ş m a q ü ç ü n d e y i l, s a k i t l i y i b ə r p a e t m ə k v ə q o r u m a q ü ç ü n g ə h n i ş d i r. G ö r ü ş ü n s o n u n d a M. B a ğ ı r o v K ə l b a l ı x a n ı n ə l i n d ə n t u - t a r a q d e d i : «Ö z q e y r ə t v ə d ü z l ü y ü n ə g ö r ə K ə l b a l ı x a n x a l q m s e v i m l i s i - d i r. B i z i m s ə m i m i v ə s e v i m l i y o l d a ş ı m ı z d ı r. O b i z i m l ə i ş l ə y ə c ə k d i r v ə o n u h e ç k i m i ş d ə n u z a q l a ş d ı r a b i l m ə z» 4. A D R n ü m a y ə n d ə l ə r i C ə f ə r q u l u x a n m t ə r ə f d a r l a r ı v ə ə l e h d a r l a r ı a r a s ı n d a q ı z ı ş a n e h t i r a s l a r ı s ö n d ü r m ə y ə n a i l o l d u l a r. O n l a r m ə c l i s i s a - k i t l ə ş d i r ə r ə k e l a n e t d i l ə r k i, A D R n ü m a y ə n d ə l ə r i k i m i m ö v c u d h ö k u m ə - r i l s i n. D a ş n a k E r m ə n i s t a n ı ü ç ü n Ş ə r u r d a n m i n t o n b u ğ d a b u r a x ı l s ı n. 1Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy. 2, iş 81, v Yenə orada, siy. 10, iş 178, v Azərbaycan Respublikası M DƏYTA, f.894, siy. 2, iş 81, v Yenə orada. 3 Yenə orada, siy. 10, iş 178, v Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f.894, siy. 10, iş 178, v

55 t i t a m y ı r l a r v ə o n u n l a ə l a q ə d ə i ş l ə y ə c ə k l ə r. B ə y a n a t s ü r ə k l i a l q ı ş l a r l a q a r ş ı l a n d ı, s o n r a i s ə b u r a d a k ı l a r A D R h ö k u m ə t i n d ə n y e n i d ə n x a h i ş e t - d i l ə r k i, ö z m ə m u r l a r ı n ı g ö n d ə r s i n. İ ş t i r a k ç ı l a r d a n b i r i n i n t ə k l i f ı i l ə r ə s - m i a k t t ə r t i b e d i l d i, b u a k t N a x ç ı v a n m k ö n ü l l ü s u r ə t d ə A D R - ə b i r l ə ş - m ə s i h a q q m d a i d i. M ə t n i n t a m h a z ı r l a n m a s ı ü ç ü n k o m i s s i y a s e ç i l d i. M. B a ğ ı r o v v ə p o l k o v n i k K u q u ş o v d a b u k o m i s s i y a y a d a x i l o l d u l a r. A k t s i y a s i, h ə r b i, i q t i s a d i, m a d d i v ə m ə d ə n i m ə s ə l ə l ə r ə a i d b ə n d l ə r d ə n i b a r ə t i d i. A k t h ö k u m ə t ü z v l ə r i, M i l l i Ş u r a ü z v l ə r i v ə ə h a l i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i t ə r ə f ı n d ə n i m z a l a n m ı ş, h ö k u m ə t m ö h ü r ü i l ə t ə s d i q e d i l m i ş d i. N a x ç ı v a n - d a n i k i n ə f ə r v ə Ş ə r u r, Z ə n g i b a s a r, V e d i b a s a r ı n h ə r b i r i n d ə n b i r n ə f ə r - d ə n i b a r ə t n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n ə t ə q d i m o l u n m u ş d u k i, o n l a r b u a k t ı B a - k ı y a ç a t d ı r ı b F. X. X o y s k i y ə v ə H. A ğ a y e v ə v e r m ə l i i d i l ə r. A z ə r b a y c a n o r d u s u n u n N a x ç ı v a n d a q a l a n z a b i t l ə r i B ö y ü k V e d i - d ə, Ş ə r u r, N a x ç ı v a n v ə O r d u b a d d a 3 0 p i y a d a r o t a s m ı n, b i r b a t a r e y a ü ç ü n k o m a n d a m n, n ə f ə r ə q ə d ə r s ü v a r i d ə s t ə s i n i n, p u l e m y o t ç u d ə s - t ə s i n i n v ə N a x ç ı v a n d a t ə d r i s k o m a n d a s m ı n y a r a n m a s m d a i ş t i r a k e t d i - l ə r. A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n t ə r k i b i n d ə g ə l ə n p o l k o v n i k r e s - p u b l i k a n m h ə r b i e h t i y a c l a r ı h a q q m d a A D R h ə r b i n a z i r l i y i n ə ə t r a f l ı m ə - r u z ə y a z m ı ş d ı r k i, b u m ə r u z ə d ə M. B a ğ ı r o v v a s i t ə s i l ə g ö n d ə r i l m i ş d i. A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m a s ə y a h ə t d ə n M. B a ğ ı r o v m a r a q l ı n ə t i - c ə l ə r ə l d ə e t m i ş v ə b u n ə t i c ə l ə r i ə w ə l c ə y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i n i n d i q q ə t i n ə ç a t d ı r m ı ş, s o n r a i s ə A z ə r b a y c a n N a z i r l ə r Ş u r a s m d a b a x ı l m a s ı ü ç ü n t ə q - d i m e t m i ş d i : 1. B u d i y a r ı i d a r ə e t m ə k ü ç ü n m ü t t ə f ı q l ə r i n, İ r a n ı n, E r m ə n i s t a - n ı n t ə s i r i i l ə m ü b a r i z ə a p a r m a q q a b i l i y y ə t i n ə m a l i k v ə x a n l a r a, s a h i b - k a r l a r a r ə ğ b ə t i o l m a y a n, b a ş q a l a r ı n m t ə s i r i a l t ı n a d ü ş m ə y ə n, m ü ə y y ə n b i r s i y a s ə t i i n a d l a y e r i n ə y e t i r ə b i l ə n, m ə r d, q ə t i y y ə t l i a d a m o l a n v ə r ü ş - v ə t ə m e y l e t m ə y ə n a z ə r b a y c a n l ı g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n t ə y i n o l u n m a s ı z ə r u r i d i r. 2. Y u x a r ı d a g ö s t ə r i l ə n k e y f ı y y ə t l ə r ə m a l i k b i r a d a m ı h ə r b i n a z i - r i n n ü m a y ə n d ə s i t ə y i n e t m ə k z ə r u r i d i r. 3. M ü l k i v ə m ə h k ə m ə i d a r ə l ə r i n i i d a r ə e t m ə k ü ç ü n b a ş m ə m u r l a r m ü t l ə q a z ə r b a y c a n l ı l a r t ə y i n o l u n m a l ı d ı r l a r. 4. Y e r l i h ə r b i i ş i n t ə ş k i l i ü ç ü n ə w ə l g ö n d ə r i l ə n l ə r i n a z o l d u ğ u n u y o n d a n ç o x a d a m b u n u a r z u l a y ı r... ) ) 1. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i v ə h ə r b i i d a r ə M. B a ğ ı r o v u n g ə t i r d i y i m a - t e r i a l l a r ı d i q q ə t l ə ö y r ə n d i l ə r v ə o n u n n ə t i c ə l ə r i n i n ə z ə r ə a l d ı l a r. B e l ə l i k - b, M i r A b b a s B a ğ ı r o v u n A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m d a k ı m i s s i y a s ı m ü - v ə f f ə q i y y ə t l ə b a ş a ç a t d ı. A D R - i n n ü m a y ə n d ə s i k i m i o, d e m o k r a t i k A z ə r b a y c a n m t ə r k i b i n d ə o l m a q a r z u s u n u s ə m i m i l i k l ə i f a d ə e d ə n ə h a l i t ə r ə f m d ə n ş a d l ı q l a q a r ş ı l a n d ı. B i z ə g ö r ə, b u m i s s i y a A r a z - T ü r k R e s p u b - l i k a s ı v ə A D R a r a s ı n d a y e n i m ə r h ə l ə n i n b a ş l a n m a s ı m g ö s t ə r i r d i. B u m ə r h ə l i n i n m a h i y y ə t i o n d a n i b a r ə t i d i k i, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i N a x ç ı - v a n m p r o b l e m l ə r i i l ə s i s t e m a t i k m ə ş ğ u l o l m a ğ a b a ş l a d ı. A D R - i n y a r d ı m m a a r x a l a n a n N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i h ə m ö z ə h a l i - s i n i n, h ə m d ə k e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n d a y a ş a y a n a z ə r b a y c a n l ı l a r ı n h ü q u q u n u f ə a l m ü d a f ı ə y ə b a ş l a d ı c u i l i n f e v r a l m d a N a x ç ı v a n m ü t ə s ə r r a f ı C ə f ə r q u l u x a n v ə N a x ç ı v a n M ü s ə l m a n M i l l i Ş u r a s ı n m d i g ə r ü z v l ə r i N a x ç ı v a n - Ş ə r u r d i - y a r ı n ı n i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n a m ə k t u b g ö n d ə r d i l ə r. M ə k t u b d a İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m n, o c ü m l ə d ə n «y a ş a d ı ğ ı m ı z t o r p a q l a r ı n», m ü s ə l - m a n l a r m r a z ı l ı q v ə a r z u s u n u n ə k s i n ə o l a r a q A r a r a t R e s p u b l i k a s m a v e - r i l m ə s i n ə e t i r a z e d i r d i l ə r. M a r a q l ı d ı r k i, s ə n ə d d ə A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a - s ı ə h a l i s i n i n «b ü t ü n d ü n y a m n v ə b ü t ü n m ə d ə n i q ü v v ə l ə r i n a z a d h ə y a t, x a l q l a r ı n ö z m ü q ə d d ə r a t ı n ı h ə l l e t m ə k h ü q u q u h a q q ı n d a q ı ş q ı r d ı q l a r ı b i r v a x t d a a z ə r b a y c a n l ı l a r b i z d ə n h e ç b i r c ə h ə t d ə n ü s t ü n o l m a y a n, ə k s i - n ə b i r ç o x h a l l a r d a b i z d ə n g e r i q a l a n e r m ə n i l ə r i n q u l u o l a b i l m ə z l ə r» f ı k - r i n ə g ə l m ə s i f a k t ı v ə s ə b ə b l ə r i ö z ə k s i n i t a p m ı ş d ı r 2. B e l ə f a k t v ə s ə b ə b l ə r d ə n b u n l a r g ö s t ə r i l m i ş d i : 1. «H a z ı r d a ö z ü - n ü n ə n y ü k s ə k z i r v ə s i n ə ç a t a n e r m ə n i - m ü s ə l m a n q a n d ü ş m ə n ç i l i y i ; 2). a ) e r m ə n i l ə r i n b i r m i l l ə t k i m i k e ç m i ş i l ə t a n m m a s ı ; b ) b u m ü h a r i b ə ü ç ü n ö z ü n ü ö z ş o v i n i z m i v ə m i l l i x ü s u s i y y ə t l ə r i l ə c ə z a l a n d ı r m a s ı ; v ) m ə d ə n i c ə h ə t d ə n o q ə d ə r d ə i n k i ş a f e t m ə y ə n, ə d a l ə t v ə b ə r a b ə r l i y i n ə s a s p r i n s i p - l ə r i i l ə ö z m i l l ə t i n i v ə d i g ə r m i l l ə t i i d a r ə e t m ə y i b a c a r m a y a n b i r e l e m e n t o l d u ğ u n u d ə r k e t m ə s i ; 3 ) T ü r k l ə r g e t d i k d ə n s o n r a E r m ə n i s t a n R e s p u b l i - k a s ı n ı n ə r a z i s i n d ə q a l a n m ü s ə l m a n l a r a q a r ş ı o n l a r ı n ( e r m ə n i l ə r i n ) h ə r ə - k ə t l ə r i v ə s ü b u t a y e t i r i l m i ş q ə d d a r m ü n a s i b ə t l ə r i ; 4 ) m ə h z i n d i k i, b ü t ü n d ü n y a n ı n s i l a h ı y e r ə q o y d u ğ u b i r v a x t d a a n c a q m ü s ə l m a n l a r y a ş a y a n n ə z ə r ə a l a r a q, b a ş ç ı l a r ı i s t e d a d l ı p o l k o v n i k o l m g ö n d ə r m ə k l a z ı m d ı r. a q l a d a h a b i r d ə s t ə z a b i t t o r p a q l a r ı n o n l a r t ə r ə f i n d ə n t u t u l m a s ı» 3. D i y a r ı n, d e m ə k o l a r k i, b ü t ü n d ü n y a d a n t ə c r i d e d i l ə n, ü ç t ə r ə f - N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r A z ə r b a y c a n ı n u c q a r l a r m ı t ə ş k i l e d i r v ə m ə h - d ə n d ə e r m ə n i l ə r l ə m ü h a s i r ə y ə a l ı n a n, A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n m y a r - s u l d a r t o r p a ğ a, b o l m ə h s u l, d u z a v ə d i g ə r f a y d a l ı m a d d ə l ə r ə m a l i k b ə - r ə k ə t l i d i y a r d ı r v ə d a i m m ü t t ə f i q l ə r i n ( A n t a n t a ö l k ə l ə r i n ə z ə r d ə t u t u l u r A. H. ), f a r s v ə e r m ə n i d i p l o m a t i y a s m m m a h i r s i y a s ə t i n ə m ə r u z q a l a r a q A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı t ə r ə f ı n d ə n t ə m i n a t a e h t i y a c d u y u r, y a r ı m m i l Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f.894, siy. 2, iş 81, v Mütəsərraf - inzibati-ərazi vahidinin a d ə t ə n sancağm hakimi (türk.). 2 Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v Yenə orada. 109

56 d ı m ı n a ü m i d i n i i t i r m i ş m ü s ə l m a n l a r x a r i c i a l ə m l ə ə l a q ə n i a n c a q İ r a n v a - s i t ə s i l ə s a x l a y a b i l ə r d i l ə r. T ə b i i d i r k i, b u ş ə r a i t d ə İ r a n a b i r l ə ş m ə k a z z i - y a n l ı i ş h e s a b e d i l i r d i v ə b u m e y l g e t d i k c ə a r t ı r d ı. «H a z ı r d a e r m ə n i z o r a - k ı l ı ğ ı n a v ə ü m u m i y y ə t l ə, q a r ı ş ı q l ı ğ a s o n q o y m u ş i n g i l i s q ü w ə l ə r i n i n g ə l - m ə s i i l ə ə l a q ə d a r b i z A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı h ö k u m ə t i i l ə ə l a q ə s a x l a - y a b i l m i ş i k. B u h ö k u m ə t b i z i v ə b i z i m d i y a r ı ö z r e s p u b l i k a s ı n m a y r ı l m a z h i s s ə s i h e s a b e d i r. V ə b i z m ə n ə v i c ə h ə t d ə n b i r i n c i q ə r a r ı m ı z ı d ə y i ş m ə y ə b o r c l u y u q, ç ü n k i Z a q a f q a z i y a n ı n d i g ə r q u b e r n i y a l a r ı k i m i İ r ə v a n q u - b e r n i y a s ı n m d a m ü s ə l m a n l a r ı n ı A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı i l ə t ə b i ə t v ə h ə y a t ö z ü b i r l ə ş d i r i r : h ə y a t t ə r z i, ə d ə b i y y a t, d i l, e l a d ə t l ə r i, m ə d ə n i y y ə t... b ü t ü n b u n l a r b u r a d a d a, o r a d a d a e y n i d i r. H ə l ə m ü h a r i b ə y ə q ə d ə r d ə B a k ı v ə Y e l i z a v e t p o l b i z i m m ə d ə n i y y ə t i m i z i n, t ə f ə k k ü r ü m ü z ü n m ə r k ə z i h e s a b o l u n u r d u v ə d e m ə k o l a r k i, Z a q a f q a z i y a d a k ı m ü s ə l m a n k ü t l ə l ə r i - n i n b a ş ı n d a d u r u r d u l a r». Y u x a r ı d a d e y i l ə n l ə r i, h ə m ç i n i n ü s t ü n d ə n s ü k u t l a k e ç m ə l i o l d u ğ u - m u z b i r ç o x m ə t l ə b l ə r i n ə z ə r ə a l a r a q S i z i n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n ə r i - z ə s i n i i d a r ə h e y ə t i S ü r m ə l i v ə İ r ə v a n, E ç m i ə d z i n q ə z a l a r ı n ı n m ü s ə l m a n h i s s ə l ə r i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə b i r l i k d ə b u i l f e v r a h n d ə q ə r a r a a l d ı l a r : «İ n d i y a ş a y a n v ə g ə l ə c ə k d ə y a ş a y a c a q n ə s i l l ə r i m i z i n s ə a d ə t i n a m i n ə A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n a b i r l ə ş m o k» ]. E r m ə n i n i z a m i q o ş u n u n u n h ü c u m u i l ə ə l a q ə d a r N a x ç ı v a n, Ş ə r u r v ə O r d u b a d ı n ə h a l i s i n i n x e y l i h i s s ə s i T i f l i s d ə ç ı x ı l m a z v ə z i y y ə t ə d ü ş d ü - l ə r. B u n l a r ı n ə s a s h i s s ə s i n i T ü r k i y ə i l ə o l a n r a z ı l ı ğ a ə s a s ə n t ə h s i l a l m a q ü ç ü n, o c ü m l ə d ə n h ə r b i z a b i t m ə k t ə b l ə r i n d ə o x u m a q ü ç ü n İ s t a m b u l a g ö n d ə r i l m i ş t ə l ə b ə v ə ş a g i r d l ə r t ə ş k i l e d i r d i. O n l a r h a m ı s ı T i f l i s d ə v ə - s a i t s i z q a l m ı ş d ı l a r, d o ğ m a y e r l ə r ə d ə q a y ı t m a ğ a q o r x u r d u l a r. C ə f ə r q u l u x a n c u i l m a r t ı n d ə G ü r c ü s t a n h ö k u m ə t i y a n m d a A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı m n n ü m a y ə n d ə s i M ə m m ə d Y u s i f C ə f ə r o v a y a z ı r d ı : «B i z i m d i y a r ı n r ə s m i o l a r a q A z ə r b a y c a n R e s - p u b l i k a s m a b i r l ə ş m ə s i m ə n ə h a q q v e r i r k i, r e s p u b l i k a m ı z m n ü m a y ə n d ə s i k i m i S i z d ə n x a h i ş e d i m y u x a r ı d a a d l a r ı ç ə k i l ə n ş ə x s l ə r i n v ə z i y y ə t i n i b a ş a d ü ş ə r ə k, ə l b ə t t ə, i n g i l i s l ə r i n a r a s ı n d a n k e ç ə n y o l u t ə h l ü k ə s i z l ə ş d i r d i k d ə n s o n r a v ə t ə n ə g ö n d ə r ə s i n i z ; S i z i n v ə s a d ə t i n i z l ə i n g i l i s l ə r o n l a r ı e l ə ö z ə s g ə r l ə r i t ə r ə f i n d ə n q o r u n a n q a t a r l a b u r a y a g ə t i r ə b i l ə r l ə r. İ n g i l i s z a b i t l ə r i v a s i t ə s i l ə m ə n S i z ə n a x ç ı v a n l ı l a r ı n a d m a y a z ı l m ı ş m ə k t u b l a r o l a n z ə r f g ö n d ə r i r v ə x a h i ş e d i r ə m k i, b u m ə k t u b l a r ı n l a z ı m i a d a m l a r a ç a t d ı r ı l m a s ı ü ç ü n m i n n ə t d a r l ı q e d i m ^ 1. C ə f ə r q u l u x a n M. Y. C ə f ə r o v a ş i k a y ə t e d i r d i k i, h a z ı r d a N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r q ə z a l a r ı n d a t o p l a n a n İ r ə v a n q u b e r n i y a m ü s ə l m a n l a r m ı A l l a h d a, d a h a y a x ş ı ş ə r a i t d ə y a ş a y a n v ə g ö r ü n ü r k i, b i z d ə b u r a d a s o y u q d a n, a c l ı q d a n q o r u n m a q ü ç ü n h e ç b i r k ö m ə y i o l m a d ı ğ m d a n h ə l a k o l a n m i n - l ə r l ə a d a m l a r ı n ö l ü m ü n d ə n n a r a h a t l ı q k e ç i r m ə y ə n q a r d a ş l a r - m ü s ə l - m a n l a r d a u n u t m u ş l a r. S a y ı a r t ı q m i n ə ç a t a n b ə d b ə x t q a ç q ı n l a r ı n v ə z i y y ə t i n i n i n s a n ı s a r s ı d a n v ə ü r ə k p a r ç a l a y a n s ə h n ə s i v ə ş ə k l i h e ç b i r t ə s v i r ə g ə l m i r. Ə g ə r A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə d ə o l m a s a, b i z k i m ə m ü r a - c i ə t e t m ə l i y i k... Ç o x h ö r m ə t l i M ə m m ə d Y u s i f, S i z i ə m i n e d i r ə m k i, ə g ə r y a x ı n v a x t l a r d a s i z i n k ö m ə y i n i z g ə l m ə s ə v ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i b i z i m d i y a r a x ü s u s i d i q q ə t y e t i r m ə s ə y a x ı n g ə l ə c ə k d ə b u r a d a b i r m ü s ə l m a n b e l ə q a l m a y a c a q d ı r. B i z i m v ə z i y y ə t i m i z i b a ş a d ü ş m ə k d ə n i m t i n a e t m ə - y ə c ə y i n i z i b i l i r ə m v ə x a h i ş e t m ə y i ö z ü m ü n b i r i n c i d ə r ə c ə l i v ə z i f ə s i h e s a b e d i r ə m. H ö k u m ə t i m i z ə x ə b ə r v e r i n k i, d i y a r ı m ı z ü ç ü n m ə n ə v i v ə m a d d i y a r d ı m g ö s t ə r m ə k z ə r u r i d i r. E h t i y a c l a n m ı z h a q q m d a ə t r a f l ı m ə l u m a t n ü m a y ə n d ə l ə r v a s i t ə s i l ə h ö k u m ə t ə ç a t d ı r ı l m ı ş d ı r 2. Ə l b ə t t ə, N a x ç ı v a n m ü t ə s ə r r a f m m g i l e y l ə r i b a ş a d ü ş ü l ü r d ü, b u g i - l e y l ə r s o n a q ə d ə r ə s a s l ı d e y i l d i. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i x a l q m ı n e r m ə n i l ə - r i n s a k i t l ə ş m ə k b i l m ə y ə n e k s p a n s i y a v ə ş o v i n i z m i n i n q u r b a n ı o l m u ş h i s - s ə s i n ə y a r d ı m g ö s t ə r m ə k ü ç ü n m ü m k ü n o l a n ı e d i r d i. L a k i n A z ə r b a y c a - n ı n b ü t ü n c ə h d l ə r i e r m ə n i l ə r i n v ə b i r s ı r a q ə r b ö l k ə l ə r i n i n s i m a s m d a o n - l a r ı n t ə r ə f d a r l a r m m m ü q a v i m ə t i n ə r a s t g ə l i r d i c u i l i n f e v r a h n d a N a x ç ı v a n a k a p i t a n L a u t o n u n m i s s i y a s ı g ə l d i, b u n u n ə s a s m ə q s ə d i A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m m e r m ə n i l ə r l ə a p a r - d ı ğ ı s ü l h d a m ş ı q l a r ı n a m a n e o l m a q i d i. L a u t o n r e s p u b l i k a ə h a l i s i n ə m ü - r a c i ə t e d ə r ə k b i l d i r d i k i, İ r ə v a n q ə z a s ı n ı n c ə n u b s ə r h ə d l ə r i n d ə n C u l f a y a - d ə k o l a n ə r a z i d ə A z ə r b a y c a n i n z i b a t i i d a r ə l ə r i t ə ş k i l e d i l ə c ə k d i r. L a k i n a r t ı q m a r t m ə v v ə l i n d ə L a u t o n C ə f ə r q u l u x a n a m ə l u m a t v e r i r d i k i, «A r a z v a d i l ə r i q a n u n ç u l u ğ u v ə n i z a m - i n t i z a m ı b ə r q ə r a r e t m ə k ü ç ü n m ü - v ə q q ə t i o l a r a q B r i t a n i y a h ö k u m ə t i n i n i d a r ə s i a l t m a g ö t ü r ü l ü r. B r i t a n i y a q o ş u n d ə s t ə l ə r i D ə v ə l i, N a x ç ı v a n, C u l f a v ə Ş a h t a x t ı d a d u r a c a q l a r. G ö s - t ə r i l ə n ə r a z i i l ə b a ğ l ı b ü t ü n m ə s ə l ə l ə r B r i t a n i y a h ö k u m ə t i t ə r ə f m d ə n h ə l l e d i l ə c ə k d i r v ə h a m ı s ö z s ü z o l a r a q o n u n q ə r a r l a r ı n a t a b e o l m a h d ı r» 3. B e l ə q ə r a r l a r B r i t a n i y a i ş ğ a l i d a r ə l ə r i n i n ə r a z i n i n E r m ə n i s t a n a v e r i l m ə s i - n ə h a z ı r l ı q g ö r m ə k a r z u s u n d a n i r ə l i g ə l i r d i. İ n g i l i s l ə r d ə m i r y o l u, t e l e f o n - t e l e q r a f x ə t l ə r i ü z ə r i n ə n ə z a r ə t e d i r - g ö s t ə r i ş v e r ə s i n i z ; i c a z ə v e r i n n a r a h a t e t d i y i m ü ç ü n S i z ə ü r ə k d ə n 1Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v. 2 arx. 2 Yenə orada, v Q. Mədətov. Göstərilən əsəri, s

57 d i l ə r v ə A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı ə h a l i s i n d ə n v e r g i t o p l a n m a s ı h ü q u q u - n u ö z ə l l ə r i n ə k e ç i r m i ş d i l ə r. R e s p u b l i k a s a k i n l ə r i d a ş n a k h ö k u m ə t i n ə b u ğ d a v ə d i g ə r ə r z a q l a r ı s a t m a l ı i d i l ə r. D i q q ə t i c ə l b e d ə n f a k t d ı r k i, M i r A b b a s B a ğ ı r o v l a s ö h b ə t z a m a n ı N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r u Ş ə r u r - d a n E r m ə n i s t a n a m i n p u d t a x ı l b u r a x ı l m a s ı h a q q ı n d a m ə s ə l ə y ə i k i d ə f ə t o x u n m u ş d u 1. N a x ç ı v a n d a k ı A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i i s ə b u d ö v r d ə a n c a q x e y - r i y y ə f ə a l i y y ə t i i l ə m ə ş ğ u l i d i l ə r. A m e r i k a m i s s i y a s ı N a x ç ı v a n d a u ş a q ü ç ü n n ə z ə r d ə t u t u l a n y e t i m l ə r e v i, 5 0 y e r l i k x ə s t ə x a n a a ç m ı ş d ı v ə «g ə l ə c ə k d ə N a x ç ı v a n d a z a v o d v ə f a b r i k l ə r a ç m a ğ a» 2 s ə y g ö s t ə r ə c ə y i n i e l a n e d i r d i c u i l i n m a r t - a p r e l i n d ə A D R h ö k u m ə t i A r a z - T ü r k R e s p u b l i - k a s ı n a k ö m ə k g ö s t ə r i l m ə s i n d ə b i r s ı r a a d d ı m l a r a t d ı. R e g i o n a l ə l a q ə n i y a x ş ı l a ş d ı r m a q ü ç ü n A ğ d a m - K a r y a g i n ( F ü z ü l i ) - N a x ç ı v a n p o ç t - t e l e q - r a f x ə t t i n i n q a y d a y a s a l m m a s ı v ə m ü h a f i z ə e d i l m ə s i n ə d i q q ə t a r t ı r ı l d ı. B u h a q d a A z ə r b a y c a n p o ç t - t e l e q r a f d a i r ə s i n i n m ü d i r i S i r o t k i n i n G ə n c ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r u İ. V ə k i l o v a g ö n d ə r d i y i m ə k t u b x ə b ə r v e r i r. O, m ə k - t u b d a x a h i ş e d i r d i k i, ə l a q ə n i n b u h i s s ə s i n d ə k i p o ç t - t e l e q r a f i d a r ə l ə r i n ə s i l a h l ı m ü h a f i z ə d ə s t ə l ə r i v e r i l s i n c u i l m a r t ı n 3 - d ə A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı m n t i c a r ə t v ə s ə - n a y e n a z i r i M. Ə s ə d u l l a y e v A D R n a z i r l ə r ş u r a s m a m ə k t u b l a m ü r a c i ə t e d ə r ə k N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n n e f t m ə h s u l l a r ı i l ə t ə m i n e d i l m ə s i n i ə s a s l a n - d ı r d ı. O, İ r ə v a n q u b e r n i y a s m ı n b i r h i s s ə s i n i n v ə N a x ç ı v a n m A D R ə r a z i - s i k i m i t a n ı n m a s ı i l ə ə l a q ə d a r b u n u d ö v l ə t z ə r u r ə t i h e s a b e d i r d i. «B u - n u n l a b ə r a b ə r n a z i r l i k b e l ə b i r v ə z i y y ə t l ə h e s a b l a ş m a y a b i l m ə z k i, C ə - n u b - Ş ə r q i A z ə r b a y c a n a d ə m i r y o l u E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı ə r a z i s i n d ə n k e ç i r. B u r e s p u b l i k a i l ə A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s m m t i c a r ə t m ü q a v i l ə s i y o x d u r, b u n a g ö r ə d ə g ö s t ə r i l ə n n e f t m ə h s u l l a r m m y a d ə r a z i d ə m ü s a d i - r ə s i n ə y o l v e r m ə m ə k ü ç ü n T i c a r ə t v ə S ə n a y e N a z i r l i y i ö z ə r a z i s i n ə, y ə n i N a x ç ı v a n a y ü k g ö n d ə r m ə k d ə ç ə t i n l i k ç ə k i r. B u n u n l a d a C ə n u b - Ş ə r q i A z ə r b a y c a n ı n, h ə m ç i n i n A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s m m d o s t u Q a r s v i l a - y ə t i n i n ə h a l i s i n e f t a c l ı ğ ı ç ə k i r» 4. M. Ə s ə d u l l a y e v v ə s a d ə t q a l d ı r d ı k i, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i N a x ç ı - v a n v ə E r m ə n i s t a n h ü d u d l a r ı n d a a z ə r b a y c a n l ı l a r y a ş a y a n y e r l ə r l ə m a l m ü b a d i l ə s i p r i n s i p i n d ə n i m t i n a e t s i n, ç ü n k i b u m a l m ü b a d i l ə s i r e s p u b l i - k a y a x ü s u s i m ə n f ə ə t g ə t i r m i r, l a k i n h ə m v ə t ə n l ə r i n m ə n a f e y i n ə t o x u n u r c i i l i n m a r t ı n d a «A r a z r e s p u b l i k a l a r ı» d ə s t ə l ə r i n i n r ə i s i B ə h - r a m x ä n N a x ç ı v a n s k i n i n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m m n ü m a - y ə n d ə h e y ə t i B a k ı y a g ö n d ə r i l m i ş d i. G ö r k ə m l i A z ə r b a y c a n d r a m a t u r q u H ü s e y n C a v i d d ə n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n t ə r k i b i n d ə i d i. A r a z - T ü r k R e s - p u b l i k a s m m n ü m a y ə n d ə h e y ə t i F. X. X o y s k i v ə T o m s o n l a, o c ü m l ə d ə n N a x ç ı v a n m ə s ə l ə s i n i n P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n d a m ü z a k i r ə s i n i n m ü m k ü n - l ü y ü h a q q ı n d a d a n ı ş ı q l a r d a i ş t i r a k e t d i. D a n ı ş ı q l a r d a n s o n r a A z ə r b a y - c a n h ö k u m ə t i A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m a p o l k o v n i k K u q u ş e v i n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə d a h a 1 0 z a b i t g ö n d ə r d i. B u r a y a g ə l ə n h ə m i n z a b i t l ə r h ə r b i h i s s ə l ə r d ə ə s g ə r l ə r i ö y r ə d i r, k ə ş f i y y a t i ş i n d ə, s ə r h ə d x ə t l ə r i n i n m ö h k ə m l ə n d i r i l m ə - s i n d ə i ş t i r a k e d i r, k ə n d l ə r ə g e d ə r ə k N a x ç ı v a n ı n d e m o k r a t i k A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n h a k i m i y y ə t i n ə v e r i l m ə s i ü ç ü n t ə b l i ğ a t a p a r ı r d ı l a r 1. B ə h r a m x a n d a n A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m d a k ı v ə z i y y ə t h a q q ı n d a q i y m ə t l i m ə l u m a t l a r a l a n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, S ü r - m ə l i, V e d i b a s a r v ə M i l i s t a n b ö l g ə l ə r i n d ə T e y m u r b ə y M a k i n s k i, R. İ s - m a y ı l o v v ə d o k t o r Q ə n i z a d ə d ə n i b a r ə t n ü m a y ə n d ə h e y ə t i g ö n d ə r m ə k q ə r a r ı n a g ə l d i. H ö k u m ə t n ü m a y ə n d ə h e y ə t i i l ə b i r g ə b u b ö l g ə l ə r i n m ü - s ə l m a n ə h a l i s i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i d ə ( B a ğ ı r R z a y e v, M ə h ə r r ə m Ə l i y e v, Ə l i ə ş r ə f K a z ı m o v, H ü s e y n C a v i d, Ə s ə d M a n a f o v, B ə h r a m x a n v ə Ə z i z x a n N a x ç ı v a n s k i l ə r ) q a y ı t d ı l a r. N ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n m ə q s ə d i İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n ı n e r m ə n i q o - ş u n l a r m m t ə c a v ü z ü n d ə n z i y a n s ə k m i ş q a ç q m l a r v ə ş ə x s l ə r i n e h t i y a c ı ü ç ü n h ö k u m ə t t ə r ə f i n d ə n a y r ı l m ı ş b i r m i l y o n m a n a t p u l u o r a y a ç a t d ı r - m a q, q a ç q ı n l a r ı n v ə z i y y ə t i n i ə t r a f l ı ö y r ə n m ə k, «o n l a r a y a r d ı m e t m ə k ü ç ü n g ö r ü l ə c ə k t ə d b i r l ə r i n» x a r a k t e r i n i m ü ə y y ə n e t m ə k i d i. E r m ə n i q u l d u r d ə s t ə l ə r i n i n s i l a h l ı h ü c u m l a r m m a r a s ı k ə s i l m ə d i y i b i r v a x t d a n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n s ə f ə r i t ə h l ü k ə l i t ə d b i r i d i. B u n a g ö r ə d ə A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı N a z i r l ə r Ş u r a s ı n ı n s ə d r i F ə t ə l i x a n X o y s k i m ü t t ə f i q q o ş u n l a r ı n m T i f l i s d ə k i k o m a n d a n ı g e n e r a l T o m s o n a ( 3 a p r e l c u i l ) y a r d ı m ü ç ü n m ü r a c i ə t e t m ə l i o l d u. X o y s k i g e n e r a l l a r d a n x a - h i ş e d i r d i k i, n ü m a y ə n d ə h e y ə t i i n g i l i s ə s g ə r l ə r i n d ə n i b a r ə t m ü h a f i z ə v ə y e r l ə r d ə k ö m ə k g ö s t ə r i l m ə s i ü ç ü n m ə k t u b l a t ə m i n o l u n s u n 2. A D R s ə d r - n a z i r i n i n b u v ə y a d i g ə r m ü r a c i ə t l ə r i n ə T o m s o n c a v a b v e r i r d i : «G ö s t ə r i l ə n r a y o n l a r B r i t a n i y a q u b e r n a t o r u n u n i d a r ə s i a l t m d a - d ı r, h ə m d ə b u n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n h ə r h a n s ı x e y i r g ə t i r ə c ə y i g ö z l ə n i l - m i r» 3. T o m s o n m ə l u m a t v e r i r d i k i, A D R n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n ə k ö m ə k g ö s t ə r m ə k m ü m k ü n d e y i l d i r. E y n i z a m a n d a i n g i l i s l ə r A r a z - T ü r k R e s - p u b l i k a s ı n a m ü n a s i b ə t d ə ö z n i y y ə t l ə r i h a q q m d a d a i n f o r m a s i y a v e r i r d i - 1Azərbaycan Respublikası M DƏYTA, f.894, siy. 10, iş 178, v Yenə orada, siy. 2, iş 81, v Yenə orada, siy. 4, iş 65, v Azərbaycan Respublikası M DƏYTA, f.894, siy. 1, iş 175, v Q. Mədətov. Göstərilən əsəri, s Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy. 2. iş 57, v Yenə orada, iş 18, v

58 l ə r. İ l k n ö v b ə d ə o n l a r «e r m ə n i q a ç q m l a r ı n ı» N a x ç ı v a n, İ r ə v a n, K a ğ ı z - m a n, O l t v ə d i g ə r b ö l g ə l ə r ə q a y t a r m a q i s t ə y i r d i l ə r. B u n d a n s o n r a i n g i - l i s l ə r N a x ç ı v a n v ə K a ğ ı z m a n r a y o n l a r ı n m i n z i b a t i i d a r ə s i n i «d o k t o r S u l - t a n o v u n Q a r a b a ğ g e n e r a l - q u b e r n a t o r u v ə z i f ə s i n i y e r i n ə y e t i r d i y i ş ə r t l ə - r i n t a m e y n i o l a n ş ə r t l ə r l ə» E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s m a v e r m ə y i n ə z ə r d ə t u t u r d u l a r. B u ə m ə l i y y a t ı n y e r i n ə y e t i r i l m ə s i C u l f a d a n O l t a q ə d ə r c ə n u b s ə r h ə d i n i n k o m a n d a n ı o l a n b r i q a d a g e n e r a l ı D e v i y ə h ə v a l ə e d i l m i ş d i. L a k i n d e y i l ə n l ə r i n s a d ə c ə n i y y ə t o l a r a q q a l d ı ğ m ı y o x, h ə y a t a k e - ç i r i l d i y i n i g ö s t ə r ə n t a r i x i s ə n ə d l ə r v a r d ı r. B e l ə k i, A r a z - T ü r k R e s p u b l i - k a s m ı n s ə r h ə d i n d ə d u r a n d a ş n a k q u l d u r d ə s t ə s i n i n r ə i s i n i n E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı d a x i l i i ş l ə r n a z i r i n ə y a z d ı ğ ı c u i l 1 0 m a r t t a r i x l i r a p o r - t u n d a d e y i l i r d i : «... A r a l ı q v ə Ş ə r u r q ə z a s ı n m d i g ə r k ə n d l ə r i n i n t u t u l m a - s m a q a r ş ı B r i t a n i y a k o m a n d a n l ı ğ ı e t i r a z e t m i r. H ə m d ə b i z i m d ə s t ə l ə r ə i n g i l i s z a b i t i k o m a n d a n l ı q e d ə c ə k d i r» 1. A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m d a k ı i n g i l i s m i s s i y a s ı e r m ə n i l ə r i n r e s - p u b l i k a h ü d u d l a r ı n a h ü c u m p l a n ı n a m a n e o l m a q ü ç ü n h e ç b i r a d d ı m a t m ı r d ı. E y n i z a m a n d a i n g i l i s l ə r «h ö k m e t v ə p a r ç a l a» s i y a s ə t i n i y e r i d ə - r ə k e r m ə n i l ə r i s ü r ə t l ə s i l a h l a n d ı r ı r d ı l a r. B u n a g ö r ə d ə v a x t i l ə Q. M ə d ə - t o v u n g ə l d i y i n ə t i c ə d ə d ə r i n b i r h ə q i q ə t v a r d ı r. O y a z ı r d ı k i, i n g i l i s l ə r b i r t ə r ə f d ə n N a x ç ı v a n m A z ə r b a y c a n m b i r h i s s ə s i o l d u ğ u n u t a n ı y ı r, m a l i y y ə v ə s i l a h v ə d e d i r, d i g ə r t ə r ə f d ə n i s ə N a x ç ı v a n ı n d a ş n a k E r m ə n i s t a n ı n h a k i m i y y ə t i n ə v e r i l m ə s i t ə k l i f ı n i i r ə l i s ü r ü r d ü l ə r 2. Ş ə r u r h ə r b i d ə s t ə s i n i n k o m a n d i r i K ə l b ə l i x a n a y a z d ı ğ ı r a p o r t u n - d a m ə l u m a t v e r i r d i k i, X a n l ı q l a r m s a k i n l ə r i n i n ö l d ü r ü l m ə s i v ə B a ş N o - r a ş e n k ə n d i n d ə y a n ğ ı n l a r i n g i l i s l ə r t ə r ə f i n d ə n t ö r ə d i l m i ş d i r. H ə m i n k ə n d l ə r i n s a k i n l ə r i d ə b u n u t ə s d i q e d i r d i l ə r. B u n a g ö r ə d ə i n g i l i s l ə r y a - z ı r d ı l a r : «... N a x ç ı v a n k ə n d l ə r i n i n s a k i n l ə r i i n g i l i s l ə r ə i n a n m ı r v ə h ə t t a k o b u d v ə s ə r t m ü n a s i b ə t g ö s t ə r i r d i l ə r». A z ə r b a y c a n l ı l a r v ə e r m ə n i l ə r a r a s m d a k ı m ü n a s i b ə t i n p i s l ə ş m ə s i n d ə E r m ə n i s t a n d a k ı i n g i l i s k o m a n - d a n l ı ğ m m n ü m a y ə n d ə s i g e n e r a l A s s e r t ə r ə f ı n d ə n y a r a d ı l m ı ş k o m i s s i y a d a a z r o l o y n a m a m ı ş d ı c u i l i n m a y ı n d a A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m m v ə z i y y ə t i f a c i ə l i i d i. B r i t a n i y a k o m a n d a n l ı ğ ı n m y a x ş ı m ü n a s i b ə t i v ə r ə ğ b ə t i n d ə n i s t i f a d ə k o m a n d a n l ı ğ ı n m n ü m a y ə n d ə l ə r i f a k t i k i o l a r a q h ə m i ş ə e r m ə n i h ö k u m ə t i i l ə m ə s l ə h ə t l ə ş i r d i l ə r, e r m ə n i n ü m a y ə n d ə l i k l ə r i n i n t ə r k i b i n ə d a x i l o l u r, b u n ü m a y ə n d ə l i k l ə r i n A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m a s ə f ə r l ə r i n d ə o n l a r ı m ü ş a y i ə t e d i r d i l ə r c u i l m a y m 1 - d ə N a x ç ı v a n M ü s ə l m a n M i l l i Ş u r a s ı Ş ə r u r - V e d i b a s a r v ə O r d u b a d r a y o n l a r ı n m E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı n m «i n z i - b a t i i d a r ə s i n ə» v e r i l m ə s i h a q q ı n d a d a h a b i r r ə s m i m ə l u m a t a l d ı. B u m ə - l u m a t l a r ı a r t ı q m a y m 2 - d ə N a x ç ı v a n a g ə l ə n B r i t a n i y a n ü m a y ə n d ə l ə r i g ö n d ə r i r d l ə r. E l ə h ə m i n g ü n g e n e r a l D e v i i l ə ə h a l i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i a r a s m d a d a n ı ş ı q l a r b a ş l a n d ı. D a n ı ş ı q l a r a ğ ı r k e ç i r d i. N a x ç ı v a n m ü s ə l - m a n l a r ı E r m ə n i s t a n a b i r l ə ş m ə k d ə n q ə t i i m t i n a e t d i l ə r, b u n u a ç ı q z o r a k ı - l ı q k i m i s ə c i y y ə l ə n d i r ə r ə k b u m ə s ə l ə n i n h ə l l i n i h e ç o l m a s a P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı q u r t a r a n a q ə d ə r t ə x i r ə s a l m a ğ ı x a h i ş e d i r d i l ə r 1. B r i t a n i y a l ı l a r ı n b u r a y o n l a r ı e r m ə n i l ə r ə v e r m ə k f i k r i n d ə n d ö n - m ə d i k l ə r i n i g ö r ə n n a x ç ı v a n l ı l a r b i r s ı r a ş ə r t l ə r q o y d u l a r, b u ş ə r t l ə r i n y e - r i n ə y e t i r i l m ə s i z o r l a a y r ı l m ı ş v i l a y ə t l ə r i n v ə z i y y ə t i n i q i s m ə n y ü n g ü l l ə ş - d i r d i. H ə m i n ş ə r t l ə r b u n l a r d ı r : «1. G e n e r a l D e v i b i z ə r ə s m i k a ğ ı z v e r s i n k i, b i z i m r a y o n y a l n ı z m ü v ə q q ə t i o l a r a q e r m ə n i l ə r ə v e r i l m i ş d i r v ə b u, S ü l h k o n f r a n s m ı n q ə r a r ı d e y i l d i r. 2. İ n z i b a t i i d a r ə l ə r ü z ə r i n d ə g ü c l ü v ə ə d a l ə t l i n ə z a r ə t ç i i ş l ə y ə n i n - g i l i s k o m i s s i y a s m a m ü s ə l m a n l a r m d a d a x i l o l m a s ı n a y o l v e r i l s i n, b u m i s s i y a y a M i l l i Ş u r a t ə r ə f m d ə n s e ç i l m i ş m ü s ə l m a n v ə o n u n i k i k ö m ə k ç i - s i d a x i l e d i l s i n. 3. E r m ə n i g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n u n k ö m ə k ç i s i M ü s ə l m a n M i l l i Ş u r a s ı t ə r ə f ı n d ə n s e ç i l ə n m ü s ə l m a n o l m a l ı d ı r. 4. E r m ə n i h ö k u m ə t i ə h a l i n i t ə r k - s i l a h e t m ə m ə l i d i r. 5. H e ç b i r m ü s a d i r ə k e ç i r i l m ə m ə l i, a l ı n m a l ı h ə r ş e y k ö n ü l l ü r a z ı - l ı q l a a l ı n m a l ı d ı r. 6. E r m ə n i i n z i b a t i h a k i m i y y ə t i ə h a l i i l ə ə d ə b l ə r ə f t a r e t m ə l i v ə k e ç m i ş i t t i f a q l a r z ə m i n i n d ə h ə r h a n s ı i n t i q a m m a l ı n m a s m a y o l v e r m ə - m ə l i d i r» 2. B i z ə e l ə g ə l i r k i, a x ı r m c ı ş ə r t d a h a ə l a m ə t d a r d ı r, ç ü n k i d a ş n a k e d ə n d a ş n a k l a r N a x ç ı v a n m «b ö y ü k E r m ə n i s t a n a» b i r l ə ş d i r m ə k p l a n m ı b a ş k ə s ə n l ə r i n i n v ə h ş i l i k l ə r i g ü y a e r m ə n i l ə r i n t a r i x i ə z a b l a r ı v ə v e r d i k l ə r i h ə y a t a k e ç i r m ə y ə b a ş l a d ı l a r. Q. X a t i s o v A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı h ö k u - m ə t i n ə t e l e q r a m g ö n d ə r ə r ə k x ə b ə r v e r i r d i k i, i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ ı n m r a - z ı l ı ğ ı i l ə O r d u b a d v ə N a x ç ı v a n E r m ə n i s t a n m t ə r k i b i n ə d a x i l e d i l i r. B u d ö v r d ə i n g i l i s l ə r a ç ı q - a ç ı ğ m a d a ş n a k l a r ı m ü d a f ı ə e d i r d i l ə r v ə B r i t a n i y a q u r b a n l a r ü ç ü n i n t i q a m x a r a k t e r i d a ş ı y ı r d ı. D ə h ş ə t l i s i o i d i k i, d a ş n a k g ə n c l ə r d ə d i g ə r x a l q l a r a q a r ş ı h e y v a n i n i f r ə t i t ə r b i y ə e d ə n - g ü y a t ü r k - l ə r i n e r m ə n i l ə r ə z o r a k ı l ı q g ö s t ə r i h n ə s i n i n t ə s d i q i - y a l a n, c i n a y ə t k a r t ə x - r i b a t d ı r. Y ə q i n k i, b u n a ə s a s l a n a n g e n e r a l D e v i a ç ı q - a ç ı ğ m a e r m ə n i l ə r i 1Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy. 2, iş 18, v Q. Mədətov. Göstərilən əsəri, s Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş57, v Yenə orada, v arx. 115

59 m ü d a f ı ə e d ə b i l m i r v ə s i y a s i h i y l ə y ə ə l a t ı r : o, n a x ç ı v a n l ı l a r ı n b ü t ü n ş ə r t - l ə r i n i q ə b u l e d i r v ə h ə t t a o n l a r a b u r a y o n l a r m E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı - n a m ü v ə q q ə t i o l a r a q v e r i l m ə s i n i t ə s d i q e d ə n r ə s m i s ə n ə d v e r i r c u i l m a y ı n 3 - d ə e r m ə n i l ə r a r t ı q N a x ç ı v a n d a o l m a l ı i d i l ə r. L a k i n o n l a r m a y m d ə k g e c i k d i l ə r. N a x ç ı v a n m ü s ə l m a n M i l l i Ş u r a s ı b u l ə n g i m ə n i n s ə b ə b l ə r i n i b a ş a d ü ş m ü r d ü. B i z ə e l ə g ə l i r k i, y u x a r ı d a g ö s t ə r i l ə n ş ə r t l ə r i n q ə b u l e d i l i b - e d i l m ə m ə s i h a q q m d a İ r ə v a n d a c i d d i m ü b a h i s ə l ə r g e d i r d i c u i l m a y ı n d ə s ə h ə r g e n e r a l D e v i v ə E r m ə n i s t a n ı n b a ş n a z i r i Q. X a t i s o v N a x ç ı v a n a g ə l d i l ə r. S ə h ə r i g ü n M ü s ə l m a n M i l l i Ş u r a s ı - n m ü z v l ə r i v ə ə h a l i n i n d i g ə r n ü m a y ə n d ə l ə r i b i r g ə i c l a s ç a ğ ı r d ı l a r. İ c l a s k e ç ə n s a l o n d a g e n e r a l D e v i n i v ə X a t i s o v u N a x ç ı v a n ı n E r - m ə n i s t a n a v e r i l m ə s i n ə q a r ş ı e t i r a z l a q a r ş ı l a d ı l a r. İ l k ç ı x ı ş l a r d a n s o n r a X a t i s o v k ü ç ə y ə ç ı x d ı, b u r a d a e r m ə n i h a k i m i y y ə t i n ə t a b e o l m a q i s t ə m ə - d i y i n i v ə e t i r a z m ı b i l d i r m ə k ü ç ü n d ö r d m i n d ə n ç o x a d a m t o p l a n m ı ş d ı. D a ş n a k l a r ı n b a ş ç ı s ı N a x ç ı v a n m m ü t t ə f ı q d ö v l ə t l ə r t ə r ə f ı n d ə n v e r i l d i y i n ə i s t i n a d e t m ə k i s t ə r k ə n b i r i n c i s ı r a l a r d a d u r a n ə s g ə r l ə r d e d i l ə r : «B u r a d a - k ı m ü s ə l m a n l a r a m ü n a s i b ə t d ə y o l v e r i l ə n z o r a k ı l ı q h a q q ı n d a b ü t ü n d ü n y a y a ç ı ğ ı r a c a q, m ə t b u a t d a ç ı x ı ş e d ə c ə k l ə r, d ü n y a n ı n b ü t ü n m ü s ə l - m a n l a r m a ç a t d ı r a c a q l a r k i, o n l a r ı n q a r d a ş l a r m m a r z u v ə c ə h d l ə r i, ü m i d v ə m ə q s ə d l ə r i i l ə h e s a b l a ş m a d a n z o r a k ı l ı q e d i r l ə r. U ş a q l a r ı n a v ə s i y y ə t e d ə c ə k l ə r k i, i n s a n l ı q y a ş a d ı q c a h ə r z a m a n h ə r y e r d ə o n l a r ı n b a b a l a r m a q a r ş ı e d i l ə n b u z o r a k ı l ı q b a r ə d ə d a m ş s ı n l a r v ə ö z ü n ü r e s p u b l i k a h ö k u - m ə t i n i n n ü m a y ə n d ə s i h e s a b e d ə n X a t i s o v b u z o r a k ı l ı q l a r a z ı l a ş m a m a l ı v ə b i z i m ə r a z i y ə d a x i l o l m a m a l ı i d i ) ) 1. B u b ə y a n a t l a r d a n s o n r a b i n a n ı n q a r ş ı s ı n a y ı ğ ı l a n l a r X a t i s o v u n s ö z l ə r i n i s o n a d ə k d i n l ə m ə d ə n n ü m a y i ş k a - r a n ə ç ı x ı b g e t d i l ə r. E l ə h ə m i n g ü n X a t i s o v g e r i y ə, İ r ə v a n a q a y ı t d ı, N a x ç ı v a n d a i s ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r k i m i q a t ı d a ş n a k V a r ş a m y a n q a l d ı. P o l k o v n i k K u q u ş e v ə v ə d i g ə r k ö n ü l l ü z a b i t l ə r ə b i r h ə f t ə ə r z i n d ə N a x ç ı v a n ı t ə r k e t m ə k ə m r i v e r i l m i ş d i. B u b a r ə d ə c u i l i n m a y ı n d a A z ə r b a y c a n m İ r ə v a n d a k ı n ü m a y ə n d ə s i T ə k i n s k i A z ə r b a y c a n h ö k u - m ə t i n ə x ə b ə r v e r i r d i : «İ n g i l i s l ə r i n ə m r i i l ə b i z i m z a b i t l ə r N a x ç ı v a n ı t ə r k e t d i l ə r» 2. B u n u n l a y a n a ş ı d a ş n a k l a r h i y l ə g ə r s i y a s ə t y e r i d ə r ə k a z ə r b a y c a n l ı v ə k ü r d q a r ş ı d u r m a s ı y a r a t m a ğ a ç a l ı ş ı r d ı l a r, k ü r d l ə r i n b i r h i s s ə s i e r m ə - n i l ə r ə b u n d a k ö m ə k e d i r d i. M ə s ə l ə n, İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı v ə Q a r s v i l a y ə t i k ü r d l ə r i n ə b a ş ç ı l ı q e d ə n n ə s l ə m ə n s u b H ə s ə n b ə y Ş ə m s ə d d i n i e r m ə n i l ə r K a ğ ı z m a n q ə z a s m a r ə i s t ə y i n e t m i ş d i l ə r. B u n u n l a ə l a q ə d a r M i l l i Ş u r a n ı n s ə d r i A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı x a r i c i i ş l ə r n a z i r i M. Y. C ə f ə r o v m ə l u m a t v e r i r d i : «B a x m a y a r a q k i, h a z ı r - d a N a x ç ı v a n d a e r m ə n i m ü l k i q u b e r n a t o r u v ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r u v a r - d ı r, b i z h a m ı m ı z, N a x ç ı v a n r a y o n u n u n s a k i n l ə r i ö z t ə ş k i l a t l a r ı m ı z ı d a - ğ ı t m a m ı ş ı q v ə i n g i l i s l ə r i n b u r a d a n g e t m ə s i n i v ə Z ə n g ə z u r q ə z a s ı n ı n A z ə r b a y c a n q o ş u n l a r ı t ə r ə f ı n d ə n t u t u l m a s m ı g ö z l ə y i r i k. A z ə r b a y c a n b u q ə z a n ı ə l ə k e ç i r ə n k i m i b i z o n l a r l a b i r l ə ş i b e l ə h ə m i n g ü n e r m ə n i l ə r ə t ə k - l i f e d ə c ə y i k k i, ö z a v a d a n l ı q l a r ı n ı b i z i m (... ) y ı ğ ı ş d ı r s m l a r, ə g ə r b i z b u n a s ü l h i l ə n a i l o l m a s a q, s i l a h a ə l a t a c a ğ ı q, ç ü n k i b i z ö z ü m ü z ü A z ə r b a y c a - n ı n a y r ı l m a z h i s s ə s i h e s a b e d i r i k v ə ə m i n i k k i, h ə r h a n s ı s ə b ə b d ə n h ə r b i q ü v v ə i l ə k ö m ə k e d ə b i l m ə s ə d ə, h e ç o l m a s a t o p, t ü f ə n g v ə p a t r o n l a A z ə r b a y c a n b i z ə k ö m ə k e d ə c ə k d i r. V ə h ə t t a A z ə r b a y c a n b u n d a n d a i m - t i n a e t s ə, b i z b u y o l d a c a n ı m ı z d a n d a k e ç ə s i o l s a q b e l ə, m ü q ə d d ə s v ə d i - m i z i y e r i n ə y e t i r ə c ə y i k» l. B u n u n l a e y n i v a x t d a N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n i n v ə o n a y a x m r a y o n l a r ı n s a k i n l ə r i i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r u v ə e r m ə n i h ö k u m ə t i n ə e t i r a z g ö n - d ə r d i l ə r. B u b a r ə d ə M. Y. C ə f ə r o v a m ə l u m a t v e r i l m i ş d i r : «B i z i m ü m i d i - m i z S i z ə d i r, a c i z a n ə x a h i ş e d i r i k, b i z i m e t i r a z l a r ı m ı z m s u r ə t i n i a l a n k i m i h ə r y e r d ə v ə b ü t ü n q ə z e t l ə r d ə y a z a s m ı z v ə d ü n y a n ı n b ü t ü n h ö k u m ə t l ə r i - n ə ç a t d ı r a s m ı z. S i z e l ə f ı k i r l ə ş m ə y i n k i, b i z e r m ə n i h ö k u m ə t i n ə t a b e o l a - c a ğ ı q. B i z, m ü s ə l m a n l a r i n d i y ə q ə d ə r B a k ı, T i f l i s, A z ə r b a y c a n a d ö r d n ü m a y ə n d ə g ö n d ə r m i ş i k. B u e t i r a z m s u r ə t i n i b i r n e ç ə g ü n ə v v ə l İ r ə v a n d a k ı A z ə r b a y c a n k o n s u l u n a g ö n d ə r m i ş i k k i, S i z ə ç a t d ı r s m» 2. E t i r a z d a d e y i l i r d i : «B i z ə q a r ş ı a n a d a n g ə l m ə n i f r ə t i v ə ş o v i n i z m i u c b a t ı n d a n s o n i k i i l d ə g ö z l ə r i m i z q a r ş ı s ı n d a s i s t e m a t i k s u r ə t d ə v ə i n s a f - s ı z c a s ı n a q a r d a ş l a r ı m ı z, q a d m v ə u ş a q l a r ı m ı z ı d ö y m ə k l ə, y ü z l ə r l ə k ə n d i y a n d ı r m a q, a t ə ş ə t u t m a q l a v ə ə m l a k m ı t a l a n e t m ə k l ə m ə ş ğ u l o l a n x a l q b i z i ö z ü n ə y a x m l a ş d ı r m a ğ a v ə ə d a l ə t l i h a k i m h ü q u q u i l ə i d a r ə e t m ə y ə q a d i r d e y i l d i. M ə d ə n i c ə h ə t d ə n e r m ə n i l ə r S i z i n h ö k u m ə t s ə v i y y ə s i n d ə k i m ə d ə - n i y y ə t ə d ə k i n k i ş a f e t m ə m i ş l ə r k i, ə d a l ə t v ə b ə r a b ə r l i k p r i n s i p l ə r i ə s a s m - d a m a n e ə s i z b i z i i d a r ə e t s i n l ə r v ə b u r a d a b i z i m m ə n a f e y i m i z t ə x m i n ə n o n l a r ı n k ı i l ə e y n i o l s u n. Ö z m ü s t ə q i l l i k l ə r i n i e l a n e t d i k l ə r i g ü n d ə n i n d i y ə d ə k a n c a q e r m ə - n i ə h a l i s i n i n y a ş a d ı ğ ı ə r a z i l ə r i n d ə m ö h k ə m v ə s a r s ı l m a z h a k i m i y y ə t q u r a b i l m ə m i ş, E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı n ı b ü r ü m ü ş a n a r x i y a n ı d ə f e t m ə y i 1Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy. 2, iş57, v. 16, arx Yenə orada, v Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş57, v Yenə orada, v

60 b a c a r m a m ı ş l a r. B ə s o n l a r m ü x t ə l i f, a m m a p s i x o l o j i c ə h ə t d o n b o r a b o r m i l l o t l o r i n e c ə i d a r ə e d ə b i l ə r l ə r? R a z ı l a ş m k i, m ə l u m e r m ə n i l ə r ə t a b e o l m a q l a b i z h ə m ö z ü m ü z ü y o x, h ə m d ə ö m r ü b o y u b i z ə l ə n ə t l ə r o x u y a c a q n ə s l i m i z i a l ç a l d ı l m a ğ a v ə B u h a q d a m ə l u m a t v e r ə r ə k a c i z a n ə x a h i ş e d i r i k r a y o n u m u z u n i n - z i b a t i i d a r ə s i n i s ü l h k o n f r a n s ı q u r t a r a n a d ə k b i z ə t a p ş ı r a s m ı z ^ 1. E y n i z a m a n d a n a x ç ı v a n l ı l a r ö z e t i r a z l a r m ı A z ə r b a y c a n R e s p u b l i - k a s ı n ı n h ö k u m ə t i n ə d ə g ö n d ə r d i l ə r. M ə l u m a t a l a n d a k i, M. Y. C ə f ə r o v t ə h q i r ə m ə r u z q o y u r u q v ə b u n a g ö r ə d ə ə l a h ə z r ə t g e n e r a l D e v i n i n b i z i m b ü t ü n s ə n ə d l ə r i a l m ı ş d ı r, n a x ç ı v a n l ı l a r ç o x s e v i n d i l ə r, l a k i n ə l a v ə o l a r a q N a x ç ı v a n, Ş ə r u r v ə V e d i b a s a r r a y o n l a r ı m ı z ı n m ü v ə q q ə t i d ə o l s a e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n i d a r ə s i n ə v e r m ə s i n ə b i z A l l a h t ə r ə f ı n d ə n b ü t ü n d i y a r ı n ə h a l i s i n ə b ə x ş e d i l m i ş a z a d l ı q, a r z u v ə m e y l l ə r ü z ə r i n d ə z o r a k ı l ı q f a k t ı k i m i b a x ı r ı q. B u b a r ə d ə b ə y a n a t v e r ə r ə k ə l a v ə e d i r i k k i, i n g i l i s h a k i m i y y ə t i n ə q a r ş ı ç ı x m a q f ı k r i m i z y o x d u r, ç ı x m a y a c a ğ ı q v ə ç ı x a d a b i l m ə r i k, l a k i n b ü t ü n v a r l ı ğ ı m ı z l a, s o n n ə f ə r ə d ə k h a m ı m ı z b u c ü r z o r a k ı l ı ğ a q a r ş ı ö z e t i r a z ı m ı z ı b i l d i r i r i k» 1. N a x ç ı v a n l ı l a r y a z ı r d ı l a r : «Ə l a h ə z r ə t, ö z ü n ü z i d a r ə e d i n, b i z i m d ə, s i z i n d ə t a n ı d ı ğ ı m ı z, b i z ə n i f r ə t e d ə n e r m ə n i l ə r i n ə l i n ə v e r m ə y i n, b i z ə q a r ş ı a n a d a n g ə l m ə n i f r ə t l ə r i u c b a t m d a n o n l a r b i z i i n t i q a m a l m a d a n i d a r ə e d ə b i l m ə z l ə r» c u i l m a y m d ə N a x ç ı v a n M ü s ə l m a n M i l l i Ş u r a s ı e t i r a z m ə k t u b l a b i r g ə E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s m ı n b a ş n a z i r i X a t i s o v a g ö n d ə r - d i. M ə k t u b d a d e y i l i r d i : «M ü t t ə f i q d ö v l ə t l ə r i n y o l v e r d i y i b u z o r a k ı l ı q l a s i z g ə r ə k r a z ı l a ş m a y a y d ı n ı z... v ə s ü l h k o n f r a n s ı q u r t a r a n a q ə d ə r b i z i m r a y o n a d a x i l o l m a y a y d ı n ı z...» \ N a x ç ı v a n l ı l a r x a h i ş e d i r d i l ə r k i, r a y o - n u n i n z i b a t i i d a r ə s i n i o n l a r a t a p ş ı r s m l a r, i n a n d ı r ı r d ı l a r k i, m i l l ə t l ə r a r a s ı k o m i t ə y a r a d a c a q l a r v ə b u k o m i t ə b i r g ə i d a r ə e t m ə n i h ə y a t a k e ç i r ə c ə k - d i r. N a x ç ı v a n ə h a l i s i n i n Q. X a t i s o v a b a ş q a b i r e t i r a z ı n d a, b u e t i r a z ı i m z a l a y a n l a r m y e d d i s ə h i f ə d ə n i b a r ə t s i y a h ı s ı d a b u r a y a ə l a v ə e d i l m i ş d i, d e y i l i r d i : «B i z N a x ç ı v a n r a y o n u n u n m ü s ə l m a n l a r ı c ə n a b i n g i l i s g e n e r a l ı D e v i n i n N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - O r d u b a d r a y o n l a r ı n m m ü v ə q q ə t i o l a r a q E r - m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s n m i n z i b a t i i d a r ə s i n ə v e r i l m ə s i h a q q ı n d a 3 m a y c u i l t a r i x l i e l a n m ı v ə o n a ə l a v ə n i o x u d u q d a b u r a y o n l a r ı n m ü s ə l - x ə b ə r v e r d i l ə r k i, e r m ə n i l ə r b ü t ü n q ü v v ə l ə r i n i N a x ç ı v a n y a x m l ı ğ m d a t o p l a m ı ş l a r, o n l a r h ə r t ə r ə f d ə n m ü h a s i r ə d ə d i r l ə r v ə k ö m ə k g ö z l ə y i r l ə r 2. A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m m z o r l a l ə ğ v e d i l m ə s i c ə h d i A D R - i h i d - d ə t l ə n d i r i r v ə n a r a h a t e d i r d i. A r t ı q c u i l i n m a y m 3 - d ə A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n m E r m ə n i s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i T ə k i n s k i E r - m ə n i s t a n X a r i c i İ ş l ə r N a z i r i n ə b ə y a n a t t ə q d i m e t d i k i, b u b ə y a n a t d a e r - m ə n i q o ş u n l a r m m «A z ə r b a y c a n m a y r ı l m a z h i s s ə s i o l a n N a x ç ı v a n a» g ö n d ə r i l m ə s i n ə q a r ş ı e t i r a z i f a d ə e d i l i r d i 3. O v a x t T ə k i n s k i B a k ı y a b e l ə m ə l u m a t v e r i r d i : «B u g ü n m a y ı n 3 - d ə J N 7 7 i l ə m ə n E r m ə n i s t a n r e s p u b l i - k a s m ı n x a r i c i i ş l ə r n a z i r i n ə b u n u ( y u x a r ı d a g ö s t ə r i l ə n e t i r a z ı - A. H. ) t ə q d i m e t d i m. Ü m i d e t m ə k i s t ə r d i m k i, E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s m ı n h ö - k u m ə t i i k i q o n ş u d ö v l ə t i n s ə r h ə d m ə s ə l ə s i n i e y n i v a x t d a h ə m s i l a h g ü c ü - n ə h ə m d ə ə s a s v ə z i f ə s i b ü t ü n m ü b a h i s ə l i ə r a z i l ə r i n s ü l h y o l u i l ə h ə l l e d i l - m ə s i o l a n Q a f q a z k o n f r a n s m a d a k ı n ü m a y ə n d ə l ə r i v a s i t ə s i l ə h ə l l e d i l m ə - s i n i m ü m k ü n s a y m a y a c a q d ı r..., x ü s u s ə n d ə o n a g ö r ə k i, ö z ü n ü n 4 a p r e l c u i l t a r i x l i, J s T e - l i n o t a s m d a E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i d e m i ş d i r : «Ə r a z i m ə s ə l ə l ə r i n i n h ə l l i Q a f q a z k o n f r a n s ı n ı n h ə l l e d ə c ə y i b ü t ü n m ə s ə - l ə l ə r i n i l k i n ş ə r t i o l m a l ı d ı r» 4. M a y m 3 - d ə A D R X İ N T i f l i s d ə k i n ü m a y ə n d ə s i n ə t e l e q r a m g ö n - d ə r ə r ə k x a h i ş e d i r d i k i, o n u n a d m d a n e t i r a z t ə q d i m e t s i n. M a y m 4 - d ə T ə k i n s k i m ə l u m a t v e r i r d i : «M a y m 7 - d ə k e r m ə n i l ə r h ə l ə s ə r h ə d i k e ç m ə m i ş d i l ə r, m ü s ə l m a n l a r i s ə S ə d ə r ə k k ə n d i y a x m l ı ğ ı n d a Q u r d d ə r ə s i n i p u l e m y o t l a r l a q o r u y u r l a r» 5, d a h a s o n r a : «M a y ı n 8- d ə e r - m ə n i l ə r h ə l ə Q u r d d ə r ə s i n i k e ç m ə y i b l ə r, b u r a d a h ə l ə ( y ə q i n k i ) m ü s ə l - m a n l a r, ə g ə r i n g i l i s l ə r e r m ə n i l ə r t ə r ə f d ə ç ı x ı ş e t m ə s ə l ə r, e r m ə n i l ə r ə m ü - q a v i m ə t g ö s t ə r m ə k m ə q s ə d i l ə d a y a n m ı ş l a r. E r m ə n i l ə r N a x ç ı v a n d a i n z i - m a n l a r ı n a e d i l ə n a ç ı q z o r a k ı l ı q f a k t m ı g ö r d ü k v ə ə d a l ə t l i e t i r a z ı m ı z ı c. b a t i i d a r ə n i t ə y i n e t d i l ə r, l a k i n v a x t ı n d a g ö r ü l m ü ş t ə d b i r l ə r n ə t i c ə s i n d ə g e n e r a l T o m s o n a b i l d i r d i k. B u ə d a l ə t l i e t i r a z ı m ı z ı E r m ə n i s t a n R e s p u b l i - k a s m ı n n ü m a y ə n d ə s i k i m i S i z ə d ə b i l d i r i r i k k i, m ü t t ə f i q d ö v l ə t l ə r i n y o l v e r d i k l ə r i, q a r ş ı s m d a m ü q a v i m ə t g ö s t ə r ə b i l m ə d i y i m i z b u z o r a k ı l ı q l a S i z o n l a r ı n a v a n t ü r a s ı b a ş t u t m a d ı. 3 m a y t a r i x l i «K a v k a z s k o e s l o v o» d a N a x ç ı v a n d a i r ə s i ü z r ə ə m r d ə r c e d i l m i ş d i r : «N a x ç ı v a n d a k ı h ə r b i a t t a ş e - d ə n h e ç b i r m ə l u m a t ı m y o x d u r, ə l a q ə k ə s i l i b» 6. r a z ı l a ş m a m a l ı, m ü b a h i s ə l i ə r a z i l ə r h a q q ı n d a m ə s ə l ə l ə r i n h ə l l e d i l ə c ə y i s ü l h k o n f a r n s ı q u r t a r a n a d ə k h ə m i n r a y o n l a r a d a x i l o l m a m a l ı i d i n i z. 1Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş57, v Görünür, etiraz ingilis general-qubernatoru Deviyə verilmişdi. 3 Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş57, v Azərbaycan Respublikası M DƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 103, v. 16, 2 Yenə orada, v arx. 3 Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş57, v Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 56, v Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş57, v Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 54, v

61 B e l ə l i k l ə, A D R h ö k u m ə t i n ə m ə l u m i d i k i, n a x ç ı v a n l ı l a r n ə i n k i e r - m ə n i i n z i b a t i i d a r ə s i n i q ə b u l e t m ə m i ş, h ə m d ə ə l d ə s i l a h e r m ə n i q o ş u n l a - r ı i l ə v u r u ş m a ğ a h a z ı r d ı l a r. B u n u n l a ə l a q ə d a r o l a r a q A D R t ə r ə f d ə n k ö - m ə k g ö z l ə y i r v ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n m ö v q e l ə r i n i a y d ı n l a ş d ı r m a q i s t ə y i r d i l ə r. İ r ə v a n d a n g ö n d ə r i l m i ş ş i f r ə l i t e l e q r a m m d a T ə k i n s k i m ə l u - m a t v e r i r d i : «N a x ç ı v a n l ı l a r m ə n d ə n s o r u ş u r l a r : b i z n e c ə h ə r ə k ə t e d ə k, e r m ə n i l ə r ə m ü q a v i m ə t g ö s t ə r s ə k A z ə r b a y c a n d a n k ö m ə k g ə l ə c ə k m i? ) ) 1. H ə m i n t e l e q r a m m a y ı n d a B a k ı d a a l ı n m ı ş d ı. D a h a s o n r a T ə k i n s k i y a z ı r d ı : «N a x ç ı v a n h a d i s ə l ə r i i l ə b a ğ l ı y e r l i m ü t t ə f ı q k o m a n d a n l ı q q a r ş ı s ı n d a e t i r a z q a l d ı r m a ğ ı m ə q s ə d ə u y ğ u n o l - m a y a n v ə ə h ə m i y y ə t s i z h e s a b e d i r ə m, b e l ə k i, a l i m ü t t ə f ı q k o m a n d a n l ı - ğ m b u r a d a n ü m a y ə n d ə s i y o x d u r, y a l n ı z T i f l i s d ə n g ə l ə n g ö s t ə r i ş l ə r i n i c - r a ç ı l a r ı v a r d ı r, o r a d a m ü h ü m a d d ı m l a r a t m a q l a z ı m d ı r» 2. M a y ı n d a T ə k i n s k i A D R X İ N - ə h ə y ə c a n l ı x ə b ə r l ə r g ö n d ə r d i : «Ş a y i ə l ə r ə g ö r ə ə g ə r E r m ə n i s t a n Q a r a b a ğ ı A z ə r b a y c a n ı n h i s s ə s i k i m i t a - n ı s a i n g i l i s l ə r Ş ə r u r - N a x ç ı v a n r a y o n u n u E r m ə n i s t a n a v e r i r l ə r. B u ş a y i ə - n i e r m ə n i l ə r y a y ı r l a r ; m ə n b e l ə d ü ş ü n ü r ə m k i, E r m ə n i s t a n a t ə k c ə Q a r s b ə s d i r v ə ə h a l i s i a n c a q m ü s ə l m a n l a r o l a n Ş ə r u r - N a x ç ı v a n ı E r m ə n i s t a n a v e r m ə k o l m a z, h ə m i n ə h a l i d ə E r m ə n i s t a n ı n d i g ə r h i s s ə l ə r i n d ə k i m ü s ə l - m a n l a r k i m i a c ı n a c a q l ı v ə z i y y ə t ə d ü ş ə c ə k d i r. M ü s ə l m a n l a r m d ə h ş ə t l i v ə - z i y y ə t i h a q q ı n d a s ü b u t l a r ı m v a r d ı r. B ü t ü n b u n l a r ı T i f l i s d ə k i m ü t t ə f ı q k o m a n d a n l ı ğ a h ə r t ə r ə f l i i z a h e t m ə k v ə d a i m a o n u n l a ə l a q ə d ə o l m a q l a - z ı m d ı r, y o x s a b i z i m d i p l o m a t i y a u d u z a c a q d ı r 3. T ə k i n s k i n i n İ r ə v a n d a n g ö n d ə r d i y i s o n t e l e q r a m l a r d a n ( 3 0 m a y c u i l ) b i r i n d ə d e y i l i r d i : «... Ş ə r u r - N a x ç ı v a n r a y o n u a n c a q i n g i l i s l ə r ə t a b e o l u r d u. K ə l b ə l i x a n N a x ç ı v a n s k i X a t i s o v u n d ə v ə t i n ə «m ə n E r m ə - n i s t a n ı t a n ı m ı r a m!» d e y ə r ə k g e t m ə d i. G e n e r a l D e v i n i n d ə v ə t i i l ə g ə l ə n x a n a g e n e r a l r a y o n u n E r m ə n i s t a n a b i r l ə ş d i r i l d i y i n i e l a n e t d i. X a n c a v a b v e r d i k i, y a l n ı z i n g i l i s l ə r i n t ə l ə b l ə r i i l ə h e s a b l a ş ı r. M ü s ə l m a n l a r e r m ə n i - l ə r i v ə i n z i b a t i v ə z i f ə l ə r t u t m a q t ə k l i f l ə r i n i b o y k o t e d i r l ə r» 4. B r i t a n i y a i ş ğ a l h a k i m i y y ə t i n i n v ə d a ş n a k h ö k u m ə t i n i n s i y a s t ə n i t ə h l i l e d ə n A D R h ö k u m ə t i c u i l i n m a y ı n d a r a z ı l ı q d ö v l ə t l ə r i n ə b u a d d ı m ı q ə b u l e t m ə d i y i n i k ə s k i n s u r ə t d ə b i l d i r m ə k l ə y a n a ş ı q e y d e d i r d i : «Y a r ı m m i l y o n d a n a r t ı q A z ə r b a y c a n t ü r k ü n ü n y a ş a d ı ğ ı b u r a y o n l a r A z ə r b a y c a n m a y r ı l m a z h i s s ə s i n i t ə ş k i l e d i r. B u r a y o n l a r ı n ə h a l i s i ö z m ü - q ə d d ə r a t m ı t ə y i n e t m ə h ü q u q u n a ə s a s ə n h ə m i n r a y o n l a r ı n A z ə r b a y c a n - d a n z o r l a q o p a r ı l ı b E r m ə n i s t a n a t a b e e d i l m ə s i n ə h a q l ı o l a r a q e t i r a z e d i r l ə n ) 1. N a x ç ı v a n ı n q o p a r ı l m a s m a q a r ş ı A D R - d ə t ə k c ə h ö k u m ə t v ə d i p - l o m a t l a r d e y i l, g e n i ş i c t i m a i y y ə t d ə e t i r a z e d i r d i. B e l ə k i, c u i l m a - y ı n d a B i b i h e y b ə t r a y o n u m ə d ə n i ş ç i l ə r i n i n ü m u m i i c l a s ı n d a A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m d a k ı v ə z i y y ə t h a q q ı n d a m ə r u z ə i l ə D. B. M ə l i k y e q a - n o v ç ı x ı ş e t d i. N ə t i c ə d ə f ə h l ə l ə r q ə t n a m ə q ə b u l e t d i l ə r : «N a x ç ı v a n q ə z a - s ı n ı n E r m ə n i s t a n a v e r i l m ə s i n ə q a r ş ı e t i r a z b i l d i r m ə k» 2. P u b l i s i s t F i r u z b ə y «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i n d ə ( 2 1 m a y c u i l ) «O r d u b a d m ə k t u b l a r ı» a d l ı e s s e d ə r c e t m i ş d i : «G ə n c ə v ə İ r ə v a n q u b e r - n i y a l a r m m k ö h n ə s ə r h ə d x ə t t i t a C u l f a s ə r h ə d i n ə q ə d ə r O r d u b a d r a y o n u t ə ş k i l e d i r. Z a q a f q a z i y a n m y e n i y a r a n m ı ş r e s p u b l i k a l a r a p a r ç a l a n m a s ı i l ə ə l a q ə d a r b i r h i s s ə s i n i O r d u b a d r a y o n u t ə ş k i l e d ə n N a x ç ı v a n q ə z a s ı A z ə r b a y c a n v ə E r m ə n i s t a n a r a s ı n d a k ı m ü b a h i s ə l i s ə r h ə d z o n a s ı n a d ü ş - m ü ş d ü r. B u r a y o n u n 4 0 m i n ə h a l i s i, ə h a l i n i n 7 5 % - n i A z ə r b a y c a n t ü r k - l ə r i t ə ş k i l e d i r, t a m a m i l ə t ə b i i d i r k i, A z ə r b a y c a n l a b i r l ə ş m ə y ə c a n a t ı r l a r v ə b u m ə s ə l ə n i n b a ş q a b i r h ə l l i ç o x b ö y ü k ə d a l ə t s i z l i k a k t ı o l a r d ı... A z ə r b a y c a n r e s p u b l i k a s ı n m u c q a r l a r ı n e c ə y a ş a y ı r d ı l a r s a, o c ü r d ə y a ş a - y ı r l a r, t ə x m i n ə n 2 i l d i r k i, f a k t i k i o l a r a q ö z - ö z l ə r i n i i d a r ə e d i r l ə r v ə t ə ə s - s ü f k i, b u, a z m ə l u m o l a n m ə s ə l ə k i m i q a l ı r 3. B r i t a n i y a k o m a n d a n l ı ğ ı v ə E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n q ə r a r l a r ı n a t a b e o l m a y a n A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m m ə h a l i s i e r m ə n i i ş ğ a l ç ı l a r m a q a r ş ı t ə d r i c ə n ə s l m ü h a r i b ə y ə ç e v r i l ə n s i l a h l ı m ü b a r i z ə y ə b a ş l a d ı. R e s - p u b l i k a d a s ü v a r i, t o p v ə p u l e m y o t l a r ı o l a n 6 m i n ə s g ə r d ə n i b a r ə t y a r ı n i - z a m i q o ş u n v a r d ı. D ö y ü ş q a b i l i y y ə t i n ə g ö r ə o n l a r m h e ç d ə e r m ə n i l ə r d ə n g e r i q a l m a d ı q l a r m ı i n g i l i s l ə r d ə t ə s d i q e d i r d i l ə r. H ə r b i ə m ə l i y y a t l a r z a - m a n ı n a x ç ı v a n l ı l ı a r o n l a r ı n s a y m ı t ə x m i n ə n o n m i n ə s g ə r ə v ə s i l a h l ı k ö - n ü l l ü l ə r ə ç a t d ı r d ı l a r. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i ö z ü n ü n İ r ə v a n d a k ı n ü m a - y ə n d ə s i T ə k i n s k i v a s i t ə s i l ə b u d ə s t ə l ə r ə g ü c ü ç a t a n m a l i y y ə y a r d ı m ı g ö s - t ə r i r d i. T ə k i n s k i ö z k u r y e r i n i ə l a q ə y a r a t m a q ü ç ü n N a x ç ı v a n a g ö n d ə r - m i ş d i c u i l i y u n u n 7 - d ə T ə k i n s k i r e s p u b l k a X İ N - ə t e l e q r a m l a m ə - l u m a t v e r i r d i : «... k ö n ü l l ü o r d u i l ə m ü n a s i b ə t l ə r i m i z m ü r ə k k ə b l ə ş ə r s ə E r - m ə n i s t a n b i z ə q a r ş ı d ü ş m ə n m ö v q e t u t a c a q d ı r, b u n a g ö r ə d ə h ə r b i t ə ş k i - l a t ü ç ü n p u l b u r a x ı b Ş ə r u r - N a x ç ı v a n r a y o n u n d a E r m ə n i s t a n ü ç ü n t ə h - l ü k ə y a r a t m a q l a z ı m d ı r. G ö r d ü y ü m t ə d b i r l ə r n ə t i c ə s i n d ə a r t ı q Ş ə r u r - N a x ç ı v a n, O r d u b a d M i l l i Ş u r a n ı n ş ə x s i n d ə b i r l ə ş m i ş d i r v ə d a i m a m ə - n i m l ə ə l a q ə s a x l a y ı r» 4. 1Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 54, v Yenə orada, v Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v «Azərbaycan» qəzeti, 21 may 1919-cu il. 3 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 65, v Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v

62 A z ə r b a y c a n p a r l a m e n t i b u z a m a n İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı, A r a z r e s - p u b l i k a s ı v ə Q a r a b a ğ d a e r m ə n i l ə r i n m ü s ə l m a n l a r a q a r ş ı t ö r ə t d i k l ə r i z o - r a k ı l ı q l a r m t ə h q i q i m ə q s ə d i l ə m ü t t ə f i q l ə r i n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i d ə c ə l b e t - m ə k l ə f ə v q ə l a d ə i s t i n t a q k o m i s s i y a s m ı n t ə s i r i i l ə b a ğ l ı m ə s ə l ə l ə r ə b a - x ı r d ı. P a r l a m e n t b u m ə q s ə d l ə r ü ç ü n 1 0 m i l y o n m a n a t a y ı r m a ğ ı n ə z ə r d ə t u t m u ş d u. İ y u n u n 8- d ə A D R x a r i c i i ş l ə r n a z i r i M. Y. C ə f ə r o v B a k ı d a n T ə - k i n s k i y ə t e l e q r a m g ö n d ə r ə r ə k o n u n N a x ç ı v a n l a ə l a q ə y a r a t m a q ü ç ü n g ö r d ü y ü t ə d b i r l ə r i a l q ı ş l a d ı, b u r e g i o n u n h ə r b i x ə r c l ə r i ü ç ü n v ə s a i t v e r - m ə y ə r a z ı o l d u ğ u n u b i l d i r d i v ə p u l u «n e c ə v ə k i m ə v e r m ə k l a z ı m o l d u - ğ u n u b i l d i r m ə y i x a h i ş e t d i»!. M a r a q l ı d ı r k i, A z ə r b a y c a n m d i g ə r r a y o n l a r ı N a x ç ı v a n h a d i s ə l ə r i - n ə d ə r h a l m ü n a s i b ə t l ə r i n i b i l d i r d i l ə r c u i l i y u n u n d a A ğ d a m s a - k i n l ə r i A D R N a z i r l ə r Ş u r a s ı n a t e l e q r a m g ö n d ə r d i l ə r. T e l e q r a m d a d e y i - l i r d i : «A z ə r b a y c a n ı n a y r ı l m a z h i s s ə s i o l a n Q a r a b a ğ v ə N a x ç ı v a n ı h ə m i ş ə m ü d a f i ə e t m ə y ə h a z ı r ı q ; V ə t ə n i m i z u ğ r u n d a ö l ü m ə h a z ı r ı q ; Ö z e r m ə n i l ə - r i n i m ə h v e d ə n b i r o v u c i n t r i q a n d a ş n a k Q a r a b a ğ v ə N a x ç ı v a n ı a l a c a ğ ı - n a ü m i d e t m ə s i n» 2. T e l e q r a m ı M i r z ə D a v u d, B ə d ə l b ə y o v, B e h b u d o v, S a d ı q o v, N a i b o v, Ə h m ə d o v, M i r b a ğ ı r o v i m z a l a m ı ş d ı c u i l i y u n u n d ə T ə k i n s k i x ə b ə r v e r i r d i k i, «B a k ı v ə B a t u - m u t ə r k e t m ə k f ı k r i n d ə o l m a y a n» 3 i n g i l i s q o ş u n u İ r ə v a n d a n g e t m i ş d i r. B u n u n a r d ı n c a i n g i l i s l ə r e r m ə n i l ə r i n t a m h ö k m r a n l ı ğ ı n a i m k a n y a r a t - m a q ü ç ü n N a x ç ı v a n ı d a t ə r k e t d i l ə r. E l ə B r i t a n i y a k o m a n d a n l ı ğ ı z a m a n ı z i y a n ç ə k ə n l ə r d ə n b i r i O r d u b a d s a k i n l ə r i i d i. E r m ə n i q u l d u r d ə s t ə l ə r i n d ə n b i r i n i n b a ş ç ı s ı A ş o t M ə l i k M o s e s - y a n s b i r n e ç ə e r m ə n i z a b i t i i l ə b i r l i k d ə i y u n u n 1 - d ə O r d u b a d a g ə l i b t ə l ə b e t d i k i, m ü s a l m a n l a r d a n ı ş ı q l a r ü ç ü n o n u n y a n ı n a ü ç n ə f ə r n ü m a y ə n d ə g ö n d ə r s i n l ə r. D a ş n a k a t a m a n ı n m t ə l ə b l ə r i n i y e r i n ə y e t i r ə r ə k ş ə h ə r l i l ə r ö z n ü m a y ə n d ə l ə r i n i o n u n y a n ı n a g ö n d ə r d i l ə r. M ü s ə l m a n n ü m a y ə n d ə l ə - r i n ə M o s e s y a n s e l a n e t d i k i, V e d i b a s a r, Ş ə r u r, N a x ç ı v a n, O r d u b a d v ə Z ə n g ə z u r q ə z a s ı t a Ş u ş a ş ə h ə r i n ə q ə d ə r E r m ə n i s t a n a b i r l ə ş d i r i l m i ş d i r v ə A ş o t h a z ı r d a O r d u b a d r a y o n u n u n q ə z a r ə i s i d i r, b u n a g ö r ə d ə ə m r l ə r i n i n s ö z s ü z y e r i n ə y e t i r i l m ə s i n i t ə l ə b e d i r 4. O r d u b a d l ı m ü s ə l m a n l a r m n ü m a y ə n d ə l ə r i M o s e s y a n s d a n o n u n s ö z l ə r i n i t ə s d i q e d ə n m a n d a t ı g ö s t ə r m ə y i x a h i ş e t d i l ə r. D a ş n a k c a v a b v e r d i k i, o n u n b e l ə b i r s ə n ə d i y o x d u r v ə b u n a h e ç e h t i y a c d a y o x d u r. Ə g ə r o b u n l a r ı d e y i r s ə, s a k i n l ə r o n u n s ö z l ə r i n ə i n a n m a l ı d ı r l a r. M ü s ə l - m a n l a r ı n n ü m a y ə n d ə l ə r i i s ə ö z n ö v b ə l ə r i n d ə q ə t i y y ə t l ə b i l d i r d i l ə r k i, o, A z ə r b a y c a n r e s p u b l i k a s ı n d a n v ə y a m ü t t ə f ı q l ə r k o m a n d a n l ı ğ ı n d a n O r - d u b a d m v ə r a y o n l a n n m q ə z a r ə i s i t ə y i n o l u n m a s ı h a q q m d a r ə s m i s ə n ə d g ə t i r m ə s ə o n a q a n u n i r ə i s k i m i b a x a b i l m ə y ə c ə k v ə b u n a g ö r ə d ə o n u n h e ç b i r ə m r i n i y e r i n ə y e t i r m ə y ə c ə k l ə r. M ü s ə l m a n l a d a n b e l ə q ə t i c a v a b a l a n M o s e s y a n s o n u m ü ş a i y ə t e d ə n l ə r l ə b i r g ə Ə y l i s k ə n d i n ə g e t d i. İ y u n u n 2 - d ə O r d u b a d v ə o n u n ə t r a f l a r m d a y a ş a y a n m ü s ə l m a n l a r d a h a b i r u l t i m a t u m a l d ı l a r : «S i z s ə r ə n c a m ı n ı z d a o l a n b ü t ü n d ö v l ə t ə m - l a k ı n ı, e y n i z a m a n d a m ü s ə l m a n ə h a l i n i n ə l i n d ə o l a n s i l a h ı v ə d ö y ü ş s u r - s a t ı n ı y ı ğ m a l ı v ə O r d u b a d k a z a r m a s ı n d a m ə n i m s ə l a h i y y ə t l i n ü m a y ə n - d ə m N i k o l a y A l ı ş e v s k i y ə t ə h v i l v e r m ə l i s i n i z». B u u l t i m a t u m b ü t ü n d a i r ə m ü s ə l m a n l a r ı n a a ğ ı r t ə s i r b a ğ ı ş l a d ı, b e l ə k i, M o s e s y a n s ı n q u l d u r d ə s t ə s i n i n m ü s ə l m a n l a r ı q ı r m a ğ a h a z ı r l a ş - d ı ğ ı b a r ə d ə ş a y i ə l ə r g ə z i r d i. «B ü t ü n b i r i l m ü s ə l m a n l a r ı n m ü h a f ı z ə s i a l - t ı n d a h ə r c ü r q ə s d d ə n t a m t ə m i n a t a l a n e r m ə n i l ə r i n i n d i m e y d a n o x u - m a l a r ı» b u t ə s i r i d a h a d a g ü c l ə n d i r d i 1. B ü t ü n b u n l a r d a n m ö h k ə m n a r a h a t o l a n v ə h ə y ə c a n l a n a n m ü s ə l - m a n l a r M o s e s y a n s a y a z ı l ı e t i r a z g ö n d ə r d i l ə r. O c a v a b v e r d i k i, «b e l ə e t i - r a z l a r ı n v a x t ı k e ç m i ş, ö z y e r i n i q o r x u l u u l t i m a t u m l a r a v ə q ə t i t ə l ə b l ə r ə v e r m i ş d i r» 2. B u n u n a r d m c a o, q u l d u r d ə s t ə s i n i n b a ş ı n d a ş ə h ə r ə h ü c u m e d i b d i n c ə h a l i n i q ı r m a ğ a v ə q a r ə t e t m ə y ə b a ş l a d ı. Z a q a f q a z i y a m ə t b u a t ı n ı n e r m ə n i l ə r i n m ü s ə l m a n l a r a q a r ş ı e t d i k - l ə r i z o r a k ı l ı q l a r h a q q ı n d a m ə l u m a t l a r ı n ı X a t i s o v r ə s m i ş ə k i l d ə t ə k z i b e t - m ə y ə ç a l ı ş ı r d ı. B u z a m a n o n u n T ə k i n s k i y ə i s t i n a d e t m ə s i, g ü y a T ə k i n - s k i n i n «e r m ə n i l ə r i n m ü s ə l m a n l a r a l o y a l m ü n a s i b ə t i n i t ə s d i q e t d i y i» i l ə ə l a q ə d a r i y u n u n d ə F. X. X o y s k i T ə k i n s k i y ə s o r ğ u g ö n d ə r m i ş d i : «... B ə z i a n l a ş ı l m a z l ı q y a r a n ı r, ç ü n k i b i r t ə r ə f d ə n S i z t e l e q r a m l a r ı n ı z d a x ə b ə r v e r i r s i z k i, m ü s ə l m a n l a r E r m ə n i s t a n d a h ü q u q s u z d u r l a r... M ü s ə l - m a n l a r a e d i l ə n z o r a k ı l ı q l a r v ə d i g ə r q a n u n p o z u n t u l a r ı b a r ə d ə e r m ə n i h ö k u m ə t i n ə d o s t l u q n o t a s ı t ə q d i m e t m ə l i s i n i z m i?» 3. B e l ə l i k l ə, ö z i k i ü z - l ü l ü k v ə a l ç a q l ı q l a r ı i l ə d a ş n a k l a r A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i ç ı x ı l m a z v ə - z i y y ə t ə s a l ı r d ı l a r. B u z a m a n i s ə i n g i l i s l ə r g e d ə n d ə n s o n r a e r m ə n i q o ş u n l a r ı t ə r ə f ı n - d ə n t u t u l a n b ü t ü n r a y o n l a r d a a z ə r b a y c a n l ı l a r ı n h ə y ə c a n l a r ı g e t d i k c ə a r - t ı r d ı. A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n m E r m ə n i s t a n d a k ı n ü m a y ə n d ə s i x ə b ə r v e r i r d i k i, «b u h ə y ə c a n l a r ı n s ə b ə b i E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı n ı n h a k i - m i y y ə t i n i t a n ı m a m a q d ı r». N a x ç ı v a n d a d a v ə z i y y ə t g ə r g i n l ə ş i r d i. Ş a h - 1Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 40, v Yenə orada, v Yenə orada, iş 57, v Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 167, v «Azərbaycan» qəzeti, 22 iyun 1919-cu il. 2 Y enə orada. 3 Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, s. 2, iş 57, v

63 t a x t ı d a m ü s ə l m a n l a r e r m ə n i k o m i s s a r m ı q o v d u l a r. B u h a d i s ə l ə r A z ə r - b a y c a n p a y t a x t ı s a k i n l ə r i n i n ü r ə k l ə r i n d ə ə k s - s ə d a d o ğ u r d u c u i l i y u n u n d ə x a r i c i i ş l ə r n a z i r i n i n m ü a v i n i A d i l x a n Z i y a d x a n o v T ə - k i n s k i y ə s o r ğ u g ö n d ə r ə r ə k N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, V e d i b a s a r, Ş a h t a x t ı v ə O r - d u b a d r a y o n l a r m d a k ı v ə z i y y ə t l ə m a r a q l a n ı r d ı. «C u l f a k i m i n ə l i n d ə d i r? V e d i b a s a r m q a y m a q l a r ı X ə l i l a ğ a H a c ı l a r v ə A b b a s q u l u a ğ a Ş a d l i n s k i n i a z a d e t m ə k ü ç ü n y a r d ı m g ö s t ə r i n! ) ) 1. E l ə h ə m i n g ü n A D R X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i n a z i r - s ə d r ə m ü r a c i ə t e d i r d i : «T ə k c ə h ə r ə k a t a k ö m ə k g ö s t ə r m ə k ü ç ü n y o x, h ə m d ə E r m ə n i s t a n q o ş u n l a r m a v ə i d a r ə l ə r i n ə q a r ş ı m ü s ə l m a n ə h a l i n i n f ə a l ç ı x ı ş m a y a r d ı m e t m ə k ü ç ü n ə l v e r i ş l i v a x t d ı r» 2. A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s m ı n d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i T ə k i n s k i m ə l u m a t v e r i r d i k i, ş t a b ı X o r a s a n k ə n d i n d ə y e r l ə ş ə n c ı t ü r k d i v i z i y a - s m ı n Q a r a u r q a n a g ə l m ə s i e r m ə n i h ö k u m ə t i n i ç o x n a r a h a t e d i r d i. B u f a k t d a n i s t i f a d ə e d ə n e r m ə n i l ə r ö z q o ş u n l a r ı n ı A r a z r a y o n u s ə r h ə d l ə r i n - d ə c ə m l ə ş d i r d i l ə r. V ə z i y y ə t g ə r g i n l ə ş i r d i. E r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i n i n h ü c u m u n d a n e h - t i y a t e d ə n A r a z r a y o n u n u n ə h a l i s i d ö y ü ş d ə s t ə l ə r i t ə ş k i l e t m ə y ə b a ş l a d ı ; b u i ş d ə ə w ə l l ə r o n l a r a c i i l i n s o n u n d a o r a y a g ə l m i ş k ö n ü l l ü a z ə r - b a y c a n l ı z a b i t l ə r k ö m ə k e d i r d i l ə r, l a k i n c u i l i n m a y m d a i n g i l i s l ə r o n l a r ı b u r e g i o n u t ə r k e t m ə y ə m ə c b u r e t m ı ş d i l ə r. T e z l i k l ə ə n d ə h ş ə t l i f ə r z i y y ə l ə r h ə q i q ə t ə ç e v r i l d i. E r m ə n i q o ş u n l a - r ı N a x ç ı v a n a h ü c u m e t d i l ə r c u i l i y u n u n d ə R e s p u b l i k a X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i İ r ə v a n - d a n ş i f r ə l ə n m i ş t e l e q r a m a l d ı : «N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, V e d i b a s a r, Ş a h t a x t ı r a - y o n l a r ı e r m ə n i q o ş u n l a r ı t ə r ə f i n d ə n t u t u l m u ş v ə e r m ə n i i d a r ə l ə r i q u r u l - m u ş d u r. N a x ç ı v a n M i l l i Ş u r a s ı m ə n d ə n x a h i ş e d i r k i, M ü t t ə f i q l ə r K o - m a n d a n l ı ğ m a b i l d i r i m : i n g i l i s g e n e r a l ı D e v i v ə X a t i s o v u n v ə d l ə r i n i n ə k - s i n ə o l a r a q e r m ə n i h a k i m i y y ə t o r q a n l a r ı a x t a r ı ş a p a r m a ğ a, s i l a h, m e b e l, t a x t a - ş a l b a n v ə d i g ə r ə ş y a l a r ı z o r l a a l m a ğ a b a ş l a m ı ş l a r v ə M ü t t ə f i q l ə r K o m a n d a n l ı ğ m d a n x a h i ş e d i m k i, b e l ə q e y r i - q a n u n i, p i s h ə r ə k ə t l ə r i n q a r ş ı s m ı a l s ı n» 3. C u l f a ş ə h ə r i e r m ə n i l ə r i n ə l i n d ə i d i, b u r a d a o n l a r x ü s u s i l ə v ə h ş i - l i k l ə r t ö r ə d i r d i l ə r. O g ü n l ə r d ə O r d u b a d h ə l ə m ö h k ə m d u r u r, e r m ə n i q u l - d u r d ə s t ə l ə r i n i n h ü c u m l a r m m q a r ş ı s ı n ı a l ı r d ı. O r d u b a d l ı l a r e r m ə n i l ə r ə x ə b ə r d a r l ı q e t m i ş d i l ə r k i, n ə y i n b a h a s ı n a o l u r s a - o l s u n o n l a r ı ş ə h ə r ə b u - B i r n e ç ə g ü n ə r z i n d ə N a x ç ı v a n ö z ü n ü n a z s a y l ı q o ş u n l a r ı n d a n m ə h r u m o l d u. T ə k i n s k i n i n v e r d i y i m ə l u m a t l a r a g ö r ə i y u n u n s o n l a r m d a b u r a d a c ə m i s i ü ç y ü z c ü t ə y a x m ə s g ə r q a l m ı ş d ı. T ə b i i d i r k i, a z s a y l ı v ə p i s s i l a h l a n m ı ş, l a z ı m i k o m a n d a n l ı ğ m o l m a d ı ğ ı d ə s t ə l ə r d i ş l ə r i n ə q ə d ə r s i l a h l a n m ı ş e r m ə n i q u l d u r l a r m a q a r ş ı d a y a n a b i l m ə d i l ə r c u i l i y u n u n d ə A D R B a ş n a z i r i T i f l i s d ə n İ r ə v a n q u b e r - n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r ı n ı n y e r l i c ə m i y y ə t i n i n s ə d r i Ş e y x o v d a n b u m ə z m u n - d a t e l e q r a m a l m ı ş d ı : «N a x ç ı v a n, Ş ə r u r v ə O r d u b a d d a n a l ı n m ı ş m ə l u - m a t l a r a g ö r ə e r m ə n i h ö k u m ə t i m ü s ə l m a n x a d i m l ə r i n i h ə b s e t m ə y ə b a ş - l a m ı ş d ı r. H ə r a d d ı m d a a x t a r ı ş l a r, q ə r ə z ç i l i k v ə m ü s ə l m a n l a r ı n ə m l a k ı - n ı n m ü s a d i r ə s i. E r m ə n i h ö k u m ə t i n i n b u h ə r ə k ə t l ə r i g ö s t ə r i l ə n r a y o n l a - r ı n ə h a l i s i a r a s m d a ç a x n a ş m a s a l m ı ş, e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n n i z a m i q o - ş u n l a n N a x ç ı v a n m a l t ı v e r s t l i y i n d ə k i B u l q a n m ü s ə l m a n k ə n d i n i a t ə ş ə t u t m u ş l a r, v a h i m ə y ə d ü ş m ü ş ə h a l i e r m ə n i l ə r t ə r ə f m d ə n d a r m a d a ğ m e d i l m ə y i n d ə n q o r x a r a q a ç ı q h a v a d a q a l m ı ş d ı r» 1. Y u x a r ı d a k ı l a r h a q q ı n - d a m ə l u m a t v e r ə r ə k y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i x a h i ş e d i r d i k i, o n l a r m e t i r a z ı e r - m ə n i h ö k u m ə t i n ə v ə B r i t a n i y a k o m a n d a n l ı ğ ı n a ç a t d ı r ı l s m. «B i r h ə f t ə g e - c i k m ə k b e l ə, m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n i n m ə h v i n ə s ə b ə b o l a b i l ə r» 2, - d e y ə Ş e y x o v x ə b ə r d a r l ı q e d i r d i. E r m ə n i l ə r t ə r ə f ı n d ə n g e n o s i d i n a r t m a s ı t ə h l ü k ə s i h a q q m d a T ə - k i n s k i d ə c u i l i y u n u n d a r e s p u b l i k a X İ N - ə m ə l u m a t v e r i r d i : «Ç o x c i d d i h a d i s ə l ə r b a ş v e r ə b i l ə r. B u g ü n l ə r d ə a y d ı n l a ş d ı r m a ğ a ç a l ı ş a - r a m» \ A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i N a x ç ı v a n d a k ı v ə - z i y y ə t h a q q ı n d a b ü t ü n m ə l u m a t l a r ı s ə y l ə t o p l a y ı r, h a d i s ə l ə r i t ə h l i l e d i r, e r m ə n i l ə r i n a m a n s ı z h ü c u m l a r ı n m q a r ş ı s ı n ı a l m a q ü ç ü n ə l i n d ə n g ə l ə n i e d i r d i. N a x ç ı v a n d a k ı v ə z i y y ə t l ə A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı D ö v l ə t M ü - d a f ı ə K o m i t ə s i d ə m a r a q l a n ı r d ı c u i l i y u l u n 3 - d ə x a r i c i i ş l ə r n a z i r i C ə f ə r o v B a k ı d a k ı B r i t a n i - y a h ə r b i q ü v v ə l ə r i b a ş k o m a n d a n ı n a m ü r a c i ə t g ö n d ə r d i. H ə m i n m ü r a c i - ə t d ə g ö s t ə r i l i r d i k i, a z ə r b a y c a n l ı l a r ı n ş ə h ə r v ə k ə n d l ə r i n ə h ü c u m l a r d a t ə k c ə e r m ə n i n i z a m i q o ş u n l a r ı d e y i l, e r m ə n i ə h a l i s i d ə i ş t i r a k e d i r 5. N a x - ç ı v a n a h ü c u m l a b i r v a x t d a n ə f ə r l i k e r m ə n i q u l d u r d ə s t ə s i Z ə n g ə z u r a h ü c u m e t d i. C ə f ə r o v ü m i d e d i r d i k i, B r i t a n i y a k o m a n d a n l ı ğ ı «A z ə r b a y - c a n R e s p u b l i k a s ı i l ə E r m ə n i s t a n a r a s ı n d a k ə s k i n k o n f l i k t d ə n q a ç m a ğ a k ö m ə k e d ə c ə k d i r. E r m ə n i h ö k u m ə t i A z ə r b a y c a n a q a r ş ı h ü c u m l a r ı m d a - r a x m a y a c a q l a r. 1Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, s. 2, iş 57, v Azərbaycan Respublikası M DƏYTA, f. 970, s. 1, iş 54, v Yenə orada Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v Yenə orada. 3 Yenə orada, v Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 115, v Yenə orada, iş 65, v

64 y a n d ı r m a s a b u i x t i l a f l a b ü d d ü r» 1. m ə z d i. T u t d u q l a r ı r a y o n l a r d a e r m ə n i l ə r r e p r e s s i y a l a r k e ç i r i r d i b r. N a x - ç ı v a n d a k ü t b v i h ə b s l ə r b a ş l a n d ı c u i l i y u l u n 8- d ə A D R X İ N T ə - k i n s k i d ə n t o l o b e d i r d i k i, q e y r i - q a n u n i h o b s e d i l m i ş v ə A l e k s a n d r o p o l a a p a r ı l m ı ş M i r z ə Ə l i b ə y B e k t a ş o v u n, H ü s e y n a ğ a N o v r u z o v u n, C ə f ə r b ə y İ r ə v a n s k i n i n, T e y m u r H ə s ə n K a z ı m o v u n h e ç b i r i t t i h a m t ə q d i m e d i l m ə d ə n t e z l i k l ə a z a d o l u n m a l a r ı ü ç ü n t ə d b i r l ə r g ö r s ü n. B u h ə b s l ə r h a q q ı n d a m ə l u m a t ı B a k ı y a T i f l i s d ə n Ə l i S ə b r i ç a t d ı r d ı. A d l a r ı ç ə k i l ə n ş ə x s l ə r N a x ç ı v a n ı n h ö r m ə t l i s a k i n l ə r i ı d i l ə r 2. T i f l i s d ə n g ö n d ə r d i y i b a ş q a b i r t e l e q r a m d a Ə. S ə b r i m ə l u m a t v e - r i r d i k i, V e d i b a s a r d a n g ə l ə n ş a h i d l ə r o r a d a e r m ə n i l ə r i n t ö r ə t d i k l ə r i v ə h - ş i l i k l ə r d ə n d a m ş ı r l a r. M ü s ə l m a n l a r ı n q a t a r l a r d a h ə b s e d i l m ə s i h a l l a r ı v a r, o n l a r n a m ə l u m i s t i q a m ə t l ə r d ə a p a r ı l ı r v ə t a l e l ə r i n a m ə l u m d u r 3. İ n g i l i s l ə r N a x ç ı v a n d a e l a n e t m i ş d i l ə r k i, o n l a r m x ə b ə r i o l m a d a n h e ç k i m a x t a n ş a p a r a v ə ə h a l i d ə n s i l a h l a r ı a l a b i l m ə z. L a k i n b u n a b a x - m a y a r a q e r m ə n i l ə r ə h a l i n i t ə r k - s i l a h e t m ə k ü ç ü n V e d i b a s a r r a y o n u n a c ə z a d ə s t ə l ə r i g ö n d ə r d i l ə r. B u n u n l a ə l a q ə d a r c u i l i y l u n 9 - d a A z ə r - b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n ı n G ü r c ü s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i n i n m ü a v i n i V ə k i l o v r e s p u b l i k a X İ N - ə m ə l u m a t v e r i r d i : «B ö y ü k V e d i k ə n d i ü ç g ü n ə r z i n d ə a t ə ş ə t u t u l m u ş d u. Q o n ş u m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n i n k ö m ə y i i l ə e r m ə n i q o ş u n l a r ı q o v u l d u l a r. K ə n d l ə r i b o ş a l t m a q ü ç ü n h ö k u m ə t D r o n u q o ş u n l a g ö n d ə r i r» 4. O g ü n l ə r d ə «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i (11 i y u l ) ö z s ə h i f ə l ə r i n d ə e r m ə n i q ə z e t i «A ş x a t a v o r» d a n g ö t ü r d ü y ü m ə l u m a t l a r ı d ə r c e d i r d i : «İ y u l u n 4 - d ə b i z i m h ə r b i h i s s ə t a t a r k ə n d i B ö y ü k V e d i y ə t ə l ə b l ə r t ə q d i m e t d i ( k ə n d l i l ə r t ə l ə b i y e r i n ə y e t i r m ə k d ə n i m t i n a e t d i l ə r - A. H. ) İ l k d ə s t ə h ü c u m a b a ş l a y a n d a t a t a r l a r m ü q a v i m ə t g ö s t ə r d i l ə r, t ü f ə n g v ə p u l e m - y o t l a r d a n a t ə ş a ç d ı l a r. H i s s ə n i n k o m a n d i r i d ə s t ə y ə ö z y e r i n ə q a y ı t m a q ə m r i v e r d i v ə h ö k u m ə t n ü f u z u n u b ə r p a e t m ə k ü ç ü n t ə d b i r l ə r g ö r d ü». S o n r a l a r, c u i l i n o k t y a b r m 8- d ə V e d i b a s a r r a y o n u n u n n ü m a y ə n d ə - l ə r i A. N o v r u z x a n o v, D. K ə r i m o v v ə S. S u l e y m a n o v A D R h ö k u m ə t i n i n s ə d r i n ə y a z d ı q l a r ı m a d d i y a r d ı m h a q q ı n d a ə r i z ə l ə r i n d ə b u t ə l ə b l ə r i n x a - r a k t e r i h a q q ı n d a m ə l u m a t v e r i r d i l ə r : «E r m ə n i l ə r t ə l ə b e d i r d i l ə r k i, b ü - t ü n s i l a h l a r o n l a r a v e r i l s i n, N i k o l a y p u l u i l ə m i n m a n a t ö d ə n i l s i n v ə d ö y ü ş l ə r d ə h ə l a k o l m u ş 21 e r m ə n i z a b i t i ə v ə z i n ə g ü l l ə l ə n m ə k ü ç ü n 2 4 h ö r m ə t l i ş ə x s o n l a r a v e r i l s i n 5. T ə b i i d i r k i, b u t ə l ə b l ə r y e r i n ə y e t i r i l ə b i l - İ y u l u n d a a x ş a m s a a t 5 - d ə T ə k i n s k i N a x ç ı v a n d a n m ə l u m a t a l - d ı k i, a r t i l l e r i y a i l ə s i l a h l a n m ı ş e r m ə n i q o ş u n l a r ı B ö y ü k V e d i, C i n a n - k ə n d, G e l e v a n, H a c ı l ı v ə b. k ə n d l ə r i m ü h a s i r ə y ə a l a r a q i n t e n s i v a t ə ş ə t u - t u b l a r. S a k i n l ə r i n b i r h i s s ə s i q a ç m ı ş, d i g ə r h i s s ə s i m ü q a v i m ə t g ö s t ə r m ı ş - d i r. İ y u l u n 4 - d ə s ə h ə r Q a r n a q d a ğ t ə r ə f d ə n B ö y ü k V e d i y ə d a x i l o l a n e r m ə n i S a s u n p o l k u x ü s u s i v ə h ş i l i k l ə r t ö r ə t m i ş d i. P a r l a m e n t y o r l a r k i m i g ö n d ə r i l m i ş Z e y n a l a b d i n Ş ı x ə l i o ğ l u, N ə s r u l l a b ə y B ə ş i r b ə y v ə h ş i c ə s i n ə ö l d ü r ü l d ü l ə r. B u n u n l a b e l ə T ə k i n s k i n i n m ə l u m a t ı n a g ö r ə b ö y ü k v e d i l i - l ə r «b u p o l k u t a m a m i l ə d a r m a d a ğ m e t d i l ə r» v ə p o l k «d e m ə k o l a r k i, b ü - t ü n h e y ə t i n i i t i r d i». E r m ə n i q u l d u r d ə s t ə l ə r i d ə m i r y o l u n a d ə k ç ə k ü d i l ə r. İ r ə v a n a y a - r a l ı l a r g ə t i r i l m ə y ə b a ş l a n d ı. E r m ə n i l ə r i k i y ü z d ə n ç o x ə s g ə r, o n d a n ç o x z a b i t, i k i t o p, s ə k k i z p u l e m y o t i t i r d i l ə r. H ü c u m u n m ü v ə f f ə q i y y ə t s i z l i y i n i e r m ə n i l ə r a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i n i n i ç ə r i s i n d ə t ü r k ə s g ə r b r i n i n v u r u ş m a s ı i l ə i z a h e d i r d i l ə r. B u i s ə a ğ y a l a n i d i. E r m ə n i ə s g ə r v ə z a b i t l ə r i n i n ə h v a l - r u h i y y ə s i n i n p i s b ş m ə s i n ə b a x - m a y a r a q, e r m ə n i l ə r y e n i h ü c u m l a r ü ç ü n q o ş u n g ə t i r m ə k d ə d a v a m e d i r - d i l ə r. Ö z m ü v ə f f ə q i y y ə t s i z l i k l ə r i n i t ü r k z a b i t l ə r i n i n a z ə r b a y c a n l ı l a r a k ö - m ə k e t m ə s i i l ə i z a h e t m ə y ə ç a l ı ş ı r d ı l a r v ə E r m ə n i s t a n d a k ı i n g i l i s m i s s i y a - s ı d a b u n a i n a n ı r d ı. Ə s l i n d ə i s ə k ə n d l ə r d ə t ü r k ə s g ə r l ə r i y o x i d i, b u i n - f o r m a s i y a m e r m ə n i l ə r ö z l ə r i y a y ı r d ı l a r. İ y u l u n d ə e r m ə n i l ə r C i n a n k ə n d, G e l e v a n, Q a ş l ı v ə d i g ə r m ü - q a v i m ə t g ö s t ə r ə n q o n ş u k ə n d l ə r i m ü h a s i r ə y ə a l ı b a r t i l l e r i y a a t ə ş i n ə t u t - d u l a r. E l ə h ə m i n g ü n C ə f ə r o v E r m ə n i s t a n ı n A z ə r b a y c a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i n ə m ü v a f i q n o t a v e r d i. N o t a d a d e y i l i r d i : «Q a f q a z x a l q l a r ı - n ı n ö z m ü q ə d d ə r a t ı n ı t ə y i n e t m ə m ə s ə l ə s i n d ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i b u x a l q l a n n i d d i a l a r ı n ı n ə d a l ə t l ə t ə m i n e d i l m ə s i m ö v q e y i n d ə d u r u r d u v ə e h t i m a l e d i r d i k i, ə r a z i l ə r i n s ə r h ə d l ə r i n i n d ə q i q l ə ş d i r i l m ə s i h a q q m d a k ı m ü b a h i s ə l ə r i n d i a s a n l ı q l a, b a ş l ı c a s ı i s ə s ü l h y o l u i l ə, q a n t ö k ü l m ə d ə n, a r b i t r a j y o l u i l ə y e r l ə r d ə v ə s ü l h k o n f r a n s ı n d a h ə r i k i t ə r ə f ı n r a z ı l ı ğ ı i l ə h ə l l e d i l ə b i l ə r. T ə ə s s ü f k i, E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i g ö r ü n ü r, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə - t i n i r ı b u m ö v q e y i i l ə r a z ı d e y i l d i r v ə h e ç b i r s ə b ə b o l m a d a n m ü d a f ı ə s i z m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n ə c ə z a e k s p e d i s i y a l a r ı g ö n d ə r m ə k l ə b u ə h a l i n i n i r a - d ə s i n i n ə k s i n ə g e d i r, b u n l a r a d a h e ç c ü r b ə r a ə t q a z a n d ı r m a q o l m a z. B u 1Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 65, v Yenə orada, v Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v Yenə orada, iş 53, v arx. 5 Yenə orada, iş 57, v c ü r c ə z a d ə s t ə l ə r i n i n g ö n d ə r i l m ə s i ü m u m i h i d d ə t ə v ə a r z u o l u n m a z n ə t i - c ə l ə r ə s ə b ə b o l m a y a b i l m ə z. B u h e ç b i r h a l d a e r m ə n i v ə m ü s ə l m a n l a r m m e h r i b a n q o n ş u l u q m ü n a s i b ə t l ə r i n ə k ö m ə k e t m i r. B ü t ü n b a ş v e r ə n l ə r i n, h ə m ç i n i n ə g ə r ö z n ö q t e y i - n ə z ə r i n d ə q a l a r s a 127

65 b a ş v e r ə c ə k b ü t ü n h a d i s ə l ə r i n m ə s u l i y y ə t i n i E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n ü z ə r i n ə q o y a r a q ö z h ö k u m ə t i m a d ı n d a n e r m ə n i q o ş u n l a r m m m ü s ə l m a n ə h a l i s i n ə q a r ş ı h ə r ə k ə t l ə r i n ə q ə t i e t i r a z ı m ı b i l d i r i r v ə S i z d ə n x a h i ş e d i r ə m k i, h ö k u m ə t i n i z q a r ş ı s ı n d a m ə s ə l ə q a l d ı r m k i, e r m ə n i q o ş u n l a r ı n ı n ü m u - m i y y ə t l ə m ü s ə l m a n a l a r a v ə x ü s u s i l ə V e d i b a s a r - M i l i s t a n r a y o n u n u n a d - l a r ı ç ə k i l ə n k ə n d l ə r i n d ə m ü s ə l m a n l a r a q a r ş ı h ə r ə k ə t l ə r i n i n q a r ş ı s m ı a l - m a q ü ç ü n t ə d b i r l ə r g ö r s ü n ) ) 1. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n m ö v q e l ə r i n i n b a ş a d ü ş ü l m ə s i ü ç ü n m ü - h ü m ə h ə m i y y ə t l i b u s ə n ə d i n s u r ə t i B r i t a n i y a q o ş u n l a r m ı n B a k ı d a k ı B a ş k o m a n d a n m a, h ə m ç i n i n A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n m G ü r c ü s t a n v ə E r - m ə n i s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə g ö n d ə r i l d i. B i z ə e l ə g ə l i r k i, h ü c u m u n c ə z a e k s p e d s i y a s ı k i m i s ə c i y y ə l ə n d i r i l m ə s i d a h a ç o x m a r a q d o - ğ u r u r. A z ə r b a y c a n d ö v l ə t x a d i m l ə r i a k s i y a l a r ı n q e y r i - h u m a n i s t l i y i n i q e y d e d i r, b u n l a r m e r m ə n i m i l l ə t ç i l ə r i n i n ö z g ə ə r a z i l ə r i n ə q a n l ı h ü c u m - l a r a o l a n m e y l l ə r i n d ə n i r ə l i g ə l d i y i n i g ö s t ə r i r d i l ə r. A z ə r b a y c a n p a r l a m e n t i n d ə b u n u n l a ə l a q ə d a r i f ş a e d i c i s ə n ə d l ə r v a r i d i. B e l ə k i, h ə l ə c u i l i y u l u n d ə o n u n ü n v a n m a G ə n c ə d ə n q a ç q ı n n a x ç ı v a n l ı l a r m m i t i n q i a d ı n d a n t e l e f o n o q r a m d a x i l o l m u ş d u. M i t i n q i n s ə d r i K a z ı m o v v ə k a t i b i M u ğ a n l i n s k i t ə r ə f m d ə n i m z a l a n a n t e - l e f o n o q r a m d a e r m ə n i l ə r i n v e d i b a s a r l ı l a r, n a x ç ı v a n l ı l a r v ə x ü s u s i l ə d ə i c - t i m a i x a d i m l ə r ə q a r ş ı t ö r ə t d i k l ə r i a z ğ m l ı q l a r g ö s t ə r i l i r d i. Q a ç q ı n l a r p a r - l a m e n t d ə n x a h i ş e d i r d i l ə r k i, b u n l a r h a q q m d a m ü t t ə f ı q k o m a n d a n l ı ğ ı n a x ə b ə r v e r i l s i n, m i l l ə t l ə r a r a s ı q ı r ğ ı n ı d a y a n d ı r m a q v ə N a x ç ı v a n ı n i c t i m a i x a d i m l ə r i n i n d ə r h a l a z a d e d i l m ə s i h a q q ı n d a e r m ə n i h ö k u m ə t i i l ə d a n ı - ş ı q l a r a p a r ı l s ı n. A D R h ö k u m ə t i n ə m ə l u m i d i k i, a n c a q N a x ç ı v a n r a y o n u n d a k i - v ə d l ə r v e r m ə k d ə n d ə ç ə k i n m i r d i l ə r. Ə l b ə t t ə, b u n l a r h a m ı s ı A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n d i q q ə t i n i N a x ç ı v a n d a b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r d ə n y a y ı n d ı r m a q ü ç ü n d e y i l ə n b o ş s ö z l ə r i d i c u i l i y u l u n d ə r e s p u b l i k a X İ N e r m ə n i n ü m a y ə n d ə s i n d ə n ö z n o t a s ı n a c a v a b a l d ı. B e k z a d y a n h ə y a s ı z c a s m a b i l d i r i r d i k i, A z ə r b a y - c a n h ö k u m ə t i n i n E r m ə n i s t a n m d a x i l i i ş l ə r i n ə q a r ı ş m a s ı n a y o l v e r m i r, ç ü n k i «b ü t ü n b u h a d i s ə l ə r E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı n ı n m ü b a h i s ə s i z t o r - p a q l a r m d a b a ş v e r i r v ə b u r e s p u b l i k a n m v ə t ə n d a ş l a r m a a i d d i r». D a h a s o n r a a z ə r b a y c a n l ı l a r ı e r m ə n i k ə n d l i l ə r i n i ö l d ü r m ə k d ə t ə q s i r l ə n d i r ə n y a - l a n ç ı i t t i h a m l a r i r ə l i s ü r ü l ü r d ü. D ü z d ü r, B e k z a d y a n f a k t i k i o l a r a q d ə s t ə - l ə r i n c ə z a d ə s t ə l ə r i o l d u ğ u n u e t i r a f e t m i ş d i ( ə s l i n d ə i s ə e r m ə n i l ə r t ə r ə f d ə a r t i l l e r i y a y a m a l i k ə s l h ə r b i b ö l m ə l ə r v u r u ş u r d u ). B e k z a d y a n b ö y ü k v e - d i l i l ə r i «e r m ə n i h ö k u m ə t i n ə ( «c a n i l ə r i c ə z a l a n d ı r m a q» t ə k c ə h ü q u q y o x, h ə m d ə v ə z i f ə s i o l a n h ö k u m ə t ə ) q a r ş ı q i y a m q a l d ı r m a q d a i t t i h a m e d i r d i. B u n l a r h a m ı s ı a n l a ş ı l m a z l ı ğ m n ə t i c ə s i k i m i q i y m ə t l ə n d i r i l i r d i. E r m ə n i n ü m a y ə n d ə s i b i l d i r i r d i k i, «e t i r a z t ə k c ə f o r m a l c ə h ə t d ə n, E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı n ı n d a x i l i i ş l ə r i n ə q a r ı ş m a q y o l v e r i l m ə z o l d u ğ u, h ə m d ə e t i - r a z e t d i y i n i z h a d i s ə l ə r h a q q m d a k i f a y ə t q ə d ə r m ə l u m a t m ı z o l m a d ı ğ ı ü ç ü n m a h i y y ə t e t i b a r i l ə q ə b u l e d i l ə b i l m ə z» 1. B e l ə l i k l ə, e r m ə n i n ü m a y ə n d ə s i e r m ə n i h ə r b i b ö l m ə l ə r i n i n m ü s ə l - m a n l a r a q a r ş ı g ö s t ə r d i k l ə r i z o r a k ı l ı q l a r ı n ə i n k i e t i r a f e t d i, ə k s i n ə A z ə r - b a y c a n a q a r ş ı i t t i h a m l a r i r ə l i s ü r d ü. B e k z a d y a n m c a v a b n o t a s ı n ı n t a m m ə t n i h ö k u m ə t q ə z e t i n d ə ( «A z ə r b a y c a n», 1 8 i y u l , J N e ) d ə r c e d i - l ə r ə k i c t i m a i y y ə t i n m ü h a k i m ə s i n ə v e r i l d i. A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n m E r m ə n i s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a - y ə n d ə s i T ə k i n s k i d ə ö z n ö v b ə s i n d ə d a ş n a k l a r m h ə r ə k ə t l ə r i n ə q a r ş ı e t i - ç i k k a l i b r l i t o p u o l a n n ə f ə r l i k, N o r a ş e n ə t r a f ı n d a i s ə i k i t o p u o l a n r a z l a ç ı x ı ş e t d i c u i l 1 9 i y u l t a r i x l i ş i f r ə l i t e l e q r a m ı n d a o, r e s p u b l i n ə f ə r l i k d a ş n a k q u l d u r d ə s t ə s i f ə a l i y y ə t g ö s t ə r i r. E r m ə n i q u l d u r d ə s t ə l ə r i n ə ü ç z i r e h l i q a t a r d a k ö m ə k e d i r d i, b u n l a r d a n b i r i Ş a h t a x t ı d a, i k i n c i s i Q ə m ə r l i d ə d u r a r a q V e d i b a s a r ı a t ə ş ə t u t u r, ü ç ü n c ü s ü D ə v ə l i s t a n s i y a s m d a d u r u r d u. D ə h n ə k e ç i d i n d ə e r m ə n i l ə r a t ə ş m ö v q e l ə r i n i n q u r u l m a s ı v ə s ə n g ə r q a z ı l m a s ı i l ə m ə ş ğ u l i d i l ə r. Y ə n i d i n c ə h a l i y ə q a r ş ı h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r ı t a m c i d d i l i k l ə v ə s o n q ə l ə b ə y ə d ə k a p a r m a q n i y y ə t i n - d ə i d i l ə r. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n e t i r a z n o t a l a r ı n a c a v a b o l a r a q X a t i s o v b i l d i r i r k i, b u ə m ə l i y y a t l a r E r m ə n i s t a n m d a x i l i i ş i d i r. B r i t a n i y a h ə r b i h ö k u m ə t i i s ə d a ş n a k l a r ı m ü d a f ı ə e d ə r ə k d e y i r d i k i, E r m ə n i s t a n d a y a ş a - y a n m ü s ə l m a n l a r E r m ə n i s t a n q a n u n l a r ı n a t a b e o l m a l ı d ı r l a r, l a k i n i s t i n - t a q t ə y i n e d ə c ə k l ə r i, l a z ı m g ə l ə r s ə t ə d b i r l ə r g ö r ə c ə k l ə r i h a q q m d a y a l a n k a X İ N - ə m ə l u m a t v e r i r d i : «X a t i s o v h e s a b e d i r k i, B ö y ü k V e d i d ə k e ç i r i - l ə n ə m ə l i y y a t E r m ə n i s t a n m d a x i l i i ş i d i r, ə s g ə r l ə r i ö l d ü r ü l ə n d ə A z ə r b a y - c a n ö z ü d ə b e l ə h ə r ə k ə t e d i r, A z ə r b a y c a n h e ç v a x t V e d i b a s a r r a y o n u n u n i d d i a s m d a o l m a m ı ş d ı r, i k i - ü ç k ə n d ö z m ü q ə d d ə r a t ı n ı t ə y i n e d ə b i l m ə z». X a t i s o v t ə k l i f e d i r d i k i, v e d i l i l ə r A z ə r b a y c a n a k ö ç ü r ü l s ü n l ə r. B u d a n ə - y i n b a h a s ı n a o l u r s a o l s u n r e g i o n u a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i d ə n t ə m i z l ə m ə k i s - t ə y ə n e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n a n t i h u m a n i s t s t r a t e g i y a s m a m ü v a f ı q i d i. C a - v a b ı n d a T ə k i n s k i x a h i ş e t d i k i, i k i - ü ç g ü n l ü y ə, A D R X İ N - i n f ı k r i n i ö y - r ə n ə n ə q ə d ə r h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r d a y a n d ı r ı l s ı n. X a t i s o v b i r b a ş a c a v a b v e r m ə k d ə n y a y m d ı, l a k i n a y d m o l d u k i, h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r ı d a y a n d ı r - m a q E r m ə n i s t a n h ə r b i n a z i r l i y i n i n s t r a t e j i m ə q s ə d l ə r i n ə z ə r ə r v u r a r. Ü ç g ü n d ə n s o n r a T ə k i n s k i m ə l u m a t v e r d i k i, E r m ə n i s t a n d a g ü c l ü 1Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 54 v Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f siy. 1, iş 54, v

66 s ə l b r b ə r l i k g e d i r. T ə k i n s k i d a v a m e d ə r ə k y a z ı r d ı : «X a t i s o v l a u z u n ç ə k ə n s ö h b ə t i m o l d u v ə o ö z h ə r ə k ə t l ə r i n i d ü z g ü n h e s a b e d i r, i n g i l i s p o l k o v n i - b i r l ə ş d i r i l m ə k m ü n a s i b ə t i l ə b i l d i r d i k l ə r i e t r a z l a r d a x a h i ş e d i r l ə r k i, o n l a - r ı i s t ə n i l ə n h ə m s ə r h ə d q o n ş u d ö v l ə t ə b i r l ə ş d i r s i n l ə r, a n c a q E r m ə n i s t a n a k i L a u t o n u n b u h ə r ə k ə t l ə r i t ə q d i r e t m ə s i o n a h a q q q a z a n d ı r ı r. İ n g i l i s l ə r y o x v ə y a o n l a r ü z ə r i n d ə m ü v ə q q ə t i o l a r a q s ü l h k o n f r a n s ı q u r t a r a n a d ə k m ü s ə l m a n l a r a q a r ş ı g e t d i k l ə r i n i h e ç g i z l ə t m i r l ə r d ə». T ə k i n s k i x a h i ş e d i r d i k i, e r m ə n i q o ş u n l r m ı B ö y ü k V e d i d ə n u z a q l a ş d ı r m a q ü ç ü n r e s - p u b l i k a X İ N - i ə l i n d ə n g ə l ə n i e t s i n, «y o x s a B ö y ü k V e d i d ə m ü s ə l m a n l a r ı n v ə z i y y ə t i a ğ ı r v ə h ə t t a t ə h l ü k ə l i o l a c a q d ı r» *. A z ə r b a y c a n l ı l a r ı n ö z l ə r i n i n ə z ə l i t o r p a q l a r m d a n q o v u l m a s ı v ə m ə h v e d i l m ə s i n i a s a n l a ş d ı r m a q ü ç ü n e r m ə n i q u l d u r d ə s t ə l ə r i ö z h ə r ə k ə t - l ə r i i l ə N a x ç ı v a n ı Z ə n g ə z u r d a n a y ı r m a ğ a ç a l ı ş ı r d ı l a r. B u s i t u a s i y a n ı n ə - i n k i b a ş a d ü ş ə n, h ə m d ə t ə h l i l e d i b ç ı x ı ş y o l u a x t a r a n Q a r a b a ğ g e n e r a l - q u b e r n a t o r u X o s r o v b ə y S u l t a n o v c u i l i y u l u n d a h ə r b i n a z i r S. M e h m a n d a r o v a m ə k t u b y a z a r a q Z ə n g ə z u r a h ə r b i h i s s ə l ə r g ö n d ə r i l m ə - s i n i x a h ş e t d i. O n u n f ı k r i n c ə Z ə n g ə z u r i l ə N a x ç ı v a n a r a s ı n d a ə l a q ə n i ə n ə l v e r i ş l i a n d a s a x l a m a q o l a r d ı : «B u m ə s ə l ə i n d i k i v a x t d a ə n ə l v e r i ş l i a n - d a, k ö ç ə r i l ə r i n d a ğ d a, e r m ə n i l ə r i n a r x a s m d a o l d u ğ u b i r z a m a n d a q a n t ö k m ə d ə n h ə l l e d i l ə b i l ə r - Q ı z ı l b o ğ a z v ə B a z a r ç a y a d l a n a n y e r l ə r t u t u - l a r s a, B a z a r ç a y y a x ı n l ı ğ m d a k ı m a l a k a n ə h a l i A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i t a n ı m a ğ a h a z ı r d ı r v ə h ə t t a b u m ə q s ə d l ə x a l q m i l i s i n i n r ə i s i S u l t a n o v u n y a n ı n a n ü m a y ə n d ə l ə r g ö n d ə r m i ş d i r v ə ə l a q ə n i n k ə s i l m ə s i ( N a x ç ı v a n l a ə l a q ə n ə z ə r d ə t u t u l u r A. H. ) m ə s ə l ə s i ö z - ö z ü n ə h ə l l e d i l i r. B u n a g ö r ə Z a t i - a l i l ə r i n i z d ə n x a h i ş e d i r ə m x a l q m i l i s i i l ə b i r l i k d ə B a z a r ç a y k ə n d i n i t u t m a q ü ç ü n h ə r b i h i s s ə g ö n d ə r ə s i n i z. M ə n d ə o l a n m ə l u m a t a g ö r ə k ö ç ə - r i m ə r c a n l ı l a r q o ş u n ü ç ü n b i r n e ç ə y ü z b a ş m a l - q a r a a y ı r ı b l a r» 2. A v q u s t u n 1 - d ə T ə k i n s k i r e s p u b l i k a X İ N - ə B ö y ü k V e d i r a y o n u n - d a b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r h a q q m d a ə t r a f l ı m ə l u m a t v e r d i. O q e y d e d i r d i k i, e r m ə n i q o ş u n l a r ı i y u l u n 4 - d ə k ə n d ə y a x m l a ş d ı l a r v ə i l k a t ə ş a ç a r a q, i k i n ü m a y ə n d ə n i Z e y n a l a b d i n Ş a h Ə l i v ə N ə s r u l l a b ə y B ə ş i r b ə y i ö l d ü r d ü - l ə r. C a v a b ı n d a b ö y ü k v e d i l i l ə r a t ə ş a ç d ı l a r v ə a x ş a m a d ə k d ö y ü ş d a v a m e t d i. D i n c k ə n d l i l ə r ə q a r ş ı n i z a m i p o l k l a r h ə r ə k ə t e d i r d i, l a k i n k ə n d l i l ə - r i n a t ə ş l ə r i a l t ı n d a p u l e m y o t, t ü f ə n g v ə s u r s a t ı d ö y ü ş m e y d a n ı n d a a t a - r a q g e r i ç ə k i l m ə y ə m ə c b u r o l d u l a r. T ə k i n s k i m ə l u m a t v e r i r d i : «K ə n d i n s a k i n l ə r i ə m i n o l d u q d a k i, o n l a r ı n d a d a ğ ı d ı l m ı ş m ü s ə l m a n k ə n d i - n i n, o n m i n l ə r l ə ö l d ü r ü l m ü ş k i ş i, q a d m v ə u ş a q l a r m a q i b ə t i g ö z l ə y i r, s o n n ə f ə s ə d ə k v u r u ş m a ğ ı q ə t e t d i l ə r. E r m ə n i s t a n d a m ü s ə l m a n l a r a q a r ş ı d e m ə k o l a r k i, h ə r g ü n t ö r ə d i l ə n g ö r ü n m ə m i ş z o r a k ı l ı q, q a r ə t v ə q ə t l l ə r - d ə n s o n r a m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n i n ə k s ə r i y y ə t i b ö y ü k v e d i l i l ə r g ə l ə n q ə n a - i s t ə n i l ə n h a k i m i y y ə t ( a n c a q e r m ə n i l ə r i n h a k i m i y y ə t i y o x ) q u r u l s u m ) 1. E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı n m N a x ç ı v a n ə h a l i s i ə l e y h i n ə a p a r d ı ğ ı m ü b a r i z ə u ğ u r q a z a n m a d ı. A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı n m h ö k u m ə t i r ə s - m ə n e t i b a r s ı z s a y ı l s a d a, d e m ə k o l a r k i, ö z m ö v c u d i y y ə t i n i d a y a n d ı r m a - m ı ş d ı. Ö z l ə r i n i A D R - i n b i r h i s s ə s i e l a n e d ə n, r e g i o n a l ö z ü n ü i d a r ə ə s a - s ı n d a N a x ç ı v a n M i l l i Ş u r a s ı t ə r ə f i n d ə n b i r l ə ş d i r i l ə n, e r m ə n i q o ş u n l a r ı n a v ə s i l a h l ı d a ş n a k q u l d u r l a r ı n a q a r ş ı s i l a h l ı m ü q a v i m ə t g ö s t ə r ə n m ə ğ r u r N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, O r d u b a d v ə s. b ö l g ə l ə r A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m ı n d a - v a m ı i d i. D a ş n a k l a r ü ç ü n ə n ə l v e r i ş l i g ü n l ə r d ə m ü v ə q q ə t i h ə r b i u ğ u r g ü n l ə r i n d ə o n l a r ı n h a k i m i y y ə t i N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n i n v ə N a x ç ı v a n - İ r ə v a n d ə m i r y o l u ə t r a f m d a k ı y e r l ə r i ə h a t ə e d i r d i. B u n u n l a b e l ə x a l q ı n q ə z ə b i n - d ə n q o r x a n i n g i l i s n ü m a y ə n d ə s i v ə d a ş n a k g e n e r a l - q u b e r n a t o r u V a r - ş a m y a n ş ə h ə r d ə y o x, ş ə h ə r d ə n ü ç k i l o m e t r u z a q d a h ə r b i k a z a r m a d a y e r - l ə ş m i ş d i l ə r. Q ə z a l a r d a h a k i m i y y ə t y e r l i ö z ü n ü i d a r ə l ə r i n, Ş ə r u r d a - z a b i t H ə m z ə y e v, O r d u b a d d a - S ə m ə d b ə y o v, N a x ç ı v a n ı n ş i m a l h i s s ə s i n d ə - B ə h r a m x a n N a x ç ı v a n s k i n i n ə l i n d ə i d i» 2. İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r ı n m y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i n i n i d a r ə h e y ə t i c u i l i n s e n t y a b r ı n d ə N. U s u b b ə y o v a y a z ı r d ı k i, B r i t a n i y a k o m a n d a n l ı ğ ı m n E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n h a k i m i y y ə t i n i t a n ı m a q q ə r a - r ı «e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n z ə i f l i y i ü z ü n d ə n f a k t i k i o l a r a q h ə y a t a k e ç i r i l m ə - d i» 3. B e l ə l i k l ə, d a ş n a k b a ş n a z i r i Q. X a t i s o v u n N a x ç ı v a n a g ə l m ə s i v ə b u r a d a V a r ş a m y a n ı d a ş n a k g e n e r a l - q u b e r n a t o r u t ə y i n e t m ə s i n d ə n ( 1 4 m a y ) b a ş l a y a r a q t a c u i l i n i y u n - i y u l e r m ə n i i ş ğ a h n a d ə k o l a n d ö v r A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m m z a h i r i s ü q u t u d ö v r ü i d i. A D R p a r l a m e n t i - n i n X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i n i n, r e s p u b l i k a n m İ r ə v a n v ə T i f l i s d ə k i d i p l o m a - t i k n ü m a y ə n d ə l i k l ə r i n i n, A D R h ə r b i n a z i r l i y i n i n o d ö v r v ə b i r q ə d ə r s o n r a k ı d ö v r s ə n ə d l ə r i n d ə «A r a z - t ü r k» v ə y a «A r a z» r e s p u b l i k a s ı n m a d ı ç ə k i l i r d i c u i l i y u l u n ə w ə l ə r i n d ə a r t ı q N a x ç ı v a n d a b u t a m o l m a y a n e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n d e v r i l m ə s i n ə h a z ı r l ı q g e d i r d i. İ y u l u n 4 - d ə A D R n a - z i r - s ə d r i n i n v ə x a r i c i i ş l ə r n a z i r i n i n ü n v a n ı n a t e l e q r a m g ə l d i. T e l e q r a m - d a m ə l u m a t v e r i l i r d i k i, A D R - i n d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i V ə k i l o v u n ə t ə g ə l m i ş l ə r. B u n a g ö r ə d ə b ü t ö v r a y o n l a r ı n m ü s ə l m a n l a r ı E r m ə n i s t a n a 1Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 54, v. 74, Yenə orada, iş 15, v. 13 arx Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 15, v. 13 arx. 2 Q. Mədətov. Göstərilən əsəri, s Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 58, v

67 y a n ı n a n ü m a y ə n d ə - N a x ç ı v a n M i l l i Ş u r a s m m ü z v ü B a ğ ı r o v g ə l m i ş v ə X o s r o v S u l t a n o v d a n m ə k t u b g ə t i r m i ş d i r. B a ğ ı r o v x ə b ə r v e r i r d i k i, N a x - ç ı v a n d a e r m ə n i h ö k u m ə t n ü m a y ə n d ə l ə r i n i q o v m a q ü ç ü n h ə r ş e y h a z ı r - q ə r a r l a r m ı g ö n d ə r m i ş d i. A v q u s t d a i s ə e r m ə n i l ə r ş ə h ə r b a z a r ı r a y o n u n d a N a x ç ı v a n s a k i n - l ə r i n ə h ü c u m l a r m a c a v a b o l a r a q b ü t ü n s ü l h x a r a k t e r l i t ə d b i r l ə r ə ə l a t a n d ı r. O, M i l l i Ş u r a n m f ı k r i n i b i l d i r ə r ə k d e d i k i, m ü v ə q q ə t i o l a r a q B a k ı d a v ə b u h a q d a i n g i l i s l ə r i x ə b ə r d a r e d ə n K ə l b ə l i x a n ( i n g i l i s l ə r t ə s d i q e t d i l ə r v ə T i f l i s d ə y a ş a y a n n a x ç ı v a n l ı l a r m g e r i q a y t a r ı l m a s m ı n «b ö y ü k m ə n ə v i k i, e r m ə n i l ə r a n l a ş ı l m a z l ı q l a r ı s ü l h y o l u i l ə a r a d a n q a l d ı r m a ğ a r a z ı d e - ə h ə m i y y ə t i v a r d ı r v ə ə h a l i n i n r u h y ü k s ə k l i y i n ə s ə b ə b o l a r, o n a g ö r ə d ə y i l d i r l ə r ) d ö y ü ş ə b a ş l a m a q ə m r i v e r d i. İ k i g ü n m ü d d ə t i n d ə N a x ç ı v a n d a o n l a r ı n g e r i q a y ı t m a s m a t ə k i d e t m ə k l a z ı m d ı r ) ) 1. M i l l i Ş u r a t ə k l i f e d i r d i k i, e r m ə n i l ə r l ə ə m ə k d a ş l ı q e d ə n C a b b a r K ə l ə n t ə r o v v ə C a b b a r Ə m i r o v h ə b s o l u n u b m ü h a k i m ə ü ç ü n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə v e r i l s i n l ə r. B i z ə e l ə g ə l i r k i, t a r i x i m i z d ə A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı n m c u i l i n i y u n u n d a s ü q u t u d ə q i q l i k t ə l ə b e d i r 2. Ç ü n k i A D R t ə r k i b i n ə d a x i l o l - m a q h a q q m d a q ə r a r q ə b u l e t d i k d ə n s o n r a h ö k u m ə t s t r u k t u r l a r ı n ı v ə d ö v l ə t m ü s t ə q i l l i y i n i i t i r ə n r e g i o n M i l l i Ş u r a n m ş ə x s i n d ə m ə r k ə z i i d a r ə - s i n i v ə b u r a d a A D R i n z i b a t i h a k i m i y y ə t i n i n o l m a d ı ğ ı b i r ş ə r a i t d ə ö z ü - n ü n m i l l i m ü s t ə q i l l i y i n i s a x l a m a q d a d a v a m e d i r d i. Ə g ə r n ə z ə r ə a l s a q k i, b i r n e ç ə i l d ə n s o n r a ( c ü i l d ə ) b u r a d a i n d i y ə d ə k m ö v c u d o l a n m u x - t a r r e s p u b l i k a s t a t u s u b ə r p a o l u n d u, d e m ə k o l a r k i, A r a z R e s p u b l i k a s ı - n m d a v a m ı o l a n m u x t a r s t r u k t u r f o r m a l a ş m ı ş d ı. B u r a d a s i y a s i v ə h ə r b i q ə r a r l a r m ü s t ə q i l q ə b u l e d i l i r d i. Ç o x v a x t A D R h ö k u m ə t i b u q ə r a r l a r h a q q ı n d a d o l a y ı s ı i l ə x ə b ə r t u t u r v ə o n l a r ı n h a z ı r l a n m a s ı v ə q ə b u l u g e d i ş i n ə t ə s i r e t m ə k i m k a n ı o l m u r d u c u i l a v q u s t u n d ə A z ə r b a y c a n p a r l a m e n t i n i n i c l a s ı n d a k ı ç ı x ı ş ı n d a N ə s i b b ə y U s u b b ə y o v d e m i ş d i : «N a x ç ı v a n d e d i k d ə İ r ə v a n q u - b e r n i y a s ı n ı n b ü t ü n t ü r k r a y o n u ( y ə n i A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı n m ə s a s ı - n ı t ə ş k i l e d ə n p r i n s i p A z ə r b a y c a n d ö v l ə t b a ş ç ı s m m n i t q i n d ə ö z ə k s i n i t a p m ı ş d ı - A. H. ) ö z q ü v v ə l ə r i i l ə i s t i l a ç ı l a r ı d e v i r d i v ə ö z ü n ü n t ə b i i o r q a - n i z m i - A z ə r b a y c a n a b i r l ə ş m ə y ə h a z ı r o l d u ğ u n u B r i t a n i y a k o m a n d a n l ı - ğ ı v a s i t ə s i l ə b i l d i r d i». ( «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i, 1 0 s e n t y a b r ) c u i l i n a v q u s t u n d a n n o y a b r m a d ə k N a x ç ı v a n k ə n d l i l ə r i A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s m a b i r l ə ş m ə k t ə l ə b i o l a n i c m a q o r a r l a r m ı B a k ı - y a g ö n d ə r d i l ə r. A z ə r b a y c a n l ı l a r ı n y a ş a d ı ğ ı 3 4 k ə n d d ə n i c m a q ə r a r l a r ı g ö n d ə r i l m i ş d i. Ə l a m ə t d a r h a d i s ə i d i k i, c u i l a v q u s t u n 1 - d ə T ə z ə - k ə n d i n n ə f ə r d ə n i b a r ə t e r m ə n i ə h a l i s i T e t e v o s O s i p o v u n s ə d r l i k e t d i - y i ü m u m i i c l a s d a A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i t a n ı m a q v ə ə h a l i n i ö z m ü d a - f ı ə s i a l t ı n a g ö t ü r m ə s i n i o n d a n x a h i ş e t m ə k h a q q ı n d a q ə r a r q ə b u l e t d i. S ə n ə d ə d ə n a r t ı q i m z a q o y u l m u ş d u. S e n t y a b r ı n d ə X. S u l t a n o v A D R N a z i r l ə r Ş u r a s ı n a O r d u b a d s a h ə s i n i n b e ş e r m ə n i k ə n d i n i n i c m a d ö y ü ş l ə r g e t d i. Ü ç ü n c ü g ü n e r m ə n i k a z a r m a l a r ı h ü c u m l a a l ı n d ı, d a ş - n a k l a r ı n b ü t ü n q o ş u n u d a r m a d a ğ m e d i l d i. E r m ə n i l ə r b i r n e ç ə m i n a d a m, 2 t o p, 8 p u l e m y o t v ə b i r z i r e h l i q a t a r i t i r d i l ə r. N a x ç ı v a n x a l q q o - ş u n u n q ə l ə b ə s i h a q q m d a M u s a v a t p a r t i y a s m ı n i n f o r m a s i y a b ü r o s u c u i l a v q u s t u n d a x ə b ə r v e r i r d i k i, N a x ç ı v a n ş ə h ə r i e r m ə n i i ş ğ a l - ç ı l a r m d a n t ə m i z l ə n d i. N a x ç ı v a n l ı l a r ı n ü s y a n ı v ə x a l q q o ş u n u n u n e r m ə n i n i z a m i h ə r b i h i s s ə l ə r i ü z ə r i n d ə q ə l ə b ə s i n ə t i c ə s i n d ə e r m ə n i ə s g ə r i v ə 8 z a b i t i ə s i r a l m m ı ş d ı. E r m ə n i l ə r i n N a x ç ı v a n d a n q o v u l m a s ı r e g i o n u n A D R i l ə ə l a q ə l ə r i - n i m ö h k ə m l ə t d i. B u n d a n i s t i f a d ə e d ə n r e s p u b l i k a h ö k u m ə t i ö z n ü m a - y ə n d ə s i S ə m ə d b ə y C ə m i l l i n s k i n i b u r a n m m ü v ə q q ə t i g e n e r a l - q u b e r n a t o - r u t ə y i n e t d i. O i s ə d ə r h a l N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z d ə y e r l i ö z ü n ü - i d a r ə n i n ə s a s l a r m ı m ö h k ə m l ə t m ə y ə b a ş l a d ı. O n u n i q a m ə t g a h ı m ü v ə q q ə - t i o l a r a q O r d u b a d d a y e r l ə ş i r d i c u i l i n a v q u s t - o k t y a b r ı n d a C ə m i l l i n s k i n i n i n z i b a t i i d a r ə s i ç o x x e y i r l i b i r i ş g ö r d ü. Ü ç q ə z a d a ( O r d u b a d, N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r d a ) «d i - y a r ı i d a r ə e t m ə k ü ç ü n d ö v l ə t i d a r ə l ə r i» a ç ı l d ı v ə f ə a l i y y ə t g ö s t ə r m ə y ə b a ş l a d ı. Ə g ə r ə v v ə l l ə r ə h a l i ö z ş i k a y ə t l ə r i i l ə ş ə x s ə n K ə l b ə l i x a n a m ü r a c i - ə t e d i r d i s ə, C ə m i l l i n s k i n i n y a r a t d ı ğ ı m ö h k ə m q a y d a y a g ö r ə ə h a l i m ü v a - f ı q i d a r ə l ə r ə m ü r a c i ə t e t m ə y ə b a ş l a d ı. O n u n ə m r i i l ə X ə l i l b ə y d i y a r q o - ş u n l a r ı n ı n b a ş k o m a n d a n ı, K ə l b ə l i x a n i s ə o n u n k ö m ə k ç i s i ( e y n i z a m a n - d a N a x ç ı v a n q o ş u n d ə s t ə s i n i n k o m a n d i r i ) t ə y i n o l u n d u. İ r ə v a n, S ü r m ə l i v ə E ç m i ə d z i n q ə z a l a r ı n ı n q a ç q ı n l a r ı f a s i l ə s i z o l a - r a q N a x ç ı v a n a a x ı ş ı r d ı. T a m o l m a y a n m ə l u m a t a g ö r ə a n c a q V e d i b a s a r - d a n O r d u b a d a d ə k q a ç q ı n l a r m s a y ı 7 0 m i n ə ç a t ı r d ı. B u n u n l a ə l a q ə d a r o l a r a q C ə m i l l i n s k i B. Ş a h t a x t l ı n ı n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə Q a ç q ı n l a r K o m i t ə s i t ə s i s e t d i. B u k o m i t ə q a ç q m l a r ı n q e y d i y y a t ı v ə y e r l ə ş d i r i l m ə s i, h ə m ç i n i n o n - l a r a t o r p a q a y r ı l m a s ı i l ə m ə ş ğ u l o l u r d u. E y n i z a m a n d a k o m i t ə A z ə r - b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n x a h i ş e d i r d i k i, q a ç q m l a r a p u l, ç ö r ə k v ə d a v a - d ə r m a n l a y a r d ı m g ö s t ə r s i n. D ö r d a y e r m ə n i n i z a m i q o ş u n l a r ı n ı n h ü c u m l a r ı n m q a r ş ı s ı n ı a l a n b ö y ü k v e d i l i l ə r ə C ə m i l l i n s k i x ü s u s i q a y ğ ı g ö s t ə r i r d i. B ö y ü k v e d i l i l ə r m ü - 1Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy. 2, iş 57, v Q.Mədətov. Göstərilən əsəri, s. 62; rpaataahckaa Boiraa n BOCHHan HHTepBeHmıa b CCCP. ƏHiiHKjıoneflHH. M., 1983, c v ə q q ə t i g e n e r a l - q u b e r n a t o r a m ü r a c i ə t l ə b u r a y o n u n x ü s u s i q ə z a e l a n o l u n m a s ı n ı x a h i ş e t d i l ə r. O k t y a b r d a C ə m i l l i n s k i b u r a y o n u m ü h a s i r ə v ə - z i y y ə t i n d ə e l a n e t d i v ə o r a i l ə d a i m i t e l e f o n ə l a q ə s i y a r a d a r a q b ö y ü k v e - 133

68 d i l i l ə r i n d ö y ü ş s u r s a t ı v ə ə r z a q l a t ə c h i z i m ə s ə l ə l ə r i n i h ə l l e t d i. E y n i z a m a n d a x a n l a r v ə X ə l i l b ə y C ə m i l l i n s k i y ə m ö h k ə m m ü q a - v i m ə t g ö s t ə r i r d i l ə r. S ə m ə d b ə y X o s r o v b ə y S u l t a n o v a ş i k a y ə t l ə n i r d i k i, o n u n x ə b ə r i o l m a d a n K ə l b ə l i x a n b ə y l ə r i n ö z b a ş ı n a l ı ğ ı n d a n n a r a z ı o l a n A z ə r b a y c a n k ə n d i K e ç i l i n i n ə h a l i s i n i s a k i t l ə ş d i r m ə k ü ç ü n o r a y a h ə r b i d ə s t ə g ö n d ə r m i ş d i r. X ə l i l b ə y d ə d i y a r ı n i d a r ə e d i l m ə s i i ş l ə r i n ə q a r ı ş ı r, C ə m i l l i n s k i n i n s ö z l ə r i n ə g ö r ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i ə l e y h i n ə t ə b l i ğ a t a p a r ı r d ı. Y ə q i n k i, ö z i d a r ə s i n i, K ə l b ə l i x a n ı n t ə r ə f d a r l a r ı m v ə X ə l i l b ə y - l ə ə t r a f m d a k ı l a r ı n ə z ə r d ə t u t a r a q C ə m i l l i n s k i g i l e y l ə n i r d i k i, d i y a r d a f a k t i k i o l a r a q «ü ç h a k i m i y y ə t l i l i k d i r». O ş i k a y ə t l ə n i r d i k i, «ə h a l i g e n e r a l - q u b e r n a t o r u A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i m ü d a f ı ə e t s ə d ə» 1 b u ş ə x s l ə r ə q a r ş ı m ü q a v i m ə t g ö s t ə r m ə k ü ç ü n s i l a h l ı q ü w ə l ə r y o x d u r. N a x ç ı v a n l ı l a r ı n i s t ə k v ə ə h v a l - r u h i y y ə l ə r i n i v ə a m e r i k a l ı l a r m b u - r a d a ö z g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n u y a r a t m a q c ə h d l ə r i n i n ə z ə r ə a l a n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i b u r e g i o n u n s t a t u s u l a y i h ə s i n i i ş l ə y i b h a z ı r l a d ı 2. M ə l u m d u r k i, c u i l i n i y u l - a v q u s t u n d a N a x ç ı v a n d a o l a n a m e r i k a l ı p o l k o v n i k R e y N a x ç ı v a n M i l l i Ş u r a s ı n m s ə d r i C ə f ə r q u l u x a n l a v ə t ü r k n ü m a y ə n d ə s i X ə l i l b ə y l ə g i z l i d a n ı ş ı q l a r a p a r ı r d ı. B u d a m ş ı q l a r d a m ə q - s ə d ö z ü n ü n b u r a d a A m e r i k a g e n e r a l - q u b e m a t o r l u ğ u y a r a t m a q i d e y a s ı - n a t ə r ə f d a r l a r t a p m a q i d i. O d e y i r d i : «N a x ç ı v a n v ə E r m ə n i s t a n ü z ə r i n d ə q a l d ı r ı l m ı ş A m e r i k a b a y r a ğ ı o n l a r ı n d ü ş m ə n l ə r i n d ə q o r x u v ə h ö r m ə t y a - r a d a r» 3. A v q u s t u n s o n u n d a Z a q a f q a z i y a d a B r i t a n i y a q o ş u n l a r m ı n A m e r i k a q o ş u n l a r ı i l ə ə v ə z l ə n m ə s i t ə r ə f d a r ı a m e r i k a l ı p o l k o v n i k H a s k e l P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı v ə A n t a n t a M ü t t ə f i q l ə r Ş u r a s ı a d ı n d a n A z ə r b a y - c a n h ö k u m ə t i n ə b i l d i r d i k i, Ş ə r u r, N a x ç ı v a n v ə D ə r ə l ə y ə z q ə z a l a r ı x ü s u - s i z o n a t ə ş k i l e d i r v ə b u ə r a z i d ə A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u y a r a - d ı l m a s ı l a y i h ə s i E r m ə n i s t a n a A B Ş m a n d a t ı l a y i h ə s i i l ə e y n i v a x t d a i r ə l i s ü r ü l m ü ş d ü. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i i n d i d ə a m e r i k a l ı l a r ı n k ö m ə y i i l ə d a ş n a k - l a r ı n N a x ç ı v a n ı ə l ə k e ç i r m ə y ə c ə h d e d ə c ə y i n d ə n e h t i y a t l a n ı r d ı. B u n a g ö r ə d ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i ö z l a y i h ə s i n d ə N a x ç ı v a n m ə h a l i s i n i n m ə - n a f e y i n i t ə m i n e t m ə y ə ç a l ı ş m ı ş d ı. B u l a y i h ə y ə g ö r ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i b u r a d a A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n u n e l a n e d i l m ə s i i l ə r a z ı l a ş ı r, l a k i n q ə z a l a r m y e r l i M i l l i Ş u r a t ə r ə f i n d ə n i d a r ə e d i l m ə s i ş ə r t i n i i r ə l i s ü r ü r d ü. İ n z i b a t i h a k i m i y y ə t t a m a m i l ə M i l l i Ş u r a n ı n s ə l a h i y y ə t i n d ə o l m a l ı v ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u q t ə r ə f ı n d ə n n ə z a r ə t e d i l m ə l i d i r. İ n z i b a t i i d a r ə ü ç t ü n l ü k t ə ş k i l e d ə n m i l l ə t - d ə n t ə ş k i l o l u n m a l ı i d i. A D R h ö k u m ə t i m ə t b u a t, v i c d a n, s ö z a z a d l ı ğ ı n ı, ş ə x s i v ə ə m l a k ı n t o x u n u l m a z l ı ğ ı m s a x l a m a ğ ı t ə l ə b e d i r d i. G e n e r a l - q u - b e r n a t o r u n b ü d c ə m ə s ə l ə s i n ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i t ə r ə f m d ə n b a x ı l m a - s ı, ç a t ı ş m a y a n m ə b l ə ğ i n A z ə r b a y c a n x ə z i n ə s i h e s a b ı n a ə l a v ə o l u n m a s ı t ə k l i f e d i l i r d i. R e g i o n ə r a z i s i n d ə A z ə r b a y c a n m p u l n i ş a n l a r m d a n i s t i f a - d ə o l u n m l ı i d i. L a y i h ə d ə q e y d e d i l i r d i : «S e ç k i l ə r i n t ə ş k i l i n ə q ə d ə r g e n e - r a l - q u b e r n a t o r ə m i n - a m a n l ı q v ə q a y d a - q a n u n y a r a t m a q m ə q s ə d i l ə s o - n u n c u y a ( m ə t n d ə b e l ə d i r - A. H. ) k ö m ə k ü ç ü n A z ə r b a y c a n d a n i k i m ü ş a - v i r d ə v ə t e d i r». C u l f a - B a k ı d ə m i r y o l u n u n ç ə k i l m ə s i ü ç ü n a y r ı l m ı ş z o - l a q A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n ə l i n d ə o l m a l ı ı r. B u n d a n b a ş q a ə h a l i d ə n s i l a h l a r ı a l m a m a q v ə ə r a z i - s i y a s i m ə s ə l ə l ə r i l ə b a ğ l ı c i n a y ə t l ə r i n h a m ı s ı ü ç ü n ü m u m i a m n i s t i y a e l a n e t m ə k t ə k l i f o l u n u r d u. B e l ə l i k l ə, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n l a y i h ə s i N a x ç ı v a n ə h a l i s i n i o l a b i l ə c ə k e r m ə n i h ə r b i, s i y a s i v ə i q t i s a d i e k s p a n s i y a s m d a n m ü d a f ı ə e d i r d i. L a k i n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n l a y i h ə s i a m e r i k a l ı l a r ı t ə m i n e t - m i r d i. S e n t y a b r m 1 - d ə Z a q a f q a z i y a d a m ü t t ə f ı q l ə r i n a l i k o m i s s a r ı V i l - y a m H a s k e l i n B ü r o s u A D R N a z i r l ə r Ş u r a s ı n m s ə d r i N. U s u b b ə y o v a ö z l a y i h ə s i n i t ə q d i m e t d i, l a y i h ə N a x ç ı v a n d a Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z «n e y t r a l z o - n a s ı» y a r a d ı l m a s m d a n b ə h s e d i r d i. B u l a y i h ə y ə g ö r ə z o n a p o l k o v n i k H a s k e l i n t ə y i n e t d i y i a m e r i k a l ı q u b e r n a t o r u n i d a r ə s i n d ə o l m a l ı i d i. H a s k e l i n «n e y t r a l z o n a» y a r a d ı l m a s ı h a q q m d a b i r i n c i l a y i h ə s i y e r l i h a k i m i y y ə t o r q a n l a r ı n m t a m a m i l ə A m e r i k a q u b e r n a t o r u n a t a b e l i - y i n i n ə z ə r d ə t u t u r d u. Ə n m ü h ü m q u r ğ u l a r ( d ə m i r y o l u, t e l e q r a f ) o n u n i d a r ə s i a l t m a k e ç m ə l i i d i. «N e y t r a l z o n a» d a y e r l i m ə m u r l a r a m e r i k a l ı q u b e r n a t o r t ə r ə f ı n - d ə n t ə y i n o l u n a c a q d ı r, m ü m k ü n o l a n k i m i q u b e r n a t o r y e r l i m ə m u r l a r ı n s e ç k i g ü n ü n ü m ü ə y y ə n e d ə c ə k d i r Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z v ə N a x ç ı v a n ə y a l ə t l ə r i n d ə n k e ç ə n İ r ə v a n v ə İ r a n s ə r h ə d i a r a s m d a k ı d ə m i r y o l u v ə t e l e q r a f t a b e e d i l ə c ə k v ə h ə r ə k ə t ü ç ü n d ə r h a l a ç ı l a c a q d ı r. B u d ə m i r y o l u A m e r i k a q u b e r n a t o r u n u n n ə z a - r ə t i a l t ı n d a o l a c a q d ı r.... B ö y ü k V e d i n i n t a t a r ( a z ə r b a y c a n l ı - A. H. ) ə h a l i s i a m e r i k a l ı g e - n e r a l - q u b e r n a t o r u n u n n ə z a r ə t i a l t m d a b u ş ə h ə r d ə n n e y t r a l z o n a d a h ə - m i n ə h a l i ü ç ü n y a r a d ı l m ı ş ş ə h ə r ə k ö ç ü r ü l ə c ə k d i r...» 2. H a s k e l i n l a y i h ə s i n ə g ö r ə Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n q ə z a l a r ı a m e r i k a l ı q u b e r n a t o r u n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə m ü t t ə f ı q l ə r i n i d a r ə s i a l t m d a o l a n z o n a n ı t ə ş k i l e t m ə l i i d i. H ə m d ə y e r l i h a k i m i y y ə t ə q a r ş ı t ö r ə d i l ə n «c i n a y ə t l ə r» ü ç ü n 1Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy. 2, iş 40, v Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 92, v Q. Mədətov. Göstərilən əsəri, s Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 92, v. 4 arx. 2 Yenə orada, v

69 a m n i s t i y a v e r i l i r d i, l a k i n «b u a m n i s t i y a h e ç b i r v ə c h b i n g i l i s h ə r b i h a k i - m i y y ə t i n ə q a r ş ı t ö r ə d i l m i ş c i n a y ə t l ə r ə a i d e d i l m i r» '. Q e y d e d i l i r d i k i, «q u b e r n a t o r t ə r ə f m d ə n e t i b a r s ı z e l a n e d i l ə n l ə r i s t i s n a o l u n m a q l a» 2 g ö s - t ə r i l ə n z o n a n m q ə z a l a r ı n d a ə h a l i t ə r k - s i l a h e d i l m ə y ə c ə k d i r. B e l ə l i k l ə, a m e r i k a l ı q u b e r n a t o r b u ə r a z i d ə b ü t ü n h a k i m i y y ə t i ö z ə l i n d ə c ə m l ə ş d i r d i, b u h a k i m i y y ə t o q ə d ə r g e n i ş i d i k i, b ü t ü n b i r r a y o - n u n ə h a l i s i n i k ö ç ü r m ə k h ü q u q u v a r d ı. T e z l i k l ə m ü t t ə f ı q l ə r k o m i s s a r ı ş t a b ı n m r ə i s i C e y m s R e y e l a n e t d i k i, c u i l o k t y a b r m d ə n Ş ə r u r - N a x ç ı v a n r a y o n u n d a p o l k o v n i k E d m o n d L. D e l l i n i n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u q y a r a d ı l ı r. B i l ə n d ə k i, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i N a x ç ı v a n m t a l e y i h a q q ı n d a V. H a s k e l l ə d a n ı ş ı q l a r a p a r ı r, b u g e n i ş r e g i o n u n ə h a l i s i ö z n ü m a y ə n d ə l ə - r i n i T i f l i s d ə t o p l a y ı b 1 0 b ə n d d ə n i b a r ə t t ə l ə b n a m ə t ə r t i b e t d i c u i l s e n t y a b r m 9 - d a C ə n u b - Q ə r b i A z ə r b a y c a n m ü s ə l m a n l a r m m ü m u m i i c l a - s ı n m s ə d r i Ə l i S ə b r i Q a s ı m o v, y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i n i n s ə d r i Z. M ə m m ə d o v v ə n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n ü z v ü A. K. N ə c ə f o v t ə r ə f m d ə n i m z a l a n m ı ş t ə l ə b - n a m ə U s u b b ə y o v a t ə q d i m e d i l d i 3. B u b ə n d l ə r i n ə s a s m ı N a x ç ı v a n ı A D R - i n t ə r k i b i n d ə s a x l a m a q t ə l ə b i t ə ş k i l e d i r d i. B u n d a n ə l a v ə n a x ç ı v a n l ı l a r Z ə n g ə z u r d a n k e ç ə n N a x ç ı v a n y o l u n u n a ç ı l m a s m a k ö m ə k g ö s t ə r m ə y i t ə l ə b e d i r d i l ə r. B u y o l u n a ç ı l m a s m a K ə r ç i v a n, M e h r i v ə A s a z o r y o l u n u n b a ğ l a n m a s ı ü ç ü n d a ş n a k l a r t ə r ə f i n d ə n s i l a h l a n d ı r ı l a n ü ç e r m ə n i k ə n d i m a n e ç i l i k t ö r ə d i r d i. O n l a r h ə m ç i n i n g e r i ç a ğ ı r ı l ı m ı ş A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə s i x a n T ə k i n s k i n i n İ r ə v a n a q a y t a r ı l m a s ı m, E r m ə n i s t a n d a n q o v u l m u ş v ə s ı x ı ş d ı r ı l m ı ş m ü s ə l m a n l a r m A z ə r b a y c a n ə r a z i s i n d ə y e r l ə ş d i r i l m ə s i n i x a h i ş e d i r d i l ə r. T ə ə s s ü f k i, n a x ç ı v a n l ı l a r ı n b u t ə k l i l i e r m ə n i l ə r ü ç ü n ə l v e r i ş l i i d i v ə o n l a r e l ə b u n u g ö z l ə y i r d i l ə r... B u n d a n b a ş q a d u i l s e n t y a b r ı n 9 - d a ö z l ə r i n i S ü r m ə l i, M i l i s - t a n, V e d i b a s a r, Ş ə r u r, N a x ç ı v a n v ə O r d u b a d r a y o n l a r m m n ü m a y ə n d ə l ə - r i k i m i t ə q d i m e d ə n Ə. S. Q a s ı m o v v ə K. M. Ə s g ə r o v p o l k o v n i k H a s k e l i n y a n m d a o l d u l a r, e l ə h ə m i n g ü n 10 b ə n d d a x i l e d i l m i ş m e m o r a n d u m u o n a v e r d i l ə r v ə x a h i ş e t d i l ə r k i, a l i k o m i s s a r v ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n b a ş ç ı s ı a r a s ı n d a k ı d a n ı ş q l a r b u t ə l ə b l ə r ə s a s m d a a p a r ı l s m. S ö h b ə t z a m a n ı H a s k e l Ə l i S ə b r i y ə s u a l v e r d i k i, N a x ç ı v a n ı n v ə d i g ə r r e g i o n l a r m ə h a l i s i b u r e g i o n l a r m e r m ə n i h ö k u m ə t i n ə v e r i l m ə s i n ə d a x i l o l a n q ə s b k a r l a r ı q o v m u ş d u r. Ö z ü n ü n a z a d l ı ğ ı n ı ə l d ə e t m i ş x a l q d o ğ m a A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə b e l ə o n u n a r z u s u n u r ə d d e d ə r ə k t a l e y i - n i h ə l l e t m ə y ə i m k a n v e r m ə z. B u v ə z i y y ə t n ə z ə r ə a h n m a l ı d ı r... B i z h e ç v a x t, b i r d ə q i q ə d ə o l s u n ö z ü m ü z ü E r m ə n i s t a n t ə b ə ə l ə r i t ə s ə v v ü r e d ə b i l - m ə r i k. B i z o n a g ö r ə a z a d o l m a m ı ş ı q k i, y e n i d ə n ə s a r ə t a l t m a d i i ş ə k ) ) 1. Ə l i S ə b r i n i n d i n c a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i y ə e r m ə n i l ə r t ə r ə f d ə n z o r a k ı l ı q e d i l - m ə s i f a k t m ı i n a n d ı r ı c ı ş ə k i l d ə t ə s v i r e t m ə s i n ə b a x m a y a r a q, H a s k e l N a x - ç ı V a n ı d a ş n a k r e s p u b l i k a s m a b i r l ə ş d i r m ə k c ə h d i n i n ə z ə r d ə t u t a r a q a m e - r i k a l ı l a r m e r m ə n i x a l q ı m n i s t i f a d ə e t d i y i h ü q u q v ə q a n u n l a r l a m ü s ə l - m a n l a r ı d a t ə m i n e d ə c ə k l ə r i h a q q ı n d a d a n ı ş m a q d a d a v a m e d i r d i. L a k i n t ə d r i c ə n H a s k e l i n p r o b l e m ə m ü n a s i b ə t i d ə y i ş m y ə b a ş l a d ı. A v q u s t u n d ə H a s k e l İ r ə v a n a g ə l d i. M ü s ə l m a n l a r ı n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i o n u n y a n ı n a b u r a x m a d ı l a r v ə b u n u b e l ə ə s a s l a n d ı r d ı l a r k i, e r m ə n i ş ə h ə r b ə l ə d i y y ə r ə i s i n d ə n i c a z ə a l m m a l ı i d i. A v q u s t u n d ə H a s k e l İ r ə v a n d a n g e d ə r k ə n o n u n x a h i ş i i l ə A z ə r b a y c a n m i s s i y a s m m n ü m a y ə n d ə s i m ə ş h u r i c t i m a i x a d i m Ə l i x a n M a k i n s k i o n u m ü ş a y i ə t e d i r d i. Y o l b o y u o, H a s k e l ə e r m ə n i z o r a k ı l ı q l a r ı h a q q ı n d a d a n ı ş d ı v ə m i s s i y a n m k a t i b i M i r - b a b a y e v i n y a z d ı ğ ı d a ğ ı d ı l m ı ş v ə q a r ə t e d i l m i ş a z ə r b a y c a n l ı k ə n d l ə r i n i n s i y a h ı s ı n ı o n a v e r d i. H a s k e l M a k i n s k i n i d i q q ə t l ə d i n l ə d i, E ç m i ə d z i n q ə - z a k o m i s s a r m m h ə b s i b a r ə d ə ə m r v e r d i v ə ö z a d y u t a n t m ı y e n i d ə n d a ğ ı d ı l m ı ş k ə n d l ə r ə g ö n d ə r d i. S o n n ə t i c ə d ə M i r b a b a y e v i n m ə l u m a t m a g ö r ə, H a s k e l e r m ə n i l ə r i n h ə r ə k ə t l ə r i n d ə n m ö h k ə m h i d d ə t l ə n d i v ə m ü v a - f ı q t ə d b i r l ə r g ö r ə c ə y i n i v ə d e t d i. B a k ı y a g ə l d i k d ə n s o n r a H a s k e l N ə s i b b ə y U s u b b ə y o v v ə M ə m - m ə d Y u s i f C ə f ə r o v l a d a n ı ş ı q l a r a p a r d ı. D a n ı ş ı q l a r n ə t i c ə s i n d ə b ü t ö v l ü k - d ə d i y a r ə h a l i s i n i n m ə n a f e y i n i n ə z ə r ə a l d ı v ə b u n a g ö r ə d ə A D R r ə h b ə r - l i y i t ə r ə f ı n d ə n y ü k s ə k q i y m ə t l ə n d i r i l ə n N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z q ə - z a l a r m m m ü v ə q q ə t i i d a r ə e d i l m ə s i n i n ə s a s m ü d d ə a l a r ı d ə q i q l ə ş d i r i l d i. D a m ş ı q l a r ı n s o n u n d a N. U s u b b ə y o v H a s k e l d ə n x a h i ş e t d i k i, ş ə r t l ə r i n r ə s m i m ə t n i n i r ə h b ə r l i k t ə r ə f m d ə n i m z a l a n m a q ü ç ü n A z ə r b a y c a n h ö k u - m ə t i n ə d ə v e r s i n. H a s k e l c u i l s e n t y a b r m 1 - d ə T i f l i s d ə i m z a l a n a n m ü q a v i l ə n i n d ə q i q l ə ş d i r i l m i ş m ə t n i n i t ə q d i m e t d i 2. L a k i n c u i l s e n t y a b r ı n d ə H a s k e l A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i - n i ö z ü n ü n «n e y t r a l z o n a» y a r a d ı l m a s ı h a q q m d a l a y i h ə s i i l ə t a n ı ş e t d i, n e c ə b a x a r? B u n a c a v a b o l a r a q Ə l i S ə b r i b i l d i r d i k i, ə l d ə s i l a h l ə y a q ə t l ə b u l a y i h ə ə w ə l k i i k i l a y i h ə d ə n b i r s ı r a ə h ə m i y y ə t l i d e t a l l a r ı i l ə f ə r q l ə n i r - ö l ü m ü ü s t ü n t u t a r a q b u h ö k u m ə t i b ü t ü n q ü v v ə l ə r i i l ə r ə d d e d ə r l ə r. «X a l q ö z q ü w ə s i l ə a z a d l ı ğ a n a i l o l m u ş v ə q a n t ö k m ə d ə n r a y o n l a r ı m ı z a d i. O n u n t ə k l i f ı i l ə «h ə r b i r z o n a d a» i n d i ə h a l i n i n p r o p o r s i o n a l n ü m a - y ə n d ə l i k l ə r i n d ə n i b a r ə t M ə r k ə z i Ş u r a y a r a d ı l m a l ı i d i. C u l f a - B a k ı d ə m i r y o l u n e y t r a l z o l a q h e s a b e d i l i r d i. Ə n ə s a s ı o i d i k i, H a s k e l n a x ç ı v a n l ı l a - 1Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 92, v Yenə orada, iş 93, v Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 58, v. 6-6 arx Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 58, v. 1-5 arx. 2 Yenə orada, iş 18, v arx. 137

70 r ı n t ə r k - s i l a h e d i l m ə m ə s i i l ə r a z ı l a ş ı r d ı. İ k i g ü n d ə n s o n r a, s e n t y a b r ı n d a H a s k e l M. C ə f ə r o v d a n r ə s m i c a v a b a l d ı k i, r e s p u b l i k a h ö k u m ə t i g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n ə l e y h i n ə d e y i l d i r, «l a k i n t ə k l i f e d i l ə n ş ə r t l ə r i n b ə z i b ə n d l ə r i e t i r a z a s ə b ə b o l u r, b u n l a r h a q q ı n d a m ə n S i z ə ə l a v ə m ə l u m a t v e r ə c ə y ə m ) ) 1. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n d ö n m ə z l i y i n d ə n q ə z ə b l ə n ə n H a s k e l s e n t y a b r ı n d a k ə s k i n b i r t e l e q r a m l a c a v a b v e r d i. T e l q r a m d a b i l d i r i r d i k i, A z ə r b a y c a n m A m e r i k a z o n a s m ı n i d a r ə e d i l m ə s i ş ə r t l ə r i n i m ü ə y y ə n - l ə ş d i r m ə k h ü q u q u n u t a n ı m ı r v ə A D R - i n t ə n q i d l ə r i o n u n t ə y i n e t d i y i ş ə r t l ə r i d ə y i ş d i r m ə y ə c ə k d i r. «B u z o n a y a r a d ı l a c a q v ə Ş ə r u r, N a x ç ı v a n ü m i d e d i r d i k i, a m e r i k a l ı l a r m m ö v q e y i o b y e k t i v l i k t ə r ə f ə d ə y i ş ə c ə k d i r. H a s k e l i n s o n d ə r ə c ə o b y e k t i v o l m a q v ə Q a f q a z d a d e m o k r a t i k i d a r ə e t m ə f o r m a s ı n ı s a x l a m a q a r z u s u b e l ə ü m i d e t m ə y ə ə s a s v e r i r d i. S e n t y a b r ı n d a İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r ı n m h ə m y e r l i - l ə r c ə m i y y ə t i n i n s ə d r i S u l t a n o v y e r l i ə h a l i n i H a s k e l i n a m e r i k a l ı q u b e r - n a t o r t ə y i n e t m ə k l ə n e y t r a l z o n a y a r a t m a q t ə k l i f i i l ə t a n ı ş e t m ə k m ə q s ə - d i l ə N a x ç ı v a n a g ə l d i. S u l t a n o v N a x ç ı v a n ı n m ü v ə q q ə t i g e n e r a l - q u b e r n a - t o r u S. C ə m i l l i n s k i, o r d u k o m a n d a n ı X ə l i l b ə y v ə N a x ç ı v a n d ö y ü ş d ə s t ə - s i n i n k o m a n d i r i K ə l b a l ı x a n N a x ç ı v a n s k i i l ə g ö r ü ş d ü v ə o n l a r q a r ş ı s ı n d a m ə r u z ə i l ə ç ı x ı ş e t d i. d a i r ə l ə r i b u z o n a y a d a x i l e d i l ə c ə k d i r, - d e y ə H a s k e l e l a n e d i r d i, - ş ə r t l ə r B u v a x t p o l k o v n i k H a s k e l i n n ü m a y ə n d ə s i - g e n e r a l R o b i n s o n d a S i z i a n c a q s i y a s ə t d ə n x ə b ə r d a r e t m ə k ( s e ç m ə m ə n i m d i r - A. H. ) v ə S i z i n l o y a l s u r ə t d ə r a z ı l a ş a c ı ğ ı n ı z a v ə A m e r i k a q u b e r n a t o r u n a, x ü s u s i l ə d ə s ü l h v ə q a y d a - q a n u n y a r a d ı l m a s ı i ş l ə r i n d ə k ö m ə k g ö s t ə r i b - g ö s t ə r m ə y ə - c ə y i n i z ə, m ü d a f ı ə e d i b - e t m ə y ə c ə y i n i z ə ə m i n o l m a q m ə q s ə d i l ə g ö n d ə r i l - m i ş d i r. D ə r h a l t e l e q r a f c a v a b ı t ə l ə b o l u n u r, ç ü n k i y a x ı n g ü n l ə r d ə m ə n P a r i s ə g e t m ə y ə h a z ı r l a ş ı r a m b u r a d a m ə n m ü b a h i s ə l i q ə z a l a r a S i z i n t a m m ü l k i y y ə t l i i d d i a l a r m ı z ı t ə q d i m e t m ə k n i y y ə t i n d ə y ə m, a n c a q b u ş ə r t l ə k i, S i z i n h ö k u m ə t b ü m ü v ə q q ə t i r a z ı l ı ğ ı m ü d a f ı ə e t s i n». H a s k e l h i s s e d i - l ə c ə k d ə r ə c ə d ə t ə z y i q g ö s t ə r i r d i. N a x ç ı v a n d a n e y t r a l z o n a n ı n y a r a d ı l m a - s ı m A D R - i D e n i k i n i n t ə h l ü k ə s i n d ə n x i l a s e t m ə k i m k a n ı i l ə ə l a q ə l ə n d i - N a x ç ı v a n d a i d i, o d a b u r a y a h ə m i n m ə q s ə d l ə g ə l m i ş d i. S u l t a n o v v ə C ə m i l l i n s k i 1 2 b ə n d d ə n i b a r ə t c a v a b ı R o b i n s o n a t ə q d i m e t d i l ə r. C a v a b - d a q e y d e d i l i r d i k i, ə h a l i s i A z ə r b a y c a n t ü r k l ə r i o l a n N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z r a y o n l a n, V e d i b a s a r v ə M i l i s t a n A z ə r b a y c a n m a y r ı l m a z h i s - s ə s i d i r. B u r a y o n l a r m a z ə r b a y c a n l ı l a r ı A D R q a n u n l a r m ı r ə h b ə r t u t a r a q ö z l ə r i ö z l ə r i n i i d a r ə e d i r l ə r. Ö z a z a d l ı q l a r ı m q a n l a q a z a n a n n a x ç ı v a n l ı - l a r A B Ş - ı n n ü m a y ə n d ə s i n i b u r a d a «g e n e r a l - q u b e r n a t o r k i m i y o x, b i z i m i ç ə r i m i z d ə y a ş a y a r a q e r m ə n i l ə r i n b i z i m v ə h ş i l i y i m i z v ə m ə d ə n i y y ə t s i z l i - y i m i z, d i g ə r m i l l ə t l ə r ə q a r ş ı d ö z ü l m ə z l i y i m i z h a q q ı n d a i n f o r m a s i y a l a r ı - n m y a l a n o l d u ğ u n a i n a n a n b i r n ü m a y ə n d ə k i m i» ' g ö r m ə y ə ş a d o l a r l a r. r i r d i : «H ə l ə k i, N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r q ə z a l a r ı d a d a x i l o l m a q l a n e y t r a l z o - N a x ç ı v a n l ı l a r q e y d e d i r d i l ə r k i, o n l a r ı n i r a d ə s i n i n ə k s i n ə o l a r a q o n l a r ı n a y a r a d ı l m a m ı ş d ı r, g e n e r a l D e n i k i n ə n e y t r a l z o n a y a r a d ı l m a s ı v ə y a d i - g ə r m ə s ə l ə l ə r i n h ə l l i ü ç ü n m ə n h e ç b i r t ə d b i r g ö r m ə y ə c ə y ə m» 2. B u n u o, T i f l i s d ə g ö r ü ş z a m a n ı A D R - i n h ə r b i n a z i r i S. M e h m a n d a r o v a d a b i l d i r - m i ş d i. H a s k e l i n b u d e m a r ş m a c a v a b o l a r a q r e s p u b l i k a X İ N - i b i l d i r d i k i, i l k i n f ı k r i n d ə q a l ı r, l a k i n A z ə r b a y c a n m a y r ı l m a z h i s s ə s i n i t ə ş k i l e d ə n q ə z a l a r ı n i d a r ə o l u n m a s ı ü z r ə o n u n g ö s t ə r i ş l ə r i n i n ə k s i n ə ç ı x m a y a c a q - d ı r. D a h a s o n r a l a r, c u i l o k t y a b r m 4 - d ə A D R - i n d a x i l i i ş l ə r n a - z i r i M. Y. C ə f ə r o v V. H a s k e l ə r ə s m i m ə k t u b g ö n d ə r d i. M ə k t u b d a o, r a z ı - l ı ğ ı n k o n s e n s u s ə l d ə e d i l m i ş ş ə r t l ə r i n i n d ə y i ş d i r i l m ə s i i l ə ə l a q ə d a r t ə ə c c ü - b ü n ü b i l d i r i r v ə q e y d e d i r d i : «H ö k u m ə t i m y e n i m ü z a k i r ə l ə r z a m a n ı o n u n p r e z i d e n t V i l s o n u n ö z a d ı n d a n v ə m ü t t ə f i q d ö v l ə t l ə r a d m d a n e l a n e t d i y i x a l q l a r m ö z m ü q ə d d ə r a t ı n ı t ə y i n e t m ə k p r i n s i p i n ə ə s a s l a n a n i d d i - a l a r ı n ı n t ə m i n o l u n a c a ğ ı n a ü m i d i n i i t i r m i r» \ B e l ə l i k l ə, A D R h ö k u m ə t i e r m ə n i l ə r i n h a k i m i y y ə t i n ə v e r ə n l ə r i ö z d ü ş m ə n l ə r i h e s a b e d i r l ə r v ə o n l a - r ı ə l d ə s i l a h q a r ş ı l a y a c a q l a r «v ə d ü ş m ə n l ə r i m i z b i z i m e v l ə r i m i z ə m e y i d - l ə r i m i z ü s t ü n d ə n k e ç i b d a x i l o l a c a q l a r». R o b i n s o n Ə l i x a n M a k i n s k i n i n m ü ş a y i ə t i l ə g e d ə n d ə n s o n r a z a b i t v ə t ə r c ü m ə ç i s i i l ə b i r g ə A m e r i k a g e n e r a l ı M o z e t e y N a x ç ı v a n a g ə l d i. M o z e t e y C ə m i l l i n s k i y ə m ə l u m a t v e r d i k i, b u r a d a k ı h a d i s ə l ə r i y e r i n d ə c ə ö y r ə n i b P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n a m ə l u m a t v e r m ə k ü ç ü n e z a m o l u n m u ş - d u r c u i l o k t y a b r ı n 7 - d ə Q a r a b a ğ g e n e r a l - q u b e r n a t o r u X. S u t a - n o v a g ö n d ə r d i y i g i z l i m ə l u m a t ı n d a C ə m i l l i n s k i M o z e t e y i n d e d i y i s ö z l ə r i t ə k r a r e d ə r ə k y a z ı r d ı k i, a m e r i k a l ı l a r ı n t o r p a q v ə a d a m l a r ı ç o x d u r v ə o n l a r b u r a y a d i y a r ı z ə b t e t m ə k m ə q s ə d l ə g ə l m i r l ə r, ə g ə r ə h a l i a r z u l a s a v ə s ü l h k o n f r a n s ı m ə c b u r e t s ə b u r a d a q a l a r l a r. M o z e t e y i l ə d a m ş ı q l a r a b a ş l a m a z d a n C ə m i l l i n s k i m ü ş a v i r ə ç a ğ ı r - d ı, b u m ü ş a v i r ə d ə X ə l i l b ə y, K ə l b a l ı x a n v ə q u b e r n a t o r d ə f t ə r x a n a s ı n m m ü d i r i M ə m m ə d o v i ş t i r a k e d i r d i l ə r. M ə s l ə h ə t l ə ş d i k d ə n s o n r a o n l a r q ə - 1Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 92, v Azərbaycan Respublikası SPİH M DA, f. 277, siy. 2, iş 57, v Yenə orada, iş 18, v r a r a g ə l d i l ə r k i, M o z e t e y ə b i r s ı r a m ü h ü m f a k t l a r h a q q ı n d a m ə l u m a t 1Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. 277, siy. 2, iş 57, v

71 v e r s i n l ə r. B u m ə l u m a t l a r ı n m a h i y y ə t i o n d a i d i k i, A v r o p a v ə A m e r i k a - d a k ı d i a s p o r u n a, h a b e l ə A v r o p a m ə t b u a t ı n a a r x a l a n a n e r m ə n i l ə r h e ç b i r i f t i r a d a n ç ə k i n m ə y ə r ə k N a x ç ı v a n d a k ı h a d i s ə l ə r h a q q ı n d a y a l a n t ə s ə w ü r y a r a d ı r l a r ; N a x ç ı v a n d a m ü s ə l m a n l a r ə k s ə r i y y ə t t ə ş k i l e d i r, i ş i q a n t ö k ü l m ə s i n ə d ə k ç a t d ı r a n b u r a d a k ı q ı s a m ü d d ə t l i e r m ə n i i n z i b a t i i d a r ə s i i s ə ö z ü n ü n z ə i f l i y i n i g ö s t ə r i r. C ə m i l l i n s k i q e y d e t d i k i, e r m ə n i ə r a z i l ə r i n d ə y a ş a y a n a z ə r b a y c a n l ı l a r a q a r ş ı p i s m ü n a s i b ə t g ö s t ə r i l d i y i h a q q ı n d a x e y l i f a k t l a r v a r d ı r, h a z ı r d a e r m ə n i l ə r f a k t i k i o l a r a q N a x ç ı - v a n l a m ü h a r i b ə v ə z i y y ə t i n d ə d i r l ə r ( m i s a l o l a r a q B ö y ü k V e d i h a d i s ə l ə r i g ö s t ə r i l m i ş d i ). G ö s t ə r i l i r d i k i, N a x ç ı v a n A D R - ə b i r l ə ş m i ş d i r, b u d e m o k - r a t i k r e s p u b l i k a n ı n a d ı v ə q a n u n u i l ə i d a r ə e d i l i r, «ç ü n k i b i z i d i l, ə d ə b i y - y a t, d i n, x a l q a d ə t l ə r i v ə b a ş q a b i r ç o x ş e y l ə r b i r l ə ş d i r i r». D a h a s o n r a o, M o z e t e y i n d i q q ə t i n i b u n a c ə l b e d i r d i k i, E r m ə n i s t a n d a a n a r x i y a d ı r. N a x ç ı v a n d a i s ə s a k i t l i k d i r v ə x a h i ş e d i r d i k i, «ö z ü n ü i d a r ə y ə d a h a ç o x k i m i n h ü q u q u v ə q a b i l i y y ə t i ç a t d ı ğ m ı y ə q i n e t s i n l ə r». N a x ç ı v a n d a i k ə n M o z e t e y E r m ə n i s t a n d a n b u r a y a y e r l ə ş d i r i l m ə - y ə, ə r z a ğ a, p a l t a r a, d a v a - d ə r m a n a e h t i y a c ı o l a n ç o x s a y l ı q a ç q m l a r m g ə l - m ə s i n i n ş a h i d i o l d u. O n b i r b ə n d d ə ö z ə k s i n i t a p m ı ş b ü t ü n b u f a k t l a r ı C ə m i l l i n s k i T ə b r i z d ə k i A m e r i k a k o n s u l u n a v ə m ü t t ə f ı q d ö v l ə t l ə r i n n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə g ö n d ə r d i. O k t y a b r m 1 - d ə İ r ə v a n a q a y ı d a n Ə l i x a n M a k i n s k i A D R - i n E r m ə n i s t a n d a k ı n ü m a y ə n d ə s i A. H a q v e r d i y e v ə n a x ç ı v a n l ı l a r m m ə k t u - b u n u g ə t i r d i, m ə k t u b d a q a ç q ı n l a r ü ç ü n ə r z a q, p u l, d a v a - d ə r m a n g ö n d ə - r i l m ə s i x a h i ş e d i l i r d i. A D R - i n d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l i y i N a x ç ı v a n l a d a i m i ə l a q ə y a r a t d ı v ə r e s p u b l i k a X İ N - d ə n x a h i ş e t d i k i, N a x ç ı v a n a ç a t - d ı r ı l a c a q m ə k t u b, p u l, b a ğ l a m a v ə ə r z a q y ü k l ə r i o n u n v a s i t ə s i l ə g ö n d ə - l a r y a z ı l ı ş ə k i l d ə p o l k o v n i k R e y ə m ə l u m a t v e r d i l ə r k i, «x a l q a z ı r b a y c a n l ı g e n e r a l - q u b e r n a t o r d a n b a ş q a h e ç k i m i t a n ı m a q i s t ə m i r». E l ə h ə m i n g ü n H a s k e l e r m ə n i n a z i r - s ə d r i X a t i s o v d a n r ə s m i c a v a b a l d ı. C a v a b d a d e y i l i r d i k i, i n g i l i s a l i k o m a n d a n l ı ğ ı n ı n s ə r ə n c a m ı i l ə Ş ə - r u r - N a x ç ı v a n r a y o n u n u n «m ü b a h i s ə s i z o l a r a q r e s p u b l i k a n m m ü l k i y y ə - t i n ə v ə i d a r ə s i n ə v e r i l m ə s i n ə r a z ı l ı ğ ı m b i l d i r i r. L a k i n m ə k t u b u n s o n u n d a X a t i s o v d e m a q o q c a s ı n a b u r a y o n u n E r m ə n i s t a n ı n a y r ı l m a z h i s s ə s i o l - d u ğ u n u x a t ı r l a d ı. E r t ə s i g ü n p o l k o v n i k R e y m ö v q e y i n i d ə y i ş d i, e l a n e t d i k i, p o l - k o v n i k D e l l i n g e n e r a l - q u b e r n a t o r k i m i y o x, N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i y a n ı n - d a m ü ş a v i r v ə q a ç q m l a r a y a r d ı m ü z r ə n ü m a y ə n d ə (... ) k i m i q a l m a s ı n a r a z ı d ı r. O, C ə n u b i - Q ə r b i Q a f q a z m ü s ə l m a n l a r ı n a s ə m i m i m ü n a s i b ə t g ö s t ə r i l ə c ə y i n ə i n a n d ı r ı r d ı. T ə b i i d i r k i, a m e r i k a l ı l a r d a ş n a k h ə r b ç i l ə r i n i n c i n a y ə t l ə r i n ə i l t i f a t - l a y a n a ş ı r d ı l a r. A z ə r b a y c a n m ə k s k ə ş f ı y y a t ı n m a g e n t i c u i l i y u l u n d ə İ r ə v a n d a n x ə b ə r v e r i r d i : «E r m ə n i s t a n d a g ü c l ü s ə f ə r b ə r l i k g e d i r... X a t i s o v l a u z u n m ü d d ə t l i s ö h b ə t l ə r e t m i ş ə m v ə o ö z h ə r ə k ə t l ə r i n i d ü z g ü n h e s a b e d i r, i n g i l i s p o l k o v n i k i P l a u t o n v ə A m e r i k a m i s s i y a s ı b u h ə r ə k ə t - l ə r i t ə q d i r e d i r l ə p ) 1. H ə t t a A m e r i k a n ü m a y ə n d ə s i A z ə r b a y c a n ı n d i n c ə h a l i s i n ə s o y - ğ u n ç u h ü c u m l a r e t m ə y ə y o l l a n a n d a ş n a k q o ş u n l a r ı n m p a r a d ı n ı q ə b u l e t m i ş d i. B a ş ş t a b m r ə i s i n ə y a z d ı ğ ı 1 2 d e k a b r c u i l t a r i x l i r a p o r t u n - d a A z ə r b a y c a n z a b i t i m ə l u m a t v e r i r d i : «B u y a x ı n l a r d a ( g ü n ) D r o - n u n ə m r i v a r d ı k i, b ü t ü n m a u z e r ç i l ə r c ə b h ə Z ə n g ə z u r a g ö n d ə m ə k ü ç ü n t o p l a n s ı n l a r, o n l a r ı D r o ö z ü a p a r m a l ı i d i. M a u z e r ç i l ə r t o p l a n d ı l a r. Q o ş u n l a r Z ə n g ə z u r a g ö n d ə r i l m ə m i ş d ə n q a b a q İ r ə v a n d a q o ş u n l a r m p a - r i l s i n. O k t y a b r ı n d ə R o b i n s o n N a x ç ı v a n a q a y ı t d ı v ə x ə b ə r g ə t i r d i k i, r a d ı k e ç i r i l d i v ə X a t i s o v, A m e r i k a n ı n n ü m a y ə n d ə s i v ə k ö n ü l l ü o r d u n u n n ü m a y ə n d ə s i Z e n k e v i ç p a r a d d a i ş t i r a k e d i r d i l ə r.2 b u r a y a A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r u t ə y i n e d i l m ə s i b a r ə d ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i i l ə r a z ı l ı q ə l d ə e d i l m i ş d i r. S o n r a p o l k o v n i k R e y N a x ç ı v a n a g ə - l ə r ə k m ə l u m a t v e r d i k i, x a r i c i i ş l ə r n a z i r i M. Y. C ə f ə r o v u n 3 o k t y a b r v ə X a t i s o v u n 2 3 o k t y a b r t a r i x l i m ə k t u b l a r m a ə s a s ə n g e n e r a l - q u b e r n a t o r t ə y i n e d i l m i ş d i r. A z ə r b a y c a n p a r l a m e n t i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i d ə N a x ç ı v a - n a g ə l m ə l i i d i l ə r, R e y i n d e d i y i n ə g ö r ə o n l a r «g e c i k i r d i l ə r». R e y ö z ü i l ə b ə y a n n a m ə g ə t i r m i ş d i v ə o n u n d ə r c o l u n m a s ı n ı x a h i ş e d i r d i. S ə m ə d b ə y C ə m i l l i n s k i v ə K ə l b a l ı x a n N a x ç ı v a n s k i b u n a q ə t i e t i - r a z e t d i l ə r. O n l a r m f ı k r i n c ə p r o b l e m i n h ə l l i ü ç ü n 1 2 b ə n d d ə n i b a r ə t y u - x a r ı d a a d ı ç ə k i l ə n c a v a b ə s a s o l a b i l ə r d i. A m e r i k a l ı l a r m i ş ə q a r ı ş m a ğ ı b e l ə, e r m ə n i l ə r i n ə z ə l i A z ə r b a y c a n t o r p a q l a r ı n a h ü c u m l a r ı n ı d a y a n d ı r m a d ı. B u h ü c u m l a r e l ə h ə m i n m i q - y a s d a d a v a m e d i r, b ə z i h a l l a r d a i s ə d a h a d a g e n i ş l ə n i r d i. B u n u n l a b e l ə R e s p u b l i k a n ı n m ə r k ə z i B a k ı d a e r m ə n i l ə r e r m ə n i d ö v l ə t i n i n a c m a c a q l ı v ə z i y y ə t i h a q q m d a f ə r y a d q o p a r ı r d ı l a r. «E r m ə n i s t a n a c m d a n ö l ü r, h ə r g ü n m i n l ə r l ə q u r b a n v e r i l i r. Ö l k ə a d a m s ı z q a l m a q t ə h l ü k ə s i q a r ş ı s m d a - d ı r». E r m ə n i d e p u t a t l a r ı h ə t t a A z ə r b a y c a n p a r l a m e n t i n d ə d ə b o ş b o ğ a z - l ı q e d i r d i l ə r : «Ə g ə r y a x ı n h ə f t ə l ə r d ə k ö m ə k g ə l m ə s ə, ə h a l i n i n 5 0 % - i b i r a y ə r z i n d ə m ə h v o l a c a q d ı r». ( «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i, JMq 2 5, ). A B Ş - m e r m ə n i p ə r ə s t d a i r ə l ə r i n i n n ö q t e y i - n ə z ə r i n i d a h a d ə q i q i f a - B e l ə o l d u q d a p o l k o v n i k R e y s ə h ə r x a l q ı y ı ğ m a ğ ı x a h i ş e t d i, o ö z ü o n l a r l a d a n ı ş m a q i s t ə y i r d i. O k t y a b r m d ə M i l l i Ş u r a ç a ğ ı r ı l d ı. Ş u r a d a V e d i b a s a r, Ş ə r u r v ə O r d u b a d m d a n ü m a y ə n d ə l ə r i i ş t i r a k e d i r d i l ə r. O n Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 54, v Yenə orada, iş 61, v

72 d ə e d ə r ə k s e n a t o r B o r a ç ı x ı ş l a r m m b i r i n d ə d e m i ş d i : «B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r b u m ə s ə l ə n i n ( E r m ə n i s t a n m a n d a t ı h a q q m d a - A. H. ) m ü z a k i r ə s i n ə b a ş - l a m a z d a n ə v v ə l F r a n s a v ə İ n g i l t ə r ə q o p a r ı l m ı ş ə r a z i l ə r i (? ) E r m ə n i s t a n a q a y t a r m a l ı d ı r l a r. Ö l k ə n i b e l ə q a r ə t e t m ə k, n e c ə k i, E r m ə n i s t a n ı e d i b l ə r, s o n r a d a d i g ə r d ö v l ə t i n h i m a y ə s i n ə v e r m ə k y o l v e r i l m ə z d i r ) ) 1. H ə l ə a m e - r i k a l ı l a r a E r m ə n i s t a n d a k ı a z ə r b a y c a n l ı l a r ı n v ə z i y y ə t i y a x ş ı m ə l u m d u r. E l ə h i m a y ə n a z i r l i y i n i n s ə l a h i y y ə t l i m ü v ə k k i l i M a k i n s k i n i n 9 s e n t y a b r c u i l t a r i x l i m ü f ə s s ə l m ə r u z ə s i n i x a t ı r l a m a q k i f a y ə t d i r. B u m ə r u z ə n a z i r K l e n e v s k i n i n q ə r a r ı i l ə i n g i l i s d i l i n ə t ə r c ü m ə e d i l m i ş v ə H a s k e l ə g ö n d ə r i l m i ş d i. N. U s u b b ə y o v a y a z d ı ğ ı q o ş m a m ə k t u b d a K l e n e v s k i q e y d e d i r d i k i, b u m ə r u z ə E r m ə n i s t a n d a k ı m ü s ə l m a n l a r m b ə d b ə x t l i k l ə r i n i n d ə h ş ə t l i ş ə k l i n i ə k s e t d i r i r. A n c a q Y e n i B ə y a z i d, E ç m i ə d z i n v ə İ r ə v a n q ə z a l a r ı ü z r ə e v - e ş i k s i z q a l m ı ş, m ü f l i s l ə ş m i ş m ü s ə l m a n l a r ı n s a y ı m i - n ə ç a t m ı ş d ı r. B u b ə d b ə x t l ə r i n b i r ç o x u x i l a s o l m a q ü ç ü n N a x ç ı v a n a q a ç - m ı ş d ı r, l a k i n s e n a t o r B o r a k i m i e r m ə n i p ə r ə s t l ə r b u r a n ı «t a l a n e d i l m i ş» e r m ə n i l ə r ə q a y t a r m a q a r z u s u n d a d ı r l a r. S ə m ə d b ə y C ə m i l l i n s k i A D R - i n E r m ə n i s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü - m a y ə n d ə s i n ə y a z d ı ğ ı g i z l i m ə l u m a t l a r d a d ə f ə l ə r l ə b i l d i r m i ş d i k i, N a x ç ı - v a n a g ə l m i ş q a ç q m l a r d a ş n a k l a r ı n t ə s v i r ə g ə l m ə z v ə h ş i l i k l ə r i n d ə n d a n ı - Ş i r l a r. E r m ə n i s t a n m b ə z i k ə n d l ə r i n d ə b i r n ə f ə r d ə o l s u n a z ə r b a y c a n l ı q a l m a m ı ş d ı r. «A z ğ ı n l ı q v ə s ı x ı ş d ı r ı l m a q d a n ə z i y y ə t ç ə k ə n a z ə r b a y c a n l ı l a r İ r ə - v a n q ə z a s m d a n A r a l ı q - B a ş K e ç i d r a y o n l a r m a, Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n q ə - z a l a r ı n a q a ç ı r d ı l a r, b u r a d a q a ç q m l a r ı n s a y ı m i n ə ç a t m ı ş d ı. H ə r g ü n o n l a r ı n n ə f ə r i y a r a l a r d a n, x ə s t ə l i k v ə a c l ı q d a n ö l ü r d ü. C ə m i l l i n s k i m ə l u m a t v e r i r d i k i, N a x ç ı v a n d i y a r m m q a ç q m l a r ı ü ç ü n A z ə r b a y c a n h ö - k u m ə t i n i n h ə l ə q ı ş d a a y ı r d ı ğ ı 2 m i l y o n m a n a t d a n a n c a q m i n i a p r e l - d ə g ə l i b b u r a y a ç a t m ı ş d ı r, q a l a n ı i s ə ş ə r ə f s i z ş ə x s l ə r t ə r ə f m d ə n m ə n i m s ə - n i l m i ş d i r c u i l i n o k t y a b r ı n d a C ə m i l l i n s k i b u ş ə x s l ə r i q a n u n i m ə s u - l i y y ə t ə c ə l b e t d i. O k t y a b r m s o n u n d a C ə m i l l i n s k i A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə m ə l u - m a t v e r i r d i k i, N a x ç ı v a n l a s ə r h ə d d ə ə w ə l i k i k i m i e r m ə n i q o ş u n l a r ı c ə m - l ə ş i r. O r d u b a d y a x ı n l ı ğ ı n d a k ı O x ç u, Ş a b a d i n v ə K i q r a y o n l a r ı n d a, h ə m - ç i n i n Z ə n g i b a s a r d a e r m ə n i l ə r a z ə r b a y c a n l ı l a r a s i l a h ı t ə h v i l v e r m ə k h a q - q m d a u l t i m a t u m v e r i b l ə r. D a ş n a k l a r V e d i b a s a r r a y o n u n u d a r a h a t b u - r a x m ı r d ı l a r, b u r a Q a r s d a n g ə t i r i l ə n a ğ ı r t o p l a r l a a t ə ş ə t u t u l u r d u. N a x ç ı v a n m a ğ ı r v ə z i y y ə t i n i n ə z ə r ə a l a n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i v ə d e t m i ş d i k i, 6 m i n ə s g ə r i s i l a h l a n d ı r m a q d a C ə m i l l i n s k i y ə k ö m ə k g ö s - t ə r ə c k d i r. V ə z i y y ə t i n k ə s k i n l i y i n i n ə z ə r ə a l a n a m e r i k a l ı l a r b i r q r u p z a b i t i p o l k o v n i k H a n P i r i n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə N a x ç ı v a n a g ö n d ə r m ə k q ə r a r m a g ə l d i - l ə r. L a k i n o n l a r ı n N a x ç ı v a n a g ə l i ş i ə k s r e a k s i y a y a s ə b ə b o l d u, ç ü n k i ə h a l i B r i t a n i y a n ü m a y ə n d ə l ə r i k i m i, o n l a r ı n d a s i m a s ı n d a d a ş n a k i ş ğ a l - ç ı l a r ı n ı n t ə r ə f d a r l a r ı n ı g ö r ü r d ü. Q u b e r n a t o r l u ğ u n b i n a s ı q a r ş ı s ı n d a t o p - l a ş a n n a x ç ı v a n l ı l a r N a x ç ı v a n a g ə l ə n z a b i t l ə r i n d ə r h a l g e r i q a y t a r ı l m a l a - r ı n ı t ə l ə b e t d i l ə r. A m e r i k a l ı g e n e r a l - q u b e r n a t o r ö z ü n d ə n ə w ə l k i q u b e r - n a t o r l a r k i m i ş ə h ə r i t ə r k e t d i v ə ş ə h ə r d ə n ü ç k i l o m e t r a r a l ı d a, k a z a r m a - d a y e r l ə ş d i. K i f a y ə t q ə d ə r h ə r b i q ü v v ə n i n o l m a m a s ı ü z ü n d ə n o n u n h a k i - m i y y ə t i N a x ç ı v a n ş ə h ə r i i l ə m ə h d u d l a ş ı r d ı. Ə h a l i n i n r ə ğ b ə t v ə h ö r m ə t b ə s l ə d i y i S. C ə m i l l i n s k i d ə b u r a d a i d i. Q ə z a l a r a M i l l i Ş u r a s i l a h l ı d ə s t ə l ə - r i n i n k o m a n d i r l ə r i - K a l b a l ı x a n, K ə b l ə M u x t a r N e h r ə m l i v ə s. r ə h b ə r l i k e d i r d i l ə r. N o y a b r ı n s o n u n d a a m e r i k a l ı l a r g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n h a k i m i y - y ə t i n i g ü c l ə n d i r m ə k c ə h d i g ö s t ə r d i l ə r. V. H a s k e l i n ş ə x s i n ü m a y ə n d ə s i p o l k o v n i k R e y y e n i d ə n ş ə h ə r ə g ə l d i, o, S. C ə m i l l i n s k i v a M i l l i Ş u r a i l ə o l a n z i d d i y y ə t l ə r i a r a d a n q a l d ı r m a l ı i d i. A p a r ı l a n d a n ı ş ı q l a r z a m a n ı N a x ç ı v a n r ə h b ə r l ə r i R e y i r a z ı s a l d ı l a r k i, E. D e l i n i n N a x ç ı v a n d a s t a t u s u y e r l i h ö k u m ə t y a n m d a A B Ş m ü ş a v i r i k i m i m ü ə y y ə n e d i l s i n. B e l ə l i k l ə, D e l i v ə R e y i n m i s s i y a s ı s ü q u t a u ğ r a d ı, a m e r i k a l ı l a r ı n N a x ç ı v a n d a m ö h - k ə m l ə n m ə k c ə h d i b a ş t u t m a d ı. E l ə b u z a m a n e r m ə n i l ə r i n N a x ç ı v a n d a m ö h k ə m l ə n m ə k c ə h d i d a - v a m e d i r d i c u i l i n n o y a b r ı n d a e r m ə n i i ş ğ a l ı n ı n y e n i m ə r h ə l ə s i b a ş - l a n d ı, N a x ç ı v a n l a E r m ə n i s t a n s ə r h ə d i n d ə y e n i m ü h a r i b ə q ı z ı ş m a ğ a b a ş - l a d ı c u i l n o y a b r m d ə P a n ı s v ə K ü r d i k ə n e r m ə n i k ə n d l ə r i n i n s a k i n l ə r i O x ç u m ü s ə l m a n l r m a m ə x s u s m a l - q a r a s ü r ü s ü n ü a p a r d ı l a r. M e h r i v ə Q a f a n r a y o n l a r ı n ı n e r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i n i n k o m a n d i r i B o r o n y a n s s a k i n l ə r i n ş i k a y ə t i n ə o n l a r ı a l d a d a n b i r m ə k t u b l a c a v a b v e r d i. S a d ə l ö v h s a k i n l ə r m ə k r l i B o r o n y a n s a i n a n a r a q n o y a b r ı n d a «d a n ı ş m a q v ə m e h r i b a n q o n ş u l u q m ü n a s i b ə t l ə r i ü ç ü n» ö z n ü m a y ə n d ə l ə - r i n i e r m ə n i k ə n d i P a n ı s a g ö n d ə r d i l ə r. B u n ü m a y ə n d ə l ə r a r a s m d a M o l l a İ d r i s, Ə z i z b ə y, R ü s t ə m b ə y, Ş e y x Ə l i, C ə m i l b ə y, M ö v l a m v e r d i v a r i d i. T ə b i i d i r k i, m ü s ə l m a n l a r ı n b u n ü m a y ə n d ə l ə r i q u r u l m u ş t ə l ə y ə d ü ş d ü l ə r. E r m ə n i l ə r o n l a r ı h ə b s e t d i l ə r v ə k ə n d ə i k i m ə k t u b g ö n d ə r d i l ə r, b i r i c ə - m i y y ə t i n, d i g ə r i - M u s t a f a C ə f ə r o v u n a d ı n a, m ə k t u b d a t ə s l i m o l m a q, o n l a r ı n h ö k u m ə t i n i t a n ı m a q v ə s i l a h ı t ə h v i l v e r m ə k t ə k l i f o l u n u r d u. B u n d a n b a ş q a e r m ə n i l ə r m ə k t u b d a b i l d i r i r d i l ə r k i, ə g ə r m ü s ə l m a n l a r k ö n ü l l ü t ə s l i m o l s a l a r o n l a r ı n h ə y a t ı n ı n v ə ə m l a k m ı n t ə h l ü k ə s i z l i y i t ə - m i n e d i l ə c ə k d i. A y d ı n d ı r k i, b u t ə m i z y a l a n i d i, l a k i n m ü s ə l m a n k ə n d - 1«Deyli Meym» qəzeti, 26 may l ə r i n i n ə h a l i s i, b e ş - a l t ı a d a m i s t i s n a o l m a q l a, h ə m ö z l ə r i n i, h ə m d ə h ə b s e d i l ə n n ü m a y ə n d ə l ə r i x i l a s e t m ə k ü ç ü n t ə s l i m o l m a q q ə r a r m a g ə l d i l ə r. 143

73 N o y a b r ı n d a, y ə n i e l ə l ı o m i n g ü n x a l q ı n b u q ə r a r ı n d a n s o n r a g ü n d ü z s a a t 1 2 ü ç ü n e r m ə n i k o m i s s a r ı A m a z a s p 4 0 s ü v a r i i l ə k ə n d ə g ə l - d i, o n l a r ı n a r d m c a e r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i k ə n d i n ə t r a f m d a m ö v q e t u t d u - l a r. B ə d b ə x t k ə n d l i l ə r k o m i s s a r ı d u z - ç ö r ə k l ə q a r ş ı l a d ı l a r, n a h a r a q o n a q e t d i l ə r, y e m ə k v a x t ı A m a z a s p ç ö r ə y ə a n d i ç d i k i, ə g ə r m ü s ə l m a n l a r y ı ğ ı - l ı b E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n ə s ə d a q ə t l ə x i d m ə t e d ə c ə k l ə r i n ə a n d i ç s ə l ə r e r - m ə n i l ə r i n o n l a r a q a r ş ı m ü n a s i b ə t i «l a p y a x ş ı o l a c a q d ı r». N a h a r d a n s o n - X ə l i l b ə y Ə l i n c ə ç a y t a b o r u n a v ə O r d u b a d d a k ı h ə r b i h i s s ə l ə r ə ə m r e t d i k i, e r m ə n i q u l d u r d ə s t ə l ə r i n i n ə l e y h i n ə ç ı x ı ş e t s i n l ə r. N o y a b r ı n d a t a - b o r u n d ö y ü ş ç ü l ə r i d ü ş m ə n i g e r i o t u r d u b V ə r m ə z i y a r v ə Ə l ə k l i k ə n d l ə r i - n i t u t d u l a r, l a k i n o n l a r m i r ə l i y ə h ə r ə k ə t i X ə l i l p a ş a n ı n ə m r i i l ə d a y a n d ı - r ı l d ı. M ə n ə e l ə g ə l i r k i, b u n u n ə s a s s ə b ə b i h ə r b i s u r s a t m k i f a y ə t q ə d ə r o l - m a m a s ı i d i. B e l ə k i, m ü v ə q q ə t i g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n r a p o r t u n d a s o n r a m ə l u m a t v e r i l i r d i k i, B ə y a z i d v ə Ə r z u r u m a «ç o x e h t i y a c d u y d u ğ u m u z» r a k ə n d i n b ü t ü n k i ş i ə h a l i s i k a r v a n s a r a n ı n h ə y ə t i n ə y ı ğ ı l d ı k i, m g e d i b e r m ə n i l ə r ə a n d i ç s i n... ə s c i d ə h ə r b i v ə t i b b i b v a z i m a t g ə t i r m ə k ü ç ü n k a r v a n g ö n d ə r i l m i ş d i, l a k i n u z u n m ü d d ə t ə r z i n d ə b u k a r v a n d a n h e ç b i r x ə b ə r y o x i d i. L a k i n e l ə b u z a m a n s i l a h s ı z s a k i n l ə r i v ə h ş i c ə s i n ə q ı r m a ğ a b a ş l a - d ı l a r. A t ə ş a ç ı l d ı q d a n s o n r a s a ğ q a l a n y a r a l ı l a r ı s ü n g ü i l ə ö l d ü r d ü l ə r. S o n r a q a d m v ə u ş a q l a r ı b i r y e r ə y ı ğ a n e r m ə n i v ə h ş i l ə r i o n l a r ı z o r l a m a - ğ a, i ş g ə n c ə v e r m ə y ə, ö l d ü r m ə y ə b a ş l a d ı l a r. S ə m ə d b ə y C ə m i l l i n s k i ö z ü - n ü n 5 d e k a b r c u i l t a r i x l i r a p o r t u n d a b u v ə h ş i l i k l ə r h a q q m d a y a - z ı r d ı : «C ə s a r ə t l ə d e m ə k o l a r k i, b e l ə b i r h a d i s ə h e ç v ə h ş i x a d l q l a r ı n d a t a l e y i n d ə o l m a m ı ş d ı r. M ü d a f ı ə s i z q a d ı n l a r m, h ə t t a b a l a c a q ı z l a r m b a ş ı - n a n ə l ə r g ə t i r i l m i ş d i... ^ 1. B u k ə n d d ə n y a l n ı z 3 n ə f ə r s a l a m a t q a l m ı ş d ı. O n l a r d a n i k i s i ə v v ə l c ə d ə n k ə n d d ə n ç ı x m ı ş d ı, b i r i n i i s ə e r m ə n i l ə r b u r a x ı b d e m i ş d i l ə r : «M ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n ə g e t v ə d e k i, e r m ə n i h ö k u m ə t i n i t a n ı - m a y a n l a r ı b u a q i b ə t g ö z l ə y i r». K ə n d i n b ü t ü n s a k i n b r i - q o c a l a r v ə u ş a q - l a r - m i n b e ş y ü z a d a m m ə h v e d i l m i ş d i. B u v a x t b e l ə v ə h ş i v ə q ə d d a r ə m ə l i y y a t l a r b a ş q a k ə n d l ə r d ə d ə k e - ç i r i l i r d i. Ş a b a d i n k ə n d i n d ə n a n c a q 8 k i ş i v ə 7 q a d ı n x i l a s o l a b i l m i ş d i. A t q ı z k ə n d i n i n s a k i n l ə r i q a ç m a q l a c a n l a r ı n ı q u r t a r d ı l a r, l a k i n O r d u b a d v ə K ı ğ ı d ə r ə s i y o l u n d a a d a m, ə s a s ə n q a d m l a r v ə u ş a q l a r d o n m u ş d u. D ö r d k ə n d i n ( Ş a b a d i n, P i r d o v d a n, A t q ı z v ə O x ç u ) d ö r d m i n s a k i n i n d ə n y a l n ı z i s a ğ q a l m ı ş d ı. C ə m i l l i n s k i x ə b ə r v e r i r d i k i, «h a z ı r d a o n l a r O r d u b a d d a ç o x b ö h r a n l ı v ə a c ı n a c a q l ı b i r v ə z i y y ə t d ə d i r l ə r». X ə l i l b ə y i n v ə K a l b a l ı x a n m b a ş ç ı l ı q e t d i k l ə r i s i l a h l ı d ə s t ə l ə r i n h ü c u m l a r ı m ü v ə f f ə q i y y ə t q a z a n m a d ı, o g ü n l ə r d ə B a z a r ç a y y a x ı n l ı ğ ı n - d a k ı ə m ə l i y y a t d a i f l a s a u ğ r a d ı, c u i l n o y a b r m d a M ə z r ə k ə n d i y a x ı n l ı ğ ı n d a k ı h ə r b i ə m ə l i y y a t d a u ğ u r l u o l m a d ı. N o y a b r m d a C ə m i l l i n s k i O r d u b a d q ə z a r ə i s i n d ə n t e l e f o n o q - r a m a l d ı k i, e r m ə n i l ə r d ö r d m ü s ə l m a n k ə n d i n i y e r l ə y e k s a n e d ə n d ə n s o n r a y o l l a r ı ü s t ü n d ə k i D ı r n ı s k ə n d i n i m ə h v e t m ə k, Y u x a r ı v ə A ş a ğ ı Ə y l i s, D a n a q ı r t v ə Ç a n a n a b k ə n d l ə r i n i e r m ə n i k ə n d l ə r i i l ə b i r l ə ş d i r m ə k, s o n r a i s ə O r d u b a d v ə C u l f a n ı h ə d ə l ə m ə k q ə r a r m a g ə l i b l ə r. H ə r b i m ə s ə l ə l ə r d ə v ə d i y a r ı n m ü d a f ı ə s i n i n t ə ş k i l i n d ə X ə l i l b ə y x e y l i i ş g ö r m ü ş d ü. O z a m a n C ə m i l l i n s k i X ə l i l b ə y i b e l ə s ə c i y y ə l ə n d i r i r d i : «H a z ı r d a y e g a n ə ü m i d i m o n a d ı r». E l ə b u z a m a n N a x ç ı v a n d i y a r ı n ı A D R - d ə n q o p a r m a q ü ç ü n i n g i - l i s l ə r t ə d r i c ə n f ə a l i y y ə t l ə r i n i g e n i ş l ə n d i r m i ş d i l ə r c u i l d e k a b r ı n 2 - d ə N a x ç ı v a n m m ü v ə q q ə t i g e n e r a l - q u b e r n a t o r u N a x ç ı v a n d a n o l a n İ r a n a g e n t i n d ə n r ə s m i m ə l u m a t a l d ı k i, h ö k u m ə t s ə r h ə d l ə r ə ö z m ə m u r l a r ı m g ö n d ə r i b k i, İ r a n a q a ç a n m ü s ə l m a n l a r ı q ə b u l e t s i n l ə n. B u n u n l a y a n a ş ı N a x ç ı v a n d a n o l a n q a ç q ı n l a r a m ə s k ə n s a l m a q ü ç ü n t o r p a q s a h ə l ə r i v ə «h ə r c ü r y a r d ı m» t ə k l i f e d i l i r d i. M ü v ə q q ə t i g e n e r a l - q u b e r n a t o r n a r a h a t - l ı q l a q e y d e d i r d i : «B i z i m q a ç q m l a r a q a r ş ı İ r a n m b u c ü r g ö z l ə n i l m ə z d i q - q ə t l i v ə r ə h m l i m ü n a s i b ə t i n d ə m ə n N a x ç ı v a n d i y a r m ı r e s p u b l i k a m ı z d a n q o p a r m a q m ə q s ə d i g ü d ə n i n g i l i s l ə r i n s i y a s i a s t a r m ı g ö r ü r ə m» 1. N a x ç ı v a n d a k ı i ş l ə r h a q q ı n d a A D R h ö k u m ə t i n ə d a h a ə t r a f l ı m ə l u m a t ç a t d ı r m a q m ə q s ə d i l ə c u i l i n d e k a b r ı n d a Q a r a b a ğ g e n e r a l - q u b e r n a t o r u X. S u l t a n o v u n y a n ı n a g i z l i m ə r u z ə i l ə N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u - b e r n a t o r l u ğ u n u n ə m ə k d a ş ı g ö n d ə r i l m i ş d i. S ə m ə d b ə y C ə m i l l i n s k i n i n f ə a l i y y ə t i ü z ə r i n d ə ə t r a f h d a y a n m a q l a z ı m d ı r. D i y a r ı n a ğ ı r v ə z i y y ə t d ə d ü ş m ə n h ü c u m l a r ı n a c a v a b v e r m ə s i n ə b a x m a y a r a q, o ö z q a r ş ı s ı n d a m ə q s ə d q o y m u ş d u k i, «y e r l i b a ş ç ı l a r ı n y a r - rhmı i l ə d i y a r d a m ö v c u d o l m u ş v ə i n d i d ə m ö v c u d o l m a q d a d a v a m e d ə n a n a r x i y a y a s o n q o y s u n v ə b u n u n l a d a s o n i l l ə r d ə k i h a d i s ə l ə r d ə n ə z a b ç ə k ə n x a l q ı m ə n s ə b p ə r ə s t, q a n i ç ə n, h ə r i s ş ə x s l ə r i n a ğ ı r z ü l m ü n d ə n x i l a s e t s i n» 2. V ə z i f ə d ə o l d u ğ u m ü d d ə t d ə C ə m i l l i n s k i y e r l i m ə m u r l a r m v ə z i f ə - l ə r i n d ə n s u i - i s t i f a d ə h a l l a r ı i l ə r a s t l a ş m ı ş d ı, b u ş ə x s l ə r i o z a l ı m, «ş ə r ə f s i z, m ə n ə v i y y a t s ı z y a r a m a z l a r» 3 a d l a n d ı r ı r d ı. H ə l ə c u i l d e k a b r ı n 5 - d ə Q a r a b a ğ g e n e r a l - q u b e r n a t o r u X. S u l t a n o v a g ö n d ə r d i y i r a p o r t u n d a d i - y a r d a k ı m ü r ə k k ə b v ə z i y y ə t h a q q ı n d a m l u m a t v e r i r v ə a n a r x i y a n ı ə s a s O r d u b a d i s t i q a m ə t i n d ə e r m ə n i b r i n h ə r ə k ə t i n i d a y a n d ı r m a q v ə o n l a r ı n d i q q ə t i n i K ı ğ ı d ə r ə s i v ə Q a f a n r a y o n u n d a n y a y m d ı r m a q ü ç ü n 1Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 78, v Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 78, v Yenə orada, v Yenə orada. 145

74 t ə q s ı r k a r h e s a b e d ı r d i : «D e y i r d i m, d e y i r ə m v ə g ə l ə c ə k d ə d i y a r d a v ə z i y - y ə t t a m a m i l ə d ə y i ş m ə y i n c ə y e n ə d e y ə c ə y ə m, b a ş v e r ə n ş ə r i ş l ə r i n h a m ı s ı A z ə r b a y c a n z a b ı t m m ş ə r ə f m i l ə k ə l ə y ə n x a n o ğ l u K a l b a l ı x a n m d i y a r d a o l m a s ı ı l ə i z a h e d i l i r» 1. D a h a s o n r a S ə m ə d b ə y y a z ı r d ı : «M ə n i m ə v v ə l k i m ə l u m a t l a r ı m d a n s i z d ə y ə q i n k i, ö z ü n ü d a h i s ə r k ə r d ə, u l u b a b a s ı n m l a - y ı q l ı o v l a d ı h e s a b e d ə n b u z a l ı m, k ə m a ğ ı l, y a r ı d ə l i x a n h a q q m d a t ə s ə v - v u r y a r a n n u ş d ı r. O ö z ü n ü d i y a r m a ğ a s ı, d i y a r m s a k i n l ə r i n i i s ə v ə z i f ə s i b u t u n q ı y m ə t l ı v ə d ə y ə r l ı n ə v a r s a h a m ı s m ı ə l a h ə z r ə t x a n ı n a y a q l a r ı a l t ı - n a t o k m ə k o l a n q u l l a r ı h e s a b e d i b v ə e t m ə k d ə d i r. H ə r g ü n - i n t r i q a v ə m ü n a q i ş ə l ə r, A y r ı l m ı ş ş ü u r l u e l e m e n t l ə r x a m n z ü l m ü n d ə n q u r t a r m a ğ a c a n a t ı r v ə x i l a s ı A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n m a ğ u ş u n d a g ö r ü r l ə r» 2. B e l ə l i k b, b u səmdlər və o n l a r d a k ı f a k t l a r A z ə r b a y c a n R e s p u b l i - k a s ı d e m o k r a t i k d ö v l ə t s t r u k t u r l a r ı n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə y e r l i f e o d a l ə y a n - l a r a r a s m d a k ı z ı d d i y ə t l ə r d ə n x ə b ə r v e r i r. B u n u q e y d e t m ə k v a c i b d i r k i N a x ç ı v a n d ı y a r m m ə h a l i s i a r a s m d a f e o d a l ə s a r ə t i n d ə n q u r t a r ı b d e r o o k - r a t ı k q a y d a l a r m q u r u l m a s ı n ı i s t ə y ə n ç o x i d i. Ə l b ə t t ə, d i y a r m b ü t ü n ə h a - x a n z u l m u n u n a r a d a n g ö t ü r ü l m ə s i n i n v a c i b l i y i n i h ə l ə t a m a m i l ə d ə r k e t m i r d i. B e l ə b i r ş ə r a i t d ə b ü t ü n q ü v v ə l ə r i n i y e n i, d e m o k r a t i k q a y d a l a r ı n q u r u l m a s ı n a s ə r f e d ə n A D R - i n r ə s m i n ü m a y ə n d ə l ə r i v ə d ö v l ə t m ə m u r l a - r ı d e m o k r a t i k i d e y a l a r ı n y a r a d ı c ı l a r m a ç e v r i l i r d i l ə r. E l ə h ə m i n r a p o r t d a q e y d e d ı l i r d i : «B u, s o n u n c u i s ə a v a m a d a m l a r m q a r ş ı s m d a m ə n i m V ə t ə - n ı m ı n u f u z d a n s a l m a ğ a ç a l ı ş ı r v ə m ə d ə n i r e s p u b l i k a y a l a y i q o l a n q a y d a - l a r m y a r a d ı l m a s m a i m k a n v e r m i r k i, A z ə r b a y c a n m d ö v l ə t o l m a d ı ğ m ı u ç u n s ə b ə b v ə ə s a s o l s u n. D e m i ş ə m v ə y e n ə t ə k r a r d e y i r ə m - K a l b a l ı x a n A z ə r b a y c a n ı n ə i n k i t a m m ı r, h ə t t a o n u ə l ə s a l ı r, y e n ə t ə k r a r e d ı r ə m, h ə r v ə c h l ə o n u n ü f u z d a n s a l m a ğ a ç a l ı ş ı r» \ k l A D R u ü m a y ə n d ə l ə r i n i n f ə a l i y y ə t i n ə m a n e ç i l i k g ö s - K a l b a l ı x a n h ə m s ı y a s i, h ə m d ə i q t i s a d i c ə h ə t d ə n ş a h İranma d a h a ç o x m e y l e d ı r d ı. B e l ə l ı k l ə, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə m ə l u m o l d u k i C u l - f a d a y e r l ə ş ə n b ö y ü k s e m e n t a n b a r m d a n K ə l b a h x a n ç i r k i n ə m ə l b r ü ç ü n ı s t ı f a d ə e d ı r. K a l b a l ı x a n ı, b u a n b a ı ı q o r u y a n, ö z l ə r i n i ə s g ə r a d l a n d ı r a n m u h a f ı z ə ç ı l ə r b ü t ü n s e m e n t i I r a n a s a t ı r d ı l a r. B u n u b i l ə n N a x ç ı v a n g e n e - r a l - q u b e r n a t o r u S. C ə m i l l i n s k i A D R s ə n a y e s i ü ç ü n z ə r u r i o l a n b u x a m - m a l m m u h a f ı z ə s m d ə n ö t r ü q ə t i g ö s t ə r i ş v e r d i v ə C u l f a s e m e n t a n b a n n ı q o r u m a q u ç u n y e r l i s a k i n l ə r d ə n t ə ş k i l e d i l m i ş m u z d l u q a r o v u l ç u l a r t ə y m e t d ı. O ğ u r l u q x e y l ı a z a l d ı. S e m e n t i n İ r a n a g ö n d ə r i l m ə s i v ə s a t ı l m a - s ı m m ı m u m a q ə d ə r a z a l d ı q d a s e m e n t i n q i y m ə t i s ü r ə t l ə q a l x d ı v ə a z m ü d d ə t d ə b i r ç ə l l ə y i n q i y m ə t i m i n m a n a t o l d u. B u v a x t N a x ç ı v a n d a K a l b a l ı x a n ı n q o h u m u, M a k u x a n l ı ğ ı n d a b ö y ü k m a l i k a n ə l ə r ə m a l i k K a m i l p a ş a x a n p e y d a o l d u. K a l b a l ı x a n m t ə r ə f d a r l a r ı g e n e r a l - q u b e r n a - t o r a h ə r c ü r t ə z y i q g ö s t ə r ə r ə k o n u K a m i l p a ş a x a n a ç ə l l ə k s e m e n t v e r m ə y ə m ə c b u r e t d i l ə r. S o n r a e l ə b u y o l l a s e m e n t i n b ö y ü k b i r h i s s ə s i K a l b a l ı x a n ı n d a h a ü ç q o h u m u n a v e r i l d i. K a l b a l ı x a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r u s a y m ı r d ı. G e n e r a l - q u b e r n a t o - r u n x ə b ə r i o l m a d a n o, d a i r ə g ö m r ü k i n s p e k t o r u n a v ə C u l f a g ö m r ü k x a - n a s ı n ı n r ə i s i n ə ə m r v e r m i ş d i k i, t ə c i l i s u r ə t d ə s e m e n t v a q o n l a r a y ü k l ə n - s i n v ə İ r a n a g ö n d ə r i l s i n. M ə m u r l a r g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n d ə f t ə r x a n a - s ı n d a t ə h q i r e d i l i r, o d a b ü t ü n b u n l a r a d ö z m ə l i o l u r d u. N a x ç ı v a n m e r m ə n i i ş ğ a l ı z a m a n ı e r m ə n i l ə r i n q ı z ğ m t ə r ə f d a r ı ş ə h ə r r ə i s i B ö y ü k x a n N a x ç ı v a n s k i y ə m i r a b v ə c u v a r l a r ı s a x l a m a q ü ç ü n e r m ə n i l ə r t ə r ə f ı n d ə n 1 5 m i n m a n a t p u l v e r i l m i ş d i. B ö y ü k x a n m b u p u - l u n 1 2 m i n i n i m ə n i m s ə d i y i m ə l u m o l a n d a C ə m i l l i n s k i g ö s t ə r i ş v e r d i k i, b u s u i - i s t i f a d ə h a q q m d a i s t i n t a q b a ş l a n s m. O n d a K a l b a l ı x a n b a ş q a ş ə x s b r v a s i t ə s i l ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r d ə f t ə r x a n a s ı n m m ü d i r i n ə h ə d ə - q o r - x u g ə l ə r ə k t ə h q i q a t m d ə r h a l d a y a n d ı r ı l m a s m ı t ə l ə b e t d i. K a l b a l ı x a n ö z m ə m u r l a r m a s a x t a s ə n ə d l ə r v e r i r d i k i, o n l a r A D R - d ə n x i d m ə t l ə r i ü ç ü n p u l a l s ı n l a r. M ə s ə l ə n, o k e ç m i ş k o m e n d a n t X a n l a r x a n İ r ə v a n s k i ü ç ü n q e y r i - q a n u n i y o l l a 4 m i n m a n a t a l m a ğ a c ə h d g ö s t ə r m i ş d i, l a k i n t e z l i k l ə m ə l u m o l d u k i, X a n l a r x a n b i r a y d a n a z c a a r - t ı q q u l l u q e t m i ş v ə h a q q ı m d a b ü t ü n l ü k l ə a l m ı ş d ı. K a l b a l ı x a n ı n c i n a y ə t k a r ü n s ü r l ə r l ə ə l a q ə s i d ə C ə m i I I i n s k i n i ç o x n a r a h a t e d i r d i. B u c i n a y ə t k a r l a r z o r a k ı l ı q v ə t a l a n ç ı l ı ğ a g ö r ə h ə b s e d i l - d i k d ə K a l b a l ı x a n o n l a r ı a z a d e t m ə k ü ç ü n ç a l ı ş ı r d ı. E r m ə n i l ə r N a x ç ı - v a n d a n q a ç d ı q d a n s o n r a K a l b a l ı x a n b u r a d a h a k i m i y y ə t i t a m a m i b ö z ə l i n ə k e ç i r m i ş, ş ü b h ə l i k e ç m i ş i o l a n y e r l i ş ə x s l ə r d ə n h ö k u m ə t t ə ş k i l e t m i ş d i. B u n l a r ı n a r a s m d a S ə l ə s u z t a b o r u n u n k o m a n d i r i F ə t ə l i x a n N a x ç ı v a n s k i v ə N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n i n p o l i s m e y s t e r i C a b b a r a ğ a V ə z i r o v d a v a r i d i. G e n e r a l - q u b e r n a t o r y a z ı r d ı : «B u c ə n a b l a r K a l b a l ı x a n a s ə d a q ə t l ə r i n i a ç ı q - a y d ı n g ö s t ə r i r l ə r, m ə n i m b a ş ı m ı n ü s t ü n d ə n o n a x i d m ə t i m ə r u z ə b r e d i r, o n d a n ə m r v ə g ö s t ə r i ş l ə r a l ı r l a r. O n a q a r ş ı b i r t ə d b i r g ö r m ə k d ə m ə n g ü c s ü z ə m...» '. Y u x a r ı d a d e y i l ə n b r d ə n b a ş q a K a l b a l ı x a n C u l f a, N a x ç ı v a n v ə N o r a ş e n d ə q a l m ı ş o n ü ç s i s t e r n a ğ n e f t i n y e d d i s i n i m ə n i m s ə m i ş d i, q a l a - m n ı i s ə ə s g ə r b r i n ə p a y l a n m a s ı m t ə l ə b e d i r d i. C ə m i l l i n s k i n i n m ə l u m a t ı n a g ö r ə K a l b a l ı x a n X ə l i l b ə y ə e l a n e t m i ş d i k i, A D R - i n m ü s t ə q i l l i y i z a h i r i - 1Azərbaycan Respublıkası M DƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 78 v 2 2 Yenə orada. 3 Yenə orada. 146 d i r, A D R Z ə n g ə z u r u a l m a q v ə N a x ç ı v a n ı r e s p u b l i k a i l ə b i r l ə ş d i r m ə k 1Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 78, v

75 ü ç ü n y o l a ç m a q i q t i d a r m d a d e y i l d i r, g u y a A D R «y e r l i n a x ç ı v a n l ı m ü s ə l - m a n l a r ı a l d a d m ) 1. L a k i n A D R - ə s a d i q z a b i t v ə m ə m u r l a r ı n s ə b i r k a s a s ı d o l m u ş d u. M ə l u m o l d u ğ u k i m i c u i l i n n o y a b r ı n d a N e h r ə m t a b o r u n u n k o - m a n d i r i K ə r b ə l a y ı M u x t a r K a l b a l ı x a n m t ə h q i r l ə r i n ə t ə h q i r i l ə c a v a b v e r d i, y a l m z X ə l i l b ə y i n v a x t m d a i ş ə q a r ı ş m a s ı K ə r b ə l a y ı M u x t a r a s ə d a - q ə t l i n e h r ə m l i l ə r i n K a l b a l ı x a n m t ə r ə f d a r l a r ı n a s i l a h l ı h ü c u m u n u n q a r ş ı - s m ı a l d ı. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i K a l b a l ı x a n a y ü k s ə k v ə z i f ə t ə k l i f e d ə r ə k B a k ı y a ç a ğ ı r m a ğ a c ə h d g ö s t ə r d i, l a k i n o i m t i n a e t d i. B u i m t i n a n m s ə b ə - b i n i C ə m i l l i n s k i b e l ə i z a h e d i r d i : «Q ə l b ə n d e n i k i n ç i v ə i n g i l i s n ü f u z u n u n t ə r ə f d a r ı o l a n o, A z ə r b a y c a n a n i f r ə t b ə s l ə y i r, o n a q a r ş ı b i r t ə d b i r g ö r ü l - m ə s ə o, N a x ç ı v a n ı t ə r k e t m ə y ə c ə k d i r. B u v ə z i y y ə t m ə n i m y u x a r ı d a g ö s - t ə r d i y i m s ə b ə b l ə r ə g ö r ə u z u n m ü d d ə t d a v a m e d ə b i l m ə z. B u y a x ı n l a r d a Z a t i - a l i l ə r i n i z i n ( Q a r a b a ğ g e n e r a l - q u b e r n a t o r u X. S u l t a n o v n ə z ə r d ə t u - t u l u r - A. H. ) s ə r h ə d p o s t l a r m m t ə ş k i l i ü ç ü n g ö n d ə r d i y i i k i z a b i t ə q a r ş ı e t d i y i q ə z ə b l i h ə r ə k ə t ö z ü n ü o n d a g ö s t ə r d i k i, o, o n l a r a h ə y a s ı z c a s m a q u b e r n i y a d a n ç ı x ı b g e t m ə y i v ə h e ç b i r i ş ə b a ş l a m a m a ğ ı t ə k l i f e t d i. B ü - t ü n b u n l a r m ə n i m n a r a z ı l ı ğ ı m m ə s a s l ı o l d u ğ u n u d a h a p a r l a q t ə s d i q e d i r». 2. Y e r l i f e o d a l ə y a n l a r ı n m b u c ü r m ü r t ə c e n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n N a x ç ı - v a n d a n ü f u z u n u z ə i f l ə t m ə k ü ç ü n C ə m i l l i n s k i t ə k l i f e d i r d i k i, «y u x a r ı d a g ö s t ə r i l ə n ş ə x s l ə r i n h ə r ə k ə t l ə r i n i n q a r ş ı s ı n ı n ə y o l l a o l u r s a o l s u n v ə q u r - b a n l a r t ə l ə b e t s ə d ə a l m a q», t ə c i l i o l a r a q b u r a n i z a m i q o ş u n h i s s ə l ə r i g ö n d ə r m ə k l a z ı m d ı r, b u q o ş u n l a r a a r x a l a n a r a q «r e s p u b l i k a n m q a n u n - l a r ı n ı h ə y a t a k e ç i r m ə k v ə d i y a r d a b a ş v e r ə n c i n a y ə t l ə r i n k ö k ü n ü k ə s m ə k m ü m k ü n d ü r». Y e r l i x ə z i n ə k i f a y ə t q ə d ə r p u l v ə s a i t i i l ə t ə m i n e d i l m ə l i d i r k i, m ə m u r v ə q u l l u q ç u l a r a v a x t l ı - v a x t m d a ə m ə k h a q q ı v e r i l s i n, o n l a r a y ü k s ə k m a a ş t ə y i n e t m ə k m ü m k ü n o l s u n. B u n d a n b a ş q a S. C ə m i l l i n s k i h e s a b e d i r d i k i, A D R - i n r ə s m i n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n d i y a r a g ə l m ə l ə r i v ə v ə - z i y y ə t l ə y e r i n d ə t a n ı ş o l m a l a r ı z ə r u r i d i r. E r m ə n i l ə r l ə h ə r b i t o q q u ş m a l a r g e d i ş i n d ə K a l b a l ı x a n t ə d r i c ə n f a k t i k i o l a r a q b ü t ü n h ə r b i s i y a s i v ə i n z i b a t i h a k i m i y y ə t i ö z ə l i n ə a l m ı ş d ı. O v ə o n u n ə t r a f ı n d a k ı l a r x ə z i n ə n i, d ə m i r y o l u n u, p o ç t u, t e l e q r a f ı i d a r ə e d i r, ş ə x s i m ü l a h i z ə l ə r i n ə g ö r ə v e r g i m ü ə y y ə n l ə ş d i r i r d i l ə r. N a x ç ı v a n ə h a l i s i n ə İ r a n ı n d a t ə s i r i a r t ı r d ı c u i l d e k a b r ı n d ə r e s p u b l i k a X İ N - i İ r ə v a n d a n t e l e q r a m a l d ı. T e l e q r a m d a q e y d e d i - l i r d i k i, İ r a n ı n v ə z i f ə l i ş ə x s i «q a ç q m l a r ı ş i r n i k l ə n d i r i c i v ə d l ə r l ə c ə l b e d i r». A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i e h t i y a t e d i r d i k i, m i n l ə r l ə q a ç q ı n m İ r a n a g e t m ə s i N a x ç ı v a n m e r m ə n i l ə r t ə r f m d ə n t u t u l m a s m ı a s a n l a ş d ı r a r, e r m ə n i h ü c u m u q a r ş ı s m d a d i y a r z ə i f l ə y ə r d i. E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı n ı n h ə r b i p o t e n s i a l m m a r t m a s ı v ə z i y y ə t i d a h a d a m ü r ə k k ə b l ə ş d i r d i. Q ı z ı l o r d u t ə r ə f ı n d ə n d a r m a d a ğ m e d i l ə n v ə Ş i m a l i Q a f q a z d a n q a ç a n D e n i k i n o r d u s u n u n z a b i t l ə r i, h ə l ə ç o x ə v v ə l l ə r D e n i k i n i n d o s t l u q m ü n a s i b ə t l ə r i y a r a t d ı ğ ı d a ş n a k d ö v l ə t i n d ə s ı ğ ı n a c a q t a p ı r d ı l a r. D e n i k i n ş t a b ı y a x ı n l ı ğ ı n d a d a ş n a k o r d u s u n u n n ü m a y ə n d ə s i - S a q a t s i y a n - v a r i d i. İ r ə v a n d a E r m ə n i s t a n h ə r b i n a z i r i n i n y a n ı n d a D e - n i k i n i n n ü m a y ə n d ə s i c i i l i n s o n u n d a n p o k o v n i k L e s l i, c u i l i n s e n t y a b r ı n d a n i s ə p o l k o v n i k Z i n k e v i ç v a r i d i c u i l n o y a b r m d ə T i f l i s d ə A z ə r b a y c a n v ə E r m ə n i s t a n r e s - p u b l i k a l a r ı a r a s m d a r a z ı l ı q i m z a l a n m ı ş d ı. B u r a z ı l a ş m a y a g ö r ə t ə r ə f l ə r a r a l a r ı n d a k ı h ə r b i t o q q u ş m a n ı d a y a n d ı r m a ğ ı v ə b ü t ü n m ə s ə l ə l ə r i, o c ü m l ə d ə n s ə r h ə d m ə s ə l ə s i n i s ü l h y o l u i l ə h ə l l e t m ə y i ö h d ə l ə r i n ə g ö t ü r - m ü ş d ü l ə r c u i l i n d e k a b r m d ə i s ə B a k ı d a A z ə r b a y c a n - E r m ə n i s - t a n k o n f r a n s ı a ç ı l d ı, b u r a d a ə r a z i m ə s ə l ə s i d ə m ü z a k i r ə e d i l d i. L a k i n b ü t ü n b u n l a r a b a x m a y a r a q, e r m ə n i q o ş u n l a r ı 2 3 n o y a b r r a z ı l a ş m a s ı n ı k o b u d s u r ə t d ə p o z a r a q Z ə n g ə z u r a h ü c u m e t d i v ə N a x ç ı v a n a q a r ş ı h ə r b i ə m ə l i y y a t ı g e n i ş l ə n d i r d i. X a n a z a k v ə X a z n a v e r t ə r ə f d ə n e r m ə n i p i y a d a q o ş u n l a r ı a r t i l l e r i y a i l ə b i r l i k d ə i r ə l i l ə y i r, d i n c a z ə r b a y c a n l ı k ə n d l ə r i n i a t ə ş ə t u t u r d u l a r. B u n u n l a ə l a q ə d a r N a x ç ı v a n d a h ə r b i - s i y a s i v ə z i y y ə t m ü r ə k k ə b l ə ş d i. D e k a b r m d ə h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r a b a ş l a y a n e r m ə n i q o ş u n l a r ı Q a r ğ a b a z a r, d e k a b r ı n d ə i s ə U l u x a n l ı k ə n d i n i d a ğ ı d ı b q a r ə t e t d i l ə r. Ç o b a n q a r a v ə Q a r a q ı ş l a q k ə n d l ə r i u ğ r u n d a g ü c l ü d ö y ü ş l ə r g e n i ş l ə n d i. A z ə r b a y c a n k ə n d l ə r i n i n e r m ə n i q o ş u n l a r ı t ə r ə f m d ə n d a r m a d a ğ ı n e d i l - m ə s i x ə b ə r i p o l k o v n i k H a s k e l i d ə q ə z ə b l ə n d i r d i. A D R - i n T i f l i s d ə k i d i p - l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n m ü a v i n i V ə k i l o v l a s ö h b ə t i n d ə o q e y d e t m i ş d i k i, b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r h a q q m d a y a l a n m ə l u m a t v e r m ə k l ə o n u a l d a d a n e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n h ə r ə k ə t l ə r i o n u q ə z ə b l ə n d i r m i ş d i r. H a s k e l t ə k l i f e t d i k i, E r m ə n i s t a n a q a r ş ı i q t i s a d i t ə s i r t ə d b i r l ə r i g ö r ü l s ü n, l a k i n, ə l b ə t - t ə, A m e r i k a h ö k u m ə t i b u n a g e t m ə d i. D e k a b r ı n s o n u n d a N a x ç ı v a n a t o p l a n m ı ş Z ə n g ə z u r q a ç q m l a r ı Ə y l i s i n e r m ə n i s a k i n l ə r i n i o r a d a n q o v d u l a r. E r m ə n i h ö k u m ə t i b u f a k t - d a n h ə r ş e y d ə, h ə m ç i n i n 2 3 n o y a b r r a z ı l a ş m a s m ı p o z m a q l a a z ə r b a y c a n - l ı l a r ı t ə q s i r l ə n d i r m ə k ü ç ü n b ə h a n ə k i m i i s t i f a d ə e t d i. Q a ç q m l a r m b a ş q a k ə n d ə - Q o x t a n a h ə r ə k ə t i n d ə n x ə b ə r t u t a n E r m ə n i s t a n x a r i c i i ş l ə r n a z i r i X a t i s o v i k i ü z l ü l ü k l ə q a n t ö k ü l m ə s i n i d a y a n d ı r m a ğ ı n z ə r u r i l i y i n i, b ü t ü n 1Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 78, v Yenə orada, v m ə s u l i y y ə t i A D R h ö k u m ə t i d a ş ı d ı ğ ı n ı e l a n e t d i. Ə s l i n d ə i s ə g e n e r a l - q u - b e r n a t o r C ə m i l l i n s k i n i n s ə y l ə r i n ə t i c ə s i n d ə e r m ə n i k ə n d l ə r i n d ə q a n t ö - 149

76 k ü l m ə d i, e r m ə n i s a k i n l ə r i s a ğ - s a l a m a t b a ş q a k ə n d l ə r ə k ö ç m ü ş d ü l ə r ( m ə s ə l ə n, A ş a ğ ı Ə y l i s d ə n Y u x a r ı Ə y l i s ə ), b ü t ü n b u n l a r ı p o l k o v n i k D e l i d ə t ə s d i q e t m i ş d i. B u n d a n b a ş q a b ü t ü n q o n ş u x a l q l a r l a d i n c - y a n a ş ı y a ş a m a ğ a c a n a t a n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i A D R v ə A r a r a t r e s p u b l i k a s ı a r a s m d a k ı z i d - d i y y ə t l ə r i n a r a d a n q a l d ı r ı l m a s m a ç a l ı ş ı r d ı. D ö v l ə t M ü d a f ı ə K o m i t ə s i Ə y l i s r a y o n u n d a z o r a k ı l ı q a k t ı b a ş v e r ə r s ə, b u n u n q a r ş ı s ı m a l m a q ü ç ü n ö z n ü f u z u n d a n i s t i f a d ə e t m ə k h a q q ı n d a x ü s u s i q ə r a r q ə b u l e t m i ş d i. E d i l m i ş t ə s h i h ç o x ş e y d ə n x ə b ə r v e r i r. B i z ə e l ə g ə l i r k i, b u q ə r a r m i f a d ə t ə r z i v ə t e z - t ə l ə s i k q ə b u l u n ə y i n b a h a s ı n a o l u r s a - o l s u n A r a r a t R e s p u b l i - k a s ı i l ə n o r m a l m ü n a s i b ə t l ə r y a r a t m a ğ a c a n a t a n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i - n i n h ə d d ə n a r t ı q v u r n u x m a s m d a n x ə b ə r v e r i r. Y o x s a, b u c ü r q ə r a r ı y ü k - s ə k s ə v i y y ə d ə, h ə t t a f a k t l a r ı y o x l a m a d a n q ə b u l e t m ə k n ə y ə l a z ı m i d i? T ə b i i d i r k i, b e l ə m ö v q e T ü r k i y ə n ü m a y ə n d ə l ə r i n d ə, o c ü m l ə d ə n X ə l i l b ə y d ə n a r a z ı l ı q d o ğ u r u r d u. N a x ç ı v a n d a g e n i ş l ə n ə n h a d i s ə l ə r b e y n ə l x a l q t o q q u ş m a l a r ı g ü z g ü - d ə k i k i m i ə k s e t d i r i r d i c u i l i n s o n u n d a m ü t t ə f ı q l ə r a r a s m d a k ı, x ü - s u s i l ə d ə b o ğ a z l a r m ə s ə l ə s i n d ə k i n a r a z ı l ı q l a r a b a x m a y a r a q, T ü r k i y ə n i n t a l e y i a r t ı q h ə l l o l u n m u ş d u. E k s p e r t l ə r k o m i s s i y a s ı t ə r ə f ı n d ə n i ş l ə n i b h a - z ı r l a n m ı ş T ü r k i y ə i l ə s ü l h m ü q a v i l ə s i n i n l a y i h ə s i i l ə A n a d o l u n u n a l t ı ş ə r q v i l a y ə t i n i n d a ş n a k E r m ə n i s t a n m a v e r i l m ə s i n ə z ə r d ə t u t u l u r d u. B u n l a r l a b i r l i k d ə e r m ə n i l ə r N a x ç ı v a n d i y a r m ı d a a l m a l ı i d i l ə r. T ü r k i y ə d ə i ş ğ a l ç ı l a r a q a r ş ı g e n i ş l ə n ə n x a l q h ə r ə k a t ı n a q a r ş ı c u i l i n m a y ı n d a 9 - c u o r d u n u n i n s p e k t o r u k i m i «d ö v l ə t v ə h ə r b i s ə - c i y y ə l i t a p ş ı r ı q l a» İ s t a m b u l d a n A n a d o l u y a g ə l ə n M u s t a f a K a m a l ( A t a - t ü r k ) b a ş ç ı l ı q e d i r d i. B u r a d a a r t ı q m ü s t ə q i l l i k u ğ r u n d a m ü b a r i z ə a p a r a n v ə K a z ı m Q a r a b ə k i r p a ş a v a s i t ə s i l ə n a x ç ı v a n l ı l a r a k ö m ə k g ö s t ə r ə n Ş ə r q i A n a d o l u n u n h ü q u q l a r m ı m ü d a f ı ə c ə m i y y ə t i f ə a l i y y ə t g ö s t ə r i r d i. T e z l i k l ə M u s t a f a K a m a l c ə m i y y ə t i n s ə d r i o l u r c u i l i n i y u l - a v q u s t u n d a k e ç i r i l ə n Ə r z u r u m k o n q r e s i q ə r a r q ə b u l e t d i k i, «ş ə r q v i l a y ə t l ə r i i m p e r i y a n m a y r ı l m a z h i s s ə s i d i r v ə h e ç b i r b ə h a n ə i l ə o s m a n l ı i m p e r i y a s ı n d a n q o p a r ı l a b i l m ə z». T ü r k i y ə ü z ə r i n d ə A m e r i k a m a n d a t m m q o y u l m a s ı n a c a n a t a n İ s t a m b u l m ü r t ə c e q ü v v ə l ə r i - n i n ə k s i n ə o l a r a q Ə r z u r u m k o n q r e s i Ş ə r q i A n a d o l u ü z ə r i n d ə m a n d a t i d e y a s ı n ı i n k a r e d i r d i. S i v a s k o n q r e s i n d ə ( c u i l s e n t y a b r ) A m e r i k a m a n d a t ı t ə r ə f d a r l a r ı m ə ğ l u b o l d u l a r. K o n q r e s h ə r c ü r m ü d a x i - l ə y ə v ə T ü r k i y ə ə r a z i s i n i n h ə r h a n s ı h i s s ə s i n i n i ş ğ ı l a n ı q a r ş ı q ə t i y y ə t l ə m ü b a r i z ə a p a r a c a ğ ı m e l a n e t d i c u i l i n s o n u n d a M u s t a f a K a m a l p a ş a n ı n b a ş ç ı l ı q e t d i y i N ü - m a y ə n d ə l ə r k o m i t ə s i A n a d o l u d a y e g a n ə s ə l a h i y y ə t l i h a k i m i y y ə t ə h ə m i y - y ə t i q a z a n d ı. T ü r k i y ə v ə A z ə r b a y c a n ı n m ü s t ə q i l l i y i n i n q a t ı d ü ş m ə n i 150 o l a n d a ş n a k l a r l a m ü b a r i z ə m i l l i a z a d l ı q m ü b a r i z ə s i n i n m ü h ü m h i s s ə s i o l d u. B e l ə l i k l ə, d a ş n a k e k s t r e m i z m i i l ə m ü b a r i z ə d ə n a x ç ı v a n l ı l a r m t ü r k m i l l i a z a d l ı q h ə r ə k a t ı n m y a r d ı m v ə k ö m ə y i n ə a r x a l a n m a q i m k a n l a r ı v a r d ı. D a ş n a k l a r i s ə E r m ə n i s t a n a A m e r i k a m a n d a t m ı r e a l l ı ğ a ç e v i r m ə k ü ç ü n v a r q ü v v ə l ə r i i l ə ç a l ı ş ı r, o n d a n A z ə r b a y c a n d a n N a x ç ı v a n ı, T ü r k i - y ə d ə n ş ə r q v i l a y ə t l ə r i n i q o p a r m a q m e x a n i z m i k i m i i s t i f a d ə e d ə c ə k l ə r i n ə ü m i d b ə s l ə y i r d i l ə r. B u m ə q s ə d l ə d ə d e k a b r ı n s o n u y a n v a r ı n ə v v ə l l ə r i n - d ə k e ç m i ş b a ş n a z i r K a ç a z n u n i n i n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə e r m ə n i n ü m a y ə n d ə h e y ə t i A B Ş - a y o l a d ü ş d ü. N y u - Y o r k d a k e ç i r i l ə n q o n a q l ı q d a n ü m a y ə n d ə h e y ə - t i n i n b a ş ç ı s ı b i l d i r d i : «S i z E r m ə n i s t a n a s i l a h v e r i n v ə ə m i n o l u n k i, t ü r k - l ə r, k ü r d l ə r v ə t a t a r l a r e r m ə n i x a l q ı n m s a k i t l i y i n i p o z m a ğ a c ü r ə t e t m ə z - l ə r» ( «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i, 1 y a n v a r ). A m e r i k a d a k ı e r m ə n i p ə r ə s t k ü r d l ə r i n m ö v q e y i n i e r m ə n i m ü s t ə q i l l i y i ü z r ə A m e r i k a k o m i s s i y a s m m p r e z i d e n t i C e r a r d a ç ı q l a d ı. O t ə k i d e d i r d i k i, E r m ə n i s t a n h ü d u d l a r ı n d a y a ş a y a n t ü r k l ə r i «z ə r ə r s i z l ə ş d i r m ə k», Q a f q a z d a v ə Z a q a f q a z i y a d a y a ş a - y a n t ü r k l ə r d ə n a y ı r m a q, o n l a r ı Ş i m a l - Q ə r b i A n a d o l u n u n s ə r h ə d l ə r i n d ə q a p a l ı s a x l a m a q «z ə r u r i d i r». C e r a r d a ç ı q - a ç ı ğ ı n a t ə k l i f e d i r d i : «E r m ə - n i s t a n Q a r a d ə n i z d ə n A r a l ı q d ə n i z i n ə q ə d ə r o l a n ə r a z i d ə d ö v l ə t y a r a t - m a l ı d ı r v ə y e d d i e r m ə n i v i l a y ə t i n i d ə ə h a t ə e t m ə l i d i r k i, b u a y ı r m a n ı t ə - m i n e t s i n» ( «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i, 1 y a n v a r ). T ə b i i d i r k i, b u p l a n m b i r i n c i q u r b a n ı N a x ç ı v a n o l m a l ı i d i. C e r a r d A m e r i k a h ö k u m ə t i n ə t ə k l i f e t d i k i, A B Ş - d a o n m i n d a ş - n a k k ö n ü l l ü s ü n d ə n i b a r ə t l e g i o n, e l ə h ə m i n s a y d a d a b i r l e g i o n A v r o p a - d a y a r a t m a q, o n l a r m t ə ş k i l i v ə E r m ə n i s t a n a g ö n d ə r i l m ə s i ü ç ü n e r m ə n i - l ə r ə i c a z ə v e r s i n. B ü t ü n b u h a d i s ə l ə r i n r a k u r s u N a x ç ı v a n d a k ı t ü r k n ü m a y ə n d ə l ə r i - n i n f ə a l l a ş m a s m ı n s ə b ə b l ə r i n i b a ş a d ü ş m ə y ə i m k a n v e r i r. Ə g ə r C ə m i l l i n - s k i d a ş n a k d ö v l ə t i i l ə m ü n a s i b ə t l ə r i n n o r m a l l a ş m a s m a c a n a t a n A D R r ə h b ə r l i y i n i n m ö v q e y i n i, K a l b a l ı x a n i s ə m ü s t ə q i l y a r ı m f e o d a l «x a n l ı q» y a r a t m a q m ə q s ə d i g ü d ə n, h ə t t a b ü n ü n ü ç ü n e r m ə n i l ə r l ə ə l a q ə y ə g i r ə n, ş ü u r l u s ü r ə t d ə A D R - d ə n a y r ı l m a y o l u t ü t a n q ü w ə l ə r i t ə m s i l e d i r d i s ə, X ə l i l b ə y t ü r k t ə c r ü b ə s i n ə ə s a s l a n a r a q d a ş n a k b a ş k ə s ə n l ə r i n i a n c a q g ü c - l ü i n t i q a m z ə r b ə s i i l ə d a y a n d ı r m a ğ m m ü m k ü n o l d u ğ u n u h e s a b e d ə n t ə c - r ü b ə l i t ü r k z a b i t l ə r i n i t ə m s i l e d i r d i. N ə z ə r ə a l m a q l a z ı m d ı r k i, İ r ə v a n q u b e r n i y a s m d a n v ə Z ə n g ə z u r - d a n o l a n q a ç q m l a r m s a y ı n ı n a r t m a s ı X ə l i l b ə y i n m ö v q e y i n i d a h a d a m ö h k ə m l ə n d i r d i. B u a d a m l a r e r m ə n i v ə h ş i l i k l ə r i n d ə n d a n ı ş ı r v ə n a x ç ı - v a n l ı l a r m q ə l b i n d ə h a q l ı o l a r a q d i n c m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i m ü d a f ı ə e t m ə k a r z u s u d o ğ u r u r d u. Y ə q i n k i, f e v r a l ı n i l k g ü n l ə r i n d ə X ə l i l b ə y i n q i y a m q a l d ı r ı b 151

77 C ə m i l l i n s k i n i n t ə r ə f d a r l a r m ı q ı r a r a q N a x ç ı v a n d a h a k i m i y y ə t i ə l ə k e ç i r - m ə y ə ç a l ı ş m a s m a d a s ə b ə b b u o l m u ş d u r. A D R - i n E r m ə n i s t a n d a k ı d i p - l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i A. H a q v e r d i y e v c i i l f e v r a l ı n 4 - d ə b u b a r ə d ə B a k ı y a x ə b ə r v e r ə n d ə, X İ N - n ə m ə s l ə h ə t g ö r ü r d ü k i, X ə l i l b ə y i n N a x ç ı - v a n d a n g e r i ç a ğ ı r ı l m a s ı n a n a i l o l s u n l a r. D i g ə r t ə r ə f d ə n d a h a d a m ü s t ə q i l l ə ş ə n K a l b a l ı x a n A z ə r b a y c a n m d e m o k r a t i k h ö k u m ə t i n ə t a b e o h n a q d a n i m t i n a e d i r d i. G e n e r a l - q u b e r - n a t o r C ə m i l l i n s k i n i n v ə z i y y ə t i i k i m ə n a l ı i d i. F e v r a l m d a o, A. H a q - v e r d i y e v v a s i t ə s i l ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n x a h i ş e d i r k i, o n u v ə z i f ə - s i n d ə n a z a d e d i b y e r i n ə «t ə c r ü b ə l i ş ə x s» g ö n d ə r s i n l ə r. C ə m i l l i n s k i A D R h ö k u m ə t i n d ə n t ə c i l i t ə d b i r l ə r g ö r m ə y i t ə l ə b e d i r d i, l a k i n a r t ı q g e c i d i. M a r t d a C ə m i l l i n s k i f a k t i k i o l a r a q y e n i d ə n m ü s t ə q i l l ə ş ə n N a x ç ı v a n ı t ə r k e d i r. E y n i z a m a n d a b a ş q a s ə n ə d l ə r ə ə s a s ə n g ü m a n e t m ə k o l a r k i, C ə m i l l i n s k i v ə K a l b a l ı x a n ı n a r a s ı n d a k ı i x t i l a f l a r d a n x a l q ı n a ş a ğ ı t ə b ə - q ə l ə r i n i n y a x ə b ə r i y o x i d i, y a d a ə h a l i b u n l a r ı Z a q a f q a z i y a i c t i m a i y y ə t i - n ə ç a t d ı r m a m a q l a y u m ş a l t m a ğ a ç a l ı ş ı r d ı. B u b a r ə d ə «A z ə r b a y c a n» q ə - z e t i n d ə d ə r c e d i l ə n m ə q a l ə d ə d e y i l i r d i : «O r d u b a d v ə N a x ç ı v a n r a y o n l a - r ı n d a k ı i x t i l a f l a r h a q q ı n d a e r m ə n i q ə z e t l ə r i n i n m ə l u m a t l a r ı ə s a s s ı z d ı r. G ə l ə n l ə r i n d e d i y i n ə g ö r ə o r a d a t a m q a y d a - q a n u n h ö k m s ü r ü r. B ü t ü n h a k i m i y y ə t C ə n u b - Q ə r b i A z ə r b a y c a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n u n ə l i n d ə - d i r. H e ç b i r x ə s t ə l i k y o x d u r. Ç ö r ə k b o l d u r, ə r z a q E r m ə n i s t a n d a k ı n d a n u c u z d u r». T ü r k h ə r b i d ə s t ə l ə r i N a x ç ı v a n a g ə l d i k d ə n a z s o n r a K ə l b a l ı x a n T ü r k i y ə n i n y ü k s ə k h ə r b i o r d e n i n i a l d ı. A D R h ə r b i i d a r ə s i i s ə d a ş - K a m a l ı n q o ş u n l a r m a q a r ş ı d a ş n a k E r m ə n i s t a n m d a n i s t i f a d ə e t m ə k q ə - r a r m a g ə l d i. A n t a n t a s ə f i r l ə r i v ə x a r i c i i ş l ə r n a z i r l ə r i n i n k o n f r a n s ı c i i l m a r t ı n d ə M i l l ə t l ə r C ə m i y y ə t i n i n Ş u r a s m a t ə k l i f e t d i k i, «y e n i y a - r a n m ı ş E r m ə n i s t a n d ö v l ə t i n i» ö z h i m a y ə s i n ə q ə b u l e t s i n. M ə ş h u r t ü r k h ə r b i t a r i x ç i s i C ö v d ə t K ə r i m ö z ü n ü n «M ü s t ə q i l l i k u ğ r u n d a t ü r k m ü b a - r i z ə s i h a q q m d a m ü h a z i r ə l ə r» ( İ s t a n b u l, ) k i t a b ı n d a B r i t a n i y a s i y a - s ə t i n i n m ə q s ə d l ə r i n i m ü ə y y ə n l ə ş d i r ə r ə k v ə c i i l i n ə w ə l l ə r i n d ə A n a - d o l u d a k ı s i y a s i v ə z i y y ə t i n ə z ə r d ə n k e ç i r ə r ə k g ö s t ə r i r k i, t ü r k m i l l i a z a d - l ı q h ə r ə k a t ı i l ə m ü b a r i z ə d ə A n t a n t a i m p e r i a l i s t l ə r i o v a x t A n a d o l u h ə r ə - k a t m a Z a q a f q a z i y a t ə r ə f d ə n, y ə n i d a ş n a k E r m ə n i s t a n d a n v ə N a x ç ı v a n v a s i t ə s i l ə z ə r b ə p l a n m ı ə s a s h e s a b e d i r l ə r. B u n a g ö r ə d ə c i i l i n m a r - t ı n d a C a v i d b ə y i n x a h i ş i v ə K a z ı m Q a r a b ə k i r p a ş a n ı n q ə r a r ı i l ə N a x ç ı - v a n a Ə l i T e y m u r b ə y i n k o m a n d a n l ı ğ ı a l t ı n d a 5 0 n ə f ə r d ə n i b a r ə t t ü r k d ö y ü ş d ə s t ə s i g ə l d i.» N a x ç ı v a n ı n A D R i l ə ə l a q ə l ə r i g e t d i k c ə z ə i f l ə y i r d i. A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n ı n n ə ş r e d i l ə n Ü n v a n T ə q v i m i n d ə n ə N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u, n ə d ə N a x ç ı v a n m ü ə s s i s ə l ə r i g ö s t ə r i l m i ş d i c i i l i n y a n v a r - f e v r a l a y l a r ı n d a d ə r c e d i l m i ş «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i n d ə N a x ç ı v a n - d a k ı v ə z i y y ə t h a q q m d a ( A k ü l i s ə t r a f ı n d a k ı h a d i s ə l ə r l ə b a ğ l ı m ə l u m a t l a r i s t i s n a e d i l m ə k l ə ) d e m ə k o l a r k i, h e ç b i r m ə l u m a t y o x d u r ( l a k i n b i z b i l i - r i k k i, b u v a x t b u r a d a m ü h ü m h a d i s ə l ə r b a ş v e r i r d i ). A D R - i n m ü s t ə q i l - l i y i n i n P a r i s s ü l h k o n f r a n s ı n d a t a n m m a s ı i l ə ə l a q ə d a r o l a r a q A z ə r b a y - c a n h ö k u m ə t i n ə r e s p u b l i k a n m b ü t ü n ç o x s a y l ı q ə z a l a r ı n d a n, h ə m ç i n i n T ü r k i y ə, G ü r c ü s t a n, Ş i m a l i Q a f q a z d a ğ l ı l a r ı v ə s. t ə r ə f ı n d ə n g ö n d ə r i l m i ş n a k l a r l a d ö y ü ş l ə r d ə g ö s t ə r d i y i i g i d l i y ə g ö r ə o n a g e n e r a l - m v e r d i. a y o r r ü t b ə s i t ə b r i k l ə r i ç ə r i s i n d ə N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i n i n t ə b r i k i y o x d u r. B ü t ü n b u n l a r s ü b u t e d i r k i, N a x ç ı v a n v ə A D R a r a s ı n d a k ı m ü n a s i b ə t ç o x m ü r ə k k ə b L a k i n N a x ç ı v a n m y e n i d ə n b ə r p a e d i l m i ş m ü s t ə q i l l i y i m ö h k ə m i d i. d e y i l d i. Y a x ı n k e ç m i ş i n t ə c r ü b ə s i g ö s t ə r i r d i k i, N a x ç ı v a n m m ü s t ə q i l l i y i - n i n z ə m a n ə t i o l m a m a s m d a n i s t i f a d ə e d ə n e r m ə n i l ə r N a x ç ı v a n ı ə l ə k e ç i r - m ə y ə ç a l ı ş a c a q l a r. F a k t i k i e l ə b e l ə d ə o l d u. B u n u B ə y a z i d t ü r k d i v i z i y a - s ı n m k o m a n d a n ı C a v i d b ə y l ə d a i m i ə l a q ə y a r a d a n X ə l i l b ə y d a h a y a x ş ı b a ş a d ü ş ü r d ü. O n l a r b i r h k d ə N a x ç ı v a n m m ü d a f i ə s i p l a n ı n ı h a z ı r l a d ı l a r v ə b u n u K a z ı m Q a r a b ə k i r p a ş a i l ə r a z ı l a ş d ı r d ı l a r c i i l f e v r a l m c i i l f e v r a l m d ə N a x ç ı v a n m ü s ə l m a n l a r ı G ü r c ü s t a n h ö - k u m ə t i n i n s ə d r i İ. J o r d a n i y a y a t e l e q r a m g ö n d ə r ə r ə k d a ş n a k q o ş u n l a r ı - n ı n y a n v a r m 6- d a n d ə k f a s i l ə s i z h ü c u m l a r ı h a q q m d a m ə l u m a t v e r i r - d i l ə r. N a x ç ı v a n l ı l a r q e y d e d i r d i l ə r k i, «B u h ü c u m l a r l a b i z i t o q q u ş m a y a t ə h r i k e d ə n e r m ə n i l ə r e y n i z a m a n d a m ə t b u a t d a b u t ə ş ə b b ü s ü b i z i m a d ı - m ı z a ç ı x ı r l a r. Y u x a r ı d a g ö s t ə r i l ə n f a k t l a r d a n v ə b i z d ə k i s ə h i h m ə l u m a t d ə A n a d o l u y a n i z a m i y u n a n q o ş u n u ç ı x a r ı l m a s ı, f e v r a l ı n d ə i n g i - l a r d a n g ö r ü n ü r k i, b u h ü c u m l a r t ə ş k i l o l u n u r v ə ə h a l i y ə a y r ı - a y r ı b a n d i t l i s e s k a d r a s ı n ı n g ə l m ə s i N a x ç ı v a n ı n g ü c l ü h ə r b i m ü d a f ı ə y ə e h t i y a c m ı d a h a d a a r t ı r d ı. Y e n i m ü d a x i l ə y ə q a r ş ı a ğ ı r m ü b a r i z ə y ə b a ş l a y a n T ü r k i y ə n i n z ə i f - l ə m ə s i n d ə n i s t i f a d ə e d ə n d a ş n a k l a r N a x ç ı v a n a h ü c u m e t m ə k ü ç ü n h ə r b i h a z ı r l ı q l a r ı g e n i ş l ə n d i r d i l ə r. A n t a n t a ö l k ə l ə r i d ə o n l a r ı b u n a t ə h r i k e d i r - d i l ə r. T ü r k i y ə d ə k i m i l l i a z a d l ı q h ə r ə k a t ı i l ə ü z l ə ş ə n B r i t a n i y a M u s t a f a d ə s t ə l ə r i t ə r ə f ı n d ə n d e y i l, h ö k u m ə t i n i c a z ə s i i l ə e d i l i r» ( «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i, 1 8 f e v r a l ). T e l e q r a m ı B ə k t a ş e v, S u l t a n o v, M ə m m ə d z a d ə, S a d ı q z a d ə, M i r P a r n a z y a n - T a ş m a n b ə y z a d ə v ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r C ə m i l l i n s k i i m z a l a m ı ş d ı l a r. N a x ç ı v a n d a e r m ə n i t ə c a v ü z ü n ü n g e n i ş m i q y a s a l m a s ı C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z m b ü t ü n s a k i n l ə r i n i c i d d i n a r a h a t e d i r d i, x ü s u s i l ə d ə o n a g ö r ə k i, d a ş n a k l a r e y n i z a m a n d a Z ə n g ə z u r, Q a r s v i l a y ə t l ə r i n d ə v ə G ə n c ə

78 q ə z a s ı n d a h ü c u m l a r ı g e n i ş b n d i r i r d i l ə r. E b b u n a g ö r ə d ə f e v r a l ı n s o n u n - d a b ü t ü n r e g i o n l a r m n ü m a y ə n d ə l ə r i İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r ı - n ı n h ə m y e r l i l ə r C ə m i y y ə t i i l ə b i r g ə i c l a s ç a ğ ı r d ı l a r. İ c l a s d a ə s a s r o l u Ə l i S ə b r i v ə H ə m y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i n i n s ə d r i A. N ə c ə f o v o y n a y ı r d ı, i c l a s A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n a m ü r a c i ə t q ə b u l e t d i. M ü r a c i ə t d ə q e y d e d i l i r d i k i, N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, V e d i b a s a r v ə O r - d u b a d r a y o n l a r ı n m v ə z i y y ə t i o l d u q c a m ü r ə k k ə b v ə q e y r i - m ü ə y y ə n d i r. B u r a d a m ü s ə l m a n l a r v ə h ş i c ə s i n ə q ı r ı l m ı ş v ə d e m ə k o l a r k i, b ü t ü n ə h a l i d a ş n a k l a r t ə r ə f ı n d ə n k ü t l ə v i s u r ə t d ə q ı r ı l m a q t ə h l ü k ə s i a l t m d a d ı r. İ c l a s i ş t i r a k ç ı l a r ı A z ə r b a y c a n a t a m a m i l ə b i r l ə ş ə c ə k l ə r i v ə b u r a y a A z ə r b a y c a n o r d u s u n u n n i z a m i h i s s ə l ə r i n i n g ö n d ə r i l ə c ə y i ü m i d i n d ə o l d u q l a r ı n ı b i l - d i r d i l ə r. M ü r a c i ə t d ə b u r e g i o n l a r a t ə c i l i k ö m ə k g ö s t ə r i l m ə s i x a h i ş o l u - n u r d u, «y o x s a n ə i n k i e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n d i p l o m a t i k o y u n l a r ı, d o ğ m a h ö k u m ə t i m i z i n n ü f u z u d a t ə s i r g ö s t ə r ə b i l m ə y ə c ə k d i r» ( «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i, 2 m a r t ). B e l ə l i k b, b u r e g i o n l a r ı n ə h a l i s i a ç ı q - a y d ı n b i l d i r i r - d i k i, ( e y n i z a m a n d a k ö m ə k h a q q ı n d a y a l v a r ı ş l a r l a ) A D R h ö k u m ə t i n i n p r o b l e m i s ü l h y o l u i l ə h ə l l e t m ə k c ə h d i ö z ü n ü d o ğ r u l t m a d ı. D a ş n a k l a r l a s ü l h y o l u n u n a x t a r ı l m a s ı x a l q a a n c a q d ə r d v ə ə l ə m g ə t i r i r d i. O r d u b a d ə t r a f m d a d a ş n a k l a r l a a m a n s ı z d ö y ü ş l ə r b a ş l a d ı. O r d u - b a d l ı l a r h ə l ə m a r t ı n 7 - d ə e r m ə n i l ə r i n h ü c u m a h a z ı r l a ş d ı q l a r ı n ı b i l i r, o n - l a r m K ə r ç i v a n v ə M e q r i t ə r ə f d ə n i r ə l i l ə y ə c ə k l ə r i n i g ü m a n e d i r d i l ə r. O r - d u b a d l ı l a r ı n d ə s t ə l ə r i s ə n g ə r l ə r d ə o t u r u r d u l a r. L a k i n m a r t m 8- d ə d ü ş - m ə n l ə r A ğ a n o h u r v ə N ü s - N ü s d a ğ l a r ı t ə r ə f d ə n h ü c u m a k e ç d i l ə r. D a ş - n a k l a r m b ö y ü k b i r d ə s t ə s i M ə l i k İ b r a h i m k ə n d i n d ə Ə s g ə r o v l a r m m a l i - k a n ə s i n ə h ü c u m e d i b o r a n ı v i r a n q o y d u. O r d u b a d l ı l a r a k ö m ə k ü ç ü n y e n ə N a x ç ı v a n d a n Ə d i b b ə y i n k o - m a n d a n l ı ğ ı a l t m d a n ə f ə r l i k d ə s t ə g ə l d i. D ü ş m ə n l ə c ə s a r ə t l ə v u r u ş a n n a x ç ı v a n l ı l a r O r d u b a d a y a x ı n r a y o n l a r ı e r m ə n i l ə r d ə n t ə m i z l ə y i r d i l ə r. L a k i n i n a d l ı d ö y ü ş l ə r n ə t i c ə s i n d ə h ə r i k i t ə r ə f b ö y ü k t ə l ə f a t v e r m i ş d i, O r d u b a d d a b ə z i b i n a l a r d a ğ ı d ı l m ı ş d ı. A D R - i n İ r a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l i y i n d ə n O r d u b a d d a k ı h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r h a q q m d a h ə y ə c a n l ı x ə b ə r l ə r g ə l i r d i. M ü h a r i b ə g ü c l ə - n i r v ə g e t d i k c ə k ə s k i n x a r a k t e r a l ı r d ı. E r m ə n i t ə c a v ü z k a r l a r ı O r d u b a d - d a k ı b i n a l a r ı, o c ü m l ə d ə n y ü k s ə k m i n a r ə l ə r i v ə g ü n b ə z l ə r i o l a n m ə s c i d - l ə r i b o m b a r d m a n e d i r d i l ə r. N a x ç ı v a n l ı l a r m ə r d l i k l ə m ü d a f ı ə o l u n u r d u - l a r. B u n u n l a b e l ə o g ü n l ə r d ə «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i n i n ( 1 1 a p r e l ) v e r d i y i m ə l u m a t a g ö r ə ü ç m i n d ə n a r t ı q q a ç q ı n b u r a t o p l a n m ı ş d ı. «Ç ö - r ə k y o x d u r v ə b i z m ü h a s i r ə d ə y i k...» ( «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i, 1 6 a p r e l ) - d e y ə q a ç q m l a r m n ü m a y ə n d ə l ə r i A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə m ü r a - c i ə t e d i r, h ə m ç i n i n Q a r a d a ğ d a n b u ğ d a a l m a ğ ı v ə o n l a r a ə r z a q g ö n d ə r - m ə y i x a h i ş e d i r d i l ə r. E r m ə n i q ü w ə l ə r i n i n h ü c u m l a r ı h a q q ı n d a g e n e r a l - q u b e r n a t o r S. C ə m i l l i n s k i d ə i n f o r m a s i y a g ö n d ə r i r d i. H ə l ə c i i l m a r t ı n d ə o x a h i ş e d i r d i : «A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə t ə c i l i o l a r a q ç a t d ı r ı l s ı n k i, b ü t ü n c ə b h ə b o y u e r m ə n i a r t i l l e r i y a s ı n ı n a t ə ş l ə r i a l t ı n d a a m a n s ı z d ö y ü ş l ə r g e - d i r, l a k i n d a ş n a k l a r ı n f a s i l ə s i z h ü c u m l a r ı y e r l i ə h a l i n i n m ə t a n ə t i i l ə d a r - m a d a ğ ı n e d i l i r». M a r t m d ə n d ə k d a ş n a k q u l d u r d ə s t ə l ə r i n i z a m i o r d u h i s s ə - l ə r i n i n t ə r k i b i n d ə Z ə n g i b a s a r, O r d u b a d v ə A r a l ı q d a q i s m ə n v ə q r u p l a r l a b a s q ı n l a r e d i r d i l ə r. L a k i n ə w ə l d ə ə l d ə e t d i k l ə r i k i ç i k m ü v ə f f ə q i y y ə t b ö - S a y c a a t ə ş n ö q t ə l ə r i n i n ç o x o l m a s ı n d a n i s t i f a d ə e d ə n d a ş n a k l a r y ü k m ə ğ l u b i y y ə t l ə b a ş a ç a t d ı. M a r a q l ı d ı r k i, d a ş n a k q o ş u n l a r ı n ı n y o l u ş ə h ə r i n ö z ü n ə y a x ı n l a ş ı r d ı l a r, a m a n s ı z d ö y ü ş l ə r O r d u b a d ı n l a p y a x ı n l ı - ğ ı n d a, ş ə h ə r qobiristanlığmda gedirdi. Lakin tezlikb Kalbalı xanm gön- d ə r d i y i k ö m ə k g ə l i b ç a t d ı. E r m ə n i l ə r d a r m a d a ğ ı n e d i l d i v ə a d a m, 1 2 q a t ı r v ə 7 p u l e m y o t i t i r ə r ə k g e r i ç ə k i l d i l ə r. M a r t ı n d ə N o v r u z b a y r a m ı g e c ə s i d a ş n a k q o ş u n l a r ı b ü t ü n s ə r - h ə d b o y u n c a h ü c u m a k e ç d i l ə r : S a y c a o n m i n d ə n a r t ı q o l a n d ö y ü ş h i s s ə - l ə r i D ü ş ü n, V ə n ə n d, V ə l ə v e r, X a n a ğ a, B ə y s a r, A ğ r ı v ə D i z ə k ə n d l ə r i n ə h ü c u m e d i b t u t d u l a r v ə y a n d ı r d ı l a r. B u n d a n s o n r a d a ş n a k l a r ş ə h ə r i ə l ə k e ç i r m ə k m ə q s ə d i l ə O r d u b a d a h ü c u m e t d i l ə r. D a ş n a k i ş ğ a l ç ı l a r ı n ı n q a r - ş ı s ı n ı a l m a q ü ç ü n k ö n ü l l ü n a x ç ı v a n l ı l a r l a b i r g ə h ə f t ə l i k a z u q ə l ə r i n i g ö - t ü r ə r ə k t ü r k ə s g ə r l ə r i d ə g e t d i l ə r. N a x ç ı v a n m ü d a f i ə ç i l ə r i d ö r d b i r l ə ş m i ş d ə s t ə y a r a t d ı l a r. O r d u b a d c ə b h ə s i n d ə k i d ə s t ə y ə t ü r k z a b i t i Z o b b ə y, K o - l a b a d h i s s ə s i n d ə K a l b a l ı x a n N a x ç ı v a n s k i, d ü ş m ə n q ü w ə l ə r i n i n d a h a ç o x t o p l a n d ı ğ ı Ş ə r u r d a X ə l i l b ə y, V e d i b a s a r d a N ə c i b ə y v ə N u r u b ə y b a ş ç ı l ı q e d i r d i l ə r. ü s t ü n d ə o l a n d i n c k ə n d l ə r i x i l a s e t m ə k ü ç ü n n a x ç ı v a n l ı l a r Ə d i b b ə y i n r ə h b ə r l i y i i l ə ç o x f ə n d g i r b i r p l a n h a z ı r l a d ı l a r v ə h ə y a t a k e ç i r d i l ə r. B u - n u n ü ç ü n n a x ç ı v a n l ı l a r v ə t ü r k d ö y ü ş ç ü l ə r i O r d u b a d a g e d ə n y o l u c ə - n u b d a n b a ğ l a d ı l a r. G e c ə n a x ç ı v a n l ı l a r ı n b ö y ü k b i r d ə s t ə s i A r a z ı k e ç d i v ə s ü b h t e z d ə n X a r x a t d a ğ ı t ə r ə f d ə n e r m ə n i l ə r ə h ü c u m e t d i. D a ş n a k l a r s i l a h v ə s u r s a t l a r ı n ı a t a r a q q a ç ı r d ı l a r. M ü h a s i r ə y a r ı l d ı. O r d u b a d ş ə h ə r i - n ə e r m ə n i l ə r i n h ü c u m l a r ı n ı n Ə y l i s k ə n d i t ə r ə f ı n d ə n q a r ş ı s m m a l ı n m a s ı n - d a y e r l i ə h a l i y ə d i g ə r k ə n d l ə r i n, o c ü m l ə d ə n C a m a l ə d d i n, N e h r ə m, Y a y - c ı k ə n d l ə r i n i n s a k i n l ə r i d ə k ö m ə k e d i r d i. B ü t ü n i s t i q a m ə t l ə r d ə g e r i o t u r d u l a n e r m ə n i l ə r b ö y ü k i t k i l ə r v e r ə - r ə k q a ç ı r d ı l a r. A n c a q Z ə n g i b a s a r d a n ə f ə r ə d ə k ö l ə n v ə y a r a l a n a n o l - d u, h ə m ç i n i n t ü f ə n g v ə 2 p u l e m y o t i t i r d i l ə r c i i l a p r e l i n d ə «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i y a z ı r d ı : «A r a r a t q o ş u n l a r ı t a m a m i l ə r u h d a n d ü - ş ü b l ə r, f ə r a r i l i k ç o x a l ı b». Q e y d e t m ə k l a z ı m d ı r k i, a p r e l i n 9 - d a T i f l i s d ə Z a q a f q a z i y a r e s

79 p u b l i k a l a r ı n m k o n f r a n s ı k e ç i r i l d i. K o n f r a n s d a A D R - d ə n Q. A ğ a y e v, O. K r i ç i n s k i, F. V ə k i l o v ; G ü r c ü s t a n R e s p u b l i k a s m d a n Y. G e g e ç k o r i, Q. L o r d k i n a n i d z e, Q. M a x a r a d z e ; E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s m d a n A. O h a - c a n y a n, T. B e k z a d y a n v ə S. X a ç a t u r y a n i ş t i r a k e d i r d i l ə r. A z ə r b a y c a n n ü - m a y ə n d ə l ə r i t ə k l i f e t d i l ə r k i, t ə k c ə Q a r a b a ğ d a d e y i l, O r d u b a d, N a x ç ı v a n v ə V e d i r a y o n u n d a d a h ə r b i t o q q u ş m a l a r d a y a n d ı r ı l s m. L a k i n e r m ə n i l ə r e t i r a z e t d i l ə r. Y ə q i n g ü m a n e t d i l ə r k i, h ə r b i ü ç t ü n l ü k o n l a r t ə r ə f ı n d ə d i r v ə y a x ı n g ü n l ə r d ə N a x ç ı v a n ı ə l ə k e ç i r ə c ə k l ə r. L a k i n o n l a r ı n i ş ğ a l ç ı n i y - y ə t l ə r i h ə y a t a k e ç m ə d i. B e l ə b i r f a k t i ş ğ a l ç ı n m i ç ü z ü n ü l a p a y d ı n g ö s t ə r i r : c i i l m a r - t m s o n u - a p r e l i n ə w ə l i n d ə N a x ç ı v a n a b e y n ə l x a l q k o m i s s i y a g ə l d i k d ə N a x ç ı v a n k ö n ü l l ü l ə r i h ə r b i ə m ə l i y y a t ı d a y a n d ı r d ı l a r, e r m ə n i l ə r i s ə y o x. X I o r d u t ə r ə f m d ə n A z ə r b a y c a n D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı h ö k u - m ə t i n i n z o r l a d e v r i l m ə s i n d ə n v ə A z ə r b a y c a n d a s o v e t h a k i m i y y ə t i n i n e l a n o l u n m a s ı n d a n i s t i f a d ə e d ə n d a ş n a k l i d e r l ə r i N a x ç ı v a n ı A z ə r b a y - c a n d a n q o p a r t m a q ü ç ü n d a h a b i r c ə h d e d i r l ə r c i i l m a y ı n o r t a - l a r m d a b o l ş e v i k q o ş u n l a r ı t ə r ə f ı n d ə n Q a r a b a ğ d a n s ı x ı ş d ı r ı l a n D r o v ə N i j d e n i n q u l d u r d ə s t ə l ə r i Z ə n g ə z u r a g ə l i r l ə r. N i z a m i e r m ə n i q o ş u n l a r ı - n ı n h ü c u m u q a r ş ı s m d a K a l b a l ı x a n m v ə X ə l i l b ə y i n d ə s t ə l ə r i Ş a h t a x t ı s t a n s i y a s m a d ə k g e r i ç ə k i l m ə l i o l u r l a r. A m a n s ı z d ö y ü ş l ə r d ə n s o n r a e r m ə n i q u l d u r d ə s t ə l ə r i Ş ə r u r a d a x i l o l d u v ə y e r l i ə h a l i n i q ə d d a r c a s ı n a q ı r d ı l a r. T u t d u q l a r ı ə r a z i d ə o n l a r y e r l i ə h a l i y ə q a r ş ı a m a n s ı z t e r r o r a b a ş l a d ı l a r. B u h ə r ə k ə t l ə r i i l ə o n l a r A z ə r - b a y c a n m b o l ş e v i k i ş ğ a l ı ş ə r a i t i n d ə ö z l ə r i n i n s ə r s ə m p l a n l a r m ı h ə y a t a k e - ç i r m ə k ü ç ü n m a k s i m u m ü s t ü n l ü k ə l d ə e t m ə k, v ə z i y y ə t d ə n i s t i f a d ə e d ə - r ə k b u ə r a z i l ə r i b o ş a l t m a q m ə q s ə d i i l ə m ü s ə l m a n l a r ı n ə k s ə r i y y ə t i n i q ı r - m a q, s o n r a d a n b u r a y a e r m ə n i l ə r i k ö ç ü r m ə k n i y y ə t i n d ə i d i l ə r. B i r ç o x N a x ç ı v a n k ə n d l ə r i d a ş n a k l a r m v ə h ş i q ı r ğ m ı n d a n c a n l a r m ı q u r t a r m a q ü ç ü n İ r a n a - C ə n u b i A z ə r b a y c a n a q a ç ı r d ı l a r. E l ə b u v a x t X I o r d u N a x ç ı v a n a y a x m l a ş ı r d ı c i i l i y u n u n d ə k o m a n d i r L e v a n d o v s k i İ r a n l a s ə r h ə d ə ç ı x m a q ü ç ü n h a z ı r l ı q ə m r i v e r - d i, h ə r b i h i s s ə l ə r N a x ç ı v a n - C u l f a - O r d u b a d x ə t t i n ə ç ı x m a l ı i d i l ə r. D i l i c a n i s t i q a m ə t i n d ə d a ş n a k h ə r b i h i s s ə l ə r i ü ç p o l k u n t ə r k i b i n d ə h ü c u m a k e ç i b U z u n t a l a, L a l a k ə n d, T a t l ı v ə s. k ə n d l ə r i t u t d u l a r. D a ş n a k n i z a m i q o ş u n u g e n e r a l B a q d a s a r o v u n k o m a n d a n l ı ğ ı a l t ı n d a b i r l ə ş m i ş d i, n u n a g ə l d i. İ y u l u n 7 - d ə X I o r d u n u n G o r u s k ə n d i n d ə y e r l ə ş ə n s ə h r a ş t a - b m a t ü r k z a b i t l ə r i g ə l ə r ə k N a x ç ı v a n a h ə r ə k ə t e d ə n d a ş n a k q o ş u n l a r ı n a q a r ş ı b i r g ə v u r u ş m a ğ ı t ə k l i f e t d i l ə r. B u m ə l u m a t l a r ı a l a n L e v a n d o v s k i ə m r v e r d i : «T ü r k h ə r b i h i s s ə l ə - r i n ə m ü n a s i b ə t d ə, ə n y a x ş ı q o n ş u l u q m ü n a s i b ə t l ə r i v ə s ı x ə l a q ə l ə r s a x - l a m a q l a, M ə r k ə z d ə n g ö s t ə r i ş a l a n a q ə d ə r E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı n a q a r ş ı o n l a r a f ə a l y a r d ı m d a n ç ə k i n m ə k l a z ı m d ı r» c i d i v i z i y a n m r ə i s i Ş t e y q e r ə G o r u s r a y o n u n u ə l d ə s a x l a m a q, İ r ə v a n v ə... N a x ç ı v a n t ə r ə f - d ə n b ü t ü n y o l l a r ı t ə m i n e t m ə k ə m r o l u n m u ş d u. Y ə n i ö z ü n ü n s t r a t e j i v ə - z i f ə s i n i y e r i n ə y e t i r ə n b o l ş e v i k r ə h b ə r l i y i n a x ç ı v a n l ı l a r a k ö m ə k e t m ə y ə c ə h d g ö s t ə r m i r d i, b u n u t ü r k k o m a n d a n l ı ğ ı n m ö h d ə s i n ə b u r a x m ı ş d ı. İ y u l u n s o n u n d a D r o G o r u s r a y o n u n d a a v a n t ü r a y a ə l a t d ı. B a - z a r k ə n v ə A n g e l a u t k ə n d l ə r i ə r a z i s i n d ə b o l ş e v i k h ə r b i h i s s ə l ə r i n ə h ü c u m e d ə n d a ş n a k l a r m ü ə y y ə n v a x t N a x ç ı v a n l a G o r u s u n ə l a q ə s i n i k ə s d i l ə r. L a k i n t e z l i k l ə g ə l i b ç a t a n X I o r d u n u n c i a t ı c ı d i v i z i y a s ı o n l a r ı b ü t ü n - l ü k l ə d a r m a d a ğ ı n e t d i. H ə m i n d i v i z i y a n m r ə i s i N e s t e r o v s k i ö z q o ş u n - l a r ı n a v e r d i y i 1 1 a v q u s t c i i l t a r i x l i ə m r i n d ə q e y d e d i r d i : «G o r u s - E n l e l y a y u r d r a y o n u n d a m ə ğ l u b e d i l m i ş d a ş n a k q u l d u r d ə s t ə l ə r i n i n ə s a s h i s s ə l ə r i d a ğ ı d ı l m ı ş d ı r v ə y a l n ı z D r o v ə N i j d e n i n d ə s t ə l ə r i n i n q a l ı q l a r ı K ü ş i b u l a q r a y o n u n d a q r u p l a ş ı r d ı l a r» c i i l i y u l u n d ə b o l ş e v i k s ü v a r i l ə r i K o t l y a y e v v ə S t u r n o - v u n k o m a n d a n l ı ğ ı a l t ı n d a N a x ç ı v a n a d a x i l o l d u l a r. N a x ç ı v a n m b o l ş e v i k q o ş u n l a r ı t ə r ə f ı n d ə n t u t u l m a s ı o n l a r ı n A z ə r b a y c a n d a k ı h ə r b i k a m p a n i - y a s ı n ı n q a n u n a u y ğ u n n ə t i c ə s i i d i. Q e y d e t m ə k l a z ı m d ı r k i, b u ş ə h ə r i n t u - t u l m a s m m z ə r u r i l i y i H ə r b i - İ n q i l a b Ş u r a s ı n m X I o r d u y a h ə l ə c i i l i n m a y m d a g ö n d ə r i l m i ş ə m r i n d ə q e y d e d i l m i ş d i. S o n r a, i y u n d a İ r ə v a n d a R S F S R n ü m a y ə n d ə s i n i n d a ş n a k h ö k u m ə t i i l ə E r m ə n i s t a n v ə A z ə r b a y - c a n S S R a r a s ı n d a k ı m ü b a h i s ə l i r a y o n l a r h a q q ı n d a a p a r d ı ğ ı n ə t i c ə s i z d a - n ı ş ı q l a r b a ş a ç a t d ı. İ y u n u n d a G. K. O r c o n i k i d z e V. İ. L e n i n v ə G. V. Ç i ç e r i n ə g ö n - d ə r d i y i t e l e q r a m d a q e y d e d i r d i k i, «N a x ç ı v a n a r t ı q b i r n e ç ə a y d ı r k i, ü s - y a n ç ı m ü s ə l m a n l a r m ə l i n d ə d i r. B ü t ö v l ü k d ə, m ə n c ə A z ə r b a y c a n m n ü m a - y ə n d ə s i n i M o s k v a y a ç a ğ ı r m a q v ə o n u n l a b i r l i k d ə A z ə r b a y c a n v ə E r - m ə n i s t a n a a i d m ü b a h i s ə l i m ə s ə l ə l ə r i h ə l l e t m ə k l a z ı m d ı r».3 Ö z q o ş u n l a r ı q a r ş ı s ı n a N a x ç ı v a n ı v ə Z ə n g ə z u r u t u t m a q v ə z i f ə s i o n u n ş t a b ı D i l i c a n d a y e r l ə ş i r d i. Z ə n g i b a s a r ı d a r m a d a ğ m e t d i k d ə n s o n r a N a x ç ı v a n a h ə r ə k ə t e t m ə k m ə q s ə d i l ə D ə v ə l i k ə n d i n ə i r ə l i l ə d i l ə r. L a k i n t ü r k o r d u s u N a x ç ı v a n d i y a r ı n ı q ı r ğ ı n d a n q u r t a r d ı. İ y u n u n s o n u n d a t ü r k l ə r i n B ə y a z i d d i v i z i y a s ı n ı n 9 m i n l i k h i s s ə l ə r i C a v i d b ə y i n k o m a n d a n l ı ğ ı a l t m d a N a x ç ı v a n d i y a r m ı n ə r a z i s i n ə d a x i l o l d u l a r v ə i y u - l u n 2 - d ə d i v i z i y a n ı n ö n h i s s ə s i ( 3 m i n n ə f ə r ) Ş a h t a x t ı - N a x ç ı v a n r a y o MHTepHaunoHajibHaii nomomj> X I A p m h h b öopböe 3a noöeay c o b c t c k o h BjıacTH b A3ep6aiwacaHe. floıcymehtbi h MaTepnanw, rr. B., 1989, c HırrepHaıiHOHajiBHaH n o M o m b XI A p m h h b 6opı.6e 3a noöe^y c o b c t c k o h Bjıacra b A 3e p 6 ahaacahe. /l,ok>mchtbi h M ateph ajn.ı, rr. B., 1989, c /Jhc. KyjnıeB. Bopı>6a k o m m v h h c th h s c k o h napran 3a ocymectbjiemıe jic h h h h c k o h nojih TH K H b A r5cp6aitıı>k ah C, Baıcy, 1970, c

80 q o y a n b o l ş e v i k l ə r d a ş n a k l a r ı n r a z ı l ı ğ ı n ı g ö z l ə m ə d ə n «N a x ç ı v a n ı n a z a d n ı n b i r h i s s ə s i n ə ç e v r i l ə n N a x ç ı v a n y e n i d ə n ö z ü n ü n ç o x ə s i r l i k r e g i o n a l e d i l m ə s i» h a q q ı n d a ə m r v e r d i l ə r. X I o r d u h i s s ə l ə r i n ə ə m r v e r i l m i ş d i k i, s ə r h ə d i k e ç m ə k b e l ə l a z ı m g ə l s ə d a ş n a k l a r ı a m a n s ı z c a s ı n a m ə h v e t s i n l ə r. D a ş n a k l a r ı n N a x ç ı v a n a y ü r ü ş p l a n ı i f l a s a u ğ r a d ı. B e l ə l i k l ə, c i i l i y u l u n d ə N a x ç ı v a n a s o v e t h ö k u m ə t i g ə t i - r i l d i, l a k i n b u h ö k u m ə t y a l n ı z N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n d ə v ə o n u n ə t r a f ı n d a f ə a l i y y ə t g ö s t ə r i r d i. E l ə h ə m i n g ü n t ə r k i b i n ə M. B ə k t a ş o v, Q. S ə l i m o v, A. K a z ı m o v, F. M a h m u d b ə y o v v ə Q. B a b a y e v i n d a x i l o l d u ğ u N a x ç ı v a n İ n q i l a b K o m i t ə s i s o v e t h ö k u m ə t i n i n q u r u l m a s ı n ı e l a n e t d i. N a x ç ı v a n A z ə r b a y c a n S S R, o n u n v a s i t ə s i l ə d ə R S F S R i l ə m ö h k ə m h ə r b i - i q t i s a d i i t t i f a q d a o l a n S o v e t S o s i a l i s t R e s p u b l i k a s ı e l a n e d i l d i c i i l a v q u s t u n d ə X I o r d u n u n c i a t ı c ı d i v i z i y a s ı E r m ə - n i s t a n l a s ə r h ə d x ə t t i n i b a ğ l a d ı. D a ş n a k q u l d u r d ə s t ə l ə r i n i n q a l ı q l a r ı m ə h v e d i l i r d i. B u n u n l a b e l ə N a x ç ı v a n d a h ə l ə d ə 8 m i n ə q ə d ə r t ü r k ə s g ə r i q a l - m ı ş d ı, i n q i l a b k o m i t ə s i n i n t ə r k i b i n d ə k o m a n d a n l ı ğ ı n m n ü m a y ə n d ə s i C a v i d b ə y v a r i d i. N a x ç ı v a n d i y a r ı n m m ə r k ə z i n d ə m ö h k ə m l ə n ə n b o l ş e - v i k l ə r ö z t ə s i r d a i r ə l ə r i n i g e n i ş l ə n d i r i r, e y n i z a m a n d a t ə d r i c ə n ö z l ə r i n ə m ə x s u s c ə z a t ə d b i r l ə r i g ö r ü r d ü l ə r c i i l a v q u s t u n s o n u n d a N a x ç ı - v a n İ n q i l a b K o m i t ə s i n i n q ə r a r ı i l ə M i l l i K o m i t ə n i n k e ç m i ş ü z v l ə r i h ə b s o l u n u b B a k ı y a g ö n d ə r i l d i l ə r. O c ü m l ə d ə n C ə f ə r q u l u x a n v ə R ə h i m x a n N a x ç ı v a n s k i l ə r. R ə h i m x a n ı n o ğ l u T ə b r i z d ə y a ş a y a n İ s g ə n d ə r x a n d a N a x ç ı v a n d a n s ü r g ü n e d i l d i. N a x ç ı v a n d i y a r m ı n f a k t i k i b a ş ç ı s ı K ə l b a l ı x a n N a x ç ı v a n s k i d ə v ə t ə n i t ə r k e t m ə l i o l d u.1 A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n b i r ç o x g ö r k ə m l i x a d i m l ə r i, y e r l i i n z i b a t i i d a r ə l ə r i n m ə m u r l a r ı v ə z a b i t l ə r b o l ş e v i k l i d e r l ə r i t ə r ə f m d ə n N a x ç ı v a n d a c ə z a y a m ə r u z q a l d ı l a r, m ə h v e d i l d i l ə r. A v q u s t d a b o l ş e v i k l ə r d a ş n a k l a r ı Ş a h t a x t ı d a n, s e n t y a b r - o k t y a b r - d a i s ə b ü t ü n O r d u b a d q ə z a s m d a n q o v d u l a r. Ş ə r u r q ə z a s ı c i i l i n d e - k a b r ı n d a b o l ş e v i k l ə r t ə r ə f ı n d ə n t u t u l d u. A v q u s t d a İ r ə v a n d a o l a n p o l - k o v n i k S t o k s e r m ə n i h ö k u m ə t i n ə b i l d i r d i k i, N a x ç ı v a n ı b ö l ş e v i k l ə r ə v e r - m ə k l ə o b ö y ü k s ə h v e t d i. m ü s t ə q i l l i y i n i i t i r d i. N a x ç ı v a n S S R - n i n y a r a n m a s ı i l ə N a x ç ı v a n ı n ə h ə - m i y y ə t l i h a d i s ə l ə r v ə d a ş n a k b a s q ı n l a r ı n a q a r ş ı q ə h r ə m a n m ü b a r i z ə l ə r l ə z ə n g i n m ü s t ə q i l i n k i ş a f d ö v r ü n ə s o n q o y u l d u. R e g i o n u n s i y a s i, i q t i s a d i, c o ğ r a f ı n a d i r l i y i h a k i m i y y ə t i n t e z - t e z d ə y i ş ə n x a r a k t e r i n i, d i y a r ı n s t a t u - s u n u ş ə r t l ə n d i r d i. B e l ə k i, h ə l ə i n d i y ə q ə d ə r ə l d ə o l u n a n ə d ə b i y y a t d a A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı m ö v c u d l u ğ u n u n x r o n o l o j i ç ə r ç i v ə s i n ə v ə r e g i o - n u n A D R - i n t ə r k i b i n d ə k i s t a t u s u n u m ü ə y y ə n l ə ş d i r ə n h ə m i n ç ə r ç i v ə l ə r ə h e ç b i r m ü n a s i b ə t b i l d i r i l m ə m i ş d i r. B i z ə e l ə g ə l i r d i k i, A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı - N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u t a r i x i z ə n c i r i n d ə i k i a n ı d ə q i q l ə ş d i r m ə k l a z ı m d ı r. B i r i n - c i s i, N a x ç ı v a n d a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n ö z ü n ü n x ü s u s i s t a t u s u v a r i d i. G e n e r a l - q u b e r n a t o r C ə m i l l i n s k i n i n h a k i m i y y ə t i b u r a d a m ə h d u d i d i v ə h e ç b i r v ə c h l ə Q a r a b a ğ, Q a z a x v ə A D R - i n d i g ə r g e n e r a l - q u b e r n a t o r - l u q l a r m m s ə l a h i y y ə t v ə h ü q u q l a r ı i l ə m ü q a y i s ə e d i l ə b i l m ə z d i. Y e r l i f e o - d a l ə y a n l a r m m g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n h a k i m i y y ə t v ə s ə l a h i y y ə t l ə r i n i m ə h d u d l a ş d ı r m a q c ə h d l ə r i n ə A D R h ö k u m ə t i ç o x z ə i f r e a k s i y a v e r i r d i. B i z ə e l ə g ə l i r k i, A D R b u r a d a f o r m a l n ü m a y ə n d ə r o l u n d a ç ı x ı ş e d i r d i. İ k i n c i s i, K ə l b a l ı x a n v ə o n u n t ə r ə f d a r l a n m n s ə y l ə r i n ə t i c ə s i n d ə N a x ç ı v a n d a k ı g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u q c i i l i n m a r t ı n d a f a k t i k i o l a - r a q l ə ğ v e d i l m i ş v ə N a x ç ı v a n y e n i d ə n d ö v l ə t m ü s t ə q i l l i y i q a z a n m ı ş d ı. T ə s a d ü f ı d e y i l d i r k i, o g ü n l ə r d ə N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, V e d i b a s a r v ə O r d u b a d r a y o n u n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n i c l a s ı «q ə t i o l a r a q A D R - ə b i r l ə ş m ə k» c ə h d i n i i f a d ə e d i r d i, y ə n i d i y a r ı n A z ə r b a y c a n t ə r k i b i n d ə o l m a s ı n ı n f o r m a l l ı ğ ı r e - g i o n u n b ü t ü n ə h a l i s i t ə r ə f ı n d ə n h i s s e d i l i r d i. L a k i n N a x ç ı v a n S S R - i n e l a n o l u n m a s ı b e l ə h ə l ə b i r n e ç ə a y h a k i - m i y y ə t d ə q a l a n d a ş n a k l a r ı n d i y a r ı ö z x e y i r l ə r i ü ç ü n q o p a r m a q k i m i s ə r - s ə m ü m i d l ə r i n i ü z m ə m i ş d i. R e g i o n u n s t a t u s u n u q ə t i s u r ə t d ə m ü ə y y ə n - l ə ş d i r ə n h a d i s ə l ə r y a x ı n l a ş ı r d ı. A.Hacıyev. Qars və Araz-Türk Respublikalarının tarixindən, Bakı, 1994, s B e l ə l i k l ə, c i i l i n i y u l - d e k a b r m d a b ü t ü n N a x ç ı v a n d i y a r ı b o l - ş e v i k l ə r t ə r ə f m d ə n i ş ğ a l e d i l d i v ə m ü v ə q q ə t i o l a r a q s o v e t r e s p u b l i k a l a r ı - n a q e y r i - m ü ə y y ə n d ö v l ə t s u v e r e n l i y i v e r i l d i. B ö y ü k b o l ş e v i k i m p e r i y a s ı - 1 Əldə olan məlumata görə Cəfərqulu xan və Rəhim xan güllələnməmiş. Rusiya qarşısında xidmətləri nəzərə alınmaqla ömürlük həbsə məhkum edilmiş və Şuşa həbsxanasında mehtər işləmiş, 1943-cü ildə elə burada acından ölmüşlər. Kəlbalı xan Cənubi Azərbaycana mühacirət etmiş, sonra İstanbul və Tehranda yaşamış, mühacirətdə Azərbaycan milli demokratik hərəkatmm xadimləri ilə əməkdaşlıq etmişdir (Bax: K. Rəhimov, S.Sadıxov, Göstərilən əsəri, s.82)

81 İNGİLİSLƏRİN BÖLGƏLƏRLƏ BAĞLI MÖVQEYİNDƏKİ ZİDDİYƏTLƏR b a y c a n l ı l a r c i d d i m ü q a v i m ə t g ö s t ə r d i l ə r.4 D ə m i r ç i k ə n d i y a x ı n l ı ğ ı n d a i l k t o q q u ş m a o l d u, o ə l ə k e ç i r i l ə r ə k d a ğ ı l d ı v ə q a r ə t e d i l d i. K ə l b a l ı x a n ı n n ə f ə r l i k d ə s t ə s i n i n k ö m ə y ə g ə l m ə s i i l ə a z ə r b a y c a n l ı l a r h ü c u m a k e ç i b B ü t ö v l ü k d ə G ü n e y Q a f q a z ı, x ü s u s i l ə d ə Ş i m a l i A z ə r b a y c a n ı ö z l ə - r i n i n n ü f u z d a i r ə l ə r i n ə k e ç i r m ə y ə, R u s i y a v ə T ü r k i y ə n i b u r a d a n s ı x ı ş d ı r - m a ğ a ç a l ı ş a n Q ə r b d ö v l ə t l ə r i, i l k n ö v b ə d ə i s ə İ n g i l t ə r ə v ə A B Ş b u d ö v r - d ə y a r a n m ı ş y e r l i ş ə r a i t d ə n i s t i f a d ə e d ə r ə k N a x ç ı v a n v ə Z ə n g ə z u r b ö l g ə - l ə r i n d ə t ə s i r l ə r i n i a r t ı r m a ğ a c ə h d l ə r g ö s t ə r i r d i l ə r. B u c ə h d l ə r e r m ə n i l ə r i n h ə m i n b ö l g ə l ə r i ə l ə k e ç i r m ə k n i y y ə t l ə r i i l ə ü s t - ü s t ə d ü ş d ü y ü n d ə n o n l a r b i r - b i r l ə r i n d ə n q a r ş ı l ı q l ı s u r ə t d ə f a y d a l a n m a ğ a ç a l ı ş ı r d ı l a r. B i r i n c i d ü n y a m ü h a r i b ə s i b a ş a ç a t d ı q d a n s o n r a b ö l g ə l ə r d ə m ö h - k ə m l ə n m ə k s a h ə s i n d ə i l k t ə ş ə b b ü s ü b i r s ı r a s ə b ə b l ə r ə g ö r ə i n g i l i s l ə r ə l ə a l d ı l a r v ə b u m ə q s ə d l ə d ə m ü x t ə l i f v a s i t ə l ə r l ə e r m ə n i l ə r d ə n i s t i f a d ə e t - m ə y ə b a ş l a d ı l a r. Y e r i g ə l m i ş k ə n b u d ö v r d ə E r m ə n i s t a n ı d ə s t ə k l ə y ə n B ö - y ü k B r i t a n i y a h ö k u m ə t i n i n e r m ə n i l ə r ə m ü n a s i b ə t i b i r m ə n a l ı o l m a m ı ş d ı. B u n u ö z h ö k u m ə t i n i n c i i l d e k a b r ı n 9 - d a k e ç i r i l ə n i c l a s ı n d a «E r - m ə n i s t a n F r a n s a y a v e r i l m ə l i d i r, ç ü n k i b a ş q a h e ç k ə s b u q e y r i - a d i d ə r ə - c ə d ə q e y r i - c a z i b ə d a r i n s a n l a r l a n ə i s ə e t m ə k i s t ə m i r ))1 s ö y l ə y ə n K e r z o - n u n h ə m d ə «d ü n y a m ü h a r i b ə s i b a ş l a n d ı q d a n s o n r a ə l a h ə z r ə t h ö k u m ə t i - n i n b a ş l ı c a m ə q s ə d i e r m ə n i l ə r i n a z a d e d i l m ə s i d i r»2 d e m ə s i n d ə n d ə g ö r - m ə k o l a r. B ö y ü k B r i t a n i y a h ö k u m ə t i h ə r b i k a b i n ə s i n i n L. C o r c u n i ş t i r a k ı i l ə k e ç i r i l ə n i c l a s m d a ( 1 2 d e k a b r c i i l ) Z a q a f q a z i y a h a q q m d a m ə s ə - l ə n i n m ü z a k i r ə s i z a m a m B a ş n a z i r i n r e g i o n a g e n i ş m i q d a r d a s i l a h l ı q ü v - v ə l ə r g ö n d ə r i l m ə s i n i n z ə r u r i l i y i n ə v ə o n l a r ı n b u r a d a s a x l a m l m a s ı n a ş ü b - h ə i l ə y a n a ş d ı ğ ı a ş k a r l a n d ı. L a k i n b u n a b a x m a y a r a q c u i l i n y a n v a - r m d a N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n ə ç o x a z m i q d a r d a i n g i l i s h ə r b i q ü v v ə l ə r i g ə t i r i l - d i. B u n u n l a e y n i v a x t d a E r m ə n i s t a n m q o ş u n h i s s ə l ə r i k e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n m b i r s ı r a y e r l ə r i n i t u t a r a q N a x ç ı v a n a d o ğ r u i r ə l i l ə m ə k i s - t ə y i r, h ə m b u b ö l g ə d ə, h ə m d ə Z ə n g ə z u r d a d i n c m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i q ı - r ı r, o n u q o v a r a q b u r a d a e r m ə n i l ə r i y e r l ə ş d i r i r d i l ə r. E r m ə n i l ə r c i i l i n d e k a b r ı n d a Z ə n g i b a s a r v ə q i s m ə n d ə V e d i b a s a r ə r a z i l ə r i n i ə l ə k e ç i r - d i k d ə n s o n r a ( ü m u m i y y ə t l ə, o n l a r ı n c i i l i n d e k a b r ı i l ə c u i l i n i y u l u a r a s m d a k ı m ü d d ə t d ə k e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n ı n a z ə r b a y c a n l ı - l a r y a ş a y a n y e r l ə r i n ə t ə ş k i l e t d i k l ə r i b e ş b ö y ü k h ü c u m d a n b i r i n c i s i n i n n ə t i c ə s i n d ə ) p o l k o v n i k D o l u x a n o v u n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə Ş ə r u r a s o x u l d u l a r.3 Ş ə r u r ə h a l i s i ə w ə l c ə e r m ə n i l ə r ə q a r ş ı ç ı x m a d ı. L a k i n o n l a r ı d u z - ç ö r ə k l ə q a r ş ı l a y a n S ə d ə r ə k k ə n d i n i n n ü m a y ə n d ə s i g ü l l ə l ə n d i k d ə n, 6 0 n ə - f ə r i s ə h ə b s e d i l ə r ə k İ r ə v a n a g ö n d ə r i l d i k d ə n, D o l u x a n o v u n d ə s t ə l ə r i n i n Ş ə r u r q ə z a s ı n m i ç ə r i l ə r i n ə d o ğ r u i r ə l i l ə d i k l ə r i n i g ö r d ü k d ə n s o n r a a z ə r e r m ə n i l ə r i D ə m i r ç i d ə n, «Q u r d Q a p ı l a r ı» n d a n q o v a r a q A r a z d ə y ə n s t a n - s i y a s ı n a d ə k t ə q i b e t d i l ə r.5 A r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə ö z ə k s i n i t a p a n v ə a z ə r - b a y c a n l ı l a r m e r m ə n i l ə r ə q a r ş ı q ə h r ə m a n c a s m a v u r u ş m a l a r m a s ü b u t o l a b i l ə c ə k b e l ə b i r f a k t ı b u r a d a q e y d e t m ə k l a z ı m g ə l i r : Ş ə r u r s a k i n i M ə ş ə d i Ə l ə s g ə r y e r l i ə h a l i d ə n x e y l i s i l a h l ı q ü v v ə t ə ş k i l e d i b 1 5 g ü n e r m ə n i l ə r l ə v u r u ş a r a q o n l a r a d i v a n t u t m u ş d u ; d ü ş m ə n l ə r 1 5 g ü n d ə m e y i d l ə r i n v ə y a r a l ı l a r ı n y ı ğ ı l m a s ı i l ə m ə ş ğ u l o l m u ş d u l a r.6 S ö z g ə l i ş i q e y d e d ə k k i, b i r a z s o n r a C ə n u b - Q ə r b i A z ə r b a y c a n q o ş u n l a r ı n m k o m a n d a n ı v ə h ə m i n m a h a l ı n g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n u n k ö m ə k ç i s i B. N a x ç ı v a n s k i n i n v ə s a d ə t i - l ə Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n m e r m ə n i l ə r d ə n a z a d e d i l m ə s i n d ə f ə r q l ə n ə n l ə r A D R h ə r b i n a z i r l i y i B a ş q ə r a r g a h m ı n c u i l 2 9 m a r t t a r i x l i, s a y - l ı ə m r i n ə ə s a s ə n r ü t b ə l ə r i a r t ı r ı l m a q l a m ü k a f a t l a n d ı r ı l d ı l a r.7 B ö l g ə n i d i n c y o l l a t u t m a ğ a m ü v ə f f ə q o l m a y a n v ə N a x ç ı v a n, Ş ə - r u r m a h a l l a r ı n ı n a r t ı q e r m ə n i l ə r ə i n a n m a y a n a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n g ü c l ü s i l a h l ı m ü q a v i m ə t i i l ə q a r ş ı l a ş a n D o l u x a n o v A r a z d ə y ə n s t a n s i y a s ı y a x ı n l ı ğ m d a k ı q a r ı ş ı q e t n i k t ə r k i b ə m a l i k o l a n D ə v ə l i k ə n d i n d ə d a y a n - d ı. O b u r a d a n N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r ü z ə r i n ə n ö v b ə t i h ü c u m h a z ı r l a s a d a, u ğ u r s u z l u q l a r m a g ö r ə k o m a n d a n l ı q d a n k ə n a r l a ş d ı r ı l d ı. E r m ə n i l ə r ü z ə r i n d ə k i Ş ə r u r q ə l ə b ə s i n d ə n s o n r a N a x ç ı v a n d a y e n i - d i k t a t u r a h ö k u m ə t i y a r a d ı l d ı ğ ı e l a n o l u n d u.8 M ö v c u d g ə r g i n v ə z i y y ə t, A D R - l ə g e n i ş ə l a q ə l ə r i n q e y r i - m ü m k ü n l ü y ü v ə s. s ə b ə b l ə r ə g ö r ə b u h ö - k u m ə t İ r a n l a b i r b a ş a m ü n a s i b ə t l ə r y a r a t m a ğ a c ə h d l ə r g ö s t ə r d i. T ə b r i z ə - v ə l i ə h d ə b u v i l a y ə t i ö z t ə b ə ə l i y i n ə q ə b u l e t m ə k x a h i ş i i l ə m ü r a c i ə t o l u n d u. V ə l i ə h d b u b a r ə d ə T e h r a n a m ə l u m a t v e r d i k d ə n v ə m ü ə y y ə n m ə s l ə h ə t l ə ş m ə l ə r a p a r d ı q d a n s o n r a t ə r k i b i n d ə i k i f a r s v ə i k i e r m ə n i o l a n b i r n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n y a n ı n a g ö n d ə r d i. L a - k i n C ə f ə r q u l u x a n m N a x ç ı v a n - Ş ə r u r d a i r ə s i n i n i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a - t o r u n a y o l l a d ı ğ ı c u i l 2 6 f e v r a l t a r i x l i m ə k t u b d a d a g ö r ü n ü r k i, İ r a n l a y a x m l a ş m a q c ə h d l ə r i O s m a n l ı q o ş u n l a r m m g e t m ə s i n d ə n s o n r a b ö l g ə ü ç ü n e r m ə n i l ə r t ə r ə f m d ə n y a r a d ı l a n t ə h l ü k ə d ə n v ə o n u n A D R - d ə n t ə c r i d o l u n m a s ı n d a n i r ə l i g ə l m i ş d i.9 V ə i n d i i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a - t o r u n d a n m a h a l ı n a n a t o r p a q l a - A z ə r b a y c a n l a b i r l ə ş m ə s i ü ç ü n ş ə r a i t y a r a d ı l m a s ı x a h i ş o l u n u r d u. Q e y d e t m ə k l a z ı m d ı r k i, b ü t ü n b u m ü d d ə t d ə e r m ə n i q u l d u r d ə s - t ə l ə r i t ə r ə f ı n d ə n a z ə r b a y c a n l ı l a r a q a r ş ı ç o x l u v ə h ş i l i k l ə r e d i l d i. B u b a r ə - d ə N a x ç ı v a n v ə O r d u b a d s a k i n l ə r i a d m d a n A D R - i n D İ N - n ə g ö n d ə r i l ə n c i i l 2 8 d e k a b r t a r i x l i t e l e q r a m d a d e y i l i r d i k i, İ r ə v a n d a n 2 5 m i n l i k e r m ə n i q ü w ə s i S ə d ə r ə y i k e ç ə r ə k 8 m ü s ə l m a n k ə n d i n i m ü h a s i r ə e t m i ş, s i - 161

82 l a h l a r ı a l m ı ş d ı r.10 N a x ç ı v a n v ə Ş o r u r ə h a l i s i İ r a n a q a ç m a ğ a h a z ı r l a ş ı r, n ə f ə r d ə n a r t ı q a d a m A r a z ı k e ç ə r k ə n t ə l ə f o l m u ş d u r. Z ə n g ə z u r e r m ə - n i l ə r i b i z ə h ü c u m e t m i ş l ə r ; ə g ə r İ r ə v a n q u b e r n i y a s m a k ö m ə k g ö n d ə r m ə - s ə n i z, o e r m ə n i l ə r i n h ü c u m u n d a n m ə h v o l a c a q d ı r.11 «A 3e p 6a H A > K a H» q ə z e t i n i n c u i l 7 y a n v a r t a r i x l i s a y m d a d ə r c o l u n a n «E r m ə n i q u l d u r d ə s t ə l ə r i n i n v ə h ş i l i k l ə r i» a d l ı m ə q a l ə d ə Z ə n g ə - z u r v ə O r d u b a d m ü s ə l m a n l a r m ı n n ü m a y ə n d ə s i n i n c ə s a r ə t l ə A n d r a n i k i n q u l d u r d ə s t ə l ə r i n i n o d l u m ü h a s i r ə s i n d ə n k e ç i b c u i l y a n v a r ı n 4 - d ə B a k ı y a b ə z i s ə n ə d l ə r v ə m ə l u m a t l a r g ə t i r m ə s i q e y d o l u n u r d u. M ə q a l ə d ə m ı n ö l d ü r ü l d ü y ü n ü, A r a z m s o y u q s u l a r ı n d a d o n d u q l a r m ı, M a k u y a v ə İ r a n ı n d i g ə r b ö l g ə l ə r i n ə q a ç d ı q l a r ı n ı q e y d e d i r d i. O, A z ə r b a y c a n p a r l a - m e n t i n i n b ü t ü n ü z v l ə r i n i i r ə v a n l ı q a r d a ş l a r ı n m ç ı x ı l m a z v ə z i y y ə t i n ə n ə - z ə r y e t i r m ə y ə, k i ç i k x a l q l a r m h ü q u q l a r ı n ı e l a n e d ə n m ü t t ə f ı q d ö v l ə t l ə r i n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i i s ə x i l a s k a r l ı q d a b u l u n m a ğ a s ə s l ə y i r d i. B ö l g ə d ə e r m ə n i l ə r i n t ö r ə t d i k l ə r i d ə h ş ə t l ə r i n m i q y a s ı n ı n v ə c o ğ r a - f ı y a s m ı n g e n i ş l ə n d i y i, a z ə r b a y c a n l ı l a r l a o n l a r a r a s ı n d a s i y a s i - h ə r b i q a r - ş ı d u r m a n ı n k ə s k i n l ə ş d i y i b i r ş ə r a i t d ə i n g i l i s l ə r b u ə r a z i l ə r d ə m ü v ə q q ə t i b i t ə r ə f z o n a y a r a t d ı q l a r m ı e l a n e t d i l ə r. Ə v v ə l c ə m a y o r H i b b o n Z ə n g ə z u r e r m ə n i l ə r ə x a s k e y f ı y y ə t ə v ə ü s u l a s ü b u t o l a n b e l ə b i r f ı k i r s ö y l ə n i l i r d i q ə z a s ı n d a n N a x ç ı v a n a g ə l d i, b ö l g ə d ə k i v ə z i y y ə t i n i n g i l i s a l i k o m a n d a n - k i, b ü t ü n b u v ə h ş i l i k l ə r i t ö r ə d ə n A n d r a n i k m ü s ə l m a n l a r a b u n l a r ı i n g i l i s - l ə r i n ə m r i i l ə e t d i y i n i b i l d i r i r d i.12 H ə m i n n ü m a y ə n d ə n i n g ə t i r d i y i m ə k t u b l a r d a n b i r i n d ə O r d u b a d m ü s ə l m a n l a r m m f a c i ə l ə r i n d ə n b ə h s o l u n u r, Z ə n g ə z u r u n Ə l d ə r ə, N ü v ə d i, O x ç u, Ş a b a d ı n, Q a r a ç i m ə n, T e y v ə s. a z ə r b a y c a n l ı k ə n d l ə r i n i n e r m ə n i l ə r t ə r ə f ı n d ə n q a r ə t e d i l d i y i, o n l a r m ə h a l i s i n i n m ü ə y y ə n h i s s ə s i n i n b i r t ə h ə r q u r t u l a r a q O r d u b a d a v ə İ r a n a g e t d i y i, h ə r g ü n o n l a r l a a d a m ı n s o y u q - d a n v ə a c l ı q d a n ö l d ü y ü, y e r l i c a m a a t m d a v ə z i y y ə t i n i n y a x ş ı o l m a d ı ğ ı, l ı ğ m ı n q ə r a r g a h ı n d a a y d ı n l a ş d ı r ı l m a s m a d ə k e r m ə n i l ə r ə v ə a z ə r b a y c a n l ı - l a r a t u t d u q l a r ı m ö v q e l ə r d ə d a y a n m a q h a q q m d a ə m r v e r d i.16 H a b e l ə d i - g ə r b i r m ü l a h i z ə y ə g ö r ə b u s ə f ə r d ə ə s a s m ə q s ə d l ə r d ə n b i r i d ə T ü r k - A r a z R e s p u b l i k a s ı n m i q t i s a d i v ə s i y a s i ş ə r a i t i, s i l a h l ı q ü v v ə l ə r i n i n d u r u m u i l ə t a n ı ş l ı q, o n u n T ü r k i y ə n i n h a k i m d a i r ə l ə r i i l ə m ü n a s i b ə t l ə r i n i n s ə c i y y ə v ə s ə v i y y ə s i n i a y d ı n l a ş d ı r m a q o l m u ş d u r c u i l y a n v a r m ə v v ə l l ə r i n d ə i k i n ə f ə r i n g i l i s z a b i t i T i f l i s d ə n N a x ç ı v a n a g ə l d i. O n l a r d a n b i r i L a u t e n y e r l ə r d ə k i v ə z i y y ə t l ə t a n ı ş o l - l a k i n e r m ə n i h ü c u m l a r m ı d ə f e t d i y i b i l d i r i l i r d i.13 B u r a d a s o n o l a r a q y a - d u q d a n s o n r a t ə r ə f l ə r a r a s ı n d a b a r ı ş ı q y a r a t m a q ü ç ü n y a n v a r ı n d ə z ı l ı r d ı k i, İ r ə v a n d a n Ş u ş a y a d ə k b i r m i l y o n m ü s ə l m a n ə z a b ç ə k i r, v a r - y o x d a n ç ı x ı r, h ə l a k o l u r. M ə k t u b m ü ə l l i f ı d i g ə r b ö l g ə l ə r d ə k i q a n q a r - d a ş l a r ı n d a n t ə c i l i k ö m ə k g ö s t ə r i l m ə s i n i x a h i ş e d i r, e r m ə n i q u l d u r l a r ı n ı n q a r ş ı s m ı a l a b i l ə c ə k q ü v v ə l ə r i n v a x t m d a ö z ü n ü y e t i r m ə y ə c ə k l ə r i t ə q d i r - d ə o n l a r m Z ə n g ə z u r v ə O r d u b a d m ü s ə l m a n l a r ı n ı u c d a n t u t m a q ı r m a q - d a n ç ə k i n m ə y ə c ə k l ə r i n i s ö y l ə y i r, b u b a r ə d ə q ə z e t l ə r d ə y a z m a ğ a, q o n ş u - l a r a, A v r o p a ö l k ə l ə r i n ə m ə l u m a t v e r m ə y ə ç a ğ ı r ı r d ı. O r d u b a d, Ş ə r u r ə h a l i s i n i n v ə y e r l i h a k i m i y y ə t n ü m a y ə n d ə s i Ə m i r z a d ə n i n N a x ç ı v a n d a n A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n m T ə b r i z d ə k i n ü - m a y ə n d ə s i R a u f b ə y ə g ö n d ə r d i k l ə r i t e l e q r a m d a e r m ə n i s i l a h l ı q ü v v ə l ə r i - n i n S ə d ə r ə k, D ə m i r ç i, Q ə m ə r l i v ə s. k ə n d l ə r i n d i n c s a k i n l ə r i n i q ı r a r a q h ə r t ə r ə f d ə n h ü c u m a k e ç d i k l ə r i, ə h a l i n i n A r a z ç a y m ı n s a h i l l ə r i b o y u y e r - l ə ş d i y i b i l d i r i l i r, b ö y ü k d ö v l ə t l ə r i n m i s s i y a l a r m a m ə l u m a t l a r v e r i l m ə s i x a h i ş o l u n u r d u.14 «A 3ep6aM,a>K ah» q ə z e t i n i n m ü x b i r i A. H ə t i m z a d ə n i n Q ə m ə r l i d ə n y a z d ı ğ ı «İ r ə v a n q u b e r n i y a s m d a d ə h ş ə t l ə r» a d l ı m ə q a l ə s i n d ə d ə e r m ə n i l ə - r i n v ə h ş i l i k l ə r i n ə d a i r ç o x l u f a k t l a r v a r d ı r.15 M ü x b i r İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı - n m m ü s ə l m a n l a r y a ş a y a n ə r a z i l ə r i n i n q a n a b a t d ı ğ ı n ı, d a ş n a k l a r ı n n ə i n k i o n l a r ü z ə r i n d ə a ğ a l ı q e t m ə y i, h ə t t a b u m a h a l ı b ü t ö v l ü k d ə a z ə r b a y c a n l ı - l a r d a n t ə m i z l ə m ə y ə ç a l ı ş d ı q l a r m ı, A r a m p a ş a, D r o, S i l i k o v, D ə l i Q a z a r, g e n e r a l A r a ş e v i n b a ş ç ı l ı ğ ı a l t m d a o l a n q o ş u n l a r m S ü r m ə l i, İ r ə v a n, N a x - ç ı v a n v ə s. q ə z a l a r d a d ə n a r t ı q k ə n d i m i z i y a n d ı r d ı q l a r ı n ı, x e y l i a d a - m ü ə y y ə n t ə k l i f b r l ə ç ı x ı ş e t d i : a ) m ü n a q i ş ə n i n q ə t i h ə l l i v ə s ə r h ə d l ə r i n m ü ə y y ə n l ə ş d i r i l m ə s i n ə d ə k b u ə r a z i l ə r i n ə h a l i s i i n g i l i s k o m i s s i y a s ı t ə r ə - f ı n d ə n i d a r ə o l u n a c a q d ı r ; b ) q o ş u n l a r ə w ə l k i y e r l ə r i n d ə - m ü s ə l m a n l a - r ı n s i l a h l ı q ü w ə l ə r i A r a z d ə y ə n s t a n s i y a s ı v ə S ə d ə r ə k d ə, e r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i i s ə A r a z b o y u Y a y c ı d a d a y a n a c a q l a r ; v ) İ r ə v a n - C u l f a d ə m i r y o l u t ə c i l i a ç ı l m a l ı, t ə r ə f l ə r a r a s m d a s ə r b ə s t h ə r ə k ə t v ə t i c a r ə t t ə m i n o l u n m a - l ı d ı r ; q ) A r a z d ə y ə n - C u l f a r a y o n l a r m d a k ı m ü s ə l m a n g ö z ə t ç i l ə r a r a s m d a i n g i l i s ə s g ə r l ə r i d ə d u r m a l ı d ı r l a r v ə s.17 İ n g i l i s l ə r i n b u k i m i t ə d b i r v ə t ə k l i f b r i b ö l g ə n i n a z ə r b a y c a n l ı ə h a - l i s i n d ə m ü ə y y ə n s a k i t l i k y a r a t s a d a e r m ə n i h ə r b i d ə s t ə l ə r i n i n p o l k o v n i k Q a r a k e ş i ş o v u n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə i k i n c i d ə f ə h ü c u m a k e ç ə r ə k B ö y ü k V e d i v ə o n u n ə t r a f m d a k ı k ə n d l ə r i b o m b a r d m a n e t m ə l ə r i x ə b ə r i n i n y a n v a r ı n s o n g ü n l ə r i n d ə N a x ç ı v a n a ç a t m a s ı v ə z i y y ə t i x e y l i g ə r g i n l ə ş d i r d i. N a x ç ı v a n n ü m a y ə n d ə l ə r i İ. M ə m m ə d o v v ə M. Ə l i y e v l ə b i r l i k d ə h a d i s ə y e r i n ə g ə l ə n L a u t e n e r m ə n i l ə r i n y a r a t d ı q l a r ı d ə h ş ə t l i m ə n z ə r ə n i g ö r ə n d ə n s o n r a i n g i - h s a l i k o m a n d a n l ı ğ m a x ə b ə r v e r ə c ə y i h ə d ə s i i l ə p o l k o v n i k Q a r a k e ş i ş o - v u n h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r ı n ı n d a y a n d ı r ı l m a s m a m ü v ə f f ə q o l a b i l d i.18 B u r a d a ç o x v a c i b b i r m ə s ə l ə n i d ə n ə z ə r d ə n q a ç ı r m a q o l m a z. E r - m ə n i s t a n h ö k u m ə t i c i i l l ə r d ə Z ə n g ə z u r, N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z v ə Q a r a b a ğ b ö l g ə l ə r i n d ə g e d ə n e r m ə n i - a z ə r b a y c a n l ı m ü h a r i - b ə s i n i n o n a a i d o l m a d ı ğ ı n ı v ə r ə s m i İ r ə v a n m b u m ü h a r i b ə d ə i ş t i r a k e t - m ə d i y i n i d ə f ə l ə r l ə b i l d i r m i ş d i. H a l b u k i b u n u t ə k z i b e d ə n ç o x l u f a k t l a r,

83 s ə n ə d l ə r v ə m a t e r i a l l a r v a r d ı r. B u r a d a y a l n ı z L a u t e n l ə b i r l i k d ə B ö y ü k V e d i y ə g ə l m i ş N a x ç ı v a n n ü m a y ə n d ə s i İ. M ə m m ə d o v u n «e r m ə n i l ə r b ü t ö v m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n i y a n d ı r ı b d a ğ ı t m a q l a n ə y ə n a i l o l m a q i s t ə y i r l ə r? - s u a l ı n a p o l k o v n i k Q a r a k e ş i ş o v u n «o n a İ r ə v a n d a n b e l ə ə m r o l u n m u ş d u r v ə m ü s ə l m a n l a r a b u c ü r m ü n a s i b ə t i n s ə b ə b l ə r i y a l n ı z E r m ə n i s t a n h ö k u - m ə t i n d ə d i r», - c a v a b ı k i f a y ə t e d i r.19 L a u t e n i n b ö l g ə d ə k i v ə z i y y ə t b a r ə d ə T i f l i s ə i n g i l i s a l i h ə r b i k o - m a n d a n l ı ğ ı n m q ə r a r g a h ı n a ü n v a n l a d ı ğ ı t e l e q r a m ı n m ü q a b i l i n d ə c u i l i n f e v r a l ı n 1 - d ə A r a z d ə y ə n s t a n s i y a s ı n a o r a d a n r ə s m i s ə n ə d d a x i l o l - d u. S ə n ə d d ə d e y i l i r d i k i, b ü t ü n N a x ç ı v a n r a y o n u i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r - n a t o r l u ğ u e l a n o l u n u r, p o l k o v n i k L a u t e n b a ş ç ı t ə y i n e d i l i r v ə o n a ə h a l i - s i n i n ə k s ə r i y y ə t i n i m ü s ə l m a n l a r t ə ş k i l e d ə n q o n ş u r a y o n l a r ı d a ö z g e n e - r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n a b i r l ə ş d i r m ə k h ü q u q u d a v e r i l i r.20 B u b a r ə d ə r ə s m i o l a r a q f e v r a l ı n 5 - d ə İ n g i l t ə r ə v ə F r a n s a n m T ə b r i z ə g e d ə n k o n s u l l a r m ı n i ş t i r a k ı i l ə h ə r i k i t ə r ə f ı n n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə : p o l k o v n i k K ə l b a l ı x a n N a x - ç ı v a n s k i y ə, İ. M ə m m ə d o v a v ə e r m ə n i h ü c u m l a r ı n m i ş t i r a k ç ı l a r ı g e n e r a l P i r u m o v a, p o l k o v n i k Q a r a k e ş i ş o v a b i l d i r i l d i.21 L a u t e n b i r m ü d d ə t s o n - r a N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n r ə h b ə r l ə r i n ə v ə E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n b a ş ç ı - l a r ı n a b u m ə z m u n d a b i r d i r e k t i v g ö n d ə r d i : «A r a z v a d i s i n i n r a y o n l a r ı q a n u n ç u l u q v ə q a y d a y a r a t m a q ü ç ü n m ü v ə q q ə t i o l a r a q B r i t a n i y a h ö k u - m ə t i n i n i d a r ə s i n ə g ö t ü r ü l ü r. B r i t a n i y a q o ş u n l a r ı n m d ə s t ə l ə r i D ə v ə l i d ə, N a x ç ı v a n d a, C u l f a d a v ə Ş a h t a x t ı d a d u r a c a q l a r. G ö s t ə r i l ə n ə r a z i n i n b ü - t ü n m ə s ə l ə l ə r i B r i t a n i y a h ö k u m ə t i t ə r ə f ı n d ə n h ə l l e d i l ə c ə k d i r v ə h a m ı o n u n q ə r a r l a r ı n a s ö z s ü z t a b e o l m a l ı d ı r».22 E y n i z a m a n d a g e n e r a l P i r u m o v d a n b ü t ü n e r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i - n i V e d i b a s a r d a n ç ı x a r m a ğ ı t ə l ə b e d ə n L a u t e n ə v v ə l c ə b u n a r ə d d c a v a b ı a l d ı. L a k i n s o n r a İ r ə v a n d a a p a r d ı ğ ı k ə s k i n d a n ı ş ı q l a r, h ə d ə v ə t ə l ə b l ə r s a y ə s i n d ə ç o x ç ə t i n l i k l ə d ə o l s a e r m ə n i q o ş u n l a r ı n ı n ü ç g ü n ə r z i n d ə V e d i b a s a r d a n ç ı x m a l a r ı n a ( g ü y a i k i e r m ə n i k ə n d i n i m ü s ə l m a n l a r d a n q o r u m a q ü ç ü n A r a z d ə y ə n s t a n s i y a s m d a s a x l a n ı l a n 4 0 ə s g ə r i s t i s n a e d i l - m ə k l ə ) n a i l o l d u. S o n v a x t l a r a q ə d ə r C u l f a y a d ə k o l a n ə r a z i l ə r i ö z l ə r i n i n - k i h e s a b e d ə n e r m ə n i l ə r Ş ə r u r m ə ğ l u b i y y ə t i n d ə n v ə b ö l g ə d ə i n g i l i s q u - b e r n a t o r l u ğ u e l a n e d i l d i k d ə n s o n r a s a n k i b u f ı k i r l ə r a z ı l a ş d ı l a r. H a l b u k i o n l a r b u v a x t a d ə k b ö l g ə n i i d a r ə e t m ə k ü ç ü n m ə m u r l a r t ə y i n e t m ə k, e r - m ə n i d ö v l ə t b a n k m ı n N a x ç ı v a n d a ş ö b ə s i n i a ç m a q, y e r l i b a ş ç ı l a r a i k i m i l y o n m a n a t p a y l a m a q n i y y ə t i n d ə i d i l ə r.23 Ü m u m i y y ə t l ə, i n g i l i s l ə r i n N a x ç ı v a n m a h a l ı n d a m ö h k ə m l ə n m ə k x ə t t i n i n h ə y a t a k e ç i r i l m ə s i m ü d d ə t i n i ( c u i l i n y a n v a r - i y u l a y l a r ı ) ş ə r t i o l a r a q k i ç i k m ə r h ə l ə l ə r ə a y ı r s a q, o n d a y a n v a r - f e v r a l ı n ə v v ə l l ə r i n i o n l a r m b ö l g ə y ə g ə l i ş i v ə b u r a d a ö z g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u q l a r m ı y a r a t - m a l a r ı n ı e l a n e t m ə k l ə n ə t i c ə l ə n ə n b i r i n c i m ə r h ə l ə k i m i m ü ə y y ə n l ə ş d i r ınək o l a r c u i l f e v r a l m 8- i i l ə m a y m 3 - ü a r a s m d a k ı v a x t d a ( b u n u d a i k i n c i m ə r h ə l ə h e s a b e t m ə k o l a r ) N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n ə h a l i s i i n g i l i s z a b i t l ə r i L a u t e n, s o n r a i s ə S i m e o n u n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u ş ə r a i t i n d ə y a ş a d ı. N a x ç ı v a n M ü s ə l m a n M i l l i Ş u r a s ı n m r ə s m i h e s a b a t ı n d a n d a g ö - r ü n d ü y ü k i m i, b u m ü d d ə t d ə m a h a l ı n ə h a l i s i, d e m ə k o l a r k i, ə s l i n d ə ö z - ö z ü n ü i d a r ə e t d i, s a k i t v ə s ə r b ə s t ş ə k i l d ə, P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n m x e y i r l i s o n a y e t ə c ə y i ü m i d i i l ə f ə a l i y y ə t g ö s t ə r d i, İ r a n l a, İ r ə v a n l a, T i f l i s l ə t i c a r ə t ə l a q ə l ə r i g e n i ş l ə n d i, h ə t t a e r m ə n i q a ç q ı n l a r ı n ı n q a y ı t m a l a r ı n a r a z ı l ı q b i l - d i r i l d i.24 B ü t ü n f ə a l i y y ə t b o y u o l d u ğ u k i m i, i n g i l i s l ə r i n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n - d ə q a l d ı q l a r ı m ü d d ə t d ə d ə, A D R - i n r ə h b ə r l i y i b u ə r a z i y ə d a i r ö z s u v e - r e n h ü q u q l a r m ı m ü d a f ı ə e t m ə k, o r a n m t ə h l ü k ə s i z l i y i n i n t ə m i n t ı n a y a r - d ı m g ö s t ə r m ə k v ə a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n ə q a r ş ı e r m ə n i l ə r i n t ö r ə t d i k l ə r i v ə h ş i l i k l ə r i n q a r ş ı s m ı a l m a q, ə n b a ş l ı c a s ı i s ə, m a h a l ı Q u z e y A z ə r b a y c a - n ı n d i g ə r t o r p a q l a r ı i l ə b i r l ə ş d i r m ə k s a h ə s i n d ə m ü ə y y ə n t ə d b i r l ə r h ə y a t a k e ç i r d i. A D R p a r l a m e n t i n i n c u i l y a n v a r ı n 8- d ə k e ç i r i l ə n i c l a s m d a İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı ə h a l i s i n i n b i r q r u p u n u n v ə i r ə v a n l ı d e p u t a t l a r m s ə d r ə v ə z i H. A ğ a y e v ə ü n v a n l a d ı q l a r ı b ə y a n a t ı m ü z a k i r ə e d i l d i.25 B u b ə y a n a t d a c i i l i n d e k a b r ı i l ə c i i l i n i y u n u a r a s ı n d a e r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i n i n q u b e r n i y a d a i k i y ü z d ə n a r t ı q m ü s ə l m a n k ə n d i - n i y a n d ı r a r a q ə h a l i s i n i q ı r m a s ı v ə q o v m a s ı, T ü r k i y ə q o ş u n l a r m m b ö l g ə - y ə g ə l i ş i n d ə n s o n r a b u r a d a ə m i n - a m a n l ı ğ ı n b ə r p a o l u n m a s ı d i q q ə t ə y e t i - r i l d i. S ə n ə d d ə h ə m ç i n i n b e l ə b i r m ü h ü m f ı k i r v u r ğ u l a n ı r d ı k i, m ü s t ə q i l v a h i d k i m i t ə ş k i l o l u n m u ş v ə h ö k u m ə t i n i y a r a t m ı ş b u y e r l ə r i n ə h a l i s i ö z ü n ü A z ə r b a y c a n m a y r ı l m a z h i s s ə s i s a y ı r v ə m ü q ə d d ə r a t ı n m P a r i s k o n f r a n s ı t ə r ə f m d ə n h ə l l i n i g ö z l ə y i r, e y n i z a m a n d a h ə m d ə e r m ə n i l ə r i n h ü c u m l a r m a m ə r u z q a l d ı ğ ı n d a n ö z ü n ü n c i s m a n i m ə h v i n i n q a r ş ı s ı n ı n a h n m a s ı n ı x a h i ş e d i r. B ə y a n a t ı n m ü z a k i r ə s i z a m a n ı ç ı x ı ş e d ə n M. V i n o q r a d o v y a l n ı z S ü l h k o n f r a n s m m b u v ə y a b a ş q a d ö v l ə t i n s ə r h ə d d ə y i ş i k l i k l ə r i n i m ü ə y - y ə n e d ə b i l m ə s i n i s ö y l ə d i. M. Ə. R ə s u l z a d ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n m h ü d u d - l a r ı n d a y a ş a y a n q a r d a ş l a r ı m ı z a y a r d ı m g ö s t ə r i l m ə l i o l d u ğ u n u b i l d i r d i. S. Q ə n i y e v i s ə q e y d e t d i k i, E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n İ r ə v a n l ı m ü s ə l m a n - l a r m h ü q u q l a r ı n a q ə s d e t m ə s i n i d a y a n d ı r m a s ı n a ö z ü n ü n n ü f u z l u t ə s i r i n i g ö s t ə r m ə s i x a h i ş i i l ə m ü t t ə f ı q q o ş u n l a r ı n k o m a n d a n l ı ğ ı n a m ü r a c i ə t o l u n m a l ı d ı r. M ü z a k i r ə «M u s a v a t» p a r t i y a s ı f r a k s i y a s ı t ə r ə f m d ə n t ə k l i f e d i l ə n q ə t n a m ə n i n q ə b u l u i l ə b a ş a ç a t d ı. Q ə t n a m ə d ə A z ə r b a y c a n h ö k u - m ə t i n ə m ü z a k i r ə e d i l ə n m ə s ə l ə l ə r l ə ə l a q ə d a r E r m ə n i s t a n a t ə s i r g ö s t ə r - m ə k ü ç ü n b ü t ü n t ə d b i r l ə r i n t ə c i l i g ö r ü l m ə s i t a p ş ı r ı l d ı. P a r l a m e n t i n c u i l 2 5 y a n v a r t a r i x l i i c l a s m d a M. Ə. R ə s u l z a d ə n ö v b ə d ə n k ə n a r b ə y a n a t l a ç ı x ı ş e t d i.26 O, N a x ç ı v a n ı n t ü r k ə h a l i s i n i n v ə 165

84 ü m u m i y y ə t l ə, İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r m ı n v ə z i y y ə t i i l ə ə l a q ə d a r o l a r a q v e r i l m i ş d i. B ə y a n a t d a m ü t t ə f ı q q o ş u n l a r ı n m Q a f q a z d a k ı m i s s i y a s ı i l ə b a ğ l ı m ə q a m l a r a t o x u n a n v ə ö z m ö v q e y i n i a ç ı q l a y a n M. Ə. R ə s u l z a d ə q e y d e d i r d i k i, h a z ı r d a g ü n a h s ı z q a n a x ı d ı l a n y e r l ə r d ə n b i r i d ə N a x ç ı v a n q ə z a s ı d ı r. O, E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n N a x ç ı v a n v ə d i - g ə r q ə z a l a r m a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i d ü ş m ə n k i m i q i y m ə t l ə n d i r m ə s i n ə q a r ş ı ç ı x a r a q q ə t i t ə d b i r l ə r g ö r m ə y ə ç a ğ ı r d ı. «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i n i n M. Ə. R ə s u l z a d ə n i n b u b ə y a n a t ı i l ə ə l a q ə - d a r ş ə r h i n d ə a ç ı q l a n d ı ğ ı k i m i, g e n e r a l A n d r a n i k i n d a ş n a k d ə s t ə l ə r i ö z q a n l ı i ş l ə r i n i Z ə n g ə z u r q ə z a s ı n d a n y e n i d ə n q o n ş u N a x ç ı v a n q ə z a s ı n a k e - ç i r m i ş, b u ə r a z i n i a z ə r b a y c a n l ı l a r d a n z o r l a t ə m i z l ə m ə k n i y y ə t l ə r i n d ə n ə l ç ə k m ə m i ş, h ə t t a b u n u ö z l ə r i n i n d ö v l ə t s i y a s ə t i s ə v i y y ə s i n ə q a l d ı r m ı ş d ı - l a r. D i g ə r t ə r ə f d ə n, O s m a n l ı q o ş u n l a r m m t ə r k e t d i k l ə r i N a x ç ı v a n, O r - d u b a d v ə s. y e r l ə r d ə e r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i ə n q ə d d a r v a s i t ə l ə r l ə ö z h a k i - m i y y ə t l ə r i n i y a r a t m a ğ a ç a l ı ş ı r d ı l a r. Ş ə r h ç i b u n u d a y a z ı r d ı k i, C ə n u b i Q a f q a z d a k ı m ü t t ə f ı q q o ş u n l a r ı n m b a ş k o m a n d a n ı g e n e r a l Q. M i l n i n Q a f q a z d a q a y d a - q a n u n y a r a t m a q q a y ğ ı s ı m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i n a ğ ı r v ə - z i y y ə t d ə o l d u ğ u A r a r a t r e s p u b l i k a s ı n ı d a ə h a t ə e d ə c ə k d i r. K e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı ( N a x ç ı v a n m a h a l ı v ə s. ) m ü s ə l m a n - t ü r k ə h a l i s i n i n v ə z i y y ə t i n i n ö y r ə n i l m ə s i, e r m ə n i l ə r i n o n l a r a q a r ş ı t ö r ə t - d i k l ə r i v ə h ş i l i k l ə r i n q a r ş ı s m m q i s m ə n d ə o l s a a l ı n m a s ı, N a x ç ı v a n, Z ə n - g ə z u r v ə d i g ə r b ö l g ə l ə r i n ə r a z i t o x u n u l m a z l ı ğ ı n m t ə m i n o l u n m a s ı i s t i q a - m ə t i n d ə m ü ə y y ə n t ə d b i r l ə r i n g ö r ü l m ə s i n d ə A D R - i n E r m ə n i s t a n d a d i p - l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l i y i n i n a ç ı l m a s ı d a ç o x m ü h ü m r o l o y n a d ı. A D R X İ N - i n s ə n ə d l ə r i n d ə n 27 b ə l l i o l u r k i, h ö k u m ə t s ə f ı r v ə z i f ə s i n ə ə w ə l c ə M ə m m ə d R z a a ğ a V ə k i l o v u n n a m i z ə d l i y i n i i r ə l i s ü r m ü ş, o n u n r a z ı l ı ğ ı m a l m a ğ ı G ü r c ü s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə M. C ə f ə r o v a h ə v a l ə e t - m i ş d i. D - r V ə k i l o v u n u z u n m ü d d ə t T i f l i s d ə o l m a m a s ı u c b a t m d a n o n u n - l a m ə s l ə h ə t l ə ş m ə b a ş t u t m a d ı ğ m d a n A z ə r b a y c a n F İ K ü z v ü M ə m m ə d x a n T ə k i n s k i h ə m i n v ə z i f ə y ə t ö v s i y ə o l u n m u ş d u. E r m ə n i s t a n R e s p u b l i - k a s ı X İ N - n i n c u i l 2 0 y a n v a r t a r i x l i, 86 s a y l ı t e l e q r a m ı n a ə s a s ə n m ü ə y y ə n r a z ı l a ş m a ə l d ə e d i l d i k d ə n s o n r a c u i l y a n v a r m d a A D R h ö k u m ə t i o n u b u v ə z i f ə y ə t ə s d i q l ə m i ş d i.28 M. T ə k i n s k i t e z l i k l ə İ r ə - v a n a g ə l ə r ə k s ə l a h i y y ə t l ə r i n i n i c r a s m a b a ş l a m ı ş v ə b u v ə z i f ə d ə s ə m ə r ə l i f ə a l i y y ə t g ö s t ə r m i ş d i. A D R h ö k u m ə t i i l ə N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n ə l a q ə l ə r i n i n y a r a d ı l m a s ı v ə i n k i ş a f m d a, b u r a d a k ı y e r l i a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n p r o b l e m l ə r i n i n h ə l l i n d ə ə s l ə n k e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n d a n o l a n i c t i m a i x a d i m l ə r i n, z i y a l ı l a r m, o n l a r ı n y a r a t d ı q l a r ı m ü x t ə l i f s ə c i y y ə l i t ə ş k i l a t l a r ı n b ö y ü k ə m ə y i, g ö r d ü k l ə r i t ə d b i r l ə r i n m ü h ü m r o l u o l m u ş d u r c u i l y a n v a r ı n 2 - d ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı i c t i m a i x a d i m l ə r i n i n m ü ş a v i r ə s i k e ç i r i l d i A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s m ı n n ü m a y ə n d ə s i P. B a y r a m b ə y o v 30 a l d ı ğ ı s o n x ə b ə r l ə r ə s a s ı n d a İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r ı m n f a c i ə l i v ə z i y y ə t i i l ə m ü ş a v i r ə i ş t i r a k ç ı l a r ı m t a n ı ş e t d i. O, h a b e l ə A r a z R e s p u b l i k a s ı n m y a r a n m a s m ı n t a r i x i b a r ə d ə ə t r a f l ı m ə l u m a t v e r d i. M ü ş a v i r ə d ə q ə b u l e d i - l ə n q ə r a r d a İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n ı t u t m a q, b u a l m m a d ı q d a i s ə A r a r a t R e s p u b l i k a s ı n ı m ü s ə l m a n l a r a q a r ş ı t ö r ə d i l ə n v ə h ş i l i k l ə r i n q a r ş ı s ı n ı a l - m a q ü ç ü n t ə d b i r l ə r g ö r m ə y ə m ə c b u r e t m ə k q ə n a ə t i n ə g ə l i n d i. B u r a d a h a b e l ə b ö l g ə y ə q a r ı ş ı q k o m i s s i y a g ö n d ə r m ə k x a h i ş i i l ə i n g i l i s g e n e r a l ı T o m s o n a m ü r a c i ə t y o l l a m a q, o n u n l a g ö r ü ş m ə k m ə q s ə d i l ə T. M a k i n s k i, P. B a y r a m b ə y o v v ə d i g ə r l ə r i n d ə n i b a r ə t n ü m a y ə n d ə h e y ə t i y a r a t m a q, y e r l i a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n a ğ ı r v ə z i y y ə t i i l ə b a ğ l ı A D R p a r l a m e n t i v ə h ö k u m ə t i n ə, b a ş q a o r q a n l a r a m e m o r a n d u m v e r m ə k n ə z ə r d ə t u t u l u r - d u.31 B u q ə r a r a m ü v a f ı q o l a r a q c u i l y a n v a r m 5 - d ə B a k ı d a p a r l a - m e n t i n b i n a s m d a k e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s m d a, o c ü m l ə d ə n d ə N a x ç ı - v a n b ö l g ə s i n d ə y a ş a y a n a z ə r b a y c a n l ı l a r ı n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n f ö v q ə l a d ə i c l a s ı k e ç i r i l d i, m a h a l d a k ı m ö v c u d v ə z i y y ə t m ü z a k i r ə o l u n d u v ə q u b e r - n i y a m ü s ə l m a n l a r m ı n h ə m y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i y a r a d ı l d ı. C ə m i y y ə t i n ə s a s v ə z i f ə l ə r i n ə : a ) A D R h ö k u m ə t i i l ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n m m ü s ə l m a n l a r y a ş a y a n h i s s ə l ə r i a r a s m d a ə l a q ə l ə r y a r a t m a q ; b ) h ə m i n q u b e r n i y a d a n o l a n a z ə r b a y c a n l ı q a ç q m l a r a m a d d i y a r d ı m g ö s t ə r m ə k v ə s. d a x i l i d i c u i l y a n v a r ı n 6- d a h ə m y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i n i n b i r i n c i i c l a s m - d a o n u n a ş a ğ ı d a k ı t ə r k i b d ə i d a r ə h e y ə t i s e ç i l d i : T. M a k i n s k i ( s ə d r ), H. Q a s ı m o v ( s ə d r m ü a v i n i ), R. İ s m a y ı l o v ( k a t i b ), M. Ə. S i d q i ( k a t i b i n m ü a v i n i ) v ə A. M a k i n s k i ( x ə z i n ə d a r ).33 İ d a r ə h e y ə t i n i n s a b a h ı s ı g ü n k e ç i r i l ə n i c l a s ı n d a o n u n ü z v l ü y ü n ə n a m i z ə d M i r a b b a s M i r b a ğ ı r o v u y e r - l ə r d ə k i v ə z i y y ə t l ə y a x ı n d a n t a n ı ş o l m a q v ə t ö v s i y ə l ə r h a z ı r l a m a q m ə q s ə - d i l ə t ə c i l i k e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s m a g ö n d ə r m ə k q ə r a r a a l m d ı.34 B u r a - d a h ə m ç i n i n m ü s ə l m a n l a r a d ə y ə n z ə r ə r i m ü ə y y ə n l ə ş d i r m ə k m ə q s ə d i l ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n a q a r ı ş ı q k o m i s s i y a g ö n d ə r i l m ə s i ü ç ü n t ə c i l i t ə d b i r l - ə r g ö r ü h n ə s i v ə h ə m y e r l i l ə r b i r l i y i ü z v l ə r i n d ə n b i r n ə f ə r i n d ə h ə m i n k o - m i s s i y a n m t ə r k i b i n ə d a x i l e d i l m ə s i n i n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n x a h i ş o l u n m a s ı, M i r b a ğ ı r o v u n x ü s u s i s ə l a h i y y ə t l ə r l ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n a e z a m i y y ə t ə g e t m ə s i n i n A D R - i n b a ş n a z i r i n i n n ə z ə r i n ə ç a t d ı r ı l m a s ı r a z ı - l a ş d ı r ı l d ı. İ c l a s ı n s o n u n d a i s ə A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı n m n ü m a y ə n d ə s i P. B a y r a m o v u n N a z i r l ə r Ş u r a s m m s ə d r i F. X o y s k i t ə r ə f m d ə n q ə b u l e d i l - m ə s i v ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n d a k ı h a d i s ə l ə r h a q q ı n d a m ə l u m a t ı b ə y ə n i l d i. İ r ə v a n q u b e r n i y a s m d a n o l a n q a ç q m l a r ü ç ü n a y r ı l a n b i r m i l y o n m a n a t - d a n m ü ə y y ə n i ş l ə r ü ç ü n m ü x t ə l i f m ə b l ə ğ l ə r a y r ı l d ı q d a n s o n r a q a l a n m a n a t P. B a y r a m o v t ə r ə f ı n d ə n N a x ç ı v a n a a p a r ı l d ı.36 N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n c u i l i n ə v v ə l i ü ç ü n i c t i m a i - s i y a s i d u r u - 167

85 m u n u n v ə i n g i l i s l ə r i n b u r a d a y e r i t d i k l ə r i s i y a s ə t i n, A D R h ö k u m ə t i i l ə b ö l g ə n i n ə l a q ə l ə r i v ə s. m ə s ə l ə l ə r i n a r a ş d ı r ı l m a s m d a M. M i r b a ğ ı r o v u n N a x ç ı v a n a s ə f ə r i v ə o n u n y e k u n l a r ı b a r ə d ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l - m a n l a r ı h ə m y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i n ə m ə r u z ə s i 37 ç o x m ü h ü m r o l o y n a d ı. B ö - y ü k ə h ə m i y y ə t k ə s b e d ə n b u s ə f ə r, b i z c ə, A D R h ö k u m ə t i i l ə N a x ç ı v a n m a h a h n m a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n ə m ə l i v ə f a k t i k i ə l a q ə l ə r i n i n y a r a d ı l - m a s ı y o l u n d a b i r i n c i a d d ı m h e s a b o l u n a b i l ə r. H ö k u m ə t i n r a z ı l ı ğ ı v ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r ı h ə m y e r - l i l ə r c ə m i y y ə t i n i n t a p ş ı r ı ğ ı i l ə c u i l y a n v a r m d ə B a k ı d a n y o l a d ü ş ə n M. M i r b a ğ ı r o v ə w ə l c ə G ə n c ə y ə g ə l m i ş, b u r a d a h ə r b i n a z i r l i k t ə r ə - f ı n d ə n o n a q o ş u l a n 1 2 n ə f ə r A z ə r b a y c a n z a b i t i i l ə b i r l i k d ə Q a r y a g i n d ə n ( F ü z u l i ) İ r a n a k e ç ə r ə k O r d u b a d a, n ə h a y ə t, 2 7 g ü n d ə n s o n r a - f e v r a l m d a N a x ç ı v a n a ç a t m ı ş d ı.38 B u d ö v r d ə M i l l i Ş u r a, İ c r a i y y ə K o m i t ə s i v ə N a x ç ı v a n d a n t ə y i n e d i l ə n k o m e n d a n t t ə r ə f m d ə n i d a r ə o l u n a n O r d u b a d ə h a l i s i n i n h ə r a r ə t l ə q a r ş ı l a d ı ğ ı n ü m a y ə n d ə l ə r k e ç i r d i k l ə r i m ü x t ə l i f g ö r ü ş l ə r d ə ö z g ə l i ş l ə r i n i n m ə q s ə d l ə r i n i a ç ı q l a m ı ş v ə A D R - i n y a r a n m a t a r i x i n d ə n d a n ı ş m ı ş, y e r l i ş ə r a i t i ö y r ə n m i ş d i l ə r. N ü m a y ə n d ə l ə r i n O r d u b a d d a o l d u q l a r ı m ü d d ə t d ə b a ş v e r ə n ə n d ə y ə r l i h a d i s ə l ə r d ə n b i r i M i l l i Ş u r a n ı n, b u m a h a l ı n A z ə r - b a y c a n l a b i r l ə ş m ə k a r z u s u v ə n i y y ə t i n ə d a i r p r o t o k o l u n 39 o n l a r a t ə q d i m e d i l m ə s i s a y ı l a b i l ə r. B u n u n l a ə l a q ə d a r M i r b a ğ ı r o v ö z m ə r u z ə s i n d ə O r - d u b a d a A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i t ə r ə f ı n d ə n b a c a r ı q l ı v ə n ü f u z l u m ə m u r l a r t ə y i n o l u n m a s ı n ı t ə k l i f e d i r d i. F e v r a l m d ə N a x ç ı v a n d a d a s ə m i m i y y ə t l ə q ə b u l e d i l ə n n ü m a - y ə n d ə l ə r ə t r a f a l ə m l ə ə l a q ə l ə r i k ə s i l m i ş b u a d a m l a r a A z ə r b a y c a n ı n d ö v - l ə t h ə y a t ı, İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r ı n ı n h ə m y e r l i l ə r b i r l i y i n i n y a - r a d ı l m a s ı h a q q m d a m ə l u m a t v e r d i l ə r. M i r b a ğ ı r o v u n N a x ç ı v a n a s ə f ə r i - n i n m ə r k ə z i n d ə d u r a n v a c i b m ə s ə l ə l ə r d ə n b i r i d ə o n u n b ö l g ə n i n y e r l i b a ş ç ı l a r ı, h a b e l ə b u r a d a k ı i n g i l i s l ə r l ə a p a r d ı ğ ı d a n ı ş ı q l a r o l m u ş d u r. H ə - m i n d a m ş ı q l a r d a n ə z ə r d i q q ə t i c ə l b e d ə n m ü h ü m m ə q a m l a r o l s a d a, o n - l a r m a n a x ə t t i n i N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n A z ə r b a y c a n a m ə n s u b i y y ə t i v ə i d a - r ə ç i l i y i, i n g i l i s l ə r i n b u i ş d ə i ş t i r a k ı m ə s ə l ə l ə r i t ə ş k i l e d i r. B i r i n c i b e l ə g ö r ü ş v ə d a n ı ş ı q l a r f e v r a l m d ə M. M i r b a ğ ı r o v u n v ə o n u n l a G ə n c ə d ə n g ə l m i ş p o l k o v n i k i n, i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r u - n u n, y e r l i h ö k u m ə t i n s ə d r i C ə f ə r q u l u x a n ı n v ə k o m a n d a n K ə l b a l ı x a n m i ş t i r a k ı i l ə o l d u.40 İ n g i l i s g e n e r a l ı n m «S i z k i m s i n i z v ə n ə ü ç ü n g ə l m i ş s i - n i z?» s u a l ı n a c a v a b ı n d a p o l k o v n i k i z a h e t d i k i, b i z y e r l i ə h a l i n i n a r z u s u - n a u y ğ u n o l a r a q A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i t ə r ə f ı n d ə n h ə r b i i ş i n t ə ş k i l i ü ç ü n g ö n d ə r i l m i ş i k. B u n u n m ü q a b i l i n d ə g e n e r a l b i l d i r d i k i, b u ə r a z i h ə l ə l i k A z ə r b a y c a n ı n t ə r k i b h i s s ə s i n i t ə ş k i l e t m i r v ə k i m ə m ə x s u s o l a c a ğ ı m ə - l u m d e y i l d i r, b u r a d a i n g i l i s q u b e r n a t o r l u ğ u m ö v c u d d u r, S i z i n h ö k u m ə - t i n b u r a y a a d a m l a r g ö n d ə r m ə k h ü q u q u y o x d u r, m ə n S i z ə q o n a q l a r k i m i b a x ı r a m. B e l ə o l d u q d a M. M i r b a ğ ı r o v k i ç i k x a l q l a r ı n A v r o p a m i l l ə t l ə r i, x ü s u s i l ə d ə i n g i l i s l ə r t ə r ə f ı n d ə n e t i r a f e d i l ə n ö z m ü q ə d d ə r a t l a r m ı t ə y i n e t m ə l ə r i p r i n s i p i, g e n e r a l T o m s o n u n v ə C. M i l n i n A z ə r b a y c a n d ö v l ə t i n ə m ü n a s i b ə t i n i a ç ı q l a m ı ş d ı. O h ə m d ə b ö l g ə n i n t a m a m i l ə m ü s ə l m a n l a r d a n i b a r ə t ə h a l i s i n i n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə x ü s u s i r ə ğ b ə t b ə s l ə d i y i n i v ə o n l a r ı n a d ı n d a n g ə l ə n n ü m a y ə n d ə l ə r i n b u n u t ə s d i q l ə d i y i n i, x e y i r x a h i n - g i l i s n ü m a y ə n d ə l ə r i n d ə n b i r i k i m i g e n e r a l m d a y e r l i c a m a a t m r i f a h ı n a - m i n ə ç a l ı ş a c a ğ m a v ə e r m ə n i d ə s t ə l ə r i t ə r ə f i n d ə n q ı r ı l m a s ı n a i m k a n v e r - m ə y ə c ə y i n ə ə m i n o l d u ğ u n b i l d i r m i ş d i. B u f a k t d a o l d u q c a m a r a q l ı d ı r k i, g ö r ü ş ü n s o n u n d a i n g i l i s g e n e r - a l - q u b e r n a t o r u C ə f ə r q u l u x a n l a t ə k b ə t ə k s ö h b ə t i n d ə o n a : 1 ) e r m ə n i l ə r i n N a x ç ı v a n a v ə ə v v ə l y a ş a d ı q l a r ı k ə n d l ə r ə q a y ı t m a l a r ı n a ; 2 ) Ş ə r u r d a n E r m ə n i s t a n a m i n p u d t a x ı l b u r a x ı l m a s ı n a i c a z ə v e r m ə y i t ə k l i f e t d i. C ə f ə r q u l u x a n i s ə B a k ı d a n g ə l ə n n ü m a y ə n d ə l ə r l ə m ə s l ə h ə t l ə ş d i k d ə n s o n - r a b i l d i r d i k i, b i r i n c i t ə k l i f m ü h a c i r ə t h a q q ı n d a m ə s ə l ə k i m i o n u n S ü l h k o n f r a n s ı t ə r ə f i n d ə n h ə l l i n ə d ə k t ə x i r ə s a l m m a l ı d ı r, b u ğ d a n ı i s ə y e r l i ə h a - l i n i n e h t i y a c d u y d u ğ u n e f t v ə ş ə k ə r ə d ə y i ş m ə k o l a r. G e n e r a l b u n u T i f l i s ə ç a t d ı r a c a ğ m ı v ə d e t d i. F e v r a l ı n d ə N a x ç ı v a n m ə s c i d i n d ə h ö k u m ə t i n ü z v l ə r i v ə n ü m a - y ə n d ə l ə r i n i ş t i r a k ı i l ə x a l q ı n y ı ğ ı n c a ğ ı k e ç i r i l d i.41 X a l q y e k d i l l i k l ə A z ə r - b a y c a n a b i r l ə ş m ə k a r z u s u n d a o l d u ğ u n u b i l d i r d i, b ü t ü n ə h a l i n i n v ə h ö - k u m ə t i n y a l n ı z A z ə r b a y c a n a t a b e o l m a q m ö v q e y i r ə s m i l ə ş d i v ə b ö l g ə n i n a ş a ğ ı d a k ı ş ə r t l ə r ə s a s m d a i d a r ə o l u n m a s ı t ə k l i f ı i r ə l i s ü r ü l d ü : 1 ) a n a r - x i y a n ı n l ə ğ v e d i l m ə s i ; 2 ) h ö k u m ə t i n h a z ı r k ı t ə r k i b i i l ə b a ğ l ı n a r a z ı l ı q l a m ə s ə l ə n i n m ü r ə k k ə b l ə ş d i r i l m ə m ə s i ; 3 ) h ö k u m ə t i n t a n m m a s ı v ə o n u n l a b i r g ə i ş l ə m ə y ə b a ş l a m l m a s ı ; 4 ) A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə t ə q d i m a t ü ç ü n r ə s m i s ə n ə d l ə r ə n a i l o l u n m a s ı. F e v r a h n d ə n ü m a y ə n d ə l ə r i n, i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n u n v ə N a x ç ı v ä n h ö k u m ə t i n i n ü z v l ə r i n i n i ş t i r a k ı i l ə i k i n c i g ö r ü ş o l d u.42 B u z a m a n N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i n i n m ü t t ə f ı q l ə r i n, o c ü m l ə d ə n d ə i n g i l i s q o - ş u n l a r ı n ı n Q a f q a z a g ə l i ş i n i n s ə b ə b l ə r i s u a l ı n a g e n e r a l - q u b e r n a t o r b i z s i - z i n d a x i l i i ş l ə r i n i z ə q a r ı ş m a q n i y y ə t i n d ə d e y i l i k v ə b u r a y a d a ə m i n - a m a n l ı ğ ı b ə r p a e d ə r ə k q o r u y u b s a x l a m a q ü ç ü n g ə l m i ş i k c a v a b ı m v e r d i. G ö r ü ş d ə n s o n r a z a b i t l ə r a n c a q K ə l b a l ı x a n ı b a ş ç ı k i m i g ö r m ə k i s t ə d i k l ə - r i n i s ö y l ə d i k d ə M. M i r b a ğ ı r o v K ə l b a l ı x a n m ö z n a m u s l u l u ğ u v ə z ə h m ə t i s a y ə s i n d ə x a l q ı n s e v i m l i s i o l d u ğ u n u, b i z i m l ə i ş l ə y ə c ə y i n i v ə h e ç k i m i n o n u k ə n a r l a ş d ı r a b i l m ə y ə c ə y i n i b ə y a n e t d i. E l ə h ə m i n g ü n N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i n i n ç o x g u r u l t u l u v ə k ə s k i n, q a r ş ı l ı q l ı h ə d ə l ə r ş ə r a i t i n d ə k e ç ə n i c l a s m d a B a k ı d a n v ə G ə n c ə d ə n g ə l ə n

86 n ü m a y ə n d ə l ə r q e y d e t d i l ə r k i, A z ə r b a y c a n ı n t ə m s i l ç i l ə r i k i m i m ö v c u d y e r l i h ö k u m ə t i t a n ı y ı r l a r v ə o n u n l a b i r g ə i ş l ə y ə c ə k l ə r. O n l a r ı n b u b ə y a - n a t m a ə s a s ə n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n b u r a y a ö z m ə m u r l a r m ı g ö n - d ə r m ə k x a h i ş o l u n d u. M. M i r b a ğ ı r o v k ö n ü l l ü s u r ə t d ə A z ə r b a y c a n a b i r - l ə ş m ə k b a r ə d ə r ə s m i a k t t ə r t i b e t m ə y i v ə b u n u n ü ç ü n d ə k o m i s s i y a s e ç - m ə y i m ə s l ə h ə t g ö r d ü. S i y a s i, i q t i s a d i, h ə r b i, m ü l k i v ə m ə d ə n i y y ə t m ə s ə - l ə l ə r i n ə d a i r m a d d ə l ə r d ə n i b a r ə t o l a n a k t h ö k u m ə t i n, M i l l i Ş u r a n ı n v ə ə t r a f d a k ı ə h a l i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i t ə r ə f m d ə n i m z a l a n a r a q, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə ç a t d ı r ı l m a q ü ç ü n x ü s u s i n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n ə ( N a x ç ı v a n d a n 2, Ş ə r u r, Z ə n g i b a s a r v ə V e d i b a s a r ı n h ə r ə s i n d ə n 1 n ə f ə r o l m a q l a ) t ə q d i m e d i l d i.43 M. M i r b a ğ ı r o v u n N a x ç ı v a n d a o l d u ğ u m ü d d ə t d ə y e r l ə r d ə h ə r b i i ş i n v ə z i y y ə t i d ə ö y r ə n i l d i. B u z a m a n a y d m l a ş d ı r ı l d ı k i, h a z ı r d a y e r l i h ö - k u m ə t d ə v u r - t u t 2 ə d ə d la d ü y m ə l i t o p, N a x ç ı v a n d a t ə m i r ə e h t i y a c ı o l a n e y n i d ü y m ə l i 1 t o p, M a x t a d a 1 v ə O r d u b a d d a i s ə d ü z ə l d i l m ə l i o l a n 2 p u - l e m y o t q a l m ı ş d ı r.44 P o l k o v n i k h ə r b i e h t i y a c l a r b a r ə d ə m ü v a f ı q n a z i r l i y ə ə t r a f l ı m ə r u z ə h a z ı r l a d ı k i, o d a s o n r a M. M i r b a ğ ı r o v v a s i t ə s i l ə G ə n c ə y ə - b ö l g ə y ə h ə r b i n a z i r l i y i n y u x a r ı d a s a d a l a n a n k e y f ı y y ə t l ə r ə m a l i k o l a n n ü m a y ə n d ə s i d ə g ö n d ə r i l m ə l i d i r ; - m ü l k i v ə m ə h k ə m ə i d a r ə l ə r i n i n r ə h b ə r l i y i n ə b a ş m ə m u r l a r m ü t - l ə q a z ə r b a y c a n l ı l a r d a n t ə y i n e d i l m ə l i d i r l ə r ; - y e r l i h ə r b i i ş i t ə ş k i l e t m ə k ü ç ü n g ö n d ə r i l ə n z a b i t l ə r k i f a y ə t e t m ə - d i y i n d ə n ə l a v ə z a b i t l ə r d ə s t ə s i n i b ö l g ə y ə y o l l a m a q l a z ı m d ı r ; - A z ə r b a y c a n ı n u z a q u c q a r l a r ı, m ə h s u l d a r t o r p a ğ ı, ç o x l u m ə h s u - l u, d u z u, d i g ə r f a y d a l ı m i n e r a l l a r ı o l a n v ə m ü t t ə f ı q l ə r i n, f a r s - e r m ə n i d i p - l o m a t i y a s ı n ı n m ə k r l i s i y a s ə t i i l ə ü z l ə ş ə n N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı t ə r ə f m d ə n s ə x a v ə t l ə t ə c h i z o l u n m a l ı d ı r l a r. B ö l g ə d ə k i v ə z i y y ə t i n h ə d d ə n z i y a d ə a ğ ı r l ı ğ ı n ı, o r a d a k ı p r o b l e m l ə - r i n t ə x i r ə s a l m m a d a n h ə l l i n i n z ə r u r i l i y i n i, s ə f ə r i n ə h ə m i y y ə t i v ə y e k u n l a - r ı n ı ə s a s t u t a r a q M. M i r b a ğ ı r o v ü m u m d ö v l ə t m ə s ə l ə l ə r i n ə a i d o l a n b i r m ə r u z ə k i m i o n u n N a z i r l ə r Ş u r a s ı n m m ü z a k i r ə s i n ə t ə q d i m o l u n m a s ı m d a m ə s l ə h ə t g ö r m ü ş d ü. A D R h ö k u m ə t i n i n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n ə d a i r h ü q u q l a r ı n ı n, m a h a - l ı n i d a r ə o l u n m a s ı n d a o n u n y a x m d a n i ş t i r a k ı n m t ə m i n e d i l m ə s i, y e r l i ç a t d ı r ı l d ı. Q ə r a r a a l ı n d ı k i, h ə r b i i ş i n y e n i d ə n t ə ş k i l i ü ç ü n b ö l g ə y ə ç o x l u m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i n p r o b l e m l ə r i n i n ç e v i k h ə l l i b u r a d a x ü s u s i g e n e r a l - s i l a h g ə t i r i l m ə l i v ə V e d i, Ş ə r u r, N a x ç ı v a n, O r d u b a d d a 2 0 p i y a d a r o t a s ı, b i r b a t e r e y a ü ç ü n a r t i l l e r i y a k o m a n d a s ı, n ə f ə r l i k s ü v a r i d ə s t ə s i, p u - l e m y o t d ə s t ə s i v ə t ə l i m k o m a n d a s ı t ə ş k i l o l u n m a l ı d ı r.45 N ü m a y ə n d ə l ə r i n N a x ç ı v a n d a n a y r ı l a r k ə n i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r - n a t o r u i l ə v i d a l a ş m a l a r ı z a m a n ı o n u n s ö y l ə d i y i b i r f i k r ə d ə d i q q ə t y e t i r - m ə k l a z ı m g ə l i r. G e n e r a l - q u b e r n a t o r u n «e r m ə n i l ə r N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, S ü r m ə l i v ə D ə r ə l ə y ə z d e y i l, Q a r s v ə Ə r d ə h a n a i d d i a e d i r l ə r» m ü l a h i z ə s i 46 s o n r a l a r b u n u n t a m a m i l ə ə k s i n ə o l d u ğ u n u g ö s t ə r d i. N ü m a y ə n d ə h e y ə t i t e x n i k i s ə b ə b l ə r ə g ö r ə i k i g ü n İ r ə v a n d a q a l a r k ə n e r m ə n i l ə r i n c i d d i m a - l i y y ə b ö h r a n l a r ı n a m ə r u z q a l d ı q l a r m ı, a c l ı q v ə b a h a l ı q v ə z i y y ə t i n i, x ə s - t ə l i k l ə r d ə n ç o x l u ö l ü m h a l l a r ı n ı, ə s g ə r l ə r i n a ğ ı r ş ə r a i t i v ə s. m ü ş a h i d ə e t - m i ş d i. M i s s i y a T i f l i s d ə M. T ə k i n s k i v ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r ı - n ı n h ə m y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə d ə g ö r ü ş d ü k d ə n s o n r a A z ə r b a y c a n a q a y t m ı ş d ı. M. M i r b a ğ ı r o v b ö l g ə d ə k i v ə ə t r a f y e r l ə r d ə k i s i y a s i - h ə r b i v ə z i y y ə t - l ə t a n ı ş o l d u q d a n, a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n m ü x t ə l i f t ə b ə q ə l ə r i n i n, i c t i m a i q ü v v ə l ə r i n m ö v q e l ə r i n i v ə q a r ş ı l ı q l ı m ü n a s i b ə t l ə r i n i d ə r i n d ə n a r a ş d ı r d ı q - d a n s o n r a a ş a ğ ı d a k ı t ə k l i f l ə r i v e r m i ş d i : - b u m a h a l ı i d a r ə e t m ə k ü ç ü n m ü t t ə f ı q l ə r i n, İ r a n v ə E r m ə n i s t a n m t ə s i r i n ə q a r ş ı m ü b a r i z ə a p a r m a ğ a q a b i l o l a n, ö z g ə t ə s i r i a l t m a d ü ş m ə y ə n v ə m ü ə y y ə n m ə q s ə d y ö n l ü s i y a s ə t i i n a d l a v ə a r d ı c ı l l ı q l a h ə y a t a k e ç i r ə n, h a b e l ə i r a d ə l i, c ə s u r, q ə t i y y ə t l i, r ü ş v ə t ə m e y l e t m ə y ə n a z ə r b a y c a n l ı g e n e - r a l - q u b e r n a t o r t ə y i n o l u n m a l ı d ı r ; 170 q u b e r n a t o r l u ğ u n t ə ş k i l i n i d ə ş ə r t l ə n d i r i r. İ s t ə r M. M i r b a ğ ı r o v u n N a x ç ı - v a n b ö l g ə s i n ə s ə f ə r i n i n y e k u n l a r ı v ə o n l a r d a n i r ə l i g ə l ə n v ə z i f ə l ə r, i s t ə r s ə d ə C ə n u b - Q ə r b i A z ə r b a y c a n ı n ( N a x ç ı v a n m ) M ü v ə q q ə t i h ö k u m ə t i n i n i ş - l ə r m ü d i r i B. N a x ç ı v a n s k i n i n c u i l f e v r a l ı n s o n l a r ı n d a B a k ı y a g ə l i ş i z a m a n ı q a l d ı r d ı ğ ı m ə s ə l ə l ə r d ə b e l ə b i r a d d ı m m a t ı l m a s m ı z ə r u r i e d i r d i. B. N a x ç ı v a n s k i «A 3e p 6a f İ A > K a H» q ə z e t i n i n 47 ə m ə k d a ş ı i l ə s ö h b ə t i n d ə v ə r ə s m i d a i r ə l ə r l ə a p a r d ı ğ ı d a n ı ş ı q l a r d a ö z m i s s i y a s m m m ə q s ə d l ə r i n i a ç ı q - l a y a r a q b e l ə b i r v a c i b m ə s ə l ə y ə t o x u n m u ş d u r k i, Ş ə r u r v ə O r d u b a d q ə - z a l a r ı A z ə r b a y c a n t o r p a ğ ı o l d u ğ u n d a n M ü v ə q q ə t i h ö k u m ə t h ə m i n ə r a - z i l ə r i n C ə n u b - Q ə r b i A z ə r b a y c a n a d ı a l t m d a A D R i l ə b i r l ə ş m ə s i ü ç ü n o n u n r ə h b ə r l i y i n ə v ə i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ m a m ü r a c i ə t e t m ə y i q ə r a r a a l - m ı ş d ı r. B. N a x ç ı v a n s k i n i n m ə l u m a t l a r ı n d a n a y d ı n o l u r k i, h a z ı r d a b ö l g ə - d ə y e r l ə ş ə n ç o x d a b ö y ü k o l m a y a n i n g i l i s h ə r b i d ə s t ə s i n d ə n c a m a a t r a z ı - d ı r, l a k i n ə h a l i m ü x t ə l i f g ü n d ə l i k t ə l ə b a t m a l l a r m a v ə ə r z a q m ə h - s u l l a r ı n a, m a l i y y ə y a r d ı m m a k ə s k i n e h t i y a c d u y u r, e p i d e m i y a l a r d a n ə z i y y ə t ç ə k i r, Z ə n g ə z u r d a n g ə l ə n a z ə r b a y c a n l ı q a ç q ı n l a r a d a y a r d ı m g ö s t ə r i l m ə l i d i r. O h ə m ç i n i n b ö l g ə y ə, n ə z d i n d ə y e r l i i d a r ə n ü m a y ə n d ə l ə - r i n d ə n i b a r ə t Ş u r a n ı n d a f ə a l i y y ə t g ö s t ə r ə c ə y i, g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n t ə - y i n e d i l m ə s i n i A D R r ə h b ə r l i y i n d ə n x a h i ş e t m ə k ü ç ü n m ü ə y y ə n s ə l a h i y - y ə t a l d ı ğ m ı, a r t ı q b u m ə s ə l ə ü z r ə h ö k u m ə t l ə v ə i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ ı i l ə p r i n s i p i a l r a z ı l ı q ə l d ə o l d u ğ u n u d a b i l d i r i r d i. Q ə z e t i n y a z d ı ğ ı n a g ö r ə, B. N a x ç ı v a n s k i T i f l i s d ə i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ ı n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə g ö r ü ş ə r - 171

87 k ə n o n l a r m d a h ə m i n ə y a l ə t l ə r i n A z ə r b a y c a n a b i r l ə ş m ə s i n ə r ə ğ b ə t l ə y a - n a ş d ı q l a r ı n ı v ə b u b a r ə d ə V e r s a l k o n f r a n s m a m ə r u z ə e d ə c ə k l ə r i n ə v ə d NAXÇIVAN MAHALINDA AMERİKA GENER AL-QUBERNAT ORLU ĞU MƏSƏLƏSİ v e r d i k l ə r i n i n ş a h i d i o l m u ş d u. B ü t ü n b u c ə h a l ə t l ə r i n ə z ə r ə a l a n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i ö z ü n ü n c u i l 2 8 f e v r a l t a r i x l i q ə r a r ı i l ə N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n u ( a r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə o C ə n u b - Q ə r b i A z ə r b a y c a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u, h a b e l ə N a x ç ı v a n, O r d u b a d, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z v ə V e d i b a s a r r a y o n l a r m m m ü v ə q q ə t i g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u k i m i d ə g e d i r ) y a r a t d ı.48 H ə m i n q ə - r a r a ə s a s ə n d ə B ə h r a m x a n N a x ç ı v a n s k i g e n e r a l - q u b e r n a t o r, K ə r i m x a n İ r ə v a n s k i o n u n h ə r b i h i s s ə, H a c ı M e h d i B a ğ ı r o v i s ə m ü l k i h i s s ə ü z r ə k ö - m ə k ç i l ə r i t ə y i n o l u n u r d u l a r, h ə m ç i n i n y e r l i h a k i m i y y ə t i n t ə ş k i l i v ə q o - ş u n h i s s ə l ə r i n i n s a x l a n ı l m a s ı ü ç ü n D İ N - n i n 2 0 m i l y o n m a n a t l ı q f o n d u n - d a n m i n m a n a t p u l a y r ı l d ı.49 G e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n n ə z d i n d ə 7 n ə f ə r d ə n i b a r ə t Ş u r a f o r m a l a ş d ı r ı l d ı. D a h a s o n r a r e s p u b l i k a h ö k u m ə t i n i n c u i l 3 m a r t t a r i x l i q ə - r a r ı n a m ü v a f i q s u r ə t d ə b ö l g ə d ə n ə q ə d ə r s i l a h l ı q ü w ə n i n o l m a s m ı, o n u n n e c ə t ə ş k i l e d i l m ə s i v ə s a x l a n ı l m a s ı n ı a y d ı n l a ş d ı r m a q m ə q s ə d i l ə H ə r b i n a z i r l i y ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ a n ü m a y ə n d ə g ö n d ə r m ə s i t a p ş ı r ı l d ı v ə ə l a v ə d a h a m i n m a n a t v ə s a i t b u r a x ı l m a s ı r a z ı l a ş d ı r ı l d ı. H ö k u m ə t i n c u i l 2 8 f e v r a l v ə 3 0 m a r t t a r i x l i s ə r ə n c a m l a r ı i l ə b ö l g ə d ə i d a r ə ç i l i - y i n t ə ş k i l i ü ç ü n d a h a 1 m i l y o n m a n a t a y r ı l d ı.50 M a r t ı n d a B. N a x ç ı - v a n s k i ö z ə r i z ə s i n ə ə s a s ə n g e n e r a l - q u b e r n a t o r v ə z i f ə s i n d ə n a z a d o l u n a - r a q, x i d m ə t d ə n t ə r x i s e d i l ə n M. B a ğ ı r o v u n y e r i n ə - m ü l k i h i s s ə ü z r ə k ö - m ə k ç i o l d u ; Z a q a t a l a g e n e r a l - q u b e r n a t o r u H a ş ı m b ə y o v N a x ç ı v a n g e n e - r a l - q u b e r n a t o r u t ə y i n e d i l d i.51 D o ğ r u d u r, g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u q m ü ə y - y ə n o b y e k t i v s ə b ə b l ə r ə g ö r ə g e n i ş v ə s ə m ə r ə l i f ə a l i y y ə t g ö s t ə r ə b i l m ə s ə d ə h ə r h a l d a o n u n y a r a d ı l m a s ı v ə b ə z i t ə d b i r l ə r i b ö l g ə n i n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i i l ə ə l a q ə l ə r i n i n m ö h k ə m l ə n d i r i l m ə s i n d ə m ü ə y y ə n r o l o y n a d ı. B ö l g ə n i n A D R - l ə ə l a q ə l ə r i n i d a h a d a m ö h k ə m l ə n d i r m ə k, m a h a l - d a o n u n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n u n t ə ş k i l i n ə d a i r b i r s ı r a m ə s ə l ə l ə r i k o n k r e t l ə ş d i r m ə k v ə s. i l ə b a ğ l ı c u i l m a r t m 8- d ə A r a z - T ü r k R e s - p u b l i k a s ı n m x ü s u s i m i s s i y a s ı N a x ç ı v a n d a n B a k ı y a g ə l d i.52 B u r a d a b e l ə b i r m a r a q l ı f a k t ı d a q e y d e d ə k k i, t a m n m ı ş ş a i r - d r a m a t u r q H. C a v i d ə f ə n d i d ə b u n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n t ə r k i b i n ə d a x i l i d i. G e n i ş s ə l a h i y y ə t l ə - r ə m a l i k o l a n h ə m i n m i s s i y a n ı n q a l d ı r d ı ğ ı m ə s ə l ə l ə r A z ə r b a y c a n p a r l a - m e n t i n i n c u i l 1 0 m a r t t a r i x l i i c l a s ı n d a m ü z a k i r ə o l u n d u v ə N a x ç ı - v a n a x ü s u s i k o m i s s i y a g ö n d ə r i l m ə s i i l ə ə l a q ə d a r f ı k i r m ü b a d i l ə s i a p a r ı l - dı.53 İ.Musayev. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti ( ci illər). Bakı, 1996, s B ə z i x a r i c i d ö v l ə t l ə r i n N a x ç ı v a n v ə Z ə n g ə z u r b ö l g ə l ə r i i l ə ə l a q ə - d a r m ö v q e l ə r i n i n d a h a d a a ç ı q l a n m a s ı n d a P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n d a Q a f - q a z l a v ə A z ə r b a y c a n - E r m ə n i s t a n m ü n a s i b ə t l ə r i i l ə b a ğ l ı m ə s ə l ə l ə r i n k o n t e k s t i n d ə h ə m i n m a h a l l a r a d a i r m ə q a m l a r m m ü z a k i r ə s i d ə m ü h ü m r o l o y n a d ı. B u m ü z a k i r ə l ə r v ə o n l a r m n ə t i c ə l ə r i i l ə b a ğ l ı b i r s ı r a m ə s ə l ə - l ə r Q a f q a z A z ə r b a y c a n ı S ü l h n ü m a y ə n d ə l i y i n i n P a r i s k o n f r a n s m a M e - m o r a n d u m u 5 4, V e r s a l k o n f r a n s m d a k ı A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə h e y ə t i s ə d r i n i n A D R - i n B a ş n a z i r i n ə c u i l i n m a r t - d e k a b r m d a g ö n d ə r d i y i m ə l u m a t l a r 5 5, A D R h ö k u m ə t i n i n m ü x t ə l i f v a x t l a r d a o n a y o l l a d ı ğ ı m a t e - r i a l l a r 5 6, Q a f q a z r e s p u b l i k a l a r ı n ı n S ü l h k o n f r a n s ı n d a k ı n ü m a y ə n d ə l i k l ə - r i n i n b i r g ə i c l a s l a r m ı n p r o t o k o l l a r ı 57 v ə s. ö z ə k s i n i t a p m ı ş d ı r. S ü l h k o n f r a n s m d a k ı ü m u m i s ə c i y y ə l i m ü z a k i r ə l ə r d ə t ə d q i q e t d i - y i m i z p r o b l e m ə d a i r m ə s ə l ə l ə r i a ş a ğ ı d a k ı ş ə k i l d ə q r u p l a ş d ı r m a q o l a r : a ) b ə z i x a r i c i d ö v l ə t l ə r ( b u d ö v r d ə, ə s a s ə n, A B Ş, q i s m ə n d ə İ n g i l t ə r ə v ə F r a n s a ) t ə r ə f ı n d ə n d ə s t ə k l ə n ə n e r m ə n i l ə r i n N a x ç ı v a n, Z ə n g ə z u r, Q a r a - b a ğ v ə s. b ö l g ə l ə r ə ə r a z i i d d i a l a r ı n ı S ü l h k o n f r a n s ı v a s i t ə s i l ə q a n u n i l ə ş - d i r m ə y ə v ə r e a l l a ş d ı r m a ğ a ç a l ı ş m a l a r ı ; b ) b u n u n l a ə l a q ə d a r o l a r a q A z ə r - b a y c a n n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n b ü t ö v l ü k d ə, x ü s u s i l ə d ə h ə m i n b ö l g ə l ə r l ə b a ğ l ı s i y a s i - d i p l o m a t i k t ə d b i r l ə r i ; v ) İ r a n m S ü l h k o n f r a n s ı v a s i t ə s i l ə «ö z t a r i x i t o r p a q l a r ı n ı» - Ş i m a l i A z ə r b a y c a n ı, i l k n ö v b ə d ə i s ə N a x ç ı v a n - Z ə n - g ə z u r m a h a l l a r ı m «g e r i q a y t a r m a q» c ə h d l ə r i v ə o n l a r ı d ə f e t m ə k ü ç ü n g ö s t ə r i l ə n d i p l o m a t i k s ə y l ə r. M ə l u m o l d u ğ u k i m i, d a ş n a k h ö k u m ə t i V e r s a l S ü l h k o n f r a n s ı n a - d ə k v ə o n u n i ş i n i n d a v a m e t d i y i m ü d d ə t d ə A z ə r b a y c a n m Z ə n g ə z u r, N a x ç ı v a n v ə s. b ö l g ə l ə r i n d ə s ü r ə t l ə «e t n i k t ə m i z l ə m ə» s i y a s ə t i n i h ə y a t a k e ç i r m ə k l ə «t ü r k s ü z l ə ş d i r i l m i ş» m a h a l l a r a ö z h ü q u q l a r m ı «s ü b u t a» y e - t i r m ə y ə v ə b u n u n l a d a h ə m i n ə r a z i l ə r i n E r m ə n i s t a n a «t a r i x i» m ə n s u b i y - y ə t i n i n d ü n y a x a l q a l a r ı t ə r ə f i n d ə n t a n ı n m a s m a ç a l ı ş ı r d ı. B u n a g ö r ə d ə E r m ə n i s t a n ö z ü n ü n b u q ə s b k a r l ı q m ə q s ə d l ə r i n ə m ü v a f ı q o l a r a q P a r i s S ü l h k o n f r a n s m a t ə l ə b l ə r i r ə l i s ü r d ü. E r m ə n i l ə r i n k o n f r a n s a ü n v a n l a n a n M e m o r a n d u m u n d a a z ə r b a y c a n l ı l a r ı n b i r i n c i d ü n y a m ü h a r i b ə s i n d ə O s - m a n l ı t ü r k l ə r i i l ə m ü v a f ı q o l m a l a r ı v ə B a k ı d a i n g i l i s - e r m ə n i q ü v v ə l ə r i i l ə v u r u ş m a l a r ı, h a z ı r d a d a Q a f q a z d a y e n i f ə l a k ə t t ö r ə d ə b i l m ə l ə r i k i m i c ə - f ə n g «d ə l i l l ə r» i n a r d m c a Q a f q a z E r m ə n i s t a n ı n ı n - k e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r - n i y a s ı n ı ( v a x t ı i l ə o n u n t ə r k i b i n ə q a t ı l a n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i v ə s. ), h a b e l ə G ə n c ə q u b e r n i y a s ı n m c ə n u b h i s s ə s i n i ( Z ə n g ə z u r v ə b. m a h a l l a r ) ə h a t ə e d ə n - ə r a z i s i g ö s t ə r i l i r d i.58 «D a ş n a k s ü t u n» u n İ r ə v a n d a ç ı x a n «J o q o v u r d i D z a i n» q ə z e t i h ə - 173

88 m i n M e m o r a n d u m d a k ı t ə b b l ə r i t ə k r a r l a y a r a q E r m ə n i s t a n ı n s ə r h ə d l ə r i - n i t ə s v i r e d ə n y a z ı s ı n d a e r m ə n i l ə r i n «t a r i x i v ə d e m o q r a f ı k h ü q u q l a r m a ə s a s l a n a r a q» b ü t ü n İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n ı v ə G ə n c ə q u b e r n i y a s m m Z ə n - g ə z u r q ə z a s ı m d a o n u n ə r a z i l ə r i n i n s ı r a s m a d a x i l e t m i ş d i. B u q ə z e t i n y a - z ı l a r m a ə s a s ə n «Q a f q a z. E r m ə n i l ə r i n i d d i a l a r ı» m ö v z u s u n d a x ü s u s i m a - t e r i a l h a z ı r l a y a n «B o r b a» q ə z e t i ( 1 8 a p r e l c u i l ) b e b b i r m a r a q l ı f a k t ı v u r ğ u l a y ı r d ı : İ r ə v a n d a k ı i n g i l i s m i s s i y a s m m ü z v ü p o l k o v n i k T e m - p e r l e y i n E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n ə e t d i y i «E r m ə n i s t a n R u s d ö v b t i n i n c ü i l h ü d u d l a r ı n d a h a n s ı d a i r ə l ə r i ö z ü n ü n a y r ı l m a z h i s s ə l ə r i s a y ı r?» s o r ğ u s u n a c a v a b m d a ə k s t ə r ə f d i g ə r x e y l i ə r a z i l ə r l ə y a n a ş ı h ə m d ə b ü t ü n İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n m v ə c ü z i i s t i s n a l a r l a G ə n c ə q u b e r n i y a s m m Z ə n - g ə z u r q ə z a s m m a d m ı ç ə k m i ş, h a z ı r d a İ r ə v a n q u b e r n i y a s m d a a ) ş i m a l - q ə r b b ö l m ə s i ( D i z a m - A l m a l ı ) ç ı x ı l m a q l a N a x ç ı v a n q ə z a s ı n a, b ) Ş ə r u r q ə z a s ı n a ( A r a z v ə X a ç i k k ə n d l ə r i n d ə n c ə n u b a ) v ə G ə n c ə q u b e r n i y a s m m b i r h i s s ə s i n ə ( Z ə n g ə z u r n ə z ə r d ə t u t u l u r İ. M. ) o n u n h a k i m i y y ə t i n i n y a - y ı l m a d ı ğ ı m b i l d i r i r d i.59 D o ğ r u d u r, V e r s a l d a k ı e r m ə n i n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n t ə l ə b l ə r i b ö - y ü k d ö v l ə t l ə r i n b a ş ç ı l a r ı ( L. C o r c, F. N i t t i ) t ə r ə f m d ə n c i d d i q ə b u l e d i l m ə - s ə d ə d a ş n a k l a r ı n v ə h a v a d a r l a r ı n m s i y a s i - d i p l o m a t i k c a v a b l a r ı v e r i l d i. A D R - i n S ü l h k o n f r a n s ı n d a k ı n ü m a y ə n d ə l i y i n i n M e m o r a n d u m u n u n «A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s m ı n ə r a z i s i» a d l ı I X b ö l ü m ü n d ə x a l q ı m ı z m t a - r i x i v ə e t n o q r a f i k h ü q u q l a r m a, h a b e l ə Q a f q a z A z ə r b a y c a n m ı n k e ç m i ş i n z i b a t i b ö l g ü s ü n ə ə s a s ə n ç o x h a q l ı o l a r a q N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z, Z ə n g ə z u r m a h a l l a r ı d a ö l k ə m i z i n h ü d u d l a r ı n a s a l ı n m ı ş d ı. «B ö y ü k E r m ə n i s t a n» u ğ r u n d a f ı t n ə - f ə s a d l a r ı n V e r s a l d a k ı d a v a - m ı n a q a r ş ı m ü b a r i z ə d ə k i s i y a s i - d i p l o m a t i k t ə d b i r l ə r a r a s m d a Ə. T o p ç u - b a ş o v u n S ü l h k o n f r a n s m m s ə d r i n ə v ə m ü t t ə f ı q l ə r i n n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə ü n v a n l a d ı ğ ı c u i l 1 6 / 1 9 a v q u s t t a r i x l i e t i r a z n o t a s ı 60 x ü s u s i y e r i t u - t u r. Ə. T o p ç u b a ş o v u n N. Y u s i f b ə y o v a g ö n d ə r d i y i 2 2 / 2 5 s e n t y a b r, 9 s a y l ı m ə l u m a t d a 61 öz ə k s i n i t a p a n h ə m i n e t i r a z n o t a s ı i n g i l i s l ə r i n h i m a y ə s i i l ə Q a r s R e s p u b l i k a s ı n m E r m ə n i s t a n a b i r l ə ş d i r i l m ə s i, h a b e l ə N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z, S ü r m ə l i m a h a l l a r m m v ə İ r ə v a n q ə z a s m m b i r h i s s ə s i n i n o n u n i d a r ə ç i l i y i n ə k e ç m ə s i n i n e l a n e d i l m ə s i i l ə ə l a q ə d a r v e r i l m i ş d i. M ü h ü m ə h ə m i y y ə t k ə s b e d ə n b u d i p l o m a t i k s ə n ə d d ə a ş a ğ ı d a k ı m ə q a m l a r n ə z ə r - d i q q ə t i c ə l b e d i r : 1 ) a d l a r ı ç ə k i l ə n m a h a l l a r ı n c u i l a p r e l i n s o n l a r ı n d a e r m ə n i l ə r i n i d a r ə ç i l i y i n ə v e r i l m ə s i n i n e l a n o l u n m a s ı v ə b u n u n l a b a ğ l ı A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n m ü t t ə f i q l ə r i n Q a f q a z d a k ı q o ş u n l a r ı n ı n k o m a n d a n l ı ğ m a q ə t i y y ə t l ə e t i r a z e t m ə s i ; 2) b u q ə z a l a r d a, m ə b r i ; 3 ) A D R S ü l h n ü m a y ə n d ə l i y i ö z h ö k u m ə t i n i n m ö v q e y i n i q ı z ğ m m ü d a f ı ə e t m ə k l ə A z ə r b a y c a n m a y r ı l m a z h i s s ə s i o l a n b u ə r a z i l ə r i n i d a - r ə ç i l i y i n i n e r m ə n i l ə r ə v e r i l m ə s i n i o n u n h ə m i n q ə z a l a r a d a i r ş ə k s i z h ü - q u q l a r ı n ı n a ç ı q - a ş k a r p o z u l m a s ı k i m i q i y m ə t l ə n d i r i r d i. B u a k t l a y e r l i m ü s ə l m a n ə h a l i s i i l ə E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı a r a - s ı n d a d a i m i a n l a ş ı l m a z l ı q l a r v ə h ə t t a t o q q u ş m a l a r m ə n b ə y i y a r a n a c a ğ ı - n ı v u r ğ u l a y a n n ü m a y ə n d ə h e y ə t i A D R h ö k u m ə t i n i n m ö v q e y i n i n h a q l ı o l d u ğ u n a d a i r b u k i m i m ü h ü m d ə l i l l ə r i d ə g ə t i r d i : a ) g ö s t ə r i l ə n q ə z a l a r m A z ə r b a y c a n m t ə r k i b h i s s ə s i k i m i h ə m i ş ə o n u n t ə r ə f m d ə n i d a r ə e d i l m ə s i, E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s m ı n i s ə i d a r ə ç i l i k m ə n a s ı n d a h a z ı r k i v a x t a d ə k h ə m i n r a y o n l a r l a h e ç b i r ə l a q ə s i n i n o l m a m a s ı ; b ) b u r a y o n l a r ı n m ü s ə l - m a n ə h a l i s i n i n E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s m ı n i d a r ə ç i l i y i n ə ə s l a d ö z m ə m ə - l ə r i v ə A z ə r b a y c a n a c a n a t m a l a r ı, ç o x s a y l ı n ü m a y ə n d ə h e y ə t l ə r i v ə y a z ı l ı m ü r a c i ə t l ə r g ö n d ə r m ə l ə r i, «e r m ə n i l ə r i n h a k i m i y y ə t i n i q ə b u l e t m ə k d ə n s ə ö l m ə y ə h a z ı r o l m a l a r m ı» b i l d i r m ə l ə r i ; v ) ə n b a ş l ı c a s ı i s ə a d l a r ı ç ə k i l ə n r a y o n l a r ı n - A z ə r b a y c a n m y e r l i ə h a l i s i i l ə e y n i x a l q, e y n i m i l l ə t t ə ş k i l e d ə n, y a l m z e t i q a d a g ö r ə d e y i l, h ə m ç i n i n e t n i k t ə r k i b ə, d i l ə, ə x l a q a v ə m ə i ş ə t ə g ö r ə d ə h ə m c i n s o l a n - a z ə r b a y c a n l ı l a r l a m ə s k u n l a ş m a l a r ı, e l ə t ə k c ə h ə m i n q ə z a l a r d a y a ş a y a n m ü s ə l m a n l a r ı n v ə e r m ə n i l ə r i n n i s b ə t i n i n b u t o r p a q l a r m A z ə r b a y c a n a m ə n s u b i y y ə t i n i n h ə l l i ü ç ü n k i f a y ə t e t m ə s i. H ə m i n d i p l o m a t i k s ə n ə d i n s o n u n d a S ü l h k o n f r a n s ı n d a n d i g ə r m ə s ə l ə l ə r l ə y a n a ş ı h ə m ç i n i n Q a f q a z d a k ı m ü t t ə f i q q o ş u n l a n m n k o m a n - d a n l ı ğ ı v a s i t ə s i l ə N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z, S ü r m ə l i q ə z a l a r m m v ə İ r ə - v a n q ə z a s ı n ı n b i r h i s s ə s i n i n i d a r ə ç i l i y i n i n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n ə l i n - d ə s a x l a n m a s ı x a h i ş e d i l i r d i. B e l ə b i r m ü h ü m m ə s ə b n i d ə q e y d e d ə k k i, V e r s a l k o n f r a n s m d a T r a n s q a f q a z a d a i r p r o b l e m l ə r i n h ə l l i n ə r e g i o n d ö v l ə t l ə r i n i n b u m ö t ə b ə r m ə c l i s d ə k i n ü m a y ə n d ə l i k l ə r i n i n b i r g ə i c l a s l a r m d a d a m ü ə y y ə n c ə h d l ə r g ö s t ə r i l m i ş d i. G ü r c ü s t a n, A z ə r b a y c a n v ə D a ğ l ı r e s p u b l i k a l a r ı n ü m a y ə n - d ə h k l ə r i n i n c u i l i y u n u n s i v ə d ə, A z ə r b a y c a n v ə G ü r c ü s t a n n ü m a y ə n d ə h e y ə t l ə r i n i n c u i l i y u l u n d ə, a v q u s t u n 8- i, ü, d ə v ə s e n t y a b r m d ə k e ç i r i l ə n b i r g ə i c l a s l a r ı n m p r o t o k o l l a r m ı n 62 t ə h l i - l i n ə ə s a s ə n d e y ə b i l ə r i k k i, b u m ü z a k i r ə l ə r d ə : a ) ə r a z i - s ə r h ə d m ü b a h i s ə - l ə r i n i n m ü n s i f l ə r m ə h k ə m ə s i v a s i t ə s i l ə h ə l l i ; b ) k o n f r a n s m a d ı n d a n Q a f - q a z a A l i m i s s i y a g ö n d ə r i l m ə s i ; v ) m ü t t ə f ı q l ə r i n ( i n g i l i s l ə r i n ) q o ş u n l a r ı - n ı n Q a f q a z d a s a x l a n m a s ı m ə s ə l ə l ə r i m ü h ü m y e r t u t m u ş d u. B u b i r g ə m ü z a k i r ə l ə r a r a s m d a e r m ə n i n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə ( A q a - r o n y a n, P a p a c a n o v, K a ç a z n u n i ) k e ç i r i l ə n m ü ş a v i r ə n i n m a t e r i a l l a r ı n - x ü s u s i l ə d ə V e d i b a s a r r a y o n u n d a A n d r a n i k i n q u l d u r d ə s t ə l ə r i n ə b ə n z ə r d a n 63 b e l ə b i r c ə h ə t d ə a ş k a r l a n ı r : m ü ə y y ə n s ə b ə b l ə r ə g ö r ə k o n f r a n s d a «v a n l ı l a r», «s a s u n l u l a r» a d l ı e r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i n i n m ü s ə l m a n ə h a l i s i - n i n b a ş ı n a o l m a z m m ü s i b ə t l ə r g ə t i r m ə l ə r i, g ö r ü n m ə m i ş v ə h ş i l i k l ə r t ö r ə t - ü s t ü n m ö v q e l ə r ə m a l i k o l a n e r m ə n i l ə r m ü b a h i s ə l i ə r a z i - s ə r h ə d m ə s ə l ə l ə - r i n i ( h a b e l ə b u s i y a h ı y a s a l d ı q l a r ı N a x ç ı v a n v ə Z ə n g ə z u r l a b a ğ l ı ) e l ə

89 o n u n g e d i ş i n d ə h ə l l e t m ə k n i y y ə t i n d ə i d i l ə r. A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə h e - y ə t i n i n ü z v ü M. M ə h ə r r ə m o v u n b i r g ə m ü z a k i r ə l ə r d ə k i ç ı x ı ş m d a n 64 g ö - r ü n d ü y ü k i m i G ü r c ü s t a n v ə A D R n ü m a y ə n d ə l i k l ə r i i s ə b u p r o b l e m l ə r i n y e r i n d ə ( y ə n i T r a n s q a f q a z d a ) - i x t i l a f l a r o l a r s a m ü n s i f l ə r m ə h k ə m ə s i v a s i t ə s i l ə h ə l l i m ö v q e y i n d ə d a y a n m ı ş d ı l a r : A D R - i n k o n f r a n s d a k ı n ü m a - y ə n d ə h e y ə t i n i n e r m ə n i - a z ə r b a y c a n l ı m ü n a q i ş ə s i n i ( o c ü m l ə d ə n N a x - ç ı v a n v ə Z ə n g ə z u r l a ə l a q ə d a r ) a r a ş d ı r m a q m ə q s ə d i l ə b e y n ə l x a l q i s t i n t a q k o m i s s i y a s ı y a r a t m a ğ a d a i r t ə k l i f i i l ə ə k s t ə r ə f ə v v ə l c ə r a z ı l a ş s a d a s o n r a b u i ş i p o z m u ş d u. B u c ə h ə t i d ə n ə z ə r d ə n q a ç ı r m a q o l m a z k i, V e r s a l k o n f r a n s m d a y a l n ı z ö z m ə q s ə d v ə m ə n a f e l ə r i n d ə n ç ı x ı ş e d ə n e r m ə n i n ü m a y ə n d ə h e y ə t l ə r i Q a f q a z a d a i r ü m u m i m ə s ə l ə l ə r i n h ə l l i n ə m a n e o l m a ğ a ç a l ı ş ı r, m ü x t ə l i f b ə h a n ə l ə r ə ə l a t ı r d ı l a r. B u n u n l a b a ğ l ı b e l ə b i r f a k t d i q q ə t i c ə l b e d i r : o n l a r c u i l i n y a y ı - p a y ı z m ə w ə l i n d ə P a r i s d ə t ə b l i ğ a t s ə c i y y ə l i h a y - k ü y s a l a r a q A D R h ö k u m ə t i n i e r m ə n i l ə r i n h ü q u q l a r ı m p o z m a q d a z o r a k ı l ı q l a r v ə o n l a r a q a r ş ı e t i r a z l a r, u s y a n l a r h a q q m d a h ə m k o n f r a n s i ş t i r a k ç ı l a r m a, h ə m d ə d ü n y a x a l q l a r m a l a z ı m i m ə l u m a t l a r ç a t d ı r m ı ş d ı. İ r a n ı n V e r s a l k o n f r a n s ı v a s i t ə s i l ə Q u z e y A z ə r b a y c a n t o r p a q l a r ı - n a ( i l k n ö v b ə d ə N a x ç ı v a n, Z ə n g ə z u r, Q a r a b a ğ ) y e n i d ə n y i y ə l ə n m ə k c ə h d l ə r i n ə g ə l d i k d ə i s ə M. Ə. T o p ç u b a ş o v u n A D R - i n B a ş n a z i r i n ə ü n - v a n l a d ı ğ ı c u i l i y u n t a r i x l i ( 7 s a y l ı ) v ə c u i l 8-9 i y u l t a r i x l i (8 s a y l ı ) m ə l u m a t l a r d a 67 İ r a n n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n k o n f r a n s a t ə q d i m e t d i y i M e m o r a n d u m d a b ü t ü n Ş i m a l i A z ə r b a y c a n a i d d i a e d i l m ə s i, b u z a - m a n o n u n ə s a s l a n d ı ğ ı d ə l i l i n ( t a r i x i b i r l i k b a x ı m m d a n ) z ə i l l i y i n d ə n f a r s - l a r ı n m i s s i y a s m ı n t ə l ə b l ə r i n i n t ə m i n o l u n m a s m m m ü m k ü n l ü y ü n ə ö z ü - n ü n d ə i n a n m a s ı b i l d i r i l i r d i. İ r a n n ü m a y ə n d ə h e y ə t i i l ə i k i d ə f ə g ö r ü ş d ü - y ü n ü y a z a n Ə. T o p ç u b a ş o v o n u n b e l ə b i r d ə l i l ə ( Q a f q a z k o n f e d e r a s i y a - s ı n ı n y a r a d ı l m a s ı n m m ü m k ü n s ü z l ü y ü n ə g ö r ə b i z i m o n l a r a b i r l ə ş m ə y ə m ə c b u r o l a c a ğ ı m ı z a ) ü m i d b ə s l ə d i y i n i v ə b u n u ç o x i s t ə d i k l ə r i n i ç a t - d ı r ı r d ı. t ə q s i r l ə n d i r d i l ə r, X. S u l t a n o v u n b a ş ç ı l ı q e t d i y i g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n B u m ü h ü m c ə h ə t i d ə x a t ı r l a t m a q l a z ı m g ə l i r k i, İ r a n h ə l ə V e r s a l h ü d u d l a r ı n d a, x ü s u s i l ə Z ə n g ə z u r q ə z a s m d a q a y d a - q a n u n y a r a t m a q, o c ü m l ə d ə n d ə a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n t ə h l ü k ə s i z l i y i n i n t ə m i n a t m a d a i r t ə d b i r l ə r i n i n m a h i y y ə t i n i s a x t a l a ş d ı r d ı l a r. B a k ı d a ş n a k l a r ı n m P a r i s ə - A q a r o n y a n a g ö n d ə r d i k l ə r i c u i l 2 3 i y u l t a r i x l i m ə l u m a t, B a ş n a z i r X a t i s y a n ı n V e r s a l a v u r d u ğ u c u i l 8 s e n t y a b r t a r i x l i t e l e q r a m ə s a s ı n d a e r m ə n i n ü m a y ə n d ə h e y ə t l ə r i t ə r ə - f i n d ə n «E r m ə n i s t a n r e s p u b l i k a s ı k ö m ə y ə ç a ğ ı r ı r» a d l ı x ü s u s i s ə n ə d 65 h a - z ı r l a n a r a q k o n f r a n s ı n r ə h b ə r l i y i n ə t ə q d i m o l u n d u. B u m a t e r i a l l a r d a a z ə r b a y c a n l ı l a r ı n t ü r k i y ə l i z a b i t l ə r i n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə b ö l g ə d ə b ö y ü k q ü w ə - l ə r t o p l a m a l a r ı, N a x ç ı v a n ı n E r m ə n i s t a n a q a r ş ı t ə ş v i q a t ı n m ə r k ə z i n ə ç e v - r i l m ə s i y a z ı l ı r d ı. H a b e l ə e r m ə n i l ə r i n P a r i s k o n f r a n s ı n d a n h e ç b i r y a r d ı m a l m a m a l a r ı n ı n s ə b ə b l ə r i n i b a ş a d ü ş m ə m ə l ə r i, t a m a m i l ə u n u d u l m a l a r ı, i n g i l i s l ə r i n r e g i o n d a n g e t m ə l ə r i n i n v ə p i s t ə c h i z a t ı n o n l a r m h ə r b i h i s s ə - l ə r i n i n f ə a l i y y ə t s i z l i y i n ə g ə t i r i b ç ı x a r d ı ğ ı b i l d i r i l i r d i. Y e r i g ə l m i ş k ə n, e r m ə n i l ə r i n v ə o n l a r m P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n d a k ı k o n f r a n s ı n d a n ə w ə l d ə Ş i m a l i A z ə r b a y c a n ı «g e r i q a y t a r m a ğ a» d i p l o - m a t i k s ə y l ə r g ö s t ə r m i ş d i. M. R ə s u l z a d ə A D R - i n x a r i c i i ş l ə r n a z i r i A. H a - c m s k i y ə İ s t a m b u l d a n y a z ı d ı ğ ı c i i l 2 v ə 6 s e n t y a b r t a r i x l i d i p l o m a - t i k m ə k t u b l a r d a 68 m ə l u m a t v e r i r d i k i, İ r a n Ş i m a l i A z ə r b a y c a n ı ö z ü n ü n a y r ı l m a z t ə r k i b h i s s ə s i s a y ı r v ə T ü r k i y ə n i n A D R - l ə b a ğ l ı s i y a s ə t i n d ə n n a r a z ı d ı r. İ r a n m Q u z e y A z ə r b a y c a n l a ə l a q ə d a r V e r s a l k o n f r a n s ı n d a n t ə l ə b - l ə r i, b ə z i a r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə n d ə g ö r ü n d ü y ü k i m i, h ə m d ə m ü ə y y ə n d i p - l o m a t i k g e d i ş - «q a b a q l a y ı c ı a d d ı m» s ə c i y y ə s i n i d ə d a ş ı m ı ş d ı r. Y ə n i k i, İ r a n A D R - i n o n a q a r ş ı g ö z l ə n i l ə b i l ə c ə k ə r a z i i d d i a l a r ı m s a n k i q a b a q l a - y a r a q Ş i m a l i A z ə r b a y c a n a, i l k n ö v b ə d ə i s ə b ə z i s ə r h ə d b ö l g ə l ə r i n ə ( N a x - ç ı v a n, Z ə n g ə z u r v ə s. ) ö z ü n ü n «t a r i x i h ü q u q l a r ı» n m b ə r p a s ı n a ç a l ı ş d ı ğ ı - n ı b ə y a n e t m i ş d i. F a r s d ö v l ə t i n i n Ş i m a l i A z ə r b a y c a n a ə r a z i i d d i a l a r ı n a d ü ş m ə s i n ə, ş ü b h ə s i z, G ü n e y A z ə r b a y c a n d a g e d ə n p r o s e s l ə r d ə n q a y ğ ı - l a n m a s ı d a m ü ə y y ə n t ə s i r g ö s t ə r m i ş d i. A D R - i n İ r a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l i k l ə r i n i n h a y - k ü y ü, «d ə l i l l ə r i» n i n r e g i o n d a k ı r e a l v ə z i y y ə t l ə n ü m a y ə n d ə s i A. Z i y a d x a n ı n ö z h ö k u m ə t i n i n x a r i c i s i y a s ə t i d a r ə s i n ə q ə t i y y ə n u y u ş m a m a s ı b u d ö v r d ə Q a r a b a ğ v ə Z ə n g ə z u r b ö l g ə l ə r i n d ə o l a n i n g i l i s j u r n a l i s t i S. L i d d e l i n d ə d i q q ə t i n d ə n y a y ı n m a m ı ş d ı. O n u n «m ü s ə l - m a n l a r l a m ü h a r i b ə. E r m ə n i l ə r y e n ə d ə h ü c u m e d i r l ə r» v ə d i g ə r y a z ı l a r ı 66 e r m ə n i l ə r i n Z ə n g ə z u r d a v ə s. y e r l ə r d ə t ö r ə t d i k l ə r i v ə h ş i l i k l ə r b a r ə d ə ə t - r a f i ı v ə d ü r ü s t m ə l u m a t v e r m ə k l ə E r m ə n i s t a n m t ə b l i ğ a t f ə a l i y y ə t i n i n m a h i y y ə t i n i a ç ı q l a m a ğ a ş ə r a i t y a r a d ı r. T ə b i i d i r k i, A D R n ü m a y ə n d ə h e - y ə t i e r m ə n i t ə b l i ğ a t ı m c a v a b s ı z q o y a b i l m ə z d i v ə o, r ə s m i B a k ı d a n a l d ı ğ ı t u t a r l ı s ə n ə d l ə r ə s a s ı n d a E r m ə n i s t a n ı n s i l a h l ı q ü v v ə l ə r i n i n A z ə r b a y c a n t o r p a q l a r m d a, x ü s u s i l ə d ə N a x ç ı v a n - Z ə n g ə z u r b ö l g ə l ə r i n d ə t ö r ə t d i k l ə r i 176 g ö n d ə r d i y i c i i l 6 m a r t, 1 1 v ə 1 2 a p r e l t a r i x l i m ə k t u b - t e l e q r a m l a r - d a 69 b u m ə q a m x ü s u s i l ə v u r ğ u l a n ı r d ı : C ə n u b i A z ə r b a y c a n d a İ r a n d a n a y r ı l a r a q A D R - ə b i r l ə ş m ə k i s t i q a m ə t i n d ə z ə i f t ə ş v i q a t m ü ş a h i d ə o l u n u r, b u n d a n r a h a t s ı z o l a n İ r a n b i z ə x e y i r x a h m ü n a s i b ə t b ə s l ə m i r. Q a f q a z d a n ü f u z d a i r ə s i q a z a n m a q u ğ r u n d a İ n g i l t ə r ə i l ə r ə q a b ə t ə g i r ə n v ə Ş i m a l i A z ə r b a y c a n ı n, x ü s u s i l ə d ə N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n s t r a t e j i m ö v q e y i n ə m ü h ü m ə h ə m i y y ə t v e r ə n A B Ş e r m ə n i l ə r i n b u m a h a l ı i n d i d ə o n u n v a s i t ə s i i l ə ə l ə k e ç i r m ə k n i y y ə t l ə r i n d ə n ö z m ə q s ə d l ə r i ü ç ü n i s t i f a d ə e d ə r ə k m ü x t ə l i f ü s u l l a r l a r e g i o n d a m ö h k ə m l ə n m o y ə ç a l ı ş ı r d ı. B u n a g ö r ə 177

90 d ə B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r c u i l i n i k i n c i y a n s ı n d a - i n g i l i s l ə r i n b ö l g ə d ə k i m ö v q e l ə r i n i n z ə i f l ə d i y i z a m a n b u r a d a d a h a f ə a l s i y a s ə t y e r i t m ə y ə b a ş l a - d ı. P a r i s S ü l h k o n f r a n s m d a D ö r d l ə r Ş u r a s m m ə l i i l ə Q a f q a z m a n - d a t m a y i y ə l ə n m ə y ə c ə h d g ö s t ə r ə n A B Ş - a b u d ö v r d ə h ə l ə l i k E r m ə n i s t a n ü z ə r i n d ə h i m a y ə t ə k l i f o l u n m u ş d u. A m e r i k a h ö k u m ə t i b u n d a n i s t i f a d ə e d ə r ə k ö z ü n ü n b i r s ı r a e m i s s a r l a r ı : m ü t t ə f i q l ə r i n E r m ə n i s t a n a A l i k o - m i s s a r t ə y i n e t d i k l ə r i p o l k o v n i k V. H a s k e l, o n u n A z ə r b a y c a n ü z r ə m ü - v ə k k i l i C. R e y, A B Ş - ı n B a k ı d a k ı v i t s e - k o n s u l u C. R a n d o l f v ə b. v a s i t ə s i i l ə N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n ə n ü f u z e t m ə y ə g i r i ş d i. A B Ş N a x ç ı v a n b ö l g ə s i ə t r a f ı n d a k ı e r m ə n i - a z ə r b a y c a n m ü n a q i ş ə - s i n d ə n f a y d a l a n m a ğ a ç a l ı ş m a q l a, ə s a s ə n, d a ş n a k p ə r ə s t m ö v q e t u t s a d a m ü ə y y ə n m ü l a h i z ə l ə r ə ( r e g i o n a k i f a y ə t q ə d ə r h ə r b i q ü v v ə g ə t i r ə b i l m ə - m ə s i, b ö l g ə n i n a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n ç o x g ü c l ü m ü q a v i m ə t i, A D R h ö - k u m ə t i n i n b a r ı ş m a z m ö v q e y i ) g ö r ə i k i l i s i y a s ə t y ü r ü d ü r d ü. E r m ə n i l ə r i n y a y d ı q l a r ı x ə b ə r l ə r ə g ö r ə H a s k e l c u i l a v q u s t u n d ə E r m ə n i s t a n p a r l a m e n t i n d ə k i ç ı x ı ş ı n d a d a ş n a k l a n n b u m a h a l a d a i r ə r a z i i d d i a l a r ı m d ə s t ə k l ə d i y i n i b i l d i r m i ş, h a b e l ə y a r a n m ı ş m ü n a q i ş ə d ə, N a x ç ı v a n - Ş ə r u r - d a b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r d ə v ə B r i t a n i y a h ö k u m ə t i n i n m ü ə y y ə n l ə ş d i r d i y i s ə r h ə d l ə r i n p o z u l m a s ı n d a A z ə r b a y c a n t ə r ə f i n i s u ç l a m ı ş d ı.70 A v q u s t u n d a B a k ı d a A D R - i n B a ş n a z i r i N. U s u b b ə y o v, X a r i c i I ş l ə r n a z i r i M. C ə f ə r o v v ə b. i l ə g ö r ü ş ü n d ə i s ə «m ə n e r m ə n i l ə r i n v ə k i l i d e y i l ə m»71 s ö y l ə y ə n A l i k o m i s s a r E r m ə n i s t a n p a r l a m e n t i n d ə k i s e n s a s i y a d o ğ u r a n ç ı x ı ş m d a t u t d u ğ u m ö v q e y i n i, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə ü n v a n - l a d ı ğ ı h ə d ə l ə r i i n k a r e d ə r ə k, h ə r i k i r e s p u b l i k a y a e y n i g ö z l ə b a x d ı ğ m ı b i l d i r m i ş d i.72 H a s k e l h ə m i n g ö r ü ş d ə v ə d i g ə r s ö h b ə t l ə r i n d ə i k i q o n ş u r e s p u b l i k a a r a s ı n d a k ı t o q q u ş m a l a r a i m k a n v e r m ə m ə y i v ə «m o d u s v i v e n d e» y a r a t m a ğ ı ö z ü n ü n T r a n s q a f q a z m i s s i y a s ı m n b a ş l ı c a v ə z i f ə l ə - r i n d ə b i r i k i m i v u r ğ u l a m ı ş d ı.73 O, h ə m ç i n i n Z ə n g ə z u r v ə Q a r a b a ğ ı A D R - i n t ə r k i b h i s s ə s i k i m i t a n ı y a r a q g u y a k e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a - s m ı n e r m ə n i v ə a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i a r a s ı n d a n o r m a l m ü n a s i b ə t l ə r y a r a - d ı l m a s ı m ə q s ə d i i l ə N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z q ə z a l a r ı n m m ü v ə q q ə t i o l a r a q x ü s u s i b i t ə r ə f z o n a e l a n e d i l m ə s i n i v ə b u b ö l g ə d ə A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u t ə ş k i l i t ə k l i f i n i i r ə l i s ü r m ü ş d ü. H a s k e l i n c u i l a v q u s t u n d a B a k ı d a A D R h ö k u m ə t i n i n r ə h b ə r l ə r i i l ə g ö r ü ş ü n d ə N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z q ə z a l a r m ı n i d a r ə o l u n m a s ı m ə s ə l ə s i n ə d a i r s a z i ş i n l a y i h ə s i r a z ı l a ş d ı n l d ı. 12 m a d d ə d ə n i b a r ə t o l a n h ə m i n l a y i h ə d ə 74 q e y d e d i l i r d i k i, 1 ) N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə - r ə l ə y ə z q ə z a l a r ı m ü v ə q q ə t i o l a r a q x ü s u s i g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u q t ə ş k i l e d i r l ə r ; 2 ) g e n e r a l - q u b e r n a t o r m ü t t ə f ı q l ə r i n A l i k o m i s s a r ı p o l k o v n i k H a s k e l t ə r ə f i n d ə n a m e r i k a l ı v ə t ə n d a ş l a r a r a s ı n d a n t ə y i n e d i l i r ; 3 ) q ə z a l a r ü m u m i, b i r b a ş a, b ə r a b ə r v ə g i z l i s ə s v e r m ə ə s a s ı n d a s e ç i l ə n y e r l i ş u r a l a r t ə r ə f m d ə n i d a r ə o l u n u r l a r ; 4 ) b ü t ü n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u q d a s ö z, v i c d a n, ş ə x s i y y ə t t o x u n u l m a z l ı ğ ı k i m i a z a d l ı q l a r e l a n e d i l i r ; 5 ) A z ə r b a y c a n m p u l v a h i d i r ə s m i p u l k i m i t a n ı m r v ə s. A l i k o m i s s a r b ö l g ə n i n A z ə r b a y c a n i d a r ə ç i l i y i n d ə s a x l a n ı l a c a ğ ı m i i m u m i h a l d a e l a n e t s ə d ə t e z l i k l ə b u r a d a m ö h k ə m l ə n m ə k s i y a s ə t i n i n h ə - y a t a k e ç i r i l m ə s i n ə b a ş l a d ı. A B Ş - m b ö l g ə y ə d a i r s i y a s ə t i v ə p l a n m m a - h i y y ə t i H a s k e l i n c u i l s e n t y a b r m 1 - d ə N. Y u s i f b ə y o v a g ö n d ə r i d y i m ə k t u b d a, o n u n c u i l 2 7 s e n t y a b r t a r i x l i b ə y a n a t ı n d a a ç ı q l a n d ı. H ə m i n m ə k t u b d a d a ö z ə k s i n i t a p a n 2 0 m a d d ə d ə n i b a r ə t s ə n ə d d ə ( H a s k e l i n b i r i n c i l a y i h ə s i )75 v ə 1 2 m a d d ə d ə n i b a r ə t b ə y a n a t d a ( A l i k o - m i s s a r ı n i k i n c i l a y i h ə s i )76 N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z ə r a z i l ə r i n d ə b i - t ə r ə f z o n a y a r a d ı l a c a ğ ı, o n u n H a s k e l t ə r ə f ı n d ə n t ə y i n o l u n a n A m e r i k a q u b e r n a t o r u t ə r ə f i n d ə n i d a r ə e d i l ə c ə y i b i l d i r i l i r, b ö l g ə n i n s i y a s i v ə i q - t i s a d i h ə y a t ı n ı n m ü x t ə l i f s a h ə l ə r i n ə a i d m ə s ə l ə l ə r ə t o x u n u l u r d u. B ö l g ə d ə b i t ə r ə f z o n a y a r a d ı l m a s ı n a d a i r l a y i h ə l ə r b ü t ü n y e r l i h a k i m i y y ə t o r q a n - l a r ı n m a m e r i k a l ı q u b e r n a t o r a t a b e e t d i r i l m ə s i n i, A z ə r b a y c a n v ə E r m ə - n i s t a n h ö k u m ə t l ə r i n i n ö z q o ş u n l a r m ı t e z l i k l ə b ö l g ə d ə n ç ı x a r m a l a r ı m d a n ə z ə r d ə t u t u r d u. H a s k e l i n p l a n ı n a g ö r ə m a h a l d a k ı m ü h ü m o b y e k t l ə r, o c ü m l ə d ə n d ə d ə m i r y o l u q u b e r n a t o r u n i x t i y a r m a k e ç i r, o n a h ə t t a ə h a l i n i b i r y e r d ə n b a ş q a y e r ə k ö ç ü r m ə k h ü q u q u v e r i l i r d i v ə s. B a ş t u t a c a ğ ı h a l d a Q a f q a z d a y e g a n ə A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a - t o r l u ğ u o l a b i l ə c ə k b u ü s u l - i d a r ə A B Ş - a r e g i o n d a m ö h k ə m l ə n m ə k i m k a - n ı y a r a t m a l ı i d i. B e l ə b i r m ü h ü m m ə s ə l ə n i d ə q e y d e d ə k k i, H a s k e l i n l a y i h ə l ə r i n d ə q o y u l a n m ə s ə l ə l ə r v ə i r ə l i s ü r ü l ə n t ə k l i f l ə r, x ü s u s i l ə b ö l - g ə d ə b i t ə r ə f z o n a y a r a d ı l m a s ı i d e y a s ı t ə r ə f l ə r i n c u i l 2 9 a v q u s t t a - r i x l i B a k ı r a z ı l a ş m a s ı i l ə h e ç d ə u y ğ u n g ə l m i r d i. T ə s a d ü f i d e y i l d i r k i, X a - r i c i İ ş l ə r n a z i r i M. C ə f ə r o v A l i k o m i s s a r a g ö n d ə r d i y i c u i l 4 o k t - y a b r t a r i x l i s ə n ə d d ə 77 b i l d i r i r d i k i, H a s k e l i n l a y i h ə l ə r i n i n b ə z i m a d d ə l ə r i c u i l 2 9 a v q u s t t a r i x l i r a z ı l a ş m a d a n k ə n a r a ç ı x ı r. N a z i r h a b e l ə ə m i n o l d u ğ u n u b i l d i r i r d i k i, H a s k e l A z ə r b a y c a n x a l q ı n m ö z t a r i x i t o r p a q l a r ı o l a n N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z b ö l g ə s i n ə d a i r h ü q u q l a r m ı v ə ə d a l ə t l i t ə l ə b l ə r i n i P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı q a r ş ı s m d a m ü d a f ı ə e d ə c ə k d i r. Y e r i g ə l m i ş k ə n, A D R h ö k u m ə t i n i n H a s k e l i n l a y i h ə l ə r i n ə v ə A B Ş - ı n o n l a r d a i f a d ə o l u n a n p l a n l a r m a m ü n a s i b ə t i i l ə ə l a q ə d a r A z ə r - b a y c a n t a r i x ş ü n a s l ı ğ m d a 78 a ş a ğ ı d a k ı f ı k r i s ü b u t a y e t i r m ə y ə ç a l ı ş m ı ş l a r : G ü y a A D R - i n r ə h b ə r l i y i H a s k e l i n b ö l g ə y ə d a i r p l a n ı n ı q e y r i - ş ə r t s i z q ə - b u l e t m i ş, o r a n ı n a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i b u d ə f ə d ə a m e r i k a - e r m ə n i s i y a - s ə t i v ə q ü v v ə l ə r i q a r ş ı s ı n d a t ə k q o y m u ş d u r. M a h a l d a k ı s i y a s i q ü v v ə l ə r i n t ə m s i l ç i l ə r i ( S. C ə m i l l i n s k i, K ə l b a l ı x a n v ə X ə l i l b ə y ) A B Ş n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə ö z m ə r a m l a r ı n a u y ğ u n g i z l i s e p a r a t d a n ı ş ı q l a r a p a r m ı ş l a r. Ç o x s a y l ı 179

91 a r x i v s ə n ə d l ə r i n ə v ə m ə t b u a t m a t e r i l l a r ı n a ə s a s l a n a r a q h ə m i n m ü d d ə a - l a r m q e y r i - o b y e k t i v l i y i n i s ö y l ə m ə k o l a r : 1 ) A D R h ö k u m ə t i ö z ü n ü n c u i l 2 8 f e v r a l t a r i x l i q ə r a r ı 79 i l ə x ü s u s i N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n u y a r a d a r a q ə v v ə l c ə B. N a x ç ı - v a n s k i n i, s o n r a i s ə H a ş ı m b ə y o v u o r a y a q u b e r n a t o r t ə y i n e t m ə k l ə ; 2 ) A B Ş - m H a s k e l i n l a y i h ə l ə r i n d ə ə k s o l u n a n m ə q s ə d l ə r i n ə v ə e r m ə n i l ə r i n q ə s b k a r l ı q c ə h d l ə r i n ə q a r ş ı a p a r d ı ğ ı a ç ı q v ə g i z l i s i y a s i - h ə r b i m ü b a r i z ə i l ə b ö l g ə n i n ə r a z i t o x u n u l m a z l a ğ ı n m t ə m i n a t ı n a t ə s i r e d ə b i l m i ş d i ; 3 ) S. C ə m i l l i n s k i, K ə l b a l ı x a n v ə X ə l i l b ə y A B Ş - ı n b ö l g ə y ə d a i r p l a n l a r ı n m r e a l l a ş d ı r ı l m a s m a v ə b i t ə r ə f z o n a a d ı a l t ı n d a b u r a d a e r m ə n i i d a r ə ç i l i - y i n i n y e n i d ə n t ə ş k i l i n ə q a r ş ı b i r g ə p r i n s i p i a l m ö v q e t u t m u ş, q a r ş ı l ı q l ı v ə s ə m ə r ə l i f ə a l i y y ə t g ö s t ə r m i ş d i l ə r. Q e y d e t m ə k l a z ı m d ı r k i, H a s k e l X a r i c i İ ş l ə r n a z i r i M. C ə f ə r o v a g ö n d ə r d i y i c u i l 2 6, 3 0 s e n t y a b r t a r i x l i d i p l o m a t i k s ə n ə d l ə r l ə - t e l e q r a m l a r l a 80 A D R h ö k u m ə t i n ə t ə z y i q g ö s t ə r m ə y ə d ə ç a l ı ş m ı ş d ı. H ə - m i n s ə n ə d l ə r d ə n b i r i n c i s i n d ə A D R X İ N - i n o n a c u i l 2 5 s e n t y a b r t a r i x l i t e l e q r a m m d a 81 i f a d ə o l u n a n s o r ğ u y a ( D e n i k i n t ə h l ü k ə s i i l ə ə l a - q ə d a r ş i m a l s ə r h ə d l ə r i n d ə b i t ə r ə f z o n a y a r a d ı l m a s ı n a d a i r ) a l ı n a n c a v a b ö z ə k s i n i t a p m ı ş d ı : N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r d a i r ə l ə r i d ə d a x i l e d i l m ə k l ə b i t ə r ə f z o n a y a r a d ı l m a y a n a q ə d ə r g e n e r a l D e n i k i n l ə b i t ə r ə f z o n a n ı n t ə ş k i l i v ə y a d i g ə r m ə s ə l ə l ə r i n h ə l l i ü ç ü n m ə n i m t ə r ə f i m d ə n h e ç b i r a d d ı m a t ı l - m a y a c a q d ı r. H a s k e l ə l a v ə o l a r a q b i l d i r d i k i, N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə b i t ə - r ə f z o n a n m y a r a d ı l m a s m a d a i r ş ə r t l ə r T i f l i s d ə A D R - i n h ə r b i n a z i r i n ə ç a t d ı r ı l m ı ş d ı r. H a s k e l i n i k i n c i t e l e q r a m ı n d a i s ə A z ə r b a y c a n ı n y a l m z b i t ə r ə f z o n a y a d a i r A m e r i k a p l a n ı n ı q ə b u l e d ə c ə y i t ə q d i r d ə V e r s a l S ü l h k o n f r a n s ı t ə r ə f i n d ə n t a n m a c a ğ ı v ə m ü b a h i s ə l i ə r a z i l ə r i n o n u n x e y r i n ə h ə l l o l u n a c a ğ ı b i l d i r i l i r d i. N a z i r i n H a s k e l ə g ö n d ə r d i y i c u i l 2 9 s e n t y a b r ( s a y l ı ) v ə 4 o k t y a b r t a r i x l i ( s a y l ı ) c a v a b t e l e q r a m l a r ı n d a 82 A D R h ö k u m ə t i - n i n b u m ə s ə l ə d ə k i p r i n s i p i a l m ö v q e y i b i r d a h a x a t ı r l a n m a q l a b i t ə r ə f z o - n a i d e y a s m a e t i r a z o l u n u r, b ö l g ə n i n y a l n ı z A z ə r b a y c a n m a y r ı l m a z t ə r - k i b h i s s ə s i k i m i A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u v a s i t ə s i l ə i d a r ə ç i l i y i n ə r a z ı l ı q v e r i l i r d i. Ç ü n k i A l i k o m i s s a r ı n l a y i h ə l ə r i n i n r e a l l a ş m a s ı ə s l i n d ə a z ə r b a y c a n l ı l a r m t a r i x i t o r p a q l a r m ı n - b ü t ü n m a n e ə v ə ç ə t i n l i k l ə r i m ə t a n ə t l ə a r a d a n q a l d ı r a r a q i n d i y ə d ə k i d a r ə e t d i k l ə r i b u ə r a z i l ə r i n i t i r i l m ə s i d e m ə k i d i. N a x ç ı v a n m a h a h n ı A z ə r b a y c a n d a n q o p a r m a ğ a ç a l ı ş a n E r m ə - n i s t a n ı n d a H a s k e l i n p l a n m a m ü n a s i b ə t i n i n a r a ş d ı r ı l m a s ı o l d u q c a m ü - h ü m m ə s ə l ə d i r. B a ş n a z i r A. X a t i s y a n H a s k e l i n o n a g ö n d ə r d i y i m ə l u - m a t a c a v a b k i m i y o l l a d ı ğ ı c u i l 2 3 o k t y a b r t a r i x l i m ə k t u b d a b i l d i - r i r d i k i, s t r a t e j i, t ə s ə r r ü f a t - i q t i s a d i, ə r a z i d ə e r m ə n i ə h a l i s i n i n m ö v c u d l u ğ u, t a r i x i ş ə r a i t v ə s. m ü l a h i z ə l ə r ə g ö r ə Ş ə r u r - N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n Q a f q a z d a k ı i n g i l i s a l i k o m a n d a n l ı ğ ı t ə r ə f m d ə n E r m ə n i s t a n ı n i d a r ə ç i l i - y i n ə v e r i l m ə s i n ə b a x m a y a r a q h ə m i n r a y o n u n m ü v ə q q ə t i o l a r a q A m e r i - k a q u b e r n a t o r u t ə r ə f m d ə n i d a r ə e d i l m ə s i n ə r a z ı d ı r.83 L a k i n A D R - i n G ü r c ü s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l i y i n i n A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı - n ı n V e r s a l k o n f r a n s ı n d a k ı m i s s i y a s m m s ə d r i n ə g ö n d ə r d i y i s ə n ə d l ə r d ə n b i r i n d ə y a z ı l ı r d ı k i, N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə b i t ə r ə f z o n a y a r a d ı l m a s m ı Q a - r a b a ğ v ə Z ə n g ə z u r m ə s ə l ə l ə r i n i n q ə t i s u r ə t d ə b i z i m x e y r i m i z ə h ə l l o l u n - m a s ı k i m i q i y m ə t l ə n d i r ə n E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i H a s k e l i n l a y i h ə s i n i q ə - b u l e t m ə m i ş d i r.84 B ö l g ə d ə A m e r i k a ü s u l - i d a r ə s i y a r a d ı l m a s ı p l a n ı o d ö v r k i e r m ə n i m ə t b u a t ı n d a d a g e n i ş m ü z a k i r ə e d i l m i ş d i. «A 3e p 6a f İ A > K a H» q ə z e t i n i n «E r m ə n i m ə t b u a t ı H a s k e l i n t ə k l i f l ə r i h a q q m d a» a d l ı i c m a l m a 85 ə s a s ə n d e y ə b i l ə r i k k i, b u m ə s ə l ə y ə m ü n a s i b ə t d ə e r m ə n i m ə t b u a t ı i k i y e r ə ( d a ş - n a k v ə a n t i d a ş n a k ) b ö l ü n m ü ş d ü. «D a ş n a k s ü t u n» p a r t i y a s m m o r q a n ı «H a y a s t a n i A ş x a v a t o r» q ə z e t i H a s k e l i n A z ə r b a y c a n ı n t ə l ə s i n ə d ü ş d ü y ü - n ü, o n u n t ə k l i f l ə r i n i n E r m ə n i s t a n ı n «ə r a z i b ü t ö v l ü y ü n ə» t o x u n d u ğ u n u y a z ı r, Z ə n g ə z u r v ə D ə r ə l ə y ə z i n m ü b a h i s ə l i ə r a z i l ə r e l a n o l u n m a s ı m m i n n ə f ə r e r m ə n i n i n k ö l ə y ə ç e v r i l m ə s i v ə m ə h v i k i m i q i y m ə t l ə n d i r i r d i. E r m ə n i x a l q p a r t i y a s m ı n o r q a n ı «J o q o v u r d» q ə z e t i n i n c ü n ö m r ə - s i n d ə i s ə q e y d e d i l i r d i k i, E r m ə n i s t a n m v ə b ü t ü n e r m ə n i l ə r i n A l i k o m i s - s a r ı c ə n a b H a s k e l v a r - q ü v v ə s i i l ə o n l a r ı n x e y r i n ə ç a l ı ş ı r v ə ə d a l ə t l i t ə l ə b - l ə r i m i z i t ə d r i c ə n h ə y a t a k e ç i r ə c ə k d i r. İ s t ə r e r m ə n i l ə r i n, i s t ə r s ə d ə A m e r i k a n ı n b ö l g ə y ə d a i r m ə q s ə d l ə - r i n i n r e a l l a ş m a s ı n d a d i y a r m a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n d ə y a n ə t i v ə m ü b a - r i z l i y i m ü h ü m r o l o y n a d ı. M a h a l ı n b ö y ü k ə k s ə r i y y ə t t ə ş k i l e d ə n a z ə r - b a y c a n l ı ə h a l i s i q ə t i y y ə t l ə H a s k e l i n p l a n l a r m a q a r ş ı ç ı x d ı. E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n m a n e ç i l i y i ü z ü n d ə n c u i l a v q u s t u n d ə İ r ə v a n d a H a s k e l i n q ə b u l u n a d ü ş ə b i l m ə y ə n N a x ç ı v a n, O r d u b a d, Ş ə r u r, S ü r m ə l i, M i l l i s t a n v ə V e d i b a s a r m a h a l l a r ı n ı n n ü m a y ə n d ə l ə r i T i f l i s d ə t o p l a m b 1 0 b ə n d d ə n i b a r ə t m ü h ü m b i r s ə n ə d h a z ı r l a d ı l a r.86 C ə n u b - Q ə r b i A z ə r b a y - c a n m ü s ə l m a n l a r ı ü m u m i y ı ğ m c a ğ ı n m a d m d a n Ə. Q a s ı m o v v ə d i g ə r l ə r i t ə r ə f i n d ə n i m z a l a n a n v ə c u i l s e n t y a b r ı n 9 - d a A D R h ö k u m ə t i n i n b a ş ç ı s ı n a g ö n d ə r i l ə n h ə m i n s ə n ə d d ə b i r s ı r a ə h ə m i y y ə t l i ( N a x ç ı v a n b ö l - g ə s i n i n A z ə r b a y c a n m t ə r k i b i n d ə s a x l a n m a s ı, o r a y a Z ə n g ə z u r d a n k e ç ə n y o l u n a ç ı l m a s ı, A D R X İ N - i n s ə r ə n c a m ı n a ç a ğ ı r ı l a n M. T ə k i n s k i n i n ə v ə - z i n ə y e n i s ə f ı r g ö n d ə r i l m ə s i ) v ə h a b e l ə, b i z c ə, g ə l ə c ə k d ə m ə n f ı n ə t i c ə l ə r v e r ə, e r m ə n i l ə r i n x e y r i n ə o l a b i l ə c ə k ( E r m ə n i s t a n d a k ı ə z ə l i t o r p a q l a r d a n q o v u l a n m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i n A z ə r b a y c a n d a, i l k n ö v b ə d ə i s ə b u b ö l g ə d ə y e r l ə ş d i r i l m ə s i ) m ə s ə l ə l ə r i q a l d ı r ı l ı r d ı.87 Y e r i g ə l m i ş k ə n, b u r a d a M. T ə k i n s k i i l ə b a ğ l ı i k i m ü h ü m m ə q a m a 181

92 d a t o x u n m a q l a z ı m g ə l i r. Ə v v o l o n, X a n T ə k i n s k i n i n s ə m ə r ə l i d i p l o m a t i k f ə a l i y y ə t i n d ə n x e y l i q a y ğ ı l a n a n r ə s m i İ r ə v a n m ü x t ə l i f ə s a s s ı z b ə h a n ə l ə r l ə ( g u y a E r m ə n i s t a n ə l e y h i n ə s i y a s ə t y e r i t m ə s i, m ü s ə l m a n ə h a l i s i a r a s m d a t ə ş v i q a t a p a r m a s ı v ə s. B e k z a d y a n c u i l a v q u s t u n d a N. Y u s i f - b ə y o v u n q ə b u l u n d a i k ə n b u b a r ə d ə m ü ə y y ə n «m ə l u m a t l a r ı» ç a t d ı r m ı ş - d ı )88 o n u n g e r i ç a ğ ı r ı l m a s ı n a n a i l o l m u ş d u. İ k i n c i s i, E r m ə n i s t a n d a k ı d i p - l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l i y i m i z i n A D R - m X İ N - n ə, c u i l 8 o k t y a b r ( T ə k i n s k i d ə n s o n r a k ı s ə f ı r H a q v e r d i y e v i n i m z a s ı i l ə ) v ə 2 3 d e k a b r ( b u - r a d a ə v v ə l c ə k a t i b, s o n r a m ə s l ə h ə t ç i, c u i l d e k a b r ı n d ə n c i i l y a n v a r ı n d ə k i s ə s ə f ı r v ə z i f ə s i n i i f a e d ə n M i r b a b a y e v i n q o l u i l ə ) t a r i x l i m ə k t u b l a r m d a n 89 b ə l l i o l u r k i, e r m ə n i l ə r A z ə r b a y c a n m x a r i c i s i - y a s ə t i d a r ə s i n ə d a x i l o l a n s ə n ə d l ə r i m ü x t ə l i f y o l l a r l a ə l ə k e ç i r i b ş i f r ə s i n i a ç a r a q b u s a h ə d ə m a r a ğ ı o l a n b ə z i d ö v l ə t l ə r ə ç a t d ı r ı r d ı l a r. M ə s ə l ə n, H a q v e r d i y e v i n m ə l u m a t l a r ı n a g ö r ə X a t i s y a n T ə k i n s k i n i n d ə n ç o x t e l e q r a m m ı m ü t t ə f ı q d ö v l ə t l ə r d ə n b i r i n i n n ü m a y ə n d ə s i n ə v e r m i ş d i. D i p - l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l i k b ü t ü n b u n l a r ı n q a r ş ı s ı n ı n a l ı n m a y a c a ğ ı t ə q d i r d ə o n u n f ə a l i y y ə t i n i n h e ç ə e n ə c ə y i n i b i l d i r i r d i. Ə. Q a s ı m o v v ə N. Ə s g ə r o v H a s k e l i y e r l ə r d ə k i v ə z i y y ə t l ə y a x m d a n v ə ə t r a f l ı t a n ı ş e t m ə k n i y y ə t i i l ə c u i l s e n t y a b r ı n 9 - d a T i f l i s d ə o n u n l a d a g ö r ü ş ə r ə k b ö l g ə n i n a z ə r b a y c a n l ı c a m a a t m m i s t ə k l ə r i n ə d a i r 10 b ə n d d ə n i b a r ə t M e m a r a n d u m u A l i k o m i s s a r a t ə q d i m e t d i l ə r.90 O n l a r M e m o r a n d u m a ə l a v ə o l a r a q b u m a h a l l a r m a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n h ə - y a c a n l a r m ı n s ə n g i m ə d i y i n i, ə k s i n ə, e r m ə n i l ə r i n z o r a k ı l ı q h ə r ə k ə t l ə r i n ə v ə m ə q s ə d l ə r i n ə q a r ş ı d a h a d a m ü t ə ş ə k k i l m ü b a r i z ə s ə c i y y ə s i n i d a ş ı m a - ğ a b a ş l a d ı ğ ı n ı b i l d i r d i l ə r. B u n u n a r d m c a H a s k e l i n «N a x ç ı v a n v ə o n u n ə t r a f ı n d a k ı m a h a l l a r m e r m ə n i l ə r i n i d a r ç i l i y i n ə v e r i l m ə s i n ə o n l a r m ə h a l i - s i n e c ə b a x a r?» s u a l ı n a c a v a b ı n d a Ə. Q a s ı m o v d e m i ş d i k i, x a l q ö z q ü v - v ə s i i l ə q ə s b k a r l a r ı q o v a r a q a z a d l ı q ə l d ə e t m i ş d i r. E r m ə n i s t a n m t ə - b ə ə l ə r i o l m a ğ a - y e n i d ə n ə s a r ə t a l t ı n a d ü ş m ə y ə h e ç v a x t r a z ı o l m a z. B ö l g ə n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n s ö y l ə d i k l ə r i k i m i, b u d ö v r d ə N a x ç ı v a n m a h a l ı n m a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n ç ı x ı ş l a r ı g e n i ş l ə n m i ş, e y n i z a m a n d a k e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n m d i g ə r ə r a z i l ə r i n ə d ə n ü f u z e t m i ş d i. H ə l ə M. T ə k i n s k i n i n A D R - i n X İ N - n ə ü n v a n l a d ı ğ ı c u i l 2 a v q u s t t a r i x l i m ə k t u b d a n 91 d a b ə l l i o l u r k i, B ö y ü k V e d i ü s y a n ı v ə h a d i s ə l ə r i z a m a n ı e r m ə n i l ə r l ə N a x ç ı v a n m a h a l ı a r a s m d a y e n i d ə n m ü h a r i b ə v ə z i y y ə t i y a - r a n m ı ş, n ə t i c ə d ə i s ə d a ş n a k o r d u s u d a r m a d a ğ ı n e d i l ə r ə k d ü z İ r ə v a n a q ə - d ə r q o v u l m u ş d u. D i g ə r d i p l o m a t i k s ə n ə d l ə r ( A D R X İ N - n i n E r m ə n i s t a n X İ N - n ə c u i l 2 2 s e n t y a b r t a r i x l i n o t a s ı, M. C ə f ə r o v u n Ə. T o p ç u b a - Ş v a g e n i ş m ə l u m a t ı ) i s ə N a x ç ı v a n v ə o n u n ə t r a f m d a k ı m a h a l l a r d a a z ə r - b a y c a n l ı l a r ı n ç ı x ı ş l a r m ı n g ü c l ə n m ə k d ə o l d u ğ u n u t ə s d i q l ə y i r c u i l o k t y a b r ı n 1 - d ə R ə h i m x a n N a x ç ı v n s k i n i n m ə n z i l i n d ə 182 S. C ə m i l l i n s k i n i n, T ü r k i y ə h ə r b ç i s i X ə l i l b ə y, K ə l b a l ı x a n v ə H a s k e l i n n ü m a y ə n d ə s i g e n e r a l R o b e n z o n u n ( b ə z i t ə d q i q a t l a r d a R o b i n s o n, R o z e n k i m i d ə g e t m i ş d i r ) i ş t i r a k ı i l ə k e ç i r i l ə n m ü ş a v i r ə d ə Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n ə r a z i s i n d ə A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u y a r a d ı l m a s ı m ə s ə l ə s i g e n i ş m ü z a k i r ə e d i l m i ş d i ; o n u n y e k u n u k i m i i s ə 12 m a d d ə d ə n i b a r ə t b i r r ə s m i s ə n ə d R o b e n z o n a t ə q d i m o l u n m u ş d u.93 H ə m i n s ə n ə d d ə a ş a ğ ı d a k ı m ü - h ü m m a d d ə l ə r q e y d o l u n u r d u : 1. N a x ç ı v a n, Ş ə r u r v ə D ə r ə l ə y ə z r a y o n l a r ı, V e d i b a s a r v ə M i l l i s - t a n A z ə r b a y c a n t ü r k l ə r i i l ə m ə s k u n l a ş d ı q l a r m a, h a b e l ə t ə s ə r r ü f a t - i q t i - s a d i ş ə r a i t l ə r i n ə v ə s t r a t e j i v ə z i y y ə t l ə r i n ə g ö r ə A z ə r b a y c a n ı n a y r ı l m a z, b ö l ü n m ə z h i s s ə l ə r i d i r l ə r. 2. B u r a y o n u n a z ə r b a y c a n l ı l a r ı A D R q a n u n l a r m ı r ə h b ə r t u t - m a q l a ö z l ə r i t ə r ə f m d ə n i d a r ə o l u n u r l a r. B i z A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n b a ş q a h e ç b i r h ö k u m ə t t a n m a y a c a ğ ı q B i z q a n ı m ı z l a a z a d l ı q q a z a n m ı ş ı q v ə V i l s o n u n e l a n e t d i y i 1 4 m a d d ə y ə u y ğ u n o l a r a q b u n a h ü q u q u m u z v a r d ı r. 5. B i z m ə d ə n i A m e r i k a x a l q ı n m n ü m a y ə n d ə s i n i ö z a r a m ı z d a g e n e r a l - q u b e r n a t o r k i m i d e y i l, b u r a d a q a l a r a q e r m ə n i l ə r i n v ə h ş i l i y i m i z v ə m ə d ə n i y y ə t s i z l i y i m i z, d i g ə r m i l l ə t l ə r ə d ö z m ə m ə y i m i z h a q q ı n d a m ə l u - m a t l a r m m y a l a n l ı ğ m a ş ə x s ə n ə m i n o l a n b i r n ü m a y ə n d ə k i m i g ö r m ə y ə ş a d ı q Ə g ə r k i m s ə x a l q m i r a d ə s i n ə z i d d o l a r a q b i z i e r m ə n i l ə r i n h a - k i m i y y ə t i a l t ı n a v e r ə r s ə o n u ö z d ü ş m ə n i m i z h e s a b e d ə c ə k, ə l d ə s i l a h l a q a r ş ı l a y a c a ğ ı q v ə d ü ş m ə n l ə r i m i z a n c a q m e y i t l ə r i m i z i n ü s t ü n d ə n k e ç ə r ə k e v l ə r i m i z ə d a x i l o l a b i l ə r l ə r. İ s t ə r b u g ö r ü ş l ə, i s t ə r s ə d ə ü m u m i y y ə t l ə b ö l g ə d ə A m e r i k a g e n e - r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u m ə s ə l ə s i, H a s k e l v ə N a x ç ı v a n p r o b l e m i i l ə b a ğ l ı v a x t ı i l ə t a r i x i a r a ş d ı r m a l a r d a y o l v e r i l m i ş b i r y a l n ı ş l ı ğ a d a a y d ı n l ı q g ə - t i r m ə k l a z ı m d ı r. B e l ə k i, Q. M ə d ə t o v u n t ə d q i q a t l a r ı n d a 94 H a s k e l i n c u i l i n o k t y a b r m d a ö z n ü m a y ə n d ə s i g e n e r a l R o z e n l ə b i r l i k d ə N a x ç ı v a n a g ə l m ə s i v ə h a q q m d a y a z d ı ğ ı m ı z g ö r ü ş d ə i ş t i r a k e t m ə s i g ö s t ə r i l i r. H a l - b u k i m ü ə l l i f m ö z ü n ü n d ə b i r m ə n b ə k i m i ə s a s l a n d ı ğ ı «Ä 3e p 6a H > K f l a H» q ə z e t i n i n «A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u v ə C ə n u b - Q ə r b i A z ə r b a y - c a n ə h a l i s i» a d l ı s a n b a l l ı m a t e r i a l m d a 95 h ə m i n g ö r ü ş d ə A B Ş t ə r ə f d ə n y a l n ı z R o b e n z o n u n i ş t i r a k e t d i y i g ö s t ə r i l i r. V ə ü m u m i y y ə t l ə, H a s k e l i n N a x ç ı v a n d a o l u b - o l m a m a s ı f a k t ı n m d o ğ u r d u ğ u m ü ə y y ə n e l m i - s i y a s i m a r a ğ ı n ə z ə r ə a l a r a q a r x i v l ə r d ə a p a r d ı ğ ı m ı z a x t a r ı ş l a r, m ə t b u a t m a t e - r i a l l a r ı n m v ə t a r i x i ə d ə b i y y a t m a r a ş d ı r ı l m a s ı o n u n t ə s d i q l ə n m ə s i ü ç ü n e l ə b i r ə s a s v e r m ə m i ş d i r. R o b e n z o n ö z r ə h b ə r l ə r i i l ə m ə s l ə h ə t l ə ş m ə k ü ç ü n b ö l g ə n i t ə r k e t d i k d ə n s o n r a N a x ç ı v a n M i l l i Ş u r a s m m b a ş ç ı l a r ı m ü d a f ı ə s ə c i y y ə l i 183

93 m ü x t ə l i f t ə d b i r l ə r g ö r d ü l ə r. H a s k e l S ü l h k o n f r a n s m a m ü ə y y ə n m ə l u - m a t l a r v e r m ə k ü ç ü n P a r i s ə g e t d i y i n d ə n b u m ə s ə l ə l ə r l ə o n u n n ü m a y ə n - d ə s i C. R e y m ə ş ğ u l o l m a ğ a b a ş l a d ı. A D R - i n G ü r c ü s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l i y i n i n h ə r b i a t t a ş e s i A z ə r b a y c a n o r d u s u n u n q ə r a r g a h r ə i s i n ə v u r d u ğ u c u i l 1 6 s e n t y a b r t a r i x l i t e l e q r a m d a b e l ə b i r x ə b ə r i ç a t d ı - r ı r d ı k i, R e y N a x ç ı v a n m ə s ə l ə s i n ə d a i r d a n ı ş ı q l a r a p a r m a q ü ç ü n B a k ı y a y o l a d ü ş ü r v ə m ü b a h i s ə n i y e r i n d ə t ə c i l i h ə l l e t m ə k ü ç ü n A z ə r b a y c a n ı n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n d ə o n u n l a b i r l i k d ə N a x ç ı v a n a g e t m ə s i n i i s t ə y i r.96 C. R e y c u i l o k t y a b r m d a N a x ç ı v a n M ü s ə l m a n M i l l i Ş u - r a s ı n a v ə K a l b a l ı x a n a g ö n d ə r d i y i m ə k t u b u n d a N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r r a - y o n l a r m m m ü t t ə f i q l ə r i n i d a r ə ç i l i y i n d ə s a x l a n ı l d ı ğ m ı, o r a d a A m e r i k a g e - n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n u n y a r a d ı l d ı ğ m ı, A B Ş o r d u s u n u n m ü h ə n d i s i, p o l k o v n i k E d m o n d L. D e l l i n i n o n a b a ş ç ı t ə y i n e d i l d i y i n i v ə o k t y a b r m d ə N a x ç ı v a n a g ə l i b v ə z i f ə s i n i n i c r a s m a b a ş l a y a c a ğ ı m ç a t d ı r ı r d ı.97 B u a r a d a A B Ş - m d i g ə r b i r n ü m a y ə n d ə s i g e n e r a l M o z e t e y d ə b ö l g ə d ə k i v ə z i y y ə t v ə H a s k e l i n l a h i y ə l ə r i i l ə b a ğ l ı m ə s ə l ə l ə r i a r a ş d ı r ı b P a r i s S ü l h k o n f r a n s m a m ə l u m a t l a r h a z ı r l a m a q ü ç ü n N a x ç ı v a n a g ə l d i. S. C ə m i l l i n s k i, X ə l i l b ə y, K a l b a l ı x a n i l ə g ö r ü ş ü n d ə o n a v e r i l ə n m ə l u m a t - l a r a r a s m d a b ö l g ə n i n m i l l ə t, d i l, d i n v ə s. c ə h ə t l ə r d ə n e y n i y y ə t t ə ş k i l e t - d i y i A D R - ə b i r l ə ş m ə s i, o n u n q a n u n l a r ı i l ə i d a r ə o l u n m a s ı n a d a i r f i k i r l ə r v ə t a r i x i f a k t l a r ç o x m ü h ü m ə h ə m i y y ə t k ə s b e d i r d i c u i l o k t y a b r m d ə N a x ç ı v a n a q a y ı d a n R o b e n z o n b i l d i r d i k i, C. R e y o k t y a b r ı n d ə a m e r i k a l ı q u b e r n a t o r l a b i r l i k d ə N a x ç ı v a n a t ə ş r i f b u y u r a c a q d ı r. B u n a c a v a b o l a r a q N a x ç ı v a n i c t i m a i y y ə t i n i n y ı ğ m - c a ğ ı ö z m ö v q e y i n d ə q a l d ı ğ ı n ı v ə ə w ə l k i q ə r a r ı n ı m ü d a f i ə e t d i y i n i b i l d i r - d i. O k t y a b r m d ə N a x ç ı v a n a g ə l ə n C. R e y A m e r i k a t ə r ə f i n i n m ə l u m m ö v q e y i n i t ə k r a r l a y a r a q H a s k e l i n N a x ç ı v a n d a A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r - n a t o r l u ğ u y a r a d ı l m a s ı h a q q ı n d a c u i l 2 5 o k t y a b r t a r i x l i b ə y a n a - t m ı 98 e l a n e t d i. B u b ə y a n a t d a d e y i l i r d i k i, 1 ) Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n d a i r ə l ə - r i n d ə a m e r i k a l ı q u b e r n a t o r u n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə m ü t t ə f i q l ə r i n i d a r ə ç i l i y i n d ə o l a n z o n a y a r a d ı l ı r ; 2 ) A B Ş o r d u s u m ü h ə n d i s q o ş u n l a r ı n m p o l k o v n i k i E d m o n d L. D e l l i b u z o n a n m q u b e r n a t o r u t ə y i n o l u n u r ; 3 ) z o n a d a y a ş a - y a n x a l q l a r ı n ə h a l i s i n i n s a y m a m ü v a f i q o l a r a q e r m ə n i l ə r d ə n v ə a z ə r b a y - c a n l ı l a r d a n i b a r ə t m ə r k ə z i ş u r a t ə s i s e d i l i r ; 4 ) E r m ə n i s t a n v ə A z ə r b a y - c a n h ö k u m ə t l ə r i ö z q o ş u n l a r ı m z o n a n ı n h ü d u d l a r m d a n ç ı x a r ı r l a r ; 5 ) z o - n a d a x i l i d ə m i r y o l l a r ı, t e l q r a f q u b e r n a t o r u n n ə z a r ə t i a l t m a k e ç i r v ə s. S. C ə m i l l i n s k i v ə K a l b a l ı x a n h ə m i n b ə y a n a t d a k ı t ə k l i f l ə r i m ü z a - k i r ə e t d i k d ə n s o n r a ö z l ə r i n i n 12 m a d d ə d ə n i b a r ə t ə v v ə l k i c a v a b l a r ı n a ə s a s l a n a r a q o n u n l a q ə t i y y ə t l ə r a z ı l a ş m a d ı l a r. B e l ə o l d u q d a c u i l o k t y a b r m d ə N a x ç ı v a n M ü s ə l m a n M i l l i Ş u r a s m m V e d i b a s a r d a n, Ş ə - i l ə y ı ğ m c a ğ ı k e ç i r i l d i. B u r a d a q e y d e d i l d i k i, A z ə r b a y c a n m g e n e r a l - q u - b e r n a t o r u n d a n b a ş q a h e ç k i m i t a n ı m ı r v ə b ü t ü n ə h a l i n i n i d a r ə s i n ə z ə r ə a l ı n m a q l a 1 5 g ü n ə r z i n d ə b u m ə s ə l ə i l ə b a ğ l ı q ə t i q ə r a r q ə b u l e d i l ə - c ə k d i r.99 A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə b i r l i k d ə k e ç i r i l ə n y ı ğ m c a q l a r d a i ş t i - r a k e t d i k d ə n s o n r a B a k ı y a g ə l ə n b i r n a x ç ı v a n l ı z i y a l ı b ö l g ə n i n a z ə r b a y - c a n l ı ə h a l i s i n i n ə h v a l - r u h i y y ə s i b a r ə d ə o n l a r ı n ö z d i l i i l ə b e l ə y a z ı r d ı : «B i z e r m ə n i l ə r i n h a k i m i y y ə t i n ə t a b e o l m a q i s t ə m ə y ə r ə k, h e ç b i r k ə n a r y a r d ı m o l m a d a n, E r m ə n i s t a n l a v u r u ş m u ş u q, A z ə r b a y c a n m h a k i m i y y ə - t i n i k ö n ü l l ü q ə b u l e t m i ş i k k i, b i z i ö z ü n ü n a y r ı l m a z h i s s ə s i s a y s m v ə q a y ğ ı g ö s t ə r s i n. Ə g ə r A z ə r b a y c a n t a l e y i m i z l ə o y n a y a r a q b i z i k i m ə s ə g ü - z ə ş t ə g e d ə r s ə, o n d a b e l ə q ə r a r a t a b e o l m a y a c a ğ ı q. B i z ə v v ə l k i q ə r a r ı m ı z ı d ə y i ş m ə k d ə n s ə, s o n u n c u a d a m a d ə k ö l m ə y ə h a z ı r ı q».100 N ə t i c ə d ə, ə v v ə l c ə s i y a s i ş ə r a i t i d ü z g ü n q i y m ə t l ə n d i r ə b i l m ə y ə n, C. R e y b ö l g ə n i n a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n g ü c l ü m ü q a v i m ə t i s a y ə s i n d ə ö z m ö v q e y i n i d ə y i ş ə r ə k D e l l i n i n b u r a d a A B Ş - m g e n e r a l - q u b e r n a t o r u d e y i l, b ö l g ə n i n d a x i l i i ş l ə r i n ə q a r ı ş m a y a n b i r n ü m a y ə n d ə k i m i q a l m a s ı v ə h ə t t a H a s k e l i n b ə y a n a t ı n m ə h a l i y ə e l a n o l u n m a m a s ı i l ə r a z ı l a ş ı r d ı.101 S. C ə m i l l i n s k i c u i l o k t y a b r ı n d a A D R - i n X İ N - n ə M. T ə k i n s k i - y ə ü n v a n l a d ı ğ ı s a y l ı t e l e q r a m m d a b u b a r ə d ə y a z ı r d ı : «M ü t t ə f ı q q o ş u n l a r k o m a n d a n l ı ğ m m n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə b e l ə r a z ı l ı ğ a g ə l d i k k i, p o l k o v n i k D e l l i N a x ç ı v a n d a g e n e r a l - q u b e r n a t o r s i f ə t i i l ə d e y i l, P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n m, y a x u d A B Ş - ı n n ü m a y ə n d ə s i k i m i q a l ı r. N a x ç ı v a n ı m ü t t ə f ı q i d a r ə z o n a s ı e l a n e t m ə k m ə s ə l ə s i o n l a r ı n r a z ı l ı ğ ı i l ə a r t ı q o r t a - d a n g ö t ü r ü l ü r v ə m ü ə y y ə n m ə n a d a b u m a h a l ı A z ə r b a y c a n a b i r l ə ş d i r m ə - y ə r a z ı l ı q i f a d ə o l u n u r. B i z - h a k i m i y y ə t v ə ə h a l i - o n l a r l a y e k d i l l i k l ə b i l - d i r i r i k k i, b u ö l k ə n i ə s l i n d ə A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı i l ə b i r l ə ş d i r m i ş i k v ə ə g ə r S ü l h k o n f r a n s ı b i z i ö z r e s p u b l i k a m ı z d a n a y ı r s a, x a l q m ə d ə n i d ö v l ə t l ə r i n o d u i l ə m ə h v o l m a ğ a r a z ı o l a r, a m m a A z ə r b a y c a n d a n a y r ı l - m a ğ a y o x».102 A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s m m X a r i c i İ ş l ə r n a z i r i M. C ə f ə r o v A D R - i n P a r i s S ü l h k o n f r a n s m d a k ı n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n b a ş ç ı s m a g ö n d ə r d i y i ç o x m ü h ü m b i r s ə n ə d i n «B i t ə r ə f z o n a» a d l ı b ö l ü m ü n d ə v ə h ə m i n m a - t e r i a l a ə l a v ə d ə A m e r i k a n m N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə b i t ə r ə f z o n a v ə x ü s u s i g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u q y a r a t m a q p l a n ı n m a q i b ə t i i l ə b a ğ l ı a ş a ğ ı d a k ı l a r ı ç a t d ı r ı r d ı.103 H a s k e l V e r s a l a g e t d i k d ə n s o n r a R e y b i t ə r ə f z o n a h a q q m d a m ə s ə l ə n i y e r i n d ə h ə l l e t m ə k v ə g u y a o n u n a m e r i k a l ı l a r t ə r ə f m d ə n i d a r ə o l u n m a s m a A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n d ə r a z ı l ı ğ m ı ə h a l i y ə ç a t d ı r m a q n i y y ə t i i l ə q a r ı ş ı q k o m i s s i y a y a s a h n m a q ü ç ü n İ r ə v a n a v ə N a x ç ı v a n a i k i n ə f ə r n ü m a y ə n d ə g ö n d ə r m ə y i b i z i m h ö k u m ə t ə t ə k l i f e t d i H ö k u m ə t i s ə r u r d a n v ə O r d u b a d d a n g ə l m i ş n ü m a y ə n d ə l ə r l ə b i r l i k d ə C. R e y i n i ş t i r a k ı b u n a e t i r a z m ı b i l d i r ə r ə k g ö s t ə r d i k i, o, ə h a l i n i ç a ş d ı r a b i l ə n v ə ö z ü n ü n

94 b ə y ə n m ə d i y i, h a b e l ə d ö v l ə t i n m ə n a f e l ə r i n ə ə s l a u y ğ u n g ə l m ə y ə n q a y d a - q a n u n l a r ı n y a r a d ı l m a s ı n d a i ş t r a k e d ə b i l m ə z.104 E y n i z a m a n d a ə g ə r y e r l i ə h a l i R e y i n ş ə r t l ə r i n i q ə b u l e d ə r s ə, h ö k u m ə t b u i ş ə m a n e ç i l i k t ö r ə t m ə - y ə c ə k d i r. R e y b u n l a r a ə h ə m i y y ə t v e r m ə y ə r ə k N a x ç ı v a n a g e t s ə d ə, o n u n m i s s i y a s ı u ğ u r s u z o l m u ş d u r ; ç ü n k i ə h a l i e t i r a z e t d i y i n ə g ö r ə o b u r a d a g e n e r a l q u b e r n a t o r y o x, ö z m ü v ə k k i l i n i s a x l a y a b i h n i ş d i r.105 H ə m i n s ə n ə d d ə n ə z ə r d i q q ə t i c ə l b e d ə n v ə m ü h ü m ə h ə m i y y ə t i o l a n b ə z i d i g ə r m ə s ə l ə l ə r i d ə b u q a y d a d a q r u p l a ş d ı r m a q o l a r : a ) H a s k e - l i n T r a n s q a f q a z d a k ı f ə a l i y y ə t i n i n n ə t i c ə l ə r i n i n s ü b u t u k i m i P a r i s ə m ü ə y - y ə n b i r s ə n ə d a p a r m a q a r z u s u i l ə ç o x c ə h d g ö s t ə r m ə s i n ə b a x m a y a r a q b i - t ə r ə f z o n a y a r a d ı l m a s ı n a d a i r h e ç b i r s a z i ş i n i m z a l a n m a m a s ı v ə b u n u n l a b a ğ l ı h ə r h a n s ı b i r y a z ı l ı ö h d ə l i y i n v e r i l m ə m ə s i. B u m ə s ə l ə H a s k e l i n n ü m a y ə n d ə s i n i n A D R - i n B a ş n a z i r i n ə c u i l 2 2 o k t y a b r v ə M. C ə - f ə r o v u n İ r ə v a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə H a q v e r d i y e v ə c u i l 2 3 o k t y a b r t a r i x l i m ə k t u b l a r m d a d a x ü s u s i l ə v u r ğ u l a m ı ş d ı ;106 b ) o n u n P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n a y o l a d ü ş m ə z d ə n ə v v ə l M. C ə f ə r o v l a g ö r ü ş ü z a m a n ı A D R h ö k u m ə t i n i n m ü v a f ı q t ə l ə b l ə r i n i n ə d a l ə t l i l i y i n i e t i r a f e t m ə s i ; v ) A z ə r b a y c a n r ə h b ə r l i y i n i n b i t ə r ə f z o n a i l ə b a ğ l ı m ö v q e v ə q ə r a r ı n m g e - n e r a l H a r b o r d u n 107 d a x o ş u n a g ə l m ə s i, h ö k u m ə t i m i z i n h ə m o n u, h ə m d ə H a s k e l i i ş l ə r i n v ə z i y y ə t i b a r ə d ə ə t r a f l ı m ə l u m a t l a n d ı r m a s ı, o n l a r ı n r e s p u b l i k a m ı z d a v ə o r d u m u z d a q a y d a - q a n u n h a q q ı n d a ö z l ə r i i l ə y a x ş ı t ə ə s s ü r a t a p a r m a q l a r ı ; q ) e r m ə n i l ə r i n ö z ə r a z i i d d i a l a r m ı h ə y a t a k e ç i r - m ə k ü ç ü n i n g i l i s v ə a m e r i k a l ı l a r ı n y a r d ı m ı n a b ə s l ə d i k l ə r i ü m i d l ə r i n b o ş a ç ı x m a s ı i l ə E r m ə n i s t a n d a h a k i m d a ş n a k p a r t i y a s m m s i y a s ə t i n ə q a r ş ı e t i r a z s ə s l ə r i n i n e ş i d i l m ə s i. B u c ü r ə h v a l - r u h i y y ə n i n i s ə m ü t t ə f i q l ə r i n d a ş n a k r e s p u b l i k a s ı n d a v ə o n u n i d d i a i r ə l i s ü r d ü y ü A z ə r b a y c a n ə r a z i - l ə r i n d ə e r m ə n i l ə r i n s a y t ə r k i b i v ə s. m ə s ə l ə l ə r l ə t a n ı ş l ı q d a n s o n r a v a h i d, m ü s t ə q i l E r m ə n i s t a n y a r a d ı l m a s m a ( b u n u n ü ç ü n, H a r b o r d u n i f a d ə s i i l ə d e s ə k, i l k n ö v b ə d ə d i g ə r d ö v l ə t l ə r i n ə r a z i l ə r i n i «ə l i n d ə n a l m a q» l a z ı m i d i ) t ə l ə s m ə y ə m e y l l i o l m a m a l a r ı i l ə b a ğ l ı l ı ğ ı. B ü t ü n b u n l a r ı n i s ə b ə z i e r m ə n i d a i r ə l ə r i n i n q o n ş u l a r l a ( T ü r k i y ə v ə A D R - l ə ) y a x ı n l a ş m a q ü ç ü n y o l l a r a r a m a ğ a v a d a r e t m ə s i. B u n u d a ə l a v ə e d ə k k i, A z ə r b a y c a n m X İ N - y i, o n u n T i f l i s v ə İ r ə - v a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l i k l ə r i N a x ç ı v a n b ö l g ə s i v ə ə t r a f ı n d a k ı b ə z i m a h a l l a r m b i t ə r ə f z o n a e l a n e d i l ə r ə k b u r a d a A B Ş g e n e r a l - q u b e r - n a t o r l u ğ u n u n y a r a d ı l m a s ı m ə s ə l ə s i i l ə b a ğ l ı P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n d a k ı m i s s i y a y a d a b i r s ı r a m ü h ü m m a t e r i a l l a r 108 ( H a s k e l i n p l a n l a r ı i l ə b a ğ l ı b ü t ü n l a y i h ə v ə y a z ı ş m a l a r m, k e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r ı h ə m y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i n i n m ə r u z ə l ə r i n i n, b ö l g ə n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n A l i k o m i s s a r a t ə q d i m e t d i k l ə r i M e m o r a n d u m u n v ə o n a y a z ı l a n ə l a v ə i z a h a t v ə r ə q ə s i n i n m ə t n l ə r i, m a h a l ı n e r m ə n i k ə n d l ə r i n i n A D R h ö k u m ə t i n i t a n ı m a q l a r ı n a d a i r i c m a q ə r a r l a r ı b a r ə d ə m ə l u m a t l a r ) g ö n d ə r i l m i ş d i. B e l ə b i r m ü h ü m f a k t ı d a d i q q ə t ə y e t i r ə k k i, H a s k e l P a r i s d ə Ə. T o p ç u b a ş o v l a g ö r ü ş ü z a m a n ı ( b u b a r ə d ə s o n u n c u n u n N. Y u s i f b ə y o v a c u i l 6 / 1 0 n o y a b r t a r i x l i, 1 0 s a y l ı m ə l u m a t ı n d a 109 ə t r a f l ı b ə h s o l u n u r ) «h a z ı r d a N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r d a i r ə l ə r i n d ə s a k i t l i k d i r ; A m e r i k a q u b e r n a t o r u t ə r ə f ı n d ə n i d a r ə e d i l ə n b i t ə r ə f z o n a y a r a d ı l m ı ş d ı r» s ö y l ə - m ə k l ə y a l a n ( ç ü n k i ə s l i n d ə A l i k o m i s s a r ı n l a y i h ə l ə r i q ə t i y y ə n r e a l l a ş m a - m ı ş d ı ) d a n ı ş m ı ş d ı. V ə o, N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n b i t ə r ə f z o n a e l a n e d i l m ə s i v ə b u r a d a A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n u n y a r a d ı l m a s ı n a g ö s t ə r i - l ə n c ə h d l ə r i n ə b ə s o l d u ğ u n u a n l a y a r a q P a r i s d ə k i v ə s o n r a k ı m ü x t ə l i f g ö r ü ş, m ü s a h i b ə l ə r i n d ə b u m ə s ə l ə y ə b i r d a h a q a y ı t m a m ı ş d ı c u i l i n n o y a b r m d a A m e r i k a z a b i t l ə r i q r u p u n u n D e l l i y ə k ö - m ə k e t m ə k m ə q s ə d i l ə N a x ç ı v a n a g ə l i ş i v ə e r m ə n i l ə r i n b ə z i d i p l o m a t i k g e d i ş l ə r i b ö l g ə n i n a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n k ə s k i n e t i r a z ı n a v ə h i d d ə t i n ə s ə b ə b o l d u. D i g ə r t ə r ə f d ə n e r m ə n i l ə r H a s k e l i n l a y i h ə l ə r i v a s i t ə s i l ə b ö l g ə - y ə y i y ə l ə n m ə k n i y y ə t l ə r i n i n b a ş t u t m a s ı i l ə r a z ı l a ş a b i l m i r d i l ə r. H a q v e r - d i y e v c u i l n o y a b r m 1 - d ə A D R - i n X İ N - n ə y a z ı r d ı k i, E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n t ö v s i y y ə s i i l ə b i r n ə f ə r p o l k o v n i k D e l l i y ə k ö m ə k ç i s i f ə t i i l ə N a x ç ı v a n a g e t m i ş d i r v ə g i z l i o l a r a q E r m ə n i s t a n t ə r ə f m d ə n t ə m i n e d i l i r, o n u n b ö l g ə d ə n ç ı x a r ı l m a s ı ü ç ü n t ə d b i r l ə r g ö r ü l m ə s i m ə q s ə d i l ə S. C ə - m i l l i n s k i y ə x ə b ə r g ö n d ə r i l m i ş d i r.111 M i r b a b a y e v i s ə c u i l d e k a b r ı n 3 - d ə M. C ə f ə r o v a m ə k t u b u n d a g ö s t ə r i r d i k i, E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n H a s k e l ə y e n i m ü r a c i ə t i n d ə N a x ç ı v a n y o l u n u n a ç ı l m a s ı, o r a d a h a k i m i y - y ə t q u r u l m a s ı, y ə n i b ö l g ə d ə A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n u n t ə ş k i - l i n i n b a ş a ç a t d ı r ı l m a s ı t ə k l i f o l u n u r, b u n u n i k i x a l q a r a s ı n d a k ı m ü b a - h i s ə l ə r ə s o n q o y a c a ğ ı b i l d i r i l i r.112 L a k i n e r m ə n i l ə r i n b u c ə h d l ə r i d ə e l ə b i r ə m ə l i n ə t i c ə v e r m ə d i. X a l q ı n t ə l ə b i i l ə D e l l i b ö l g ə y ə g ə l m i ş a m e r i k a l ı z a b i t l ə r i İ r ə v a n a g ö n d ə r - d i v ə e r m ə n i l ə r i n s o n t ə k l i f l ə r i n ə m ə h ə l q o y m a d ı. A z s o n r a o n u n ö z ü, c i i l i n y a n v a r ı n d a i s ə b ü t ü n a m e r i k a l ı z a b i t l ə r N a x ç ı v a n ı b i r d ə f ə l i k t ə r k e t d i l ə r.113 B e l ə l i k l ə, y e r l i a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n i n a d l ı m ü b a r i z ə s i v ə g ü c l ü m ü q a v i m ə t i, A D R h ö k u m ə t i n i n c i d d i s ə y l ə r i n ə t i c ə s i n d ə A B Ş - ı n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i b i t ə r ə f z o n a e l a n e d ə r ə k ö z g e n e r a l - q u b e r n a - t o r l u ğ u y a r a t m a q l a b u r a d a m ö h k ə m l ə n m ə k s i y a s ə t i b o ş a, e r m ə n i l ə r i n i s ə a m e r i k a l ı l a r v a s i t ə s i l ə o n u ə l ə k e ç i r m ə k n i y y ə t i p u ç a ç ı x d ı c u i l i n s o n u c i i l i n ə w ə l l ə r i n d ə N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə - k i s i y a s i - h ə r b i v ə z i y y ə t : 1 ) e r m ə n i n i z a m i s i l a h l ı q ü w ə l ə r i n i n y e n i h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r a b a ş l a m a s ı ; 2 ) y a r a n m ı ş ş ə r a i t d ə n f a y d a l a n m a q i s t ə y ə n İ r a n ı n b u b ö l g ə i l ə b a ğ l ı p l a n l a r ı m t ə z ə d ə n f ə a l l a ş d ı r m a s ı ; 3 ) m a h a l ı n i d a r ə ç i l i y i n d ə b i l a v a s i t ə v ə b i l v a s i t ə i ş t i r a k e d ə n ş ə x s l ə r a r a s ı n d a k ı n a - r a z ı l ı q l a r v ə s. a m i l l ə r i n u c b a t m d a n x e y l i k ə s k i n l ə ş d i. B ü t ü n b u n l a r a 187

95 d a i r i k i m ü h ü m a r x i v s ə n ə d i n d ə - S. C ə m i l l i n s k i n i n Q a r a b a ğ g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n a ü n v a n l a n a n c u i l 4 d e k a b r t a r i x l i, 2 0 s a y l ı ( b u r a d a Z ə n g ə z u r d a b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r d ə n d ə g e n i ş b ə h s e d i l i r ) v ə c u i l 5 d e k a b r t a r i x l i, 21 s a y l ı r a p o r t l a r m d a 114 ə t r a f l ı m ə l u m a t l a r v e r i l m i ş d i r. E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i c u i l n o y a b r ı n s o n l a r m d a Z ə n g ə z u r d a h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r m y e n i, d a h a d a q ü w ə t l i m ə r h ə l ə s i n i b a ş l a y a r a q N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n s ə r h ə d l ə r i n d ə d ə g ə r g i n l i k y a r a t d ı. Ş ü b h ə s i z, b u, i n g i l i s l ə r i n a r d m c a a m e r i k a l l a r ı n d a b ö l g ə d ə k i u ğ u r s u z l u ğ u n ə t i c ə s i n d ə y a r a r a n m ü v ə q q ə t i b o ş l u q d a n i s t i f a d ə e t m ə y ə ç a l ı ş a n e r m ə n i l ə r i n m a h a - l a y i y ə l ə n m ə k n i y y ə t l ə r i i l ə b a ğ l ı i d i. B u n a g ö r ə d ə E r m ə n i s t a n h ə r b i h i s s ə l ə r i n i n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i ü z ə r i n ə y e n i h ü c u m l a r ı n ı n s ə b ə b l ə r i n i n A z ə r b a y c a n t a r i x ş ü n a s l ı ğ ı n d a k ı b i r t ə r ə f l i i z a h ı i l ə q ə t i y y ə n r a z ı l a ş m a q o l m a z. B e l ə k i, E r m ə n i s t a n a r x i v l ə r i n d ə k i b ə z i s ə n ə d l ə r ə ( E r m ə n i s t a n S S R M D A, f , s i y. 1, i ş 2 1 1, v ) i s t i n a d e d ə n Q. M ə d ə t o v, ö z n ö v b ə s i n d ə o n a ə s a s l a n a n Y. B a ğ ı r o v d a ş n a k l a r ı n N a x ç ı v a n a n i z a m i h ə r b i h i s s ə l ə r g ö n d ə r m ə l ə r i n i n o y a b r ı n s o n u n d a T ü r k i y ə n i n m ü ş a v i r i X ə l i l b ə y i n m u s a v a t ç ı l a r m n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə b i r l i k d ə g ü y a O r d u b a d d a e r m ə n i l ə r ə l e y h i n ə ç ı x ı ş l a r t ö r ə t m ə l ə r i i l ə ə l a q ə l ə n d i r m i ş l ə r.115 Y. B a ğ ı r o v A D R h ö k u m ə t i n i n N a x ç ı v a n d a k ı g e n e r a l - q u b e r n a t o r - l u ğ u m ə s ə l ə s i i l ə b a ğ l ı d a b ə z i t ə h r i f l ə r ə y o l v e r m i ş d i r. Ə w ə l ə n, h ə m i n i n z i b a t i - s i y a s i q u r u m u n t ə ş k i l i t a r i x i n i n b u d ö v r ə a i d i y y a t ı d ü z g ü n d e y i l - d i r. Ç ü n k i a r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə n o n u n c u i l i n f e v r a h n d a y a r a d ı l m a s ı v ə m ü ə y y ə n s ə b ə b l ə r ə g ö r ə g e n i ş f ə a l i y y ə t g ö s t ə r ə b i l m ə m ə s i a y d m l a ş ı r. S a d ə c ə c u i l i n p a y ı z ı ə r ə f ə s i n d ə b u r a y a y e n i g e n e r a l - q u b e r n a t o r ( S. C ə m i l l i n s k i ) t ə y i n e d i l m i ş d i r. ( Q. M ə d ə t o v u n t ə d q i q a t l a r ı n d a d ü z g ü n o l a r a q b e l ə g ö s t ə r i l i r ). İ k i n c i s i, Y. B a ğ ı r o v, X ə l i l b ə y i n N a x ç ı v a n g e n e - r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n u n y a r a d ı l m a s ı t ə k l i f i n i d ə s t ə k l ə m ə s i n i o n u n b e l ə b i r «g u m a n ı» i l ə ə s a s l a n d ı r m ı ş d ı r : N a x ç ı v a n m a h a l ı n m A z ə r b a y c a n d a n ə r a z i c ə h ə t d ə n a r a l ı d ü ş m ə s i v ə u z a q l ı ğ ı s o n u n c u y a b u r a d a ö z ü n ü n ə s l i n z i b a t i h a k i m i y y ə t i n i y a r a t m a q i m k a n ı v e r m ə y ə c ə k d i r v ə b u n d a n i s t i - f a d ə e d ə n T ü r k i y ə h ə m i n r a y o n u n y e n i d ə n i ş ğ a l ı n a d ə k o n u n i ş l ə r i n ə h ə - m i ş ə q a r ı ş a b i l ə c ə k d i. E r m ə n i l ə r i n N a x ç ı v a n d i y a r ı n a m ü x t ə l i f i s t i q a m ə t l ə r d ə n o l a n b u d ə f ə k i h ü c u m l a r ı i l ə b a ğ l ı a ş a ğ ı d a k ı m ə s ə l ə l ə r ə t o x u n m a q l a z ı m g ə l i r. N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r u h ə l ə c u i l o k t y a b r ı n o r t a l a r ı n d a A D R - i n E r m ə n i s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i v a s i t ə s i i l ə h ə y ə c a n b o ğ u r a n b i r m ə l u m a t ı 116 r ə s m i B a k ı y a ç a t d ı r m ı ş d ı : N a x ç ı v a n m a h a l ı n m V e d i b a s a r d a n O r d u b a d a d ə k o l a n b ü t ü n s ə r h ə d l ə r i b o y u, x ü s u s i l ə d ə Z ə n g ə z u r q ə z a s m d a e r m ə n i l ə r t ə r ə f ı n d ə n b i z i m b ö l g ə y ə h ü c u m ü ç ü n t ə - c i l i t ə d b i r g ö r ü l ü r. İ r ə v a n d a n Z ə n g ə z u r a, G o r u s i s t i q a m ə t i n d ə n i s ə N a x - ç ı v a n v ə O r d u b a d s ə r h ə d l ə r i n ə t o p l a r v ə b a ş q a h ə r b i s u r s a t g ə t i r i l i r, 188 n i z a m i s i l a h l ı q ü v v ə l ə r s ə r h ə d l ə r d ə c ə m l ə ş d i r i l i r. N a x ç ı v a n l a Q a r a b a ğ a r a s ı n d a k ı Z ə n g ə z u r d a n k e ç ə n y o l u n o k t y a b r ı n s o n u n a d ə k a ç ı l m a y a - c a ğ ı t ə q d i r d ə N a x ç ı v a n m a h a l ı b ö h r a n l ı v ə z i y y ə t ə d ü ş ə c ə k d i r. B u d ö v r d ə e r m ə n i h ü c u m l a r ı n ı d ə f e t m ə k ü ç ü n m ü ə y y ə n h ə r b i h a z ı r l ı q s ə c i y y ə l i t ə d b i r l ə r g ö r ü l d ü, b ə z i k i ç i k ə h ə m i y y ə t l i ə m ə l i y y a t l a r d a a p a r ı l d ı. D o ğ r u d u r, N a x ç ı v a n h ə r b i d ə s t ə s i n i n X ə l i l b ə y v ə K ə l b a l ı x a n ı n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə B a z a r ç a y - e r m ə n i l ə r y a ş a y a n M ə z r ə k ə n d i y a x ı n l ı - ğ m d a c u i l n o y a b r m d ə d a ş n a k q o ş u n l a r ı n a q a r ş ı d ö y ü ş ə m ə l i y - y a t ı x e y l i x ə r c v ə m ü ə y y ə n i n s a n i t k i s i ( ö l ə n l ə r, y a r a l a n a n l a r v ə i t k i n d ü ş ə n l ə r l ə b i r l i k d ə 5 0 n ə f ə r ) h e s a b ı n a b a ş a g ə l m ə k l ə y a n a ş ı u ğ u r s u z o l d u.117 B u m ü v ə f f ə q i y y ə t s i z l i y i n s ə b ə b l ə r i n i n S. C ə m i l l i n s k i n i n q e y d e t - d i y i m i z r a p o r t u n d a i z a h ı ə h a t ə l i o l s a d a, b i z c ə, b i r q ə d ə r z i d d i y y ə t l i d i r. O n u n m ü l a h i z ə l ə r i n ə g ö r ə b u m ə ğ l u b i y y ə t ə a ş a ğ ı d a k ı h a l l a r s ə b ə b o l m u ş d u : - X ə l i l b ə y v ə K a l b a l ı x a n m h ə m i n h ə r b i ə m ə l i y y a t a q ı z ğ m h ə v ə s v ə m ü n a s i b ə t g ö s t ə r m ə m ə l ə r i. R a p o r t d a b u h a l y o l l a r ı n a ç ı l m a s ı v ə b ö l - g ə n i n A z ə r b a y c a n l a b i r l ə ş m ə s i i l ə g ö s t ə r i l ə n ş ə x s l ə r i n b u r a d a k ı m ö v q e - l ə r i n i v ə x a l q ı n s ə r v ə t i h e s a b m a v a r l a n m a q i m k a n l a r ı m i t i r m ə l ə r i, m a h a - l ı n ə h a l i s i v ə d ö v l ə t i n m ə q s ə d l ə r i ü ç ü n m ə h v e d i c i, l a k i n h ə m i n a d a m l a r a g ö r ə i s ə ə l v e r i ş l i o l a n A D R - d ə n a y r ı d ü ş m ə ş ə r a i t i n i n m ü m k ü n q ə d ə r d a h a ç o x d a v a m e t m ə s i n i n o n l a r a s ə r f ə l i l i y i i l ə ə s a s l a n d ı r ı l ı r ; - «ə s g ə r l ə r a d l a n d ı n l a n l a r ı n» v ə r e s p u b l i k a m ı z m d ü ş m ə n l ə r i n i n t ə x r i b a t l a r m m t ə s i r i a l t m a d ü ş ə n s a v a d s ı z z a b i t l ə r i n ə k s ə r i y y ə t i n i n b e l ə c i d d i v ə t a r i x i i ş ə b u c ü r m ü n a s i b ə t l ə y o l u x m a l a r ı ; - b i r n e ç ə t a b o r l a r ı n x ı r d a m ə s ə l ə l ə r l ə b a ğ l ı n a r a z ı l ı q l a r ı v ə o n l a r ı n b ə z i k o m a n d i r l ə r i n i n ( m ə s ə l ə n, K ə r b ə l a y ı M u x t a r v ə b. ) K a l b a l ı x a n a, h a b e l ə X ə l i l b ə y ə g i z l i n i f r ə t i c u i l i n s o n u n d a n e t i b a r ə n T ü r k i y ə n i n, ə s a s ə n d ə k a m a l ç ı l a - r ı n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n ə h ə r b i - s i y a s i y a r d ı m ı y e n i d ə n q ü v v ə t l ə n m ə y ə b a ş - l a d ı. Ə v v ə l l ə r O s m a n l ı Ş ə r q o r d u q r u p u n u n k o m a n d a n ı o l a n v ə b u d ö v r d ə i s ə M. K a m a l p a ş a n ı n x ü s u s i t a p ş m ğ ı i l ə G ü n e y Q a f q a z a g ə l ə n X ə l i l p a ş a c u i l i n d e k a b r ı n d a A z ə r b a y c a n d a o l a r k ə n h ə m A D R h ö k u m ə t i i l ə, h ə m d ə b o l ş e v i k l ə r l ə ə l a q ə l ə r ə g i r m i ş d i. T. S v y a t o x o v s k i n i n y a z d ı ğ ı k i m i, «... B i l a v a s i t ə v ə s i f ə s i A n a d o l u i l ə A z ə r b a y c a m b i r l ə ş d i r ə n s t r a t e j i k o r i d o r u n ( N a x ç ı v a n v ə Z ə n g ə z u r n ə z ə r d ə t u t u l u r - İ. M. ) t ə h - l ü k ə s i z l i y i n i t ə m i n e t m ə k...» 118 o l a n X ə l i l p a ş a ö z s i l a h l ı q ü v v ə l ə r i n i d ə e r m ə n i l ə r i n N a x ç ı v a n ü z ə r i n d ə k i a ğ a l ı ğ ı n a ( b u r a d a m ü ə l l i f l ə r a z ı l a ş m a q o l m u r, ç ü n k i b ö l g ə d ə k i e r m ə n i «i d a r ə ç i l i y i» n ə a r t ı q s o n q o y u l m u ş d u. B u n a g ö r ə d ə s ö h b ə t s a d ə c ə b ö l g ə n i n i ş ğ a l ı n a q a r ş ı s i l a h l ı m ü b a r i z ə d ə n g e d ə b i l ə r ) m ü q a v i m ə t g ö s t ə r ə n k ö n ü l l ü l ə r ə q o ş m u ş d u. A n a d o l u t ü r k - l ə r i n i n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə g e d ə n d ö y ü ş l ə r d ə i ş t i r a k ı Q ə r b m ə t b u a - 189

96 t m d a A z ə r b a y c a n l a k a m a l ç ı l a r a r a s m d a e r m ə n i l ə r ə q a r ş ı b i r g ə m ü b a r i z ə h a q q m d a g i z l i m ü q a v i l ə b a ğ l a n m a s ı b a r ə d ə ş a y i ə l ə r ə s ə b ə b o l m u ş d u ( b u ş a y i ə l ə r P a r s k o n f r a n s ı n d a k ı n ü m a y ə n d ə h e y ə t i t ə r ə f ı n d ə n t ə k z i b e d i l - m i ş d i ). B u m ə s ə l ə i l ə ə l a q ə d a r İ n g i l t ə r ə n i n Q a f q a z d a k ı A l i k o m i s s a r ı U o r d r o p u n y a n ı n d a A D R - i n G ü r c ü s t a n v ə E r m ə n i s t a n d a k ı s ə f ı r l ə r i F. V ə k i l o v v ə A. H a q v e r d i y e v i n, E r m ə n i s t a n m T i f l i s d ə k i d i p l o m a t i k n ü - m a y ə n d ə s i E v a n q u l o v u n, o n u n p a r l a m e n t i n i n ü z v ü P a p a z y a n ı n, U o r d r o p u n İ r ə v a n d a k ı n ü m a y ə n d ə s i ( s ö z g ə l i ş i t a m a m i l ə e r m ə n i l ə r i n t ə s i r i a l t m a d ü ş ə n ) Q r e s s i n i n i ş t i r a k ı i l ə k e ç i r i l ə n ş ə x s i s ö h b ə t d ə k i m ü ə y - y ə n f ı k i r l ə r n ə z ə r - d i q q ə t i c ə l b e d i r.119 B u s ö h b ə t i n g e d i ş i n d ə P a p a z y a n e r m ə n i l ə r i n O r d u b a d i s t i q a m ə t i n d ə i r ə l i l ə m ə s i n i d a y a n d ı r m a q v ə o n l a r ı n d i q q ə t i n i K ı ğ ı d ə r ə s i n d ə n, Q a f a n ə t r a f ı n d a n y a y m d ı r m a q m ə q s ə d i l ə X ə l i l p a ş a t ə r ə f ı n d ə n Ə l i n c ə t a b o r u n a v ə O r d u b a d r a y o n u n d a y e r l ə ş ə n h ə r b i h i s s ə l ə r ə y a x ı n d a k ı e r m ə n i k ə n d l ə r i n ə q a r ş ı ç ı x ı ş e t m ə k b a r ə d ə ə m r v e - r i l d i. Y e r i g ə l m i ş k ə n b u r a d a b i r m ə s ə l ə y ə d ə a y d ı n l ı q g ə t i r m ə k l a - z ı m d ı r. N a x ç ı v a n m a h a h n d a b u d ö v r d ə a p a r ı l a n h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r d a i ş t i r a k e d ə n X ə l i l p a ş a b i r n e ç ə i l ə r z i n d ə b ö l g ə n i n m ü d a f i ə i ş l ə r i n ə y a r - d ı m g ö s t ə r ə n T ü r k i y ə h ə r b i n ü m a y ə n d ə l i y i n i n b a ş ç ı s ı m a y o r X ə l i l b ə y l ə q a r ı ş d ı r ı l m a m a l ı d ı r. L a k i n b ə z i t ə d q i q a t l a r d a b e l ə d o l a ş ı q l ı q l a r a y o l v e r i l m i ş d i r. M ə s ə l ə n, A. H a c ı y e v S. C ə m i l l i n s k i n i n q e y d e t d i y i m i z r a p o r - N a x ç ı v a n m t ə c i l i E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n ə t a b e e t d i r i l m ə s i, y a x u d h e ç t u n a i s t i n a d e d ə r k ə n d i q q ə t s i z l i k u c b a t ı n d a n i k i y e r d ə X ə l i l p a ş a ə v ə z i n ə o l m a z s a d a m ü t t ə f ı q l ə r i n i d a r ə ç i l i y i n ə k e ç ə n x ü s u s i g e n e r a l - q u b e r n a t o r - l u ğ a a y r ı l m a s ı t ə k l i f ı n i v e r m i ş d i. O, h a b e l ə b e l ə m ə s ə l ə l ə r i n P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı t ə r ə f i n d ə n h ə l l e d i l ə c ə y i n ə ü m i d b ə s l ə y ə n E r m ə n i s t a n m h e ç b i r h a l d a N a x ç ı v a n ı n m ü - v ə q q ə t i d ə o l s a m ü s t ə q i l l i y i n ə i m k a n v e r m ə y ə c ə y i n i, b u h a l ı n «b ü t ü n E r - m ə n i s t a n ı n m ə h v i n ə b ə r a b ə r l i y i n i» s ö y l ə m i ş d i. P a p a z y a n h ə m ç i n i n h a - z ı r d a B a k ı d a o l a n t ü r k p a ş a l a r ı n m A D R h ö k u m ə t i i l ə T ü r k i y ə v ə A z ə r - b a y c a n m b i r l ə ş m ə s i ( s ö z g ə l i ş i b u f i k i r M. Ə. R ə s u l z a d ə t ə r ə f i n d ə n d ə f ə - l ə r l ə r ə d d e d i l m i ş d i ) b a r ə d ə d a n ı ş ı q l a r a p a r d ı q l a r ı n ı s ö y l ə m ə k l ə b u n u n h ə r i k i d ö v l ə t i n s ə r h ə d l ə r i n i g e n i ş l ə n d i r m ə k m ə q s ə d i n i g ü d d ü y ü n ü, n ə t i - c ə d ə i s ə E r m ə n i s t a n m a ç ı q - a ş k a r m ə h v o l a c a ğ ı m g ö s t ə r m i ş, N a x ç ı v a n m m ü s t ə q i l l i y i n i h ə m i n p l a n ı n h ə y a t a k e ç i r i l m ə s i n i n b a ş l a n q ı c ı k i m i q i y m ə t l ə n d i r m i ş d i ( B u s ə n ə d d ə n U o r d r o p u n d a T ü r k i y ə p a ş a l a r ı n m B a k ı d a o l m a m a l a r m d a n q a y ğ ı l a n d ı ğ ı a ş k a r l a m r ). F. V ə k i l o v A z ə r b a y c a n l a T ü r k i y ə a r a s m d a h ə r h a n s ı b i r s a z i ş i n m ö v c u d l u ğ u n u q ə t i y y ə t l ə i n k a r e t m ə k l ə y a n a ş ı, A D R h ö k u m ə t i n i n h e ç b i r v ə c l ə P a p a z y a n m m ü l a h i z ə v ə ş ə r t l ə r i i l ə r a z ı l a ş m a y a c a ğ ı m b i l d i r - m i ş d i. O n u n f ı k r i n c ə y a Z ə n g ə z u r v ə N a x ç ı v a n d a m ö v c u d s t a t u s - k v o - n u n s a x l a n m a s ı p r i n s i p i n i n r ə h b ə r t u t u l m a s ı, y a d a h ə m i n v i l a y ə t l ə r i n m ü t t ə f i q l ə r i n i d a r ə ç i l i y i n ə v e r i l m ə k l ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ a a y r ı l m a s ı i l ə m ü ə y y ə n r a z ı l ı ğ a g ə l m ə k o l a r d ı. B e l ə b i r s i y a s i d u r u m d a O r d u b a d q ə z a r ə i s i n i n N a x ç ı v a n g e n e - r a l - q u b e r n a t o r u n a g ö n d ə r d i y i c u i l 3 0 n o y a b r t a r i x l i t e l e f o n o q r a - m m a v a s i t ə s i i l ə v e r i l ə n h ə y ə c a n l ı m ə l u m a t l a r ( E r m ə n i s t a n q o ş u n l a r ı n m Z ə n g ə z u r d a O x ç u d ə r ə s i n d ə k i d ö r d k ə n d i : O x ç u, Ş a b a d m, P i r d a v d a n v ə A t q ı z ı d a ğ ı t d ı q d a n s o n r a O r d u b a d m a h a l ı n m D ı r n ı s k ə n d i n i a r a d a n g ö t ü r ü b, e r m ə n i l ə r i n d ə y a ş a d ı q l a r ı Y u x a r ı Ə y l i s, T a n a k e r t, Ç ə n ə n ə b k ə n d l ə r i i l ə b i r l ə ş ə r ə k s o n r a O r d u b a d ı n ö z ü v ə C u l f a ü ç ü n t ə h l ü k ə y a - r a t m a ğ a d a i r ) t ə c i l i t ə d b i r l ə r g ö r ü l m ə s i n i t ə l ə b e d i r d i.120 B u n a g ö r ə d ə 190 X ə l i l b ə y, b i r y e r d ə i s ə ə k s i n ə y a z m ı ş d ı r.121 B ö l g ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r u S. C ə m i l l i n s k i m ə l u m r a p o r t u n d a «H a z ı r k i a n d a m ə n i m y e g a n ə ü m i d i m h ə r b i i ş i a y a q ü s t ə q o y m a ğ a v ə o n u d ö y ü ş l ə r d ə f ə a l i ş t i r a k ı n m ü m - k ü n l ü y ü s ə v i y y ə s i n ə ç a t d ı r m a ğ a ç a l ı ş a n X ə l i l p a ş a d ı r» 122 y a z s a d a A. H a c ı y e v b u f ı k r i X ə l i l b ə y ə a i d e t m i ş d i r. B u d ö v r d ə b ö l g ə d ə b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r a r a s ı n d a O r d u b a d m a - h a l ı n m A ş a ğ ı Ə y l i s v ə Y u x a r ı Ə y l i s k ə n d l ə r i i l ə b a ğ l ı m ə s ə l ə l ə r d ə d i q q ə t i c ə l b e d i r. H ə m a r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə n, h ə m d ə m ə t b u a t v ə ş i f a h i t a r i x i m a t e r i a l l a r d a n 123 m ə l u m o l u r k i, A D R h a k i m i y y ə t i n i n y e r l i o r q a n - l a r m ı n v ə a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i n i n b i r g ə s ə y l ə r i s a y ə s i n d ə O r d u b a d r a y o n u - n u n Y u x a r ı Ə y l i s v ə d i g ə r k ə n d l ə r i n d ə y a ş a y a n e r m ə n i l ə r i n t ə h l ü k ə s i z l i y i b i r m ü d d ə t t a m t ə m i n o l u n m u ş d u. L a k i n Z ə n g ə z u r u n O x ç u d ə r ə s i n i n y u x a r ı d a g ö s t ə r i l ə n k ə n d l ə r i n i n e r m ə n i l ə r t ə r ə f m d ə n d a ğ ı d ı l m a s ı v ə o n l a r ı n ə h a l i s i n i n b ö y ü k h i s s ə s i n i n q ı r ı l m a s ı, y o l l a r d a t ə l ə f o l m a s ı, b i r q i s m i n i n i s ə q a ç q m l a r s i f ə t i l ə O r d u b a d m k ə n d l ə r i n ə a x ı ş m a s ı b u r a d a g ə r g i n l i y i x e y l i a r t ı r d ı. O l m a z ı n m ü s i b ə t l ə r ç ə k m i ş q a ç q ı n l a r ı n q ə z ə b v ə h i d d ə t i d e k a b r m s o n u n d a Y u x a r ı Ə y l i s d ə ç o x l u e r m ə n i n i n q ı r ı l m a s ı v ə b u r a d a n q o v u l m a s ı i l ə n ə t i c ə l ə n d i. Ə y l i s h a d i s ə l ə r i ə t r a f m d a b ö y ü k h a y - k ü y s a l a n v ə b u n u m ü h ü m t ə b l i ğ a t v a s i t ə s i n ə ç e v i r ə n e r m ə n i l ə r e y n i z a m a n d a d i p l o m a t i k t ə z y i q l ə r ə ə l a t d ı l a r. «A r a ç» ( «İ r ə l i» ) q ə z e t i ö z ü n ü n c i i l 1 4 y a n v a r t a r i x l i c u s a y m d a y a z ı r d ı k i, a z ə r b a y c a n l ı l a r t ü r k z a b i t l ə r i X ə l i l b ə y i n v ə Ə d i b b ə y i n r ə h b ə r l i y i a l t ı n d a A ş a ğ ı Ə y l i s k ə n d i n d ə 4 0 0, Y u x a r ı Ə y l i s k ə n - d i n d ə i s ə 1000 e r m ə n i n i ö l d ü r m ü ş, 20 g ö z ə l q ı z ı ə s g ə r l ə r ə p a y l a m ı ş l a r ; v a r l ı P a n y a n t s m 1 6 y a ş l ı q ı z ı i s ə Ə d i b b ə y ə ç a t m ı ş d ı r.124 E r m ə n i s t a n X İ N - y i A D R - i n m ü v a f ı q n a z i r l i y i n ə g ö n d ə r d i y i c u i l 3 0 d e k a b r ( N ) v ə c i i l 1 4 y a n v a r ( N ) t a r i x l i t e l e q r a m l a r ı n d a 125 b i l d i r i r d i k i, N a x ç ı v a n v ə O r d u b a d a z ə r b a y c a n l ı l a r ı X ə l i l b ə y i n v ə Ə d i b b ə y i n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə A ş a ğ ı Ə y l i s v ə Y u x a r ı Ə y l i s k ə n d l ə r i n ə h ü c u m e d ə r ə k 191

97 d e k a b r ı n d ə b u r a d a q ı r ğ ı n t ö r ə t m i ş l ə r, ə q ə d ə r e r m ə n i ö l d ü r ü l - m ü ş, ç o x l u q ı z z a b i t l ə r ə p a y l a n m ı ş d ı r. D a ş n a k h ö k u m ə t i b u h ə r ə k ə t l ə r i A D R r ə h b ə r l i y i n i n b ö l g ə l ə r d ə k i e r m ə n i l ə r i q ı r a r a q T ü r k i y ə i l ə b i r l ə ş m ə k c ə h d i k i m i q i y m ə t l ə n d i r i r, Ə y l i s h a d i s ə l ə r i i l ə ə l a q ə d a r i z a h a t v e r i l m ə s i n i t ə l ə b e d i r d i. E r m ə n i s t a n r ə h b ə r l i y i e y n i z a m a n d a c u i l d e k a b r m d a H a s k e l ə, U o r d r o p a t e l e q r a m l a r g ö n d ə r ə r ə k A z ə r b a y c a n ı c u i l 2 3 n o y a b r s a z i ş i n i p o z m a q d a t ə q s i r l ə n d i r i r, o n a q a r ş ı q ə t i t ə d b i r l ə r g ö r ü l m ə s i n i v a c i b s a y ı r d ı E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n Ə y l i s h a d i s ə l ə r i i l ə ə l a q ə d a r m ü r a c i ə t i i l ə b a ğ l ı A z ə r b a y c a n d ö v l ə t m ü d a f i ə k o m i t ə s i n i n c u i l d e k a b r m d ə k e ç i r i l ə n i c l a s ı n d a A D R X İ N - i n m ə r u z ə s i d i n l ə n i l d i E r m ə n i s t a n X İ N - i n, N a x ç ı v a n v ə O r d u b a d m ü s ə l m a n l a r ı n m A ş a ğ ı Ə y l i s k ə n d i n i n e r m ə n i ə h a l i s i n i q ı r m a l a r ı n a d a i r t e l e q r a m l a r m a ə s a s ə n e d i l ə n b u m ə - r u z ə n i n m ü z a k i r ə s i n d ə n s o n r a : l ) s ö y l ə n i l ə n h a d i s ə l ə r i n a y d ı n l a ş d ı r ı l m a - s ı ü ç ü n A D R - i n İ r ə v a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i n i n Ə y l i s ə g e t m ə s i ; 2 ) A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n q e y d e d i l ə n h a d i s ə l ə r ə d a i r m ə l u m a t m ı n o l m a m a s ı v ə X a t i s y a n m t e l e q r a m ı ə s a s m d a t ə d b i r l ə r g ö r ü l m ə s i b a r ə d ə E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n ə x ə b ə r ç a t d ı r ı l m a s ı q ə r a r m a g ə l i n d i. H ə m i n q ə r a r a ə s a s ə n F. X o y s k i t ə r ə f m d ə n c i i l y a n v a r ı n 1 - d ə M i r b a b a y e v ə v ə E r m ə n i s t a n X İ N - n ə m ü v a f ı q d i p l o m a t i k s ə n ə d l ə r ( v ə s a y l ı ) g ö n d ə r i l d i Ö z n ö v b ə s i n d ə M i r b a b a y e v y a n v a r ı n 4 - d ə r ə s m i B a k ı y a ö t ə n i l d e k a b r m d ə N a x ç ı v a n d a n r a p o r t a l m a s ı b a r ə d ə m ə l u m a t v e r ə r ə k b u n l a r ı ç a t d ı r ı r d ı : Z ə n g ə z u r l a q a ç q ı n l a r m Ə y l i s k ə n d l ə r i n i d a ğ ı t m a q c ə h d l ə r i n i n q a r ş ı s ı a l ı n m ı ş, A ş a ğ ı Ə y l i s e r m ə n i l ə r i Y u x a r ı Ə y l i s ə k ö ç ü r ü l m ü ş l ə r ; N a x ç ı v a n d a n q a y ı d a n D e l l i d ə i n s a n t ə l ə f a t m m o l m a d ı ğ m ı s ö y l ə y i r ; b u r a p o r t E r m ə n i s t a n ı n B a ş n a z i r i n ə ç a t d ı r ı l m ı ş d ı r v ə D e l l i n i n t a p ş ı r ı ğ ı i l ə o r a y a z a b i t g ö n d ə r i l i r. T a r i x i f a k t l a r m t ə s d i q l ə d i y i k i m i Ə y l i s h a d i s ə l ə r i Z ə n g ə z u r d a n b u r a y a a x ı ş a n v ə ç o x a ğ ı r ş ə r a i t d ə o l a n q a ç q m l a r ı n ç ı x ı l m a z v ə z i y y ə - t i n d ə n i r ə l i g ə l m i ş d i. B u d ö v r d ə A D R - i n X İ N - d ə ç a l ı ş a n T ə k i n s k i n i n E r m ə n i s t a n m x a r i c i s i y a s ə t i d a r ə s i n ə g ö n d ə r d i y i t e l e q r a m m - «A 3e p - 6 a H f l a c a H» q ə z e t i n i n «Ə y l i s k ə n d i n d ə k i h a d i s ə l ə r ə d a i r» a d l ı y a z ı s m d a ə k s o l u n a n - m ə t n i n d ə d e y i l i r d i k i, Z ə n g ə z u r q a ç q m l a r ı ö l ü m d ə n q u r t u - l u b N a x ç ı v a n q ə z a s ı n a q a ç a r a q a ç ı q h a v a d a q a l d ı q l a r ı n d a n v ə e r m ə n i - l ə r ə q a r ş ı o l d u q c a q ə z ə b l i o l d u q l a r m d a n h ö k u m ə t o r q a n l a r ı ü ç ü n g ö z - l ə n i l m ə z b i r h a l d a Ə y l i s k ə n d i n ə g ə l i b e r m ə n i l ə r i n b o ş a l t d ı q l a r ı e v l ə r i t u t m u ş l a r. H ə m i n t e l e q r a m d a d a h a s o n r a g ö s t ə r i l i r d i k i, h ö k u m ə t e v l ə - r i n q a ç q ı n l a r t ə r ə f ı n d ə n t u t u l m a s m ı n q a r ş ı s m ı a l m a q ü ç ü n t ə d b i r l ə r g ö - r ü r v ə Ə y l i s k ə n d i n d ə b a ş v e r m i ş h a d i s ə l ə r ə d a i r S i z i n s a y l ı t e l e - q r a m l a b a ğ l ı y e n i d ə n t ə h q i q a t l a r a p a r ı l a c a q, q a ç q ı n l a r ı n Ə y l i s k ə n d i n ə h ə r ə k ə t i n d ə a z ə r b a y c a n l ı z a b i t l ə r i n i ş t i r a k ı h a l l a r ı m ü ə y y ə n l ə ş d i r i l ə r s ə 192 b e l ə l ə r i c ə z a l a n d ı r ı l a c a q, h a b e l ə ə g ə r a p a r ı l a n q ı z l a r v a r s a q a y t a r ı l a - c a q d ı r. A D R X İ N - d ə n A z ə r b a y c a n ı n İ r ə v a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n - d ə s i n ə v e r i l ə n g ö s t ə r i ş d ə y a ö z ü n ü n, y a d a n ü m a y ə n d ə l i y i n ü z v ü n ü n C ə - n u b - Q ə r b i A z ə r b a y c a n q u b e r n a t o r u i l ə b i r l i k d ə Ə y l i s k ə n d i n d ə b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r i n t ə h q i q a t m ı a p a r m a q ü ç ü n N a x ç ı v a n a g e t m ə k, o n u n n ə t i c ə l ə r i n i d ə r h a l ç a t d ı r m a q t a p ş ı r ı l d ı M. M i r b a b a y e v i n A D R - i n X İ N - y i ü ç ü n m ü x t ə l i f m ə s ə l ə l ə r ə d a i r h a z ı r l a d ı ğ ı g e n i ş m ə l u m a t d a e r m ə - n i l ə r i n Z ə n g ə z u r d a ( O x ç u v ə K ı ğ ı d ə r ə l ə r i n d ə ) k ə n d i d a ğ ı t d ı q d a n s o n r a O r d u b a d ü z ə r i n ə y e r i m ə k, Ə y l i s l ə b i r l ə ş ə r ə k N a x ç ı v a m t u t m a q n i y y ə t i n d ə o l d u q l a r ı y a z ı l ı r, Ə y l i s h a d i s ə l ə r i b a r ə d ə N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n d a n ə t r a f l ı m ə l u m a t l a r a l a r a q B a k ı y a g ö n d ə r i l d i y i b i l - d i r i l i r d i. 131 Q e y d e d ə k k i, T ü r k i y ə t ə r ə f ı n d ə n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n ə g ö s t ə r i l ə n h i m a y ə c i i l i n ə v v ə l i ü ç ü n d a h a d a q ü v v ə t l ə n d i. B u b i r t ə r ə f d ə n, e r - m ə n i l ə r i n b ö l g ə n i ə l ə k e ç i r m ə k c ə h d l ə r i n i n q a r ş ı s ı n ı a l m a q, d i g ə r t ə r ə f - d ə n i s ə A n a d o l u m i l l i h ə r ə k a t m a A n t a n t a n m b u i s t i q a m ə t d ə n y a r a d a b i l ə c ə y i t ə h l ü k ə n i s o v u ş d u r m a q l a ə l a q ə d a r i d i. V ə, x ü s u s i l ə d ə, E r m ə n i s - t a n h ö k u m ə t i n i n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n ə q a r ş ı y e n i i ş ğ a l ç ı l ı q a k t l a r ı, o n u n r e g i o n d a m a r a q l a r ı o l a n b ə z i x a r i c i d ö v l ə t l ə r i n d i p l o m a t i k - s i y a s i p l a n l a - r ı n d a n f a y d a l a n m a ğ a ç a l ı ş m a s ı k i m i a m i l l ə r T ü r k i y ə n i n b u r a y a a z s a y d a s i l a h l ı q ü w ə g ö n d ə r m ə s i n i ş ə r t l ə n d i r d i. E r m ə n i l ə r i n b ö l g ə n i n t a l e y i ü ç ü n y a r a t d ı q l a r ı t ə h l ü k ə n i n c i d d i l i y i n i v ə v ə z i y y ə t i n h ə d d ə n z i y a d ə a ğ ı r l ı ğ ı m e l ə m a h a l ı n a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n S. C ə m i l l i n s k i n i n i m z a s ı i l ə G ü r c ü s t a n h ö k u m ə t i n ə g ö n d ə r d i y i c i i l 1 1 f e v r a l t a r i x l i t e l e q r a m - d a, İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə l m a n l a r ı h ə m y e r l i l ə r c ə m i y y ə t i i c l a s ı n m A D R r ə h b ə r l i y i n ə m ü r a c i ə t i n d ə i f a d ə o l u n a n h ə y ə c a n l ı x ə b ə r v ə m ə l u m a t l a r d a n d a a y d ı n g ö r m ə k o l u r. T ü r k i y ə o r d u s u Ş ə r q c ə b h ə s i k o m a n d a n ı g e n e r a l K. Q a r a b ə k i r p a ş a, X I B ə y a z i d d i v i z i y a s ı k o m a n d i r i C a v i d b ə y v ə X ə l i l b ə y a r a s ı n d a k ı m ə s l ə h ə t l ə ş m ə l ə r d ə n s o n r a m a r t a y m d a Ə l i T e y m u r b ə y i n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə k i ç i k b i r d ö y ü ş d ə s t ə s i b ö l g ə y ə g ə l d i. T ü r k i y ə h ə r b i n ü m a y ə n d ə l i y i v ə y e r l i s i l a h l ı q ü w ə l ə r i n b a ş ç ı l a r ı b i r l i k d ə m a h a l ı n e r m ə n i l ə r d ə n m ü d a f ı ə - s i n ə d a i r t ə d b i r l ə r h a z ı r l a y ı b h ə y a t a k e ç i r d i l ə r. B u d ö v r d ə A D R q o ş u n - l a r ı n ı n Z ə n g ə z u r d a e r m ə n i n i z a m i s i l a h l ı q ü v v ə l ə r i n ə q a r ş ı ə m ə l i y y a t l a r a p a r m a s ı i l ə b a ğ l ı N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n ə l a z ı m i k ö m ə k l i k e d i l ə b i l m ə d i y i b i r ş ə r a i t d ə T ü r k i y ə n i n b u m a h a l a g ö s t ə r d i y i h ə r b i y a r d ı m m v ə s i y a s i d ə s t ə y i n m ü h ü m ə h ə m i y y ə t i d a n ı l m a z d ı r. V ə, b u s i y a s i - h ə r b i y a r d ı m c i i l i n m a r t m d a Ş ə r u r d a, x ü s u s i l ə d ə a ğ ı r v ə z i y y ə t i n y a r a n d ı ğ ı O r - d u b a d d a e r m ə n i l ə r l ə g e d ə n d ö y ü ş l ə r d ə ö z s a n b a l m ı b i r d a h a t ə s d i q l ə d i. E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i m a r t a y m d a O r d u b a d r a y o n u n a q ü v v ə t l i 193

98 h ü c u m l a r t ə ş k i l e t m ə k l ə N a x ç ı v a n ü ç ü n ə s a s t ə h l ü k ə n i i n d i b u i s t i q a - m ə t d ə n y a r a t m a q i s t ə d i. E r m ə n i l ə r m a r t m 8 - d ə N ü s n ü s d a ğ l a r ı t ə r ə f d ə n h ü c u m a k e ç ə r ə k O r d u b a d ş ə h ə r i n ə x e y l i y a x ı n l a ş s a l a r d a K ə l b a l ı x a n ı n s a y l ı ) v ə 2 3 m a r t ( s a y l ı ) t a r i x l i, h a b e l ə o r d u b a d l ı S. Ə s g ə r x a n o v u n T ə b r i z d ə n y o l l a d ı ğ ı t e l e q r a m l a r a ə s a s ə n A D R - i n X İ N - n ə g ö n d ə r d i y i m ə l u m a t l a r d a n b ə l l i o l u r k i, m a r t ı n d a ü ç i s t i q a m ə t d ə - 1 ) B ö y ü k N a x ç ı v a n d a n g ö n d ə r d i y i s i l a h l ı d ə s t ə l ə r y e r l i q ü v v ə l ə r l ə b i r l i k d ə o n l a r ı V e d i ; 2 ) T i v i ; 3 ) O r d u b a d a r t i l l e r i y a n m k ö m ə y i i l ə b ü t ü n c ə b h ə b o y u ç o x l u i t k i l ə r ( n ə f ə r c a n l ı q ü v v ə, x e y l i h ə r b i s u r s a t ) v e r ə r ə k g e r i ç ə k i l m ə y ə v a d a r e t d i l ə r. B u d ö v r d ə ə n a ğ ı r d ö y ü ş l ə r N o v r u z b a y r a m ı ə r ə f ə s i v ə g ü n l ə r i n d ə o l m u ş d u. O n l a r l a b a ğ l ı m ə s ə l ə l ə r i n ö y r ə n i l m ə s i b a x ı m m d a n b i r a r x i v s ə n ə d i o l d u q c a ə h ə m i y y ə t l i d i r. T ə b r i z d ə m i r y o l u i d a r ə s i n d ə ç a l ı ş a n, ə s l ə n o r d u b a d l ı o l a n S a l m a n b ə y Ə s g ə r x a n o v u n m ə k t u b u n u ö z ü n d ə ə k s e t d i r ə n b u s ə n ə d d ə h ə m i n d ö v r ü n b ə z i s i y a s i - h ə r b i v ə d i p l o m a t i k p r o b - l e m l ə r i n ə a i d ç o x l u m ü h ü m m ə l u m a t l a r v a r d ı r. O n u n c i i l m a r t m d ə - N o v r u z b a y r a m m m i l k g ü n ü C u l f a d a n t e l e f o n v a s i t ə s i l ə T. Y u - s i f o v d a n ə l d ə e t d i y i m ə l u m a t d a n a ş a ğ ı d a k ı l a r a y d m o l u r : b a y r a m g e c ə s i n ə f ə r d ə n ç o x e r m ə n i s i l a h l ı q ü v v ə l ə r i q ə f l ə t ə n h ü c u m a k e ç i b O r d u b a d m D ü y l ü n, V ə n ə n d, V ə l ə v e r, X a n a ğ a, D i s ə r, A ğ r ı, D i z ə k ə n d l ə - r i n i y a n d ı r m ı ş v ə ş ə h ə r ü z ə r i n ə h ü c u m a k e ç m i ş l ə r, o n u n ü ç ü n b ö y ü k t ə h l ü k ə y a r a n m ı ş d ı r ; N a x ç ı v a n d a n T ü r k i y ə z a b i t i Ə d i b b ə y i n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə k ö m ə y ə g ə l ə n n ə f ə r l i k h ə r b i h i s s ə A z a k ə n d i y a x ı n l ı ğ ı n d a d ü ş - m ə n l ə v u r u ş m a ğ a b a ş l a m ı ş d ı r. S. Ə s g ə r x a n o v b ü t ü n b u n l a r b a r ə s i n d ə A D R - i n T e h r a n d a k ı n ü m a y ə n d ə l i y i n ə v ə A z ə r b a y c a n ı n B a ş n a z i r i n ə m ü v a f i q m ə z m u n l u t e l e q r a m l a r h a z ı r l a s a d a t e x n i k i s ə b ə b l ə r ə g ö r ə o n l a - r ı g ö n d ə r ə b i l m ə d i y i n d ə n o r d u b a d l ı l a r a k ö m ə k g ö s t ə r m ə s i ü ç ü n T ə b r i z g e n e r a l - q u b e r n a t o r u S ə r d a r İ n t i z a r a m ü r a c i ə t e t m i ş d i. H ə m b u, h ə m d ə d i g ə r a r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə n g ö r ü n d ü y ü k i m i İ r a n t ə r ə f i m ü ə y y ə n m ə q - s ə d l ə r g ü d d ü y ü n d ə n n ə i n k i e l ə b i r y a r d ı m g ö s t ə r m ə m i ş, ə k s i n ə b a ş q a t ə d b i r l ə r ə ə l a t m ı ş d ı. A r x i v s ə n ə d l ə r i v ə ş i f a h i t a r i x m a t e r i a l l a r m d a n h a b e l ə b ə l l i o l u r k i, o r d u b a d l ı l a r m m ə t a n ə t i v ə N a x ç ı v a n d a n g ə l ə n ( t ə r k i b i n d ə T ü r k i y ə ə s g ə r l ə r i n i n d ə o l d u ğ u ) q ü v v ə l ə r i n k ö m ə y i n ə t i c ə s i n d ə e r m ə n i l ə r i n O r d u - b a d m a h a h n ı ə l ə k e ç i r m ə k c ə h d l ə r i u ğ u r s u z l u q l a n ə t i c ə l ə n m i ş, o n l a r x e y l i i t k i v e r m i ş d i l ə r. O r d u b a d l ı d ö y ü ş ç ü l ə r d ə n d ə y a r a l a n a n l a r o l m u ş, x e y l i k ə n d l ə r d a ğ ı d ı l m ı ş d ı. Ə d i b b ə y i n h a z ı r l a d ı ğ ı x ü s u s i ə m ə l i y y a t m u ğ u r l a q u r t a r m a s ı s a y ə s i n d ə ş ə h ə r i n m ü h a s i r ə s i n ə s o n q o y u l m u ş, t ə h l ü - k ə s o v u ş d u r u l m u ş d u. K ə l b a l ı x a n v ə Ə d i b b ə y e r m ə n i l ə r i n q ü v v ə t l i m ə n - t ə q ə l ə r i n d ə n b i r i o l a n Ç ə n ə n ə b k ə n d i ü z ə r i n d ə h ü c u m p l a n ı h a z ı r l a m ı ş - d ı l a r c i i l i n m a r t ı n d a N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə, x ü s u s i l ə d ə O r d u b a d m a h a l ı n d a k ı h a d i s ə l ə r b a r ə d ə A D R - i n d i p l o m a t i k m i s s i y a s ı n ı n b a ş ç ı s ı A. Z i y a d x a n d a ç o x l u m ə l u m a t l a r ə l d ə e d i b r ə s m i B a k ı y a ç a t d ı r a b i l m i ş - d i. O n u n S. C ə m i l l i n s k i n i n N a x ç ı v a n d a n v u r d u ğ u c i i l 2 0 m a r t ( h ü c u m a k e ç ə n e r m ə n i l ə r i n f a s i l ə s i z h ə m l ə l ə r i d ə f o l u n m u ş, o n l a r y e d d i g ü n l ü k a ğ ı r d ö y ü ş l ə r d ə n s o n r a y e r l i ə h a l i n i n m ö h k ə m l i y i v ə m ə t a n ə t i s a y ə s i n d ə m ə ğ l u b e d i l ə r ə k g e r i o t u r d u l m u ş d u l a r D a h a s o n r a o n u n A D R X İ N - ə ü n v a n l a d ı ğ ı c i i l m a r t t a r i x l i t e l e q r a m d a v ə c i i l 1 a p r e l t a r i x l i m ə r u z ə s i n d ə e r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i n i n Z ə n g ə z u r v ə İ r ə v a n i s t i q a m ə t l ə r i n d ə n N a x ç ı v a n v ə O r d u b a d r a y o n l a r m a h ü c u m l a r ı n a d a i r a l d ı ğ ı ç o x l u t e l e q r a m l a r d a n, b u ə m ə l i y - y a t l a r d a İ r a n e r m ə n i l ə r i n i n d ə i ş t i r a k m d a n, ö z t o r p a q l a r m ı i g i d l i k l ə q o - r u y a n y e r l i ə h a l i n i n h ə m d ə t ə c i l i y a r d ı m i s t ə m ə s i n d ə n b ə h s o l u n u r d u A. Z i y a d x a n İ r a n e r m ə n i l ə r i n i n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə k i h ə r b i ə m ə l i y y a t - l a r d a f ə a l i ş t i r a k ı, A r a z m o t a y ı n a k e ç m i ş a z ə r b a y c a n l ı q a ç q m l a r ü ç ü n l a z ı m i ə r z a q a l ı n m a s ı i l ə b a ğ l ı b u ö l k ə n i n h ö k u m ə t i q a r ş ı s ı n d a m ə s ə l ə l ə r q a l d ı r d ı ğ m ı, e r m ə n i l ə r i n N a x ç ı v a n - O r d u b a d r a y o n l a r ı n a h ü c u m l a r ı b a - r ə d ə İ n g i l t ə r ə, A B Ş v ə F r a n s a n m T e h r a n d a k ı s ə f ı r l i k l ə r i n ə m ə l u m a t l a r v e r d i y i n i b i l d i r i r d i. O h a b e l ə g ö z l ə n i l ə n n ö v b ə t i h ü c u m l a r ı n d ə f o l u n - m a s ı v ə ü m u m i y y ə t l ə b u b ö l g ə n i n ə h a l i s i n i n b ö h r a n l ı v ə z i y y ə t d ə n t a m a - m i l ə ç ı x a r ı l m a s ı ü ç ü n A D R - i n X İ N - d ə n t ə d b i r l ə r g ö r ü l m ə s i n i x a h i ş e d i r - d i. B u d ö v r d ə A D R r ə h b ə r l i y i N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n ə b i l a v a s i t ə h ə r b i - s i y a s i y a r d ı m g ö s t ə r ə b i l m ə s ə d ə m ü v a f i q d i p l o m a t i k s ə y l ə r i n i d a v a m e t d i r i r d i. T r a n s q a f q a z r e s p u b l i k a l a r m ı n T i f l i s d ə k e ç i r i l ə n k o n f r a n s ı n ı n c i i l 9 a p r e l t a r i x l i, 1 s a y l ı p r o t o k o l u n d a n g ö r ü n d ü y ü k i m i A z ə r - b a y c a n n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n d i g ə r y e r l ə r l ə y a n a ş ı N a x ç ı v a n v ə O r d u - b a d m a h a l l a r m d a n g e d ə n h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r m d a d a y a n d ı r ı l m a s ı n a d a i r t ə k l i f l ə r i b u q ə b i l d ə n i d i. Y e r i g ə l m i ş k ə n, k o n f r a n s d a k ı m ü z a k i r ə l ə r b i r d a h a s ü b ü t e t d i k i, E r m ə n i s t a n r ə h b ə r l i y i c u i l 2 3 n o y a b r s a z i ş i i l ə a l d a d ı c ı m a n e v r e d i r, o n u t a m h ü q u q i s ə n ə d s a y m ı r d ı. Y ə n i k i, A z ə r b a y - c a n t ə r ə f i n i n i n ( H. A ğ a y e v ) h ə m i n s a z i ş ə d ə k o l a n v ə z i y y ə t i b ə r p a e t m ə k t ə k l i f ı n ə e r m ə n i t ə r ə f i - A D R h ö k u m ə t i n i b u s ə n ə d i n ş ə r t l ə r i n i p o z m a q - d a s u ç l a n d ı r m a q l a ( O h a n c a n y a n ) v ə g ö s t ə r i l ə n a k t m h e ç b i r h ü q u q i n o r - m a l a r d a n b ə h s e t m ə d i y i n i s ö y l ə m ə k l ə ( B e k z a d y a n ) c a v a b v e r m i ş d i A D R h ö k u m ə t i v ə N a x ç ı v a n b ö l g ə s i r ə h b ə r l i y i n i n f ə a l i y y ə t i n d ə q a ç q ı n l a r m p r o b l e m l ə r i n i n h ə l l i d ə m ü h ü m y e r t u t u r d u. K e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n ı n d i g ə r h i s s ə l ə r i n d ə n v ə Z ə n g ə z u r d a n o l a n q a ç q m l a r ı n b ö - y ü k k ü t l ə s i n i n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə c ə m l ə ş m ə s i ə l a v ə g ə r g i n l i k v ə ç ə t i n - l i k l ə r y a r a t m ı ş d ı. Q a ç q a n l ı r a n s a y ı i l ə b a ğ l ı b u n u q e y d e t m ə k l a z ı m d ı r k i, a y r ı - a y r ı a r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə v ə m ə t b u a t m a t e r i a l l a r ı n d a m ü x t ə l i f r ə

99 q ə m l ə r ə r a s t g ə l i n i r. M ə s ə l ə n, A D R h ö k u m ə t i n i n «Q a ç q ı n l a r m y e r l ə ş d i - r i l m ə s i h a q q m d a m ə r u z ə l ə r i» n d ə q e y d e d i l i r k i, c u i l o k t y a b r ı n 1 - i ü ç ü n A z ə r b a y c a n m h ü d u d l a r ı n d a k e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n d a n q a ç - q m d ü ş ə n n ə f ə r ( t ü s t ü ) y e r l ə ş m i ş d i «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i y a z ı r d ı k i, h a l - h a z ı r d a V e d i b a s a r d a n O r d u b a d a d ə k o l a n ə r a z i d ə t ə x m i - n ə n 7 0 m i n ə d ə k q a ç q ı n m ə s k u n l a ş m ı ş d ı r Q a ç q ı n l a r m y e r l ə ş d i r i l m ə - s i n i b ö y ü k m i l l i p r o b l e m l ə r d ə n b i r i k i m i q i y m ə t l ə n d i r ə n M. B. M ə m m ə d - z a d ə n i n «3 0 0 m i n k ö ç k ü n» a d l ı m ə q a l ə s i n d ə ö z e v - e ş i k l ə r i n d ə n q o v u l a n a z ə r b a y c a n l ı l a r m ü m u m i s a y ı n ı n ü ç y ü z m i n n ə f ə r i ö t ü b k e ç d i y i q e y d o l u n u r d u C ə n u b - Q ə r b i A z ə r b a y c a n d a ( y ə n i N a x ç ı v a n b ö l g ə s i v ə ə t r a f ı ) m ü s ə l m a n q a ç q ı n l a r m v ə z i y y ə t i n ə d a i r a r a y ı ş d a i s ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı - n m c ə n u b u n d a k ı n ə f ə r q a ç q ı n m c i i l l ə r i n 1 0 a y l ı q q ı ş m ö v s ü m ü n d ə s a x l a n m a s ı ü ç ü n m l n. v ə s a i t i n l a z ı m g ə l i y i g ö s t ə r i l i r d i. H i m a y ə ç i l i k n a z i r l i y i n i n C ə n u b - Q ə r b i A z ə r b a y c a n a e z a m o l u n m u ş m ü - v ə k k i l i T. M a k i n s k i n i n h a z ı r l a d ı ğ ı m ə r u z ə d ə n r e g i o n d a n ə f ə r q a ç q ı n m o l m a s ı v ə o n l a r m d a m i n i n i n B ö y ü k V e d i, N a x ç ı v a n v ə s. Y e r l ə r d ə c ə m l ə ş m ə s i a y d ı n l a ş ı r N a x ç ı v a n Q a ç q ı n K o m i t ə s i n i n s ə d r i B. Ş a h t a x t i n s k i b ö l g ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n a g ö n d ə r d i y i c u i l 3 d e k a b r t a r i x l i m ə k t u b d a b i l d i r i r d i k i, q a ç q ı n l a r m s i y a h ı y a a l ı n m a s ı b a ş a ç a t m ı ş d ı r v ə t a b e ç i l i y i n i z d ə o l a n q ə z a l a r d a k ı q a ç q m l a r m s a y ı n ə f ə r d i r B u d a ə l a v ə e d i l m ə l i d i r k i, e r m ə n i l ə r i n z o r a k ı l ı q h ə r ə k ə t l ə r i - n i n u c b a t m d a n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n a z ə r b a y c a n l ı ə h a l s i n i n b i r q i s m i C ə n u b i A z ə r b a y c a n a q a ç m ı ş d ı. B e l ə a ğ ı r ş ə r a i t t ə c i l i v ə h ə r t ə r ə f l i t ə d b i r l ə r g ö r ü l m ə s i n i t ə l ə b e d i r d i. B u n a g ö r ə d ə q a ç q ı n l a r p r o b l e m i d ə f ə l ə r l ə A D R - i n q a n u n v e r i c i v ə i c r a e d i c i h a k i m i y y ə t o r q a n l a r ı, o n l a r m y e r l i i d a r ə l ə r i t ə r ə f ı n d ə n m ü z a k i r ə o l u n m u ş d u. Ü m u m i m ü z a k i r ə l ə r l ə y a n a ş ı k e ç m i ş İ r ə v a n q u - b e r n i y a s ı n d a n v ə Z ə n g ə z u r d a n o l a n q a ç q ı n l a r ı n v ə z i y y ə t i, o n l a r ı n y e r - l ə ş d i r i l m ə s i v ə t ə m i n a t ı n a d a i r k o n k r e t m ə s ə l ə l ə r A D R h ö k u m ə t i n i n c u i l i n d e k a b r ı n d a, A z ə r b a y c a n p a r l a m e n t i n i n i s ə c u i l i n i y u l u n d a v ə c i i l i n y a n v a r m d a k e ç i r i l ə n x ü s u s i i c l a s l a r ı n d a ə s a s d i q q ə t o b y e k t i o l m u ş d u E r m ə n i l ə r i n z o r a k ı l ı q h ə r ə k ə t l ə r i u c b a t ı n d a n Z ə n g ə z u r u n q ə r b h i s s ə s i n d ə n o n u n d i g ə r m ə n t ə q ə l ə r i n ə v ə N a x ç ı v a n - O r d u b a d m a h a l l a - r m a p ə n a h g ə t i r ə l ə n l ə r i n p r o b l e m l ə r i n i n b i l a v a s i t ə h ə l l i m ə q s ə d i l ə A D R h i m a y ə ç i l i k n a z i r l i y i n i n n ə z d i n d ə k i 6 m ü v a f ı q ş ö b ə d ə n b i r i d ə Z ə n g ə z u r q ə z a s ı n a e h t i v a e d i r d i : Z ə n g ə z u r q a ç q ı n l a r m m p r o b l e m l ə r i i l ə b a ğ l ı h ə t t a i d a r ə l ə r a r a s ı x ü s u s i k o m i s s i y a d a y a r a d ı l m ı ş d ı N a x ç ı v a n q a ç q ı n k o m i t ə s i t ə ş k i l o l u n m u ş d u k i, o n a d a ə v v ə l c ə M. Ə m i r o v, s o n r a i s ə B. Ş a h t a x t i n s k i b a ş ç ı l ı q e t m i ş d i. 196 A D R h ö k u m ə t i n i n c u i l 1 1 a v q u s t q ə r a r m a m ü v a f ı q o l a r a q q a ç q m l a r m i ş l ə r i ü z r ə M ə r k ə z i K o m i s s i y a y a o n l a r m y e r l ə ş d i r i l m ə s i n ə d a i r l a y i h ə h a z ı r l a m a q v ə t ə m i n a t l a r ı n ı y a x ş ı l a ş d ı r m a q t ə d b i r l ə r i n i g ü c - l ə n d i r m ə k t a p ş ı r ı l m ı ş d ı M ü v a f ı q o r q a n l a r ı n h e s a b l a m a l a r m a g ö r ə b ü t ü n a z ə r b a y c a n l ı q a ç q m l a r m t ə k c ə y e r l ə ş d i r i l m ə s i ü ç ü n m a n. V ə s a i t t ə l ə b o l u n u r d u H i m a y ə ç i l i k n a z i r l i y i n i n c u i l ə a i d m ə l u m a t l a r m d a n b i r i n d ə n g ö r ü n d ü y ü k i m i Z ə n g ə z u r q ə z a s ı h i m a y ə ç i l i k m ü f ə t t i ş l i y i n ə a y r ı l a n 1 8 m l n. m a n. K r e d i t h ə l ə l i k p a r l a m e n t t ə r ə f m d ə n t ə s d i q l ə n m ə d i y i n d ə n q a ç q ı n l a r a y a r d ı m ü ç ü n m i n m a n. A v a n s b u r a x ı l m ı ş d ı «N a x ç ı v a n q a ç q ı n k o m i t ə s i n i n f ə a l i y y ə t i h a q q m d a m a t e r i a l l a r» - d a n g ö r ü n d y ü k i m i, b ö l g ə d ə k i k ö ç k ü n l ə r i n y e r l ə ş d i r i l m ə s i v ə t ə m i n o l u n m a s ı s a h ə s i n d ə b i r s ı r a i ş l ə r g ö r ü l m ü ş d ü. N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r - n a t o r u n u n b ö l g ə q a ç q ı n k o m i t ə s i n i n s ə d r i M. Ə m i r o v a c u i l 1 5 v ə 2 9 s e n t y a b r t a r i x l i m ə k t u b l a r ı n d a n q a ç q ı n l a r m p r o b l e m l ə r i n i n h ə l l i n ə d a i r p r o q r a m h a z ı r l a n m a s ı, b u q u r u m u n Ş ə r u r v ə O r d u b a d d a ş ö b ə l ə r i - n i n y a r a d ı l m a s ı ü ç ü n n ü m a y ə n d ə l ə r g ö n d ə r m ə s i ; Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z q ə z a s ı r ə i s i n i n c u i l o k t y a b r m 1 - d ə M. Ə m i r o v a g ö n d ə r i l ə n s a y l ı t ə l i - q ə s i n d ə n i s ə k ö ç k ü n l ə r i n A r a z d ə y ə n v ə D ə v ə l i ə r a z i l ə r i n d ə y e r l ə ş d i r i l - m ə s i i m k a n l a r ı a y d ı n l a ş ı r. 151 B ə z i a r x i v m a t e r i a l l a r m d a n ( N a x ç ı v a n q a ç q ı n k o m i t ə s i n i n s ə d - r i B. Ş a h t a x t i n s k i n i n g e n e r a l - q u b e r n a t o r S. C ə m i l l i n s k i y ə c u i l 3 d e - k a b r t a r i x l i m ə k t u b u v ə q a ç q ı n l a r ı n v ə z i y y ə t i i l ə b a ğ l ı ç a ğ ı r ı ş - m ü r a c i ə t i ; b u k o m i t ə n i n O r d u b a d d a k ı m ü v ə k k i l l ə r i M. A ğ a l a r o v v ə Ə. F ə t t a h o v u n o n u n s ə d r i n ə c u i l s e n t y a b r m d ə y a z d ı q l a r ı m ə k t u b ; Ş ə r u r q ə z a r ə i s i n i n c u i l s e n t y a b r ı n d ə h ə m i n k o m i t ə y ə y o l l a d ı ğ ı a r a y ı ş ; S. C ə m i l l i n s k i n i n b u q u r u m u n b a ş ç ı s m a c u i l 1 8 o k t y a b r t a r i x l i t ə l i q ə s i ) i s ə b ö l g ə d ə k i q a ç q ı n l a r ı n f ə l a k ə t l i v ə z i y y ə t i, Z ə n g ə z u r v ə d i g ə r y e r l ə r d ə n n ə f ə r k ö ç k ü n ü n O r d u b a d a g ə l m ə s i i l ə b u r a d a k ı ş ə r a i t i n d a h a d a a ğ ı r l a ş m a s ı, d i d ə r g i n l ə r i n s a x l a n m a s ı i l ə ə l a q ə d a r m a l i y y ə - ə r z a q i m k a n l a r m m h ə d d ə n - z i y a d ə m ə h d u d l u ğ u d a a ş k a r l a n ı r. V ə z i y y ə t i a ğ ı r l a ş d ı r a n a m i l l ə r a r a s m d a : a ) b ö l g ə d ə k i q a ç q m l a r m y e r l ə ş d i r i l m ə s i v ə t ə m i n a t ı s a h ə s i n d ə k i q ü s u r l a r ; b ) o n l a r ı n ü ç ü n a y r ı l a n m a l i y y ə v ə s a i t i n d ə s u i - i s t i f a d ə h a l l a r ı d i q q ə t i c ə l b e d i r. İ ş d ə y o l v e r i l ə n n ö q s a n l a r a r a s m d a i s ə ə s a s y e r i m ü v a f ı q o r q a n l a r ı n, k o n k r e t d e s ə k, g e - n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n i d a r ə s i i l ə q a ç q ı n k o m i t ə s i n i n, s o n u n c u n u n y e r - l ə r d ə k i m ü v ə k k i l l ə r i v ə ş ö b ə l ə r i i l ə q ə z a r ə i s l i k l ə r i n i n f ə a l i y y ə t i n i n d ü z - g ü n v ə s ə m ə r ə l i ə l a q ə l ə n d i r i l ə b i l m ə m ə s i, b i r - b i r i l ə r i n ə e d i l ə n q a r ş ı l ı q l ı i r a d l a r ( m ə s ə l ə n, S. C ə m i l l i n s k i i l ə N a x ç ı v a n q a ç q m k o m i t ə s i a r a s m d a k ı c u i l 1 5 o k t y a b r t a r i x l i y a z ı ş m a d a ə k s i n i t a p a n ) t u t u r d u. M ü v a f ı q m a l i y y ə v ə s a i t i n i n m ə n i m s ə n i l m ə s i h a l l a r m a g ə l d i k d ə 197

100 i s ə N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n u n c u i l i n o k t y a b r m d a A D R - i n E r m ə n i s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i n ə g ö n d ə r d i y i m ə x f i m ə k t u b d a q e y d o l u n a n f a k t m a h a l d a a c l ı q v ə x ə s t ə l i k d ə n g ü n d ə n ə f ə r ə d ə k q a ç q m ı n ö l d ü y ü b i r ş ə r a i t d ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n d i d ə r g i n l ə r ü ç ü n h ə l ə q ı ş d a a y ı r d ı ğ ı 2 m l n. m a n a t ı n g e c, y ə n i a p r e l d ə, ö z ü d ə y a l n ı z m i n i n i n b u r a y a ç a t m a s ı, o n u n d a m ü ə y y ə n h i s s ə s i n d ə n s u i - i s t i f a d ə o l u n - m a s ı - y e r l ə r d ə k i x o ş a g ə l m ə z v ə z i y y ə t d ə n x ə b ə r v e r i r d i c u i l i n s o n u c i i l i n ə w ə l i ü ç ü n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i ə t r a - f ı n d a f ə a l l a ş a n x a r i c i m a r a q l a r i ç ə r i s i n d ə İ r a n ı n m ə q s ə d l ə r i d ə x ü s u s i y e r t u t u r d u. V ə, ə v v ə l c ə y a z d ı ğ ı m ı z k i m i b u a m i l d ə m a h a l d a s i y a s i v ə z i y - y ə t i n n ö v b ə t i d ə f ə v ə d a h a k ə s k i n ş ə k i l d ə g ə r g i n l ə ş m ə s i n ə m ü ə y y ə n t ə s i r g ö s t ə r d i. İ r a n h ö k u m ə t i A D R - ə q a r ş ı ə r a z i i d d i a l a r ı n ı d a v a m e t d i r ə r ə k, b u d ö v r k i ş ə r a i t i ə l v e r i ş l i s a y ı b N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n ə y i y ə l ə n m ə y ə, h e ç o l m a z s a d a, o n u n e r m ə n i l ə r i n ə l i n ə k e ç m ə s i n ə ç a l ı ş ı r d ı. M. M i r b a b a y e - v i n A D R - i n X İ N - n ə g ö n d ə r d i y i c u i l 2 0 d e k a b r t a r i x l i m ə k t u b d a b e l ə b i r m ü h ü m f a k t a ç ı q l a m r d ı k i, r ə s m i T e h r a n i n g i l i s v ə e r m ə n i l ə r i n t ə h r i k i i l ə N a x ç ı v a n v ə o n u n ə t r a f m d a n 6 0 m i n d ə n ç o x y e r l i ə h a l i n i İ r a n a k ö ç ü r m ə y ə, b u n u n l a d a b ö l g ə n i z ə i f l ə d i b, d a ş n a k l a r ı p l a n l a r m m r e a l l a ş m a s ı ü ç ü n m ü n a s i b ş ə r a i t y a r a t m a ğ a m e y l l i i d i V ə, b u n i y y ə t, o n u n h ə y a t a k e ç i r i l m ə s i s a h ə s i n d ə a t ı l a n m ü x t ə l i f m ə x f i v ə a ç ı q a d d ı m l a r A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n v ə N a x ç ı v a n m a h a l ı b a ş ç ı l a r m m d i q q ə t i n d ə n y a y ı n a b i l m ə z d i. B u n u m ü v a f i q o r q a n l a r ı n q a l d ı r d ı ğ ı m ə s ə l ə l ə r i n m ə z m u n u v ə x a r a k t e r i n d ə n d ə g ö r m ə k o l u r. N a x - ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n u n y u x a r ı d a m ü r a c i ə t e t d i y i m i z m ə r u z ə l ə r i n - d ə n b i r i n d ə ə k s i n i t a p a n f a k t d a n c u i l d e k a b r ı n 2 - d ə N a x ç ı v a n - d a k ı i r a n l ı c ə s u s d a n a l d ı ğ ı m ə l u m a t d a n a ş k a r l a n ı r k i, İ r a n h ö k u m ə t i o n u n ö l k ə s i n ə g ə l m ə k i s t ə y ə n a z ə r b a y c a n l ı q a ç q m l a r ı b u r a d a m ə s k u n - l a ş d ı r m a q m ə q s ə d i l ə o n l a r ı q ə b u l e t m ə k ü ç ü n ö z s ə r h ə d l ə r i n ə x ü s u s i m ə m u r l a r g ö n d ə r m i ş d i v ə t o r p a q s a h ə l ə r i n i n a y r ı l m a s ı d a d a x i l o l m a q l a o n l a r a h ə r c ü r y a r d ı m g ö s t ə r i l ə c ə y i n i b i l d i r m i ş d i. S. C ə m i l l i n s k i İ r a n ı n b i z i m q a ç q ı n l a r a q ə f i l d i q q ə t i n i v ə r ə h m l i m ü n a s i b ə t i n i N a x ç ı v a n d i y a r ı - n ı A D R - d ə n a y ı r m a q m ə q s ə d l ə r i n i g ü d ə n i n g i l i s s i y a s ə t i n i n a s t a r ı k i m i q i y m ə t l ə n d i r i r d i. M. M i r b a b a y e v i n A D R - i n X İ N - n ə, ə v v ə l d ə q e y d e t d i y i m i z, m ə r u - z ə s i n i n N a x ç ı v a n a a i d b ö l ü m ü n d ə y a z ı l ı r d ı k i, İ r a n i n g i l i s l ə r v ə e r m ə - n i l ə r l ə ə l a q ə y ə g i r ə r ə k m ü s ə l m a n q a ç q m l a r m ı ş i r n i k l ə n d i r i b ö z ə r a z i s i n ə k ö ç ü r m ə k, b u n u n l a d a N a x ç ı v a n r a y o n u n u z ə i f l ə t m ə k v ə d a ş n a k l a r a b u m a h a l a s o x u l m a q i m k a n ı v e r m ə k i s t ə y i r. B u n a g ö r ə d ə o ç o x h a q l ı o l a r a q N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n u n b ö l g ə y ə q o ş u n g ö n d ə r m ə k v ə m a h a l d a k ı q a ç q m l a r ı d o l a n d ı r m a q ü ç ü n y a r d ı m g ö s t ə r m ə k x a h i ş i n ə t e z l i k l ə ə m ə l e d i l m ə s i n i l a z ı m b i l i r d i. H a b e l ə S. Ə s g ə r x a n o v u n d a ö z 198 m ə k t u b u n d a f a r s m ə m u r l a r m m N a x ç ı v a n m v ə d i g ə r y e r l ə r i n İ r a n l a b i r l ə ş d i r i l m ə s i ü ç ü n s ə y l ə ç a l ı ş d ı q l a r ı m, b u n u A z ə r b a y c a n ı n r ə h b ə r ş ə x s - l ə r i n i n n ə z ə r i n ə ç a t d ı r ı l m a s ı m y a z m a s ı d a q o n ş u d ö v l ə t i n q ə s b k a r l ı q p l a n l a r m d a n x ə b ə r v e r i r d i. V ə, A D R r ə h b ə r l i y i, h a b e l ə N a x ç ı v a n b ö l g ə - s i n ə s i y a s i - h ə r b i y a r d ı m g ö s t ə r ə n v ə İ r a n m b u r a y a t ə s i r i n i n e y t r a l l a ş d ı r - m a ğ a, h e ç o l m a z s a i s ə a z a l t m a ğ a ç a l ı ş a n A n k a r a h ö k u m ə t i m ü v a f i q d i p - l o m a t i k v ə d i g ə r s ə c i y y ə l i t ə d b i r l ə r d ə g ö r ü r d ü l ə r c u i l i n s o n u c i i l i n ə v v ə l i ü ç ü n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə k i s i y a s i ş ə r a i t i s ə c i y y ə l ə n d i r ə r k ə n o n u n i d a r ə ç i l i y i n d ə i ş t i r a k e d ə n q ü v v ə v ə t ə r ə f l ə r a r a s m d a k ı m ü n a s i b ə t l ə r i n x a r a k t e r i n i n a y d ı n l a ş d ı r ı l m a s ı d a ç o x v a c i b d i r. Ç ü n k i b u m ü n a s i b ə t l ə r b ö l g ə d ə k i s i y a s i - h ə r b i v ə z i y y ə t ə, b u r a d a c ə r ə y a n e d ə n p r o s e s l ə r ə t ə s i r g ö s t ə r m ə y ə b i l m ə z d i. S. C ə m i l l i n s k i «ə h a l i g e n e r a l - q u b e r n a t o r u v ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i m ü d a f i ə e t s ə d ə...» y a z m a q l a y a n a ş ı g ö s t ə r d i y i m i z r a p o r t l a r m d a n b i r i n d ə b ö l g ə d ə - k i m ö v c u d s i y a s i ş ə r a i t i «... h a k i m i y y ə t s i z l i y ə b ə r a b ə r o l a n ü ç h a k i m i y - y ə t l i l i k..,» k i m i q i y m ə t l ə n d i r m i ş d i. B u q i y m ə t l ə m ü t l ə q m ə n a d a r a z ı l a ş m a m a q v ə e y n i z a m a n d a o n u n b ə z i m ə q a m l a r m ı i n k a r e t m ə m ə k l ə m a h a l ı n b u z a m a n k ə s i y i n d ə k i i d a r ə ç i l i y i n i t ə m i n e d ə n ü ç x ə t t i ( q ü v v ə n i ) ş ə r t i o l a r a q b e l ə q r u p l a ş d ı r m a q m ü m k ü n d ü r : a ) A D R h ö k u m ə t i n i n b ö l g ə d ə k i g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u ( S. C ə m i l l i n s k i ) ; b ) K ə l b a l ı x a n v ə o n u n t ə r ə f k e ş l ə r i ; v ) T ü r k i y ə n i n b ö l g ə d ə k i h ə r b i n ü m a y ə n d ə l i y i ( X ə l i l b ə y ). F i k r i m i z c ə, b u r a d a ə n b a ş l ı c a m ə s ə l ə l ə r d ə n b i r i h ə m i n x ə t l ə r i n ( q ü v v ə l ə r i n ) m ə r a m l a r ı n m, b ö l g ə n i n e r m ə n i l ə r d ə n m ü d a f i ə s i v ə g ə l ə c ə y i - n ə d a i r m ö v q e l ə r i n i n, t a k t i k i h ə r ə k ə t l ə r i n i n, ə l ə x ü s u s d a a r a l a r m d a k ı m ü n a s i b ə t l ə r i n m a h i y y ə t i n i n d ü z g ü n a ç ı q l a n m a s ı d ı r. B ə z i a r x i v s ə n ə d - l ə r i n d ə d i q q ə t i ç ə k ə n s ı r f o b y e k t i v m ü l a h i z ə l ə r ə v ə t a r i x i ə d ə b i y y a t d a - k ı b i r t ə r ə f l i t ə h l i l l ə r ə b a x m a y a r a q, p r o b l e m l ə b a ğ l ı a p a r d ı ğ ı m ı z t ə d - q i q a t l a r d a n i r ə l i g ə l ə n b e l ə b i r n ə t i c ə n i q e y d e t m ə k l a z ı m d ı r : b u, ə z ə l i A z ə r b a y c a n d i y a r ı n m e r m ə n i l ə r i n ə l i n ə k e ç m ə m ə s i, o n l a r a q a r ş ı m ü b a - r i z ə m ə s ə l ə l ə r i n d ə t ə r ə f l ə r i n ş ə k s i z h ə m r ə y l i y i ş ü b h ə d o ğ u r a b i l m ə z. B u n u n l a y a n a ş ı h ə m b ö l g ə n i n m ü d a f i ə s i n ə, h ə m d ə o n u n d a x i l i p r o b l e m l ə r i n i n h ə l l i n ə d a i r m ü ə y y ə n f i k i r a y r ı l ı q l a r ı, f ə r q l i t a k t i k i h ə r ə k ə t l ə r o l m u ş d u. B u h a l l a r ı n y a r a t d ı q l a r ı a n l a ş ı l m a z l ı q l a r b ə z ə n o n - l a r a r a s m d a m ü ə y y ə n z i d d i y y ə t l ə r ə, b i r - b i r l ə r i n ə s i y a s i q i b t ə e t m ə l ə r i n ə, q ə r ə z l i m ü n a s i b ə t b ə s l ə m ə l ə r i n ə g ə t i r i b ç ı x a r m ı ş d ı. B u b a x ı m d a n ə n ç o x d a K ə l b a l ı x a n m m ö v q e y i m ü x t ə l i f t ə r ə f l ə r d ə n v ə s ə p k i l ə r d ə n t ə n q i d ə m ə r u z q a l m ı ş d ı r. B u n a g ö r ə d ə S. C ə m i l l i n s k i n i n y u x a r ı d a q e y d e d i l ə n r a p o r t l a r ı n d a n m ü v a f i q q ə r ə z l i v ə z i d d i y y ə t l i m ə q a m l a r a, o n l a r m i s ə b ə z i t ə d q i q a t l a r d a x ü s u s i l ə v u r ğ u l a n m a l a r ı n a m ü t l ə q d i q q ə t y e t i r i l - m ə l i d i r. 199

101 B ə r i b a ş d a n d e y ə k k i, K a l b a l ı x a n m s i y a s i x ə t t i n d ə v ə f ə a l i y - y ə t i n d ə ç o x l u a n l a ş ı l m a z v ə d o l a ş ı q h a l l a r m o l m a s ı q ə t i y y ə n i n k a r e d i l ə b i l m ə z. L a k i n e y n i z a m a n d a S. C ə m i l l i n s k i t ə r ə f ı n d ə n o n u n ü n v a n m a s ö y l ə n i l ə n x e y l i «t ə ş b i h l ə r» v ə b i r - b i r i l ə z i d d i y y ə t t ə ş k i l e d ə n f i k i r l ə r l ə 161 ( m ə n s ə b p ə r ə s t, q a n i ç ə n, s ə r v ə t ə h ə r i s ş ə x s l ə r d ə n, z a l ı m, ş ə r ə f s i z, m ə n ə - v i y y a t s ı z y a r a m a z l a r d a n b i r i ; d i y a r d a b a ş v e r ə n ş ə r i ş l ə r i n h a m ı s ı n m b a i s k a r ı ; A z ə r b a y c a n z a b i t i n i n ş ə r ə f m i l ə k ə l ə y ə n x a n o ğ l u ; ö z ü n ü d a h i s ə r k ə r d ə, u l u b a b a s ı n m l a y i q l i ö v l a d ı h e s a b e d ə n z a l ı m, k ə m a ğ ı l, y a r ı d ə l i x a n ; ö z ü n ü d i y a r m a ğ a s ı v ə o n u n s a k i n l ə r i n i i s ə q u l l a r s a y a n ; A z ə r b a y - c a n ı n ə i n k i t a n ı m a y a n, h ə t t a o n u ə l ə s a l a r a q n i f r ə t e d ə n, n ü f u z d a n s a l a r a q m ə d ə n i r e s p u b l i k a y a l a y i q o l a n q a y d a l a r ı n y a r a d ı l m a s m a i m k a n v e r m ə y ə n ; c i n a y ə t k a r ü n s ü r l ə r l ə ə l a q ə s a x l a y a n v ə d i y a r ı n s ə r v ə t l ə r i n i t a l a n e d i b o r a - b u r a s a t a n ; q ə l b ə n d e n i k i n ç i v ə i n g i l i s n ü f u z u n u n t ə r ə f - d a r ı ; A D R - i n g ü y a y e r l i m ü s ə l m a n l a r ı a l d a t d ı ğ m ı i d d i a e d ə n ; e r m ə n i - l ə r i n n i y y ə t l ə r i v ə z o r a k ı l ı q h ə r ə k ə t l ə r i n ə d a i r h ə y ə c a n l ı x ə b ə r l ə r ə ə h ə - m i y y ə t v e r m ə y ə n ) d ə r a z ı l a ş m a q o l m u r. Ç ü n k i h ə m i n m ü l a h i z ə l ə r h e ç d ə i n a n d ı n c ı s ə s l ə n m i r. B u f i k i r l ə r l ə b a ğ l ı ə n v a c i b i b u d u r k i, K a l b a l ı x a n ı t o r p a q l ı r ı m ı z ı n m ü d a f ı ə s i n ə l a q e y i d l i k d ə t ə q s i r l ə n d i r m ə k q ə t i y y ə n d ü z g ü n o l m a z d ı. E l ə g ə t i r d i y i m i z f a k t l a r v ə t ə h l i l e t d i y i m i z h a d i s ə l ə r d ə n d ə g ö r ü n ü r k i, c u i l i n ə w ə l i n d ə Ş ə r u r d a e r m ə n i s i l a h l ı q ü v v ə l ə r i ü z ə r i n d ə ç a l ı n a n q ə l ə - b ə d ə, h ə m i n i l i n y a y m d a N a x ç ı v a n d a k ı e r m ə n i «i d a r ə ç i l i y i» n i n q o v u l - m a s ı n d a, c i i l i n m a r t m d a d a h a a ğ ı r v ə z i y y ə t ə d ü ş ə n O r d u b a d m a h a l ı ə h a l i s i n ə s a n b a l l ı h ə r b i y a r d ı m g ö s t ə r i l m ə s i n d ə v ə b u r a d a e r m ə - n i l ə r ə q a r ş ı b i r ç o x u ğ u r l u ə m ə l i y y a t l a r m a p a r ı l m a s m d a o n u n x i d m ə t l ə r i ç o x o l m u ş d u. G e n e r a l - q u b e r n a t o r T ü r k i y ə n i n b ö l g ə d ə k i h ə r b i n ü m a y ə n d ə s i X ə l i l b ə y i n f ə a l i y y ə t i n ə t o x u n a r k ə n m ü ə y y ə n h a q l ı i r a d l a r s ö y l ə m ə k l ə y a n a ş ı o n u d a h ə r b i - m ü d a f ı ə m ə s ə l ə l ə r i n d ə s u ç l a m ı ş d ı H a l b u k i X ə l i l b ə y ö z d ö v l ə t i n i n m ü ə y y ə n s i y a s ə t i n i d ə b ö l g ə d ə y e r i t m ə k l ə b ə r a b ə r b u m a h a l ı n ə r a z i v ə ə h a l i s i n i n e r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i n i n h ü c u m l a r ı n d a n m ü d a f ı ə s i n d ə, z ə n g ə z u r l u v ə d i g ə r q a ç q m l a r m b u r a d a y e r l ə ş d i r i l m ə - s i n d ə, o n l a r a y a r d ı m g ö s t ə r i l m ə s i n d ə m ü h ü m r o l o y n a m ı ş d ı. N a x ç ı v a n m m ü v ə q q ə t i g e n e r a l - q u b e r n a t o r u k i m i b ö l g ə n i n i d a r ə ç i l i y i n ə v ə k ə s k i n s o s i a l - s i y a s i p r o b l e m l ə r i n i n h ə l l i n ə b ö y ü k ə m ə k s ə r f e d ə n S. C ə m i l l i n s k i m a h a l d a A D R h ö k u m ə t i n i n x ə t t i n i y e r i t m ə y ə, s m a c ə h d l ə r g ö s t ə r m i ş d i. O n u n f ı k r i n c ə, b ö l g ə d ə k i s i y a s i - h ə r b i d u r u m u b i r a z d a a ğ ı r l a ş - d ı r a n a ş a ğ ı d a k ı m ə q a m l a r ı : N e h r ə m t a b o r u n u n k o m a n d i r i, A z ə r b a y - c a n h ö k u m ə t i n ə s a d i q o l a n K ə r b ə l a y ı M u x t a r l a K a l b a l ı x a n a r a s m d a k ı i x t i l a f l a r ( o n l a r m d ə s t ə l ə r i a r a s m d a k ı t o q q u ş m a n m q a r ş ı s ı n m X ə l i l p a ş a n ı n v a x t ı n d a e d i l ə n m ü d a x i l ə s i y o l u i l ə a l m m a s ı g ö s t ə r i l i r ) ; e r m ə n i «i d a r ə ç i l i y i» z a m a n ı N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n ə b a ş ç ı t ə y i n e d i l ə n v ə e r m ə n i p ə - r ə s t l i k d ə t ə q s i r l ə n d i r i l ə n B. N a x ç ı v a n s k i v ə h a b e l ə X. İ r ə v a n s k i i l ə b a ğ l ı m a l i y y ə p o z u n t u l a r ı ; K a l b a l ı x a n m A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i t ə r ə f i n d ə n t ə k l i f e d i l ə n v ə z i f ə n i t u t m a q ü ç ü n B a k ı y a k ö ç m ə k i s t ə m ə m ə s i ( b i z c ə, e r m ə n i l ə r i n b ö l g ə ü ç ü n y a r a t d ı q l a r ı t ə h l ü k ə l i b i r ş ə r a i t d ə K ə l b a l ı x a n ı n b u r a d a n u z a q l a ş d ı r ı l m a s ı d ü z g ü n o l m a z d ı v ə h a d i s ə l ə r i n s o n r a k ı g e d i ş i c i i l m a r t d ö y ü ş ə m ə l i y y a t l a r ı n m b i z i m ü ç ü n u ğ u r l u n ə t i c ə l ə r i d ə b u f ı k r i t ə s d i q l ə y ə b i l ə r ) ; X ə l i l b ə y i n h ə r b i i d a r ə y ə d ə x l i o l m a y a n i ş l ə r ə q a r ı ş m a q i s t ə y i ( X ə l i l p a ş a n ı n g ə l i ş i n d ə n s o n r a b u h a l a s o n q o y u l m a s ı g ö s t ə r i l i r ) ; s o y u q l a r m d ü ş m ə s i v ə e r m ə n i l ə r i n h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r ı ü z ü n - d ə n Z ə n g ə z u r d a n k e ç ə n y o l l a r m b a ğ l a n m a s ı n ə t i c ə s i n d ə A z ə r b a y c a n h ö - k u m ə t i n i n b ö l g ə i l ə b i r l ə ş m ə k i m k a n ı n d a n y a z a d ə k m ə h r u m o l m a s ı ; h ə r b i i d a r ə n i n ə r z a q l a t ə c h i z a t ı i ş i n i n h ə d d ə n z i y a d ə p i s v ə z i y y ə t ə d ü ş - m ə s i ; l a z ı m o l a n y e y i n t i m ə h s u l l a r ı n ı n a l m m a s ı ü ç ü n p u l v ə i m k a n l a r m o l m a m a s ı v ə s. Q e y d e d ə n S. C ə m i l l i n s k i h ə m d ə A D R r ə h b ə r l i y i n ə m ü ə y y ə n t ə k l i f l ə r d ə v e r m i ş d i. B e l ə k i, g e n e r a l - q u b e r n a t o r, ə s a s ə n, K a l b a l ı x a n ı n v ə X ə l i l b ə y i n f ə a l i y y ə t i v ə b u n u n l a ə l a q ə d a r o l a r a q d a y e r l ə r d ə i ş i n v ə z i y y ə t i h a q q ı n d a m ə r u z ə s i n d ə y a z ı r d ı k i, ə g ə r N a x ç ı v a n r a y o n u n u n m ə n a f e y i A D R h ö k u m ə t i n ə ə z i z d i r s ə v ə o n u n b ö l g ə n i A z ə r b a y c a n l a b i r l ə ş d i r m ə k ü ç ü n k i ç i c i k d ə o l s a a r z u s u v a r s a, o n d a : 1 ) q e y d e d i l ə n ş ə x s l ə r i n h ə r ə k ə t l ə r i - n i n, h a n s ı ü s u l l a r l a o l u r s a - o l s u n v ə h a n s ı q u r b a n l a r b a h a s ı n a b a ş a g ə l s ə d ə b e l ə, d ə r h a l i f l i c e d i l m ə s i ; 2 ) b u r a y a t ə c i l i n i z a m i q o ş u n h i s s ə l ə r i g ö n - d ə r m ə k l ə r e s p u b l i k a n ı n q a n u n l a r ı n m h ə y a t a k e ç i r i l m ə s i v ə d i y a r d a b a ş v e r ə n b ə d ə m ə l l ə r i n q a r ş ı s m m a l ı n m a s ı ; 3 ) q u l l u q ç u l a r a v a x t l ı - v a x t ı n d a m a a ş v e r i l m ə s i ü ç ü n y e r l i x ə z i n ə n i n k i f a y ə t q ə d ə r p u l l a t ə m i n e d i l m ə s i ; 4 ) l o y a l v ə s a d i q a d a m l a r m q u l l u ğ a c ə l b e d i l m ə s i n i n m ü m k ü n l ü y ü ü ç ü n q u l l u q ç u l a r a y ü k s ə k ə m ə k h a q q ı k ə s i l m ə s i ; 5 ) v ə z i y y ə t l ə y e r i n d ə c ə t a n ı ş - l ı q m ə q s ə d i l ə i l k i m k a n d ü ş ə n k i m i b ö l g ə y ə n ü m a y ə n d ə l ə r g ö n d ə r i l m ə s i l a z ı m g ə l i r. b u m a h a l l a a n a t o r p a q a r a s ı n d a k ı ə l a q ə v ə m ü n a s i b ə t l ə r i n m ö h k ə m l ə n - B u c ə h ə t i d ə q e y d e d ə k k i, b ə z i a r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə k i z i d d i y y ə t l i d i r i l m ə s i n ə ç a l ı ş m ı ş d ı r. B u m ə q s ə d l ə d ə o, b ö l g ə d ə k i s i y a s i q ü v v ə l ə r a r a s m d a k ı n a r a z ı l ı q l a r m a r a d a n g ö t ü r ü l m ə s i n ə, h ə r b i h i s s ə l ə r i n ə r z a q v ə h ə r b i s u r s a t l a t ə c h i z a t m a, b ö l g ə n i n i d a r ə ç i l i y i ü ç ü n a y r ı l a n p u l v ə s a i t i - n i n v ə b i r s ı r a t i k i n t i m a t e r i a l l a r ı n ı n d a ğ ı d ı l m a s m m q a r ş ı s m m a l ı n m a - m ə q a m l a r ı n a y d m l a ş d ı r ı l m a s ı n a e t i n a s ı z l ı q v ə d i q q ə t s i z l i k ü z ü n d ə n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n i d a r ə ç i l y i n d ə m ü x t ə l i f s ə v i y y ə l ə r d ə i ş t i r a k e d ə n ş ə x s l ə r a r a s m d a k ı m ü n a s i b ə t l ə r i n x a r a k t e r i d ə A z ə r b a y c a n t a r i x ş ü n a s l ı - ğ m d a b i r t ə r ə f l i t ə h l i l o l u n m u ş d u r. G ö r ü n ü r, b ə z i ə s ə r l ə r d ə s o v e t

102 d ö v r ü n ü n «e l m i» s i f a r i ş i n i n y e r i n ə y c t i r i l m o s i, d i g ə r t ə d q i q a t l a r d a i s ə b i r s ı r a a r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə k i s ı r f s u b y e k t i v f ı k i r l ə r i n t ə s i r i n d ə n K a l b a l ı x a n m f ə a l i y y ə t i h ə r t ə r ə f l i ə k s o l u n m a m ı ş, y ə n i k i, y a l n ı z m ə n f i s ə p k i d ə n i ş ı q l a n d ı r ı l m ı ş d ı r. B e l ə b i r c ə h ə t x ü s u s i l ə v u r ğ u l a n m ı ş d ı r k i, g ü y a K a l b a l ı x a n T ü r k i y ə n i n t ə s i r i i l ə M u s a v a t h ö k u m ə t i n i n i d a r ə ç i l i y i n i - g e n e r a l - q u b e r - n a t o r u c i i l i n f e v r a l ı n d a b ö l g ə d ə n g e t m ə y ə m ə c b u r e t m i ş, d i y a r ı n m ü s t ə q i l l i y i n i b i l d i r m ə k l ə o n u n T ü r k i y ə n i n ə l i n ə k e ç m ə s i n ə ç a l ı ş m ı ş d ı r. L a k i n a r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə n d ə a y d ı n l a ş d ı ğ ı k i m i, 1 ) S. C ə m i l l i n s k i ö z ü c i i l f e v r a l m d a A. H a q v e r d i y e v v a s i t ə s i l ə A z ə r b a y c a n h ö k u - m ə t i n ə ə v ə z o l u n m a s ı m ç a t d ı r m ı ş d ı, 2 ) O, c i i l m a r t m i k i n c i y a r ı - s m d a h ə l ə d ə N a x ç ı v a n d a i d i ; b u n u o r a d a n T e h r a n a - A. Z i y a d x a n a ƏDƏBİYYAT 1 R U l l m a n. A n g l o - S o v i e t R e l a t i o n s, L o n d o n, , p R. H o v a n n i s i a n. T h e R e p u b l i c o f A r m e n i a. B e r k l e y - L o s - A n g e l o s - L o n d o n, , p A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 8 0, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1, i ş 1 5, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1 0, i ş 7 6, v Y e n ə o r a d a, s i y. 7, i ş 5, v. 1 7 ; s i y. 1 0, i ş 1 9 3, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 2, i ş 1 0, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1 0, i ş 7 6, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P I H M D A, f , s ı y. 2, ı ş 5 7, v. 2-2 g ö n d ə r d i y i t e l e q r a m l a r d a s ü b u t a y e t i r i r. D a h a s o n r a b ə z i m ü ə l l i f l ə r K a l b a l ı x a n ı n, b i r t ə r ə f d ə n a n t i a z ə r - b a y c a n m ö v q e t u t m a s m ı s ö y l ə m ə k l ə, d i g ə r t ə r ə f d ə n e r m ə n i k ə n d l ə r i n ə h ü c u m l a r d a f ə a l i ş t i r a k ı n a g ö r ə T ü r k i y ə n i n o r d e n l ə r i i l ə t ə l t i f o l u n m a - s m ı ( b u s ə t i r a l t ı f i k i r k i m i d ə b a ş a d ü ş ü l ə b i l ə r ), ə n b a ş l ı c a s ı i s ə e r m ə n i s i l a h l ı q ü v v ə l ə r i i l ə d ö y ü ş l ə r d ə g ö s t ə r d i y i i g i d l i k l ə r ə ə s a s ə n A D R h ö k u - m ə t i t ə r ə f m d ə n y ü k s ə k h ə r b i r ü t b ə a l m a s m ı y a z m a q l a ö z - ö z l ə r i n ə z i d d g e t m i ş l ə r. S ö z g ə l i ş i, A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n m h ə r b i r ü t b ə l ə r h a q q ı n - d a c u i l 9 a p r e l t a r i x l i, 1 4 s a y l ı ə m r i l ə K ə l b a l ı x a n i ş s t a j ı n a g ö r ə q v a r d i y a ş t a b s - r o t m i s t r i n d ə n q v a r d i y a r o t m i s t r i, x i d m ə t d ə f ə r q l ə n m ə y ə 1 0. A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 4, i ş 6 5, v «A 3e p 6a H A» a H» q ə z e t i, 3 y a n v a r c u i l A z ə r b a y c a n t a r i x i s ə n ə d l ə r v ə n ə ş r l ə r ü z r ə, s «A 3e p 6a i w K a H» q ə z e t i, 7 y a n v a r c u i l Y e n ə o r a d a Y e n ə o r a d a Y e n ə o r a d a, 1 8 o k t y a b r c u i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 9, ı ş 1 3, v «A 3e p 6a H f f > K a H» q ə z e t i, 1 8 o k t y a b r c u i l. g ö r ə i s ə p o d p o l k o v n i k d ə n p o l k o v n i k l i y ə y ü k s ə l d i l m r ü t b ə s i d a h a d a a r t ı r ı l m ı ş d ı i ş, s o n r a l a r i s ə o n u n 1 9. Y e n ə o r a d a Y e n ə o r a d a. A z ə r b a y c a n s o v e t t a r i x ş ü n a s l ı ğ m d a k ı b e l ə b i r m ü l a h i z ə i l ə d ə r a z ı l a ş m a q o l m a z k i, g ü y a b ö l g ə n i n ə h a l i s i q e y r i - m ü t ə ş ə k k i l l i y i v ə s i y a s i g e r i l i y i ü z ü n d ə n b u r j u a - m i l l ə t ç i ü n s ü r l ə r t ə r ə f m d ə n m ü ə y y ə n m ə q s ə d l ə r ü ç ü n i s t i f a d ə o l u n m u ş d u r. Ə k s i n ə, b ö l g ə d ə A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı k i - m i s i y a s i - d ö v l ə t q u r u m u n u n y a r a d ı l m a s ı, e r m ə n i «i d a r ə ç i l i y i» n ə i m k a n v e r i l m ə m ə s i, İ n g i l t ə r ə, A B Ş, İ r a n ı n t ə s i r i n i n n e y t r a l l a ş d ı r ı l m a s ı v ə h ə t t a s o n r a l a r - s o v e t d ö v r ü n d ə d ə e r m ə n i l ə r i n m a h a l d a ə l - q o l a ç m a l a r ı n a q ə t i y y ə n y o l v e r i l m ə m ə s i k i m i m ü h ü m m ə q a m l a r o n u n a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i n i n s i y a s i y e t k i n l i y i n ə, m ü t ə ş ə k k i l l i y i n ə v ə b i r l i y i n ə s ü b ü t d ü r. Ü m u m i y y ə t l ə i s ə c i i l i n y a z ı ü ç ü n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i d ə t ə k - r a r r u s i ş ğ a l ı v ə y e n i i c t i m a i - s i y a s i q u r u l u ş, o n l a r m y a r a d a c a q l a r ı p r o b - l e m l ə r ə r ə f ə s i n d ə i d i. B ö l g ə d ə c ə r ə y a n e d ə n p r o s e s v ə h a d i s ə l ə r o n u n b a ş ı ü z ə r i n i a l a n t ə h l ü k ə n i n h ə l ə d ə s o v u ş m a m a s ı n d a n, y a x ı n g ə l ə c ə k - d ə k i c i d d i s i y a s i q a r ş ı d u r m a v ə m ü b a r i z ə d ə n x ə b ə r v e r i r d i Y e n ə o r a d a A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s ı y. 1, ı ş 1 3, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 7 6, v «Ä 3ep6aHA*aH» q ə z e t i, 1 8 o k t y a b r c u i l Y e n ə o r a d a, 1 1 y a n v a r c u i l Y e n ə o r a d a, 2 8 y a n v a r c u i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 1 4 9, v Y e n ə o r a d a «A3ep6afifl5KaH» qəzeti, 5 y a n v a r c u il A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 2, i ş 9 4, v «A 3e p 6a i w K a H» q ə z e t i, 5 y a n v a r c u i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 2, i ş 9 4, v «A 3e p 6a n f l > K a H» q ə z e t i, 1 2 y a n v a r c u i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 2, i ş 9 4, v «A 3e p 6a H f l > K a H» q ə z e t i, 1 2 y a n v a r c u i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 2, i ş 9 4, v Y e n ə o r a d a, s i y. 1 0, i ş 7 6, v

103 3 8. Y e n ə o r a d a, v Y e n ə o r a d a Y e n ə o r a d a Y e n ə o r a d a, v Y e n ə o r a d a, v Y e n ə o r a d a, v Y e n ə o r a d a Y e n o o r a d a Y e n ə o r a d a, v «A 3 e p 6 a H > K a H» q ə z e t i, 2 8 f e v r a l c u i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 2, i ş 1 0 2, v Y e n ə o r a d a, s i y. 3, i ş 7 5, v Y e n ə o r a d a, v. 3, Y e n ə o r a d a, s i y. 2, i ş 7 5, v «A 3 e p 6 a i w K a H» q ə z e t i, 9 m a r t c u i l Y e n ə o r a d a, 1 8 m a r t c u i l A z ə r b a y c a n D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı ( M ə q a l ə l ə r t o p l u s u ) s A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş ; «X a z a r» j u r n a l ı, , 1, s Y e n ə o r a d a, f , s i y 7, i ş 9 4, v ; f , s i y. 1, i ş 1 3, v. 4 4, a r x a r x Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1, i ş 1 4 2, v , 1 8 7, , , «Ä 3 e p 6 a H f l > K a H» q ə z e t i, 1 1 i y u n c u i l K h c t o p h h 0 Ö p a 3 0 B a H H H H K A O A 3 e p 6 a İ T O K a H C K O H C C P, : ^ O K y M e H T b i h M a T e p n a j i b i. B a ı c y, , c A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 1 4 2, v Y e n ə o r a d a, v Y e n ə o r a d a, v , 1 8 7, , 2 0 1, 2 0 5, 2 3 1, , ; v , s i y. 1 0, i ş 1 4 1, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1, i ş 1 4 2, v Y e n ə o r a d a, v Y e n ə o r a d a, v. 4 5 ; i ş 1 4 9, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1 0, i ş 8 1, v , i ş 1 0 3, v ; f , s i y. 1, i ş 1 7 1, v , , , , Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1, i ş Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1 0, i ş 3 1, v Y e n ə o r a d a, i ş 1 1 0, v. 2 ; f , s i y. 1, i ş 9 4, v. 3 7, s i y. 3, i ş 7, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1 0, i ş 9 4, v. 1 0 ; f , s i y. 1, i ş 1 4 6, v «H c T O p H» C C C P» j u r n a l ı, , J V o 3, s A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 9 4, v. 1 0 ; f , s i y. 1, i ş 1 4 6, v. 1 2 ; A z ə r b a y c a n S S R E l m l ə r A k a d e m i y a s ı T a r i x İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i, X I I c i l d. B a k ı, , s «A 3e p 6a i i A 3K a H» q ə z e t i, 2 5 o k t y a b r c u i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 9 2, v. 4 ; i ş 9 3, v. 5 ; S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 9 2, v. 5-6 ; i ş 9 3, v. 3-4 ; S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1, i ş 9 2, v. 7 ; i ş 9 3, v. 6; S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1, i ş 9 2, v. 8-8 a r x. ; S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v B a x : M a a a T O B T. Y K a 3. C o h., c ; E a r n p O B K ). Y K a 3. C o q., c. 4 7 ; A. H a c ı y e v. G ö s t ə r i l ə r ə s ə r i, s. 86 v ə s «A 3ep6aHfl>KaH» qəzeti, 2 8 fevral c u il A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 9 3, v. 7, 9, i ş 5 4, v ; S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v «A z ə r b a y c a n a r x i v i» j u r n a l ı, , N s 1-2, s A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 9 2, v. 8-8 a r x., i ş 9 3, v «A 3ep6aH,jpKaH» q ə z e t i, 1 4 noyabr c u i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 1 3, v. 4 4 a r x «A 3e p 6a H A K a H» q ə z e t i, 1 o k t y a b r c u i l. 86. A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v Y e n ə o r a d a, v. 6-6 a r x. 88. Y e n ə o r a d a, f , s i y. 9, i ş 4 0, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1, i ş 5 8, v ; A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 1 4 5, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v. 1-5, A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 5 4, v ; f , s i y. l, i ş 2 0, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1 0, i ş 9 4, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v MaflaTOB T. YKa3. Coh., c «A 3e p 6a i i A > K a H» q ə z e t i, 1 4 n o y a b r c u i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 2, i ş 5, v «A3ep6aHfl>KaH» q ə z e t i, 2 3 o k t y a b r c u i l ; «A z ə r b a y c a n a r x i v i» j u r n a l ı, , X s 1-2, s A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v «A 3ep6aiiA>KaH» qəzeti, 1 4 n oyab r c u il

104 Y e n ə o r a d a, 2 6 o k t y a b r c u i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v a r x., A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 5 7, v. 1 2 ; S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v a r x Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1 0, i ş 9 4, v. 5-6, «A3ep6aüfl>KaH» q ə z e t i, 2 5 oktyabr c u i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 9 4, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v T r a n s q a f q a z d a v ə z i y y ə t i ö y r ə n m ə k ü ç ü n r e g i o n a g ö n d ə r i l ə n A m e r i k a m i s s i y a s ı n m b a ş ç ı s ı H a r b o r d c u i l o k t y a b r m ə v - v ə l l ə r i n d ə B a k ı d a o l a r k ə n ( «A 3 e p 6 a f i ^ ^ c a H» q ə z e t i, 7 o k t y a b r c u i l ) b u r a d a k ı e r m ə n i i c m a s ı N a x ç ı v a n, Z ə n g ə z u r v ə d i g ə r b ö l g ə l ə r l ə b a ğ l ı ə r a z i t ə l ə b l ə r i n ə a i d s ə n ə d i o n a t ə q d i m e t m i ş d i. A D R h ö k u m ə t i i s ə ö z n ö v b ə s i n d ə H a r b o r d a e r m ə n i l ə r i n A z ə r b a y c a n m b u b ö l g ə l ə r i n ə q a r ş ı ə r a z i i d d i a l a r ı n m ə s a s s ı z l ı ğ ı n ı s ü b u t a y e t i r ə n ç o x l u s ə n ə d v ə m a t e r i a l l a r v e r m i ş d i. B u n u d a q e y d e d ə k k i, H a r b o r d İ r ə v a n a s ə f ə r i z a m a n ı E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i t ə r ə f ı n d ə n d ə x e y l i s ə n ə d v ə m a t e r i a l l a r l a ( P a r i s d ə k i e r m ə n i n ü - m a y ə n d ə h e y ə t i n i n n ə ş r e t d i r d i y i - m ü b a h i s ə l i ə r a z i l ə r l ə E r m ə - n i s t a n ı n t a r i x i v ə e t n i k i h ü q u q l a r m a d a i r k i t a b ç a ; Z a q a f q a z i y a x a l q l a r m ı n y e r l ə ş m ə s i n ə a i d x ə r i t ə v ə s t a t i s t i k a m ə l u m a t l a r ı ; N a x ç ı v a n, Z ə n g ə z u r v ə Q a r a b a ğ m e r m ə n i ə h a l i s i n i n s a y m a d a i r s t a t i s t i k m ə l u m a t l a r ; L a u t e n i n t ə k l i f e t d i y i b a r ı ş ı q ş ə r t l ə r i ; K o r i n i n c u i l 3 1 m a y t a r i x l i m ə k t u b u ; i n g i l i s q o ş u n l a r m ı n h ə l ə l i k b ö l g ə l ə r d ə s a x l a n m a s ı i l ə b a ğ l ı s ə n ə d l ə r. - A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 9, i ş 1 6, v. 4 8 ) t ə c h i z o l u n m u ş d u A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 9 4, v. 6, Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1, i ş 1 4 6, v «A 3 e p 6 a H «) K a H» q ə z e t i, 1 8 d e k a b r c u i l ; B a x. C. H ə s ə n o v. G ö s t ə r i l ə n ə s ə r i, s A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v Y e n ə o r a d a, v , A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 6 5, v. 6, Y e n ə o r a d a, f , s i y. 7, i ş 2 0, v ; s i y. 1 0, i ş 1 0 1, v M a ^ a T O B T. Y K a 3. C o h., c. 7 0 ; E a r H p o B K ). Y K a 3. C o h., c A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 1 0 4, v. 2, a r x Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1 0, i ş 1 0 1, v T. S v y a t o x o v s k i. R u s i y a A z ə r b a y c a m c i i l l ə r ; «A z ə r b a y c a n» j u r n a l ı, , 1 1, s A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 1 0 1, v Y e n ə o r a d a, v A. H a c ı y e v. G ö s t ə r i l ə n ə s ə r i, s A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 1 0 1, v Y e n ə orada, iş 80, v. 25; «A 3ep6anjı,acaH» qəzeti, 24 yanvar 1920-cii A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 9, i ş 1, v Y e n ə o r a d a, i ş 4 1, v. 1 0 ; f , s i y. 2, i ş 5 8, v ; «A 3e p - 6a i i A > K a H» q ə z e t i, 2 4 y a n v a r c i i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 9, i ş 4 1, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 2, i ş 5 8, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 9, i ş 4 1, v , 1 7 0, A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 2 2, v. 7 9 ; «Ä3ep6aHxı>KaH» q ə z e t i, 2 4 y a n v a r c i i l «A 3e p 6a H A > K a H» q ə z e t i, 2 4 y a n v a r c i i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 8 0, v «A 3e p 6a i w K a H» q ə z e t i, 1 8 f e v r a l v ə 2 m a r t c i i l A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 1 1 5, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1 0, i ş 8 0, v. 2 5, i ş 1 0 1, v. 2 2 ; f , s i y. 1, i ş 1 2 7, v. 1 1 ; Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1, i ş 1 1 5, v. 3 7 ; Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1 0, i ş 1 2 7, v. 3, 4, 1 0 ; S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 8 7, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 8 7, v. 3 6 ; A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1, i ş 1 2 7, v. 2, A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 8 0, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 6 9, v a r x A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 2, i ş 3, v. 6; «A 3e p 6a H A > t c a H» q ə z e t i, 2 5 o k t y a b r c u i l «A 3epoafi;ı>KaH» qəzeti, 31oktyabr cu il «A z e r b a y c a n» d e r g i s i, , N « A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 8 0, v. 4 ; f , s i y. 1, i ş 7 8, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 7, i ş 2 0, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1, i ş 5 7, v A f l p e c - K a j ı e H a a p b A 3e p 6a f i z ı > K a H C K O H P e c n y Ö J i H K H H a r..., s ; A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 9, i ş 4 0, v

105 A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 2, i ş 3, v. 5 ; Y e n ə o r a d a, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 9, i ş 4 0, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 9, i ş Y e n ə o r a d a, v. 9, 2 3, Y e n ə o r a d a, s i y. 7, i ş 2 0, v. 2-3 ; s i y. 9, i ş 1 1, v. 2 4, 5 6, Y e n ə o r a d a, s i y. 9, i ş 1 1, v Y e n ə o r a d a, f , s i y. 1, i ş 1 0 4, v. 2 a r x A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 5 8, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 1 0 1, v Y e n ə o r a d a, i ş 8 0, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı S P İ H M D A, f , s i y. 2, i ş 4 0, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 1 0, i ş 1 0 1, v M a f l a T O B r. Y K a 3. C o h., c ; A. H a c ı y e v. G ö s t ə r i l ə n ə s ə r i, s S o n u n c u m ü ə l l i f h ə t t a ö z - ö z ü n ə z i d d g e d ə r ə k k i t a b ı n m b u s ə h i f ə s i n d ə h ə m K a l b a l ı x a n ı n e r m ə n i l ə r i n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə n q o v u l m a l a r m d a k ı g ö r k ə m l i r o l u n d a n, h ə m d ə o n u n d a ş n a k l a r - d a n s i y a s i m ə n f ə ə t q a z a n m a ğ a ç a l ı ş m a s ı n d a n b ə h s e d i r A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 7, i ş 2 0, v ; i ş 1 0 1, v Y e n ə o r a d a, s i y. 1 0, i ş 1 0 1, v. 1 8, Y e n ə o r a d a, s i y. 7, i ş 2 0, v ; s i y. 1 0, i ş 1 0 1, v. 1 8, Y e n ə o r a d a, s i y. 7, i ş 2 0, v MaflaTOB r. yıca3. Coh., c ; EarapoB K). YKa3. Coh., c A. H a c ı y e v. G ö s t ə r i l ə n ə s ə r i, s A D R N a z i r l ə r Ş u r a s m ı n c i i l 7 f e v r a l t a r i x l i q ə r a r ı i l ə A z ə r b a y c a n H ə r b i M ə h k ə m ə s i n i n s ə d r i T e y m u r b ə y M a k i n s k i r e s p u b l i k a m ı z ı n E r m ə n i s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l i y i n ə b a ş ç ı t ə y i n o l u n m u ş v ə o, h ə m i n i l m a r t ı n d a ö z s ə l a h i y y ə t - l ə r i n i n i c r a s m a b a ş l a m ı ş d ı. - A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y. 2, i ş 3, v N a x ç ı v a n M u x t a r R e s p u b l i k a s ı M D A, f. 2 5, s i y. 2, i ş 2, v A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı M D A, f , s i y 2, i ş 1, v ; I.Musayev. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti ( ci illər). Bakı, 1996, s CƏNUB-QƏRBİ QAFQAZ RESPUBLİKASI İLƏ ƏLAQƏLƏR VƏ NAXÇIVAN MƏSƏLƏSİ c i i l m a r t m 3 - d ə i m z a l a n m ı ş B r e s t - L i t o v s k m ü q a v i l ə s i n ə g ö r ə, R u s i y a, Q a r s, Ə r d a h a n v ə B a t u m u ( «E l v i y e y i - s e l a s e» - ü ç s a n c a q ) O s m a n l ı i m p e r i y a s ı n a g ü z ə ş t ə g e t m ə l i i d i. B u m ə s ə l ə b a r ə d ə m ü q a v i l ə n i n I V m a d d ə s i n d ə d e y i l i r d i : «Ş ə r q i A n a d o l u ə y a l ə t l ə r i n i n d ə r h a l b o ş a l d ı l - m a s ı v ə o n l a r m T ü r k i y ə y ə n i z a m l ı ş ə k i l d ə q a y t a r ı l m a s ı ü ç ü n R u s i y a o n d a n a s ı l ı o l a n h ə r b i r i ş i g ö r ə c ə k d i r. Ə r d a h a n, Q a r s v ə B a t u m m a h a l - l a r ı d a t ə x i r ə s a h n m a d a n r u s q o ş u n l a r ı n d a n t ə m i z l ə n ə c ə k. R u s i y a b u m a h a l l a r d a y e n i d ö v l ə t - h ü q u q t ə ş k i l a t ı v ə b e y n ə l x a l q - h ü q u q m ü n a s i b ə t - l ə r i n ə m ü d a x i l ə e t m ə y ə c ə k, q o n ş u d ö v l ə t l ə r i n, x ü s u s i l ə T ü r k i y ə n i n r a z ı - l ı ğ ı i l ə y e n i q u r u l u ş u n u m ü ə y y ə n e t m ə s i n i b u m a h a l l a r ı n ə h a l i s i n i n i x t i - y a r m a b u r a x a c a q» ( l, s ; 2 3, s ). B u m ü q a v i l ə d ə r u s ə s g ə r i n i n b u ü ç m a h a l ı «d ə r h a l b o ş a l t m a s ı» m ü d d ə t i g ö s t ə r i l m ə m i ş d i. L a k i n r u s h ə r b i h i s s ə l ə r i m ü q a v i l ə i m z a l a n d ı q - d a n ə v v ə l c ə b h ə n i t ə r k e d i r, o n l a r ı n y e r i n i e r m ə n i v ə g ü r c ü h i s s ə l ə r i t u - t u r d u. B u, B r e s t - l i t o v s k m ü q a v i l ə s i n ə z i d d o l d u ğ u ü ç ü n t ü r k n ü m a y ə n - d ə h e y ə t i s o v e t h e y ə t i n ə q ə t i e t i r a z ı n ı b i l d i r m i ş d i ( 2 0, s. 1 7 ) c i i l i n b a h a r m d a k e ç i r i l m i ş ə m ə l i y y a t l a r n ə t i c ə s i n d ə O s - m a n l ı q o ş u n u a p r e l i n 5 - d ə S a r ı q a m ı ş ı, d ə B a t u m u, d ə i s ə Q a r s ı a z a d e t d i ( 2 3, s ). G ü r c ü l ə r b e l ə o l d u ğ u t ə q d i r d ə a l m a n l a r a ş i k a - y ə t e t m ə y ə v ə s o n u n c u l a r ı b u m ə s ə l ə d ə t ü r k l ə r ə t ə h r i k e t m ə y ə b a ş l a d ı l a r. İ y u n a y ı n m d ə v ə d ə g ü r c ü h ö k u m ə t i a l m a n d i p l o m a t i k n ü m a y ə n - d ə l ə r i n ə m ü r a c i ə t e d i b, t ü r k l ə r i n B a t u m d a «e t n i k ə s a s d a ö z m ü q ə d d ə - r a t l a r ı m m ü ə y y ə n e t m ə k i s t ə y ə n a c a r l a r ı i n c i t d i k l ə r i n i» b i l d i r i r v ə b u h ə r ə k ə t l ə r i n q a r ş ı s m ı a l m a q d a o n l a r a k ö m ə k e t m ə l ə r i n i x a h i ş e d i r d i ( 2, s ). B u t ə l ə b l ə r q a r ş ı s m d a t ü r k l ə r B a t u m d a x a l q s ə s v e r m ə s i k e - ç i r d i l ə r v ə ə h a l i n i n b ö y ü k ə k s ə r i y y ə t i O s m a n l ı i m p e r i y a s ı d a x i l i n d ə q a l m a q i s t ə d i y i n i b i l d i r d i ( 2 0, s ). İ y u l u n d ə g ü r c ü h ö k u m ə t i n i n m ə k t u b u n a c a v a b o l a r a q G ü r - c ü s t a n d a k ı a l m a n q o ş u n l a r m m k o m a n d a n ı f o n K r e s s y a z ı r d ı k i, B a t u m p l e b i s i t i n i q o n ş u d ö v l ə t l ə r i n r a z ı l ı ğ ı o l m a d a n, b e l ə l i k l ə, B r e s t - L i t o v s k m ü q a v i l ə s i n i n I V m a d d ə s i n i p o z a r a q h ə y a t a k e ç i r d i k l ə r i ü ç ü n, a l m a n h ö k u m ə t i b u r e f e r e n d u m u p r o t e s t e d ə r ə k, g ü r c ü d e m a r ş ı m q a n u n i h e s a b e d i r ( 2, s ). A l m a n i y a n m t ə q d i r i n i ə l d ə e t m i ş g ü r c ü h ö k u m ə t i O s m a n l ı o r d u s u n u n k o m a n d a n l ı ğ m a B a t u m p l e b i s i t i n i n k e ç i r i l m ə s i q a y d a s m a ö z e t i r a z ı n ı b i l d i r d i. G ü r c ü h ö k u m ə t i n i n n o t a s m d a p l e b i s i t i n k e ç i r i l m ə s i n - d ə y o l v e r i l m i ş p o z u n t u l a r q e y d o l u n u r d u : r e f e r e n d u m ş ə h ə r m ü h a s i r ə v ə z i y y ə t i n d ə o l d u ğ u ş ə r a i t d ə k e ç i r i l m i ş d i r ; h a z ı ı b q i ş l ə r i p i s a p a n l m ı ş. 208

106 r e f e r e n d u m g ö z l ə n i l m ə d ə n k e ç i r i l m i ş, y a l n ı z i k i d i l d ə a p a r ı l m ı ş, g ü r c ü - l ə r i n o n d a n x ə b ə r i o l m a m ı ş d ı r ; r e f e r e n d u m v a x t ı B a t u m ə h a l i s i n i n b ö - y ü k h i s s ə s i ş ə h ə r d ə n k ə n a r d a i m i ş ; s ə s v e r m ə g i z l i o l m a m ı ş, v ə t ə n d a ş l a r ı n ç o x u n a s ə s v e r m ə k i m k a n ı v e r i l m ə m i ş, t ü r k l ə r t ə z y i q g ö s t ə r m i ş, h ə t t a s e - ç i c i l ə r i q o r x u t m u ş ; m ü v ə q q ə t i s a k i n l ə r ə, m ə s ə l ə n i r a n l ı l a r a s ə s v e r m ə k i x t i y a r ı v e r i l m i ş, b ü l l e t e n l ə r m i l l i y ə t l ə r ü z r ə v e r i l m i ş, o n a g ö r ə d ə s e ç i c i - l ə r i n a z a d l ı ğ ı m ə h d u d l a ş d ı r ı l m ı ş d ı r. Q e y d e d i l ə n b u s ə b ə b l ə r ə g ö r ə, g ü r - c ü h ö k u m ə t i B a t u m r e f e r e n d u m u n u B r e s t - L i t o v s k m ü q a v i l ə s i n i n m a - h i y y ə t i n ə z i d d h e s a b e d i r v ə o n u t a n ı m a d ı ğ ı m b i l d i r i r d i ( 2, s ). O r d u k o m a n d a n ı Ə s ə d p a ş a g ü r c ü h ö k u m ə t i n i n x a r i c i i ş l ə r n a z i r i n ə y a z d ı ğ ı c a v a b m ə k t u b u n d a g ü r c ü l ə r i n i r a d l a r m m ə s a s s ı z o l d u - ğ u n u g ö s t ə r i r, g ü r c ü h ö k u m ə t i n i n q ə b u l e t m ə d i y i B r e s t - L i t o v s k m ü q a v i - l ə s i n ə ə s a s l a n m a l a r m ı m ə n t i q ə u y ğ u n h e s a b e t m ə d i y i n i b i l d i r i r, d e y i l ə n b ü t ü n i r a d l a r m f a k t l a r a u y ğ u n g ə l m ə d i y i n i i z a h e d i r, b u n u n l a «p r o t e s t i l ə ğ v o l u n m u ş v ə e t i b a r s ı z s a y d ı ğ m ı» x ə b ə r v e r i r d i ( 2, s ). B u 2. v ə y a x u d ə s g ə r l ə r i g e r i ç ə k m ə k z ə r u r ə t i v a r s a, i s l a m ə h a l i n i m ü h a f i z ə ü ç ü n b i r m i q d a r i - k a f i m ü h a f i z ə s g ə r b u r a x s m ; 3. v ə y a x u d q ə z a m ı z a g ə l ə c ə k x r i s t i a n ə h a l i n i n b i z i m ə h v v ə i f n a e t m ə m ə s i n i n v ə x r i s t i a n ə s g ə r l ə r i n i n d ə g ə l m ə m ə s i n i v ə s ü l h i - ü m u m i n i n n ə h a y ə t i n ə q ə d ə r b i z i k ə n d i h a l ı m ı z a v ə m ü s t ə q i l b u r a x a r a q, g ü r c ü v ə y a e r m ə n i h ö k u m ə t l ə r i n i n d ə b i z i ş i m d i l i k t ə h t i - ə m r v ə ə s a r ə t l ə r i n ə a l m a - l a r ı n m t ə m i n e d i l m ə s i!» ( 1 9, s ). Y e r l i ə h a l i n i n m ü r a c i ə t i n i a l a n Y a q u b Ş ö v q i p a ş a d ə r h a l h ə r b i n a z i r l i k l ə ə l a q ə y ə g i r i b, «b i z i m ə s g ə r ç ə k i l i n c ə, x r i s t i a n l a r ı n g ə l i b o n l a r ı m ə h v i - p ə r i ş a n e d ə c ə k l ə r i n d ə n q o r x u r l a r v ə b u d ü ş ü n c ə d ə d ə h a q l ı d ı r l a r» ə l a v ə s i i l ə ə h a l i n i n m ü r a c i ə t i n i İ s t a n b u l a g ö n d ə r d i v ə ə m r g ö z l ə d i y i n i b i l d i r d i. H ə r b i n a z i r l i k d ə n a l m a n ə m r t ə s k i n e d i c i d e y i l d i : «m ü t t ə f i q l ə r i - m i z l ə b i r l i k d ə, t ə ə s s ü f k i, m ə ğ l u b ç ı x d ı ğ ı m ı z v ə o d u r k i, b a r ı ş ı ğ a u y ğ u n o l a r a q Q a f q a z ı a l t ı a y i ç ə r i s i n d ə t a m a m i l ə t ə r k e d ə c ə y i m i z v ə b ö l g ə d ə b u l u n a n t ü r k - i s l a m ə h a l i n i n d ə b i r n ö v b a ş ı n ı n ç a r ə s i n ə b a x m a s ı v ə h ə t - n o t a d a n s o n r a O s m a n l ı i m p e r i y a s ı n ı n n ü m a y ə n d ə l ə r i b u m ə s ə l ə n i b i r d a h a m ü z a k i r ə e t m ə k d ə n i m t i n a e t d i l ə r. t a d a h a i l ə r i g e d ə r ə k, a n a v ə t ə n i g ü c d u r u m q a ç m m a l a r ı» t ə l ə b e d i l i r d i ( 1 9, s ). d a b u r a x a c a q h ə r ə k ə t l ə r d ə n B a t u m, e b c ə d ə Q a r s v ə Ə r d a h a n m ə s ə l ə l ə r i O s m a n l ı i m p e r i - y a s ı n m m ü h a r i b ə d ə m ə ğ l u b o l m a s ı v ə o k t y a b r ı n d a M u d r o s b a r ı - ş ı ğ ı n ı n i m z a l a n m a s ı n d a n s o n r a y e n i d ə n a k t u a l l a ş d ı. M u d r o s b a r ı ş ı ğ m m c i m a d d ə s i n ə g ö r ə, O s m a n l ı q ü v v ə l ə r i İ r a n ı n Ş i m a l ı n d a n v ə C ə n u b i Q a f q a z d a n c ü i l h ü d u d l a r m a q ə d ə r g e r i ç ə k i l m ə l i i d i c ü m a d - d ə d ə i s ə g ö s t ə r i l i r d i k i, Ş ə r q i A n a d o l u d a e r m ə n i l ə r i n m ə s k u n o l d u ğ u a l t ı v i l a y ə t d ə q a r ı ş ı q l ı q y a r a n d ı ğ ı t ə q d i r d ə M ü t t ə f ı q l ə r b u v i l a y ə t l ə r i n h ə r h a n s ı b i r i n i i ş ğ a l e d ə b i l ə r d i b r ( 2 3, s ). Y e n i y a r a n m ı ş İ z z ə t p a ş a h ö k u m ə t i h ə l ə M u d r o s b a r ı ş ı ğ ı i m z a - l a n m a m ı ş q o ş u n l a r ı n t ə l ə s i k Q a f q a z d a n g e r i ç ə k i l m ə s i h a q q ı n d a ə m r v e r d i. N o y a b r a y m d a t ü r k o r d u s u n u n h e ç o l m a s a q ı ş ı «E l v i y e y i - s e l a - s e» d ə ( ü ç s a n c a q ) k e ç i r ə b i l m ə s i h a q q m d a O s m a n l ı h ö k u m ə t i n i n x a - h i ş i n i r ə d d e d ə r ə k, M ü t t ə f ı q l ə r b u b ö l g ə l ə r i n b o ş a l d ı l m a s m ı ə m r e t d i l ə r. B u ə m r ə u y ğ u n o l a r a q I X O r d u k o m a n d a n m a n o y a b r m d ə c ü i l s ə r h ə d l ə r i n ə g e r i ç ə k i l m ə k t a p ş ı r ı l d ı. M u d r o s b a r ı ş ı ğ m a u y ğ u n o l a r a q O s m a n l ı O r d u s u n u n c ü i l h ü d u d l a r m a q ə d ə r g e r i ç ə k i l m ə s i b u b ö y ü k b ö l g ə d ə y a ş a y a n t ü r k v ə m ü s ə l m a n ə h a l i n i ö z t a l e l ə r i n i n i x t i y a r m a b u r a x m a q d e m ə k i d i. D a h a ö n c ə r u s, g ü r c ü, e r m ə n i q ə t l i - a m l a r ı m v ə z ü l m l ə r i n i g ö r m ü ş y e r l i ə h a l i ö z a z a d l ı q l a r ı m t ə k r a r ə l d ə n v e r m ə m ə k ü ç ü n f ə a l i y y ə t ə b a ş l a d ı. A x ı s q a, A x a l k ə l ə k, G ü m r ü, İ ğ d ı r v ə N a x ç ı v a n m a h a l l a r m m y e r l i ə h a l i s i I X O r d u k o m a n d a n ı Y a q u b Ş ö v q i p a ş a y a g ö n d ə r d i k l ə r i m ü r a c i ə t d ə x a h i ş e d i r d i : «1. O s m a n l ı h ö k u m ə t i ə r a z i m i z d ə n ə s g ə r b r i g e r i ç ə k m ə s i n ; A x ı s q a ə h a l i s i ö z m a h a l l a r ı m q o r u m a ğ a, b u r a y a g ü r c ü l ə r i b u r a x m a m a ğ a q ə r a r v e r d i. Ö z t a l e y i n ə b u r a x ı l m ı ş b ö l g ə ə h a l i s i n i n ö z h ö k u m ə t i n i y a r a t m a q d a n b a ş q a y o l u y o x i d i. B e l ə b i r v ə z i y y ə t d ə c i i l i n o k t y a b r ı n d a «A x ı s q a h ö k u m ə t i - m ü v ə q q ə t i s i» q u r u l d u. H ö k u m ə t i n b a ş ç ı s ı Ö m ə r F a i q N e m a n z a d ə s e ç i l d i. H ö k u m ə t i n q u r u l d u ğ u g ü n Ö m ə r F a i q O s m a n l ı O r d u s u n u n b u r a d a y e r l ə ş m i ş 3 - c ü f ı r k a ( d i v i z i y a ) k o m a n d a n ı X a l i d b ə y ə m ü r a c i ə t e d ə r ə k, h ö k u m ə t i n y a - r a n m a s ı m ə q s ə d l ə r i n i a ç ı q l a y ı b, b i r s ı r a x a h i ş l ə r e t d i : «B ö l g ə d ə b u l u n a n 3 - c ü f ı r k a m ü m k ü n s ə ə s g ə r l ə r i n i g e r i ç ə k m ə s i n ; 2. M ə c b u r ə n O s m a n l ı h ö k u m ə t i n d ə n q o p a r ı l d ı ğ ı m ı z t ə q d i r d ə, q u r u l a n h ö k u m ə t i n d a v a m l ı l ı ğ ı - n m t ə m i n e d i l m ə s i v ə b u n u n ü ç ü n d ə Y a q u b Ş ö v q i p a ş a n m y a r d ı m l a r ı m ə s k i k e t m ə m ə s i ü ç ü n X a l i d b ə y i n v a s i t ə ç i o l m a s ı». L a k i n 9 - c u o r d u n u n k o m a n d a n m m k ö m ə k x a h i ş l ə r i n ə r ə d d c a v a b ı q ə t i i d i : «Ə g ə r b u m ü m k ü n o l s a i d i, o n u n ( Ö m ə r F a i q i n - N. N. ) x a h i ş l ə r i n ə b i z m e y d a n v e r - m ə z d i k. F ə q ə t O s m a n l ı h ö k u m ə t i n i n v ə z i y y ə t i v ə s i y a s ə t i - h a z i r ə s i m ə - l u m o l a n m ə n t ə q ə l ə r i k a m i l ə n ə s g ə r l ə r i m i z d ə n b o ş a l t m a ğ a m ə c b u r i y y ə t g ö s t ə r m ə k d ə d i r» ( 2 0, s ). 3 - c ü d i v i z i y a n ı n k o m a n d a n l ı ğ ı A x ı s q a v ə ə t r a f m ı b o ş a l t m a ğ a ç o x d a t ə l ə s m i r d i. D i v i z i y a n m k o m a n d a n l ı ğ ı y e r l i ə h a l i y ə l a z ı m o l a n d ə s t ə y i t ə m i n e t d i k d ə n s o n r a ç ə k i l m ə k n i y y ə t i n d ə i d i. B u a r a d a g ü r c ü l ə r d ə ö z n ö v b ə s i n d ə O s m a n l ı ə s g ə r i n i n b u b ö l - g ə l ə r i t ə r k e t m ə s i n i, s ə b i r s i z l i k l ə A x ı s q a v ə A x a l k ə l ə y i n t u t u l m a s m ı g ö z - l ə y i r d i l ə r. B u m ə q s ə d l ə g e n e r a l M a k o y e v i A x ı s q a v ə A x a l k ə l ə k q a r n i z o - n u n u n k o m a n d a n ı t ə y i n e t m i ş d i l ə r. M a k o y e v i l k ə v v ə l x a l q a x o ş g ö r ü n

107 n ı ə k ü ç ü n m ü s ə l m a n ə h a l i d ə n ə s g ə r a h n m a y a c a ğ ı m, b u v a x t a q ə d ə r q ü v v ə d ə o l a n q a n u n l a r m i ş l ə y ə c ə y i n i, g ü r c ü ə s g ə r i n i n b u r a y a y a l n ı z i c t i - m a i a s a y i ş i q o r u m a q ü ç ü n g i r ə c ə y i n i, ö z ü n ü n d ə «x a l q a h ü z u r v ə s ə d a - q ə t g ə t i r ə c ə y i n i» v ə d e t d i. B u m ö v z u d a g ü r c ü q ə z e t l ə r i n d ə d ə y a z ı l a r ç ı x - d ı ( 2 0, s. 4 0 ). 3 - c ü d i v i z i y a k o m a n d a n ı g e c - t e z ö l k ə n i t ə r k e t m ə k l ü z u m u q a r ş ı s ı n d a, y e r l i ə h a l i n i n y a r d ı m s ı z v ə m ü d a f ı ə s i z q a l m a m a s ı ü ç ü n Y a - q u b Ş ö v q i p a ş a i l ə g i z l i n c ə a n l a ş a r a q, ə q ə d ə r ə s g ə r v ə o n l a r a ç a t a - c a q q ə d ə r z a b i t, b i r m i l i s a l a y m ı n y a r a d ı l m a s ı ü ç ü n b a ş q a t ə d b i r l ə r g ö r - d ü. M ü h ə n d i s O s m a n S ə r v ə r A t a b ə y o v u n ( A t a b ə y i n ) b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə y a r a - d ı l a n b u m i l i s a l a y ı n m i x t i y a r m a k i f a y ə t q ə d ə r t o p, p u l e m y o t v ə g ü l l ə - m ə r m i d ə v e r i l d i ( 2 0, s ). B e l ə c ə, A x ı s q a h ö k u m ə t i l a b ü d o l a n g ü r - c ü i ş ğ a l v ə h ü c u m l a r m a q a r ş ı t ə d b i r l ə r i n i g ö r d ü. O s m a n l ı O r d u s u n u n M u d r o s ş ə r t l ə r i n ə u y ğ u n o l a r a q N a x ç ı - v a n, Ş ə r u r, E ç m i ə d z i n, S ü r m ə l i v ə ə t r a f ı n ı t ə r k e t m ə s i z ə r u r ə t i q a r ş ı s ı n d a b u b ö l g ə n i n ə h a l i s i d ə ö z t ə h l ü k ə s i z l i y i n i t ə m i n e t m ə k ü ç ü n h ə r ə k ə t e t - m ə k m ə c b u r i y y ə t i n d ə q a l d ı. K e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n ı n b u m a h a l l a r ı İ r ə v a n d a n q a ç m ı ş ə h a l i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə b i r l i k d ə c i i l n o - y a b r m 3 - d ə Q ə m ə r l i q ə s ə b ə s i n d ə m ə c l i s q u r u b, m ö v c u d v ə z i y y ə t i g e n i ş m ü z a k i r ə e t d i k d ə n s o n r a «A r a z T ü r k h ö k u m ə t i» a d l ı m ü v ə q q ə t i t ə ş k i l a t y a r a t d ı l a r. A r a z h ö k u m ə t i n i n y a r a n m a s ı h a q q ı n d a b ə y a n n a m ə d ə d e y i l i r d i : «B i z A r a z k ə n a r ı v ə c i v a r ı n d a b u l u n a n m ü t t ə h i d ə n b i r m i l y o n q ə d ə r i s l a m c a m a a t ı k ə n d i h ü q u q u m u z u m ü d a f ı ə v ə m ü h a f ı z ə ü ç ü n «A r a z T ü r k h ö k u m ə t i» n a m ı n d a b i r t ə ş k i l a t y a p ı b v ə b u t ə ş k i l a t m m ə ğ ə r r i - h ö k u m ə t i ( h ö k u m ə t i n y e r l ə ş d i y i y e r - N. N. ) İ ğ d ı r q ə s ə b ə s i t ə y i n o l u n d u. V ə s a i r n ə v a h i d ə ( n a h i y y ə l ə r d ə - N. N. ) ş ö b ə l ə r a ç ı b, c a m a a t v ə m i l l ə - t ı m i z i n h ü q u q u n u m ü h a f ı z ə v ə m ü d a f ı ə e t m ə k l ə b ə r a b ə r, h e ç b i r m i l l ə t i n v ə d ö v l ə t i n h ü q u q u n a t ə c a v ü z ü m ü z o l m a y a c a q d ı r. L a k i n b a ş q a l a r ı b i z i m h ü q u q u m u z a t ə c a v ü z e t d i y i t ə q d i r d ə ü m u m i s ə f ə r b ə r l i k i l ə s i l a h a s a r ı l ı b, m a l ı m ı z, c a n ı m ı z v ə a x i r ə t ç i b i r q ə t r ə q a n ı m ı z a q ə d ə r k ə n d i h ü - q u q u m u z u g ö z l ə m ə k s ə l a h i y y ə t i d ə x i ( d ə N. N. ) h ö k u m ə t i - m ə z b u r ə y ə ( g ö s t ə r i l ə n, d e y i l ə n h ö k u m ə t ə - N. N. ) v e r i l d i v ə b u x ü s u s d a b a c a r ı q l ı v ə d ə y a n ə t l i b i r h ö k u m ə t t ə ş k i l e t d i l ə r k i, h ə r n ə h ə v f i l ə, h a n s ı ə s b a b ( s ə b ə b l ə r - N. N. ) i l ə o l u r s a, b u u f a q m i l l ə t v ə c a m a a t ı n h ü q u q u n u m ü - d a f ı ə v ə m ü h a f ı z ə e y l ə s i n» ( 1 9, s ). B ə y a n n a m ə d ə s o n r a h ö k u m ə t i n t ə r k i b i e l a n e d i l i r d i. H ö k u - m ə t i n b a ş ç ı s ı Ə m i r b ə y Ə m i r z a d ə ( Ə m i r o v ) o l m a q l a, İ b r a h i m b ə y C a - h a n g i r o ğ l u h ə r b i n a z i r, Q ə m b ə r ə l i b ə y B ə n ə n y a r i m a l i y y ə n a z i r i, B a ğ ı r R z a z a d ə m ü l k i y y ə n a z i r i, M ə m m ə d B ə y z a d ə ə d l i y y ə n a z i r i, H ə s ə n a ğ a S ə f a z a d ə x a r i c i i ş l ə r n a z i r i t ə y i n e d i l i r, ş e y x ü l i s l a m l ı ğ a m i r z ə H ü s e y n 212 M i r z ə H ə s ə n z a d ə, m ü f t i l i y ə X o c a ə k i t Ə f ə n d i g ə t i r i l i r, g e n e r a l Ə l i ə ş r ə f b ə y d ə f ə x r i ü z v k i m i h ö k u m ə t i n t ə r k i b i n ə d a x i l e d i l i r d i. A r a z h ö k u m ə t i - n i n f ə a l i y y ə t i n d ə y ü z b a ş ı X ə l i l b ə y, C ə f ə r q u l u x a n, K ə l b ə l i x a n b ö y ü k r o l o y n a d ı l a r ( 1 8, s ). H ö k u m ə t q u r u l a n d a n s o n r a h ə r b i h i s s ə l ə r i n y a r a n m a s ı i ş i n ə g i r i ş i l d i. B u b a r ə d ə İ b r a h i m C a h a n g i r o ğ l u x a t i r a t m d a g e n i ş m ə l u m a t v e r i r : «D ə r h a l i ş ə b a ş l a d ı q. N e r ə d ə l a y, t a b u r v ə b ö l ü k k o m a n d a n ı v a r - d ı s a Q ə m ə r l i y ə i s t ə d i k. İ y i r m i y ə q ə d ə r t a b u r t ə ş k i l e t m i ş d i k. T ü r k o r d u - s u o r a d a b u l u n d u ğ u z a m a n b u t ə ş k i l a t ı y a p ı b l a r m ı ş. H ə r t a b u r, i k i y ü z ə l l i d ə n b e ş y ü z ə q ə d ə r v a r i d i. B u n l a r m i y a n m d a ( y a n m d a N. N. ) ç o x i n s a n l a r v a r d ı k i, i s i m l ə r i d ə f t ə r d ə q e y d o l u n m a m ı ş d ı. B u ə s g ə r l ə r d ə n d ö r d t a b u r u N a x ç ı v a n d a i d i... Ü ç t a b u r d a Ş ə r u r d a, D ə r ə l ə y ə z d ə i d i. O b i r i t a b u r l a r d a V e d i b a s a r, Z ə n g i b a s a r, Q ə m ə r l i, B a ş k ə n d i k a r i y ə s i n d ə ( ə t r a f ı n d a - N. N. ) i d i» ( 1 9, s ). B u n d a n b a ş q a A r a z h ö k u m ə t i b u r a n ı t ə r k e t m ə k d ə o l a n I X o r d u k o m a n d a n l ı ğ ı n d a n i k i b a t a r e y a t o p, l a z ı m o l a n q ə d ə r p u l e m y o t, o n l a r ü ç ü n g ü l l ə, k ö n ü l l ü z a b i t, h ə r b i h ə k i m, ə s g ə r l ə r ü ç ü n g e y i m v ə ə r z a q i s t ə d i. B u c ü r t ə k r a r m ü r a c i ə t l ə r n ə t i c ə s i n d ə A r a z h ö k u m ə t i ə h a l i - n i m ü d a f ı ə e t m ə k ü ç ü n l a z ı m o l a n s i l a h, s u r s a t, z a b i t v ə v ə s a i t t ə m i n e d ə b i l d i. O c ü m l ə d ə n 5 z a b i t v ə ə s g ə r b u b ö l g ə d ə q a l d ı ( 1 8, s. 4 3 ). A r a z h ö k u m ə t i b i r y a n d a n d a x i l d ə p o z u c u l u q f ə a l i y y ə t l ə r i n i n, d i g ə r t ə r ə f d ə n i s ə e r m ə n i l ə r i n h ü c u m l a r ı n m q a r ş ı s m ı a l m a ğ a ç a l ı ş ı r d ı. E r m ə n i l ə r i n t ə z y i q, q a r ə t v ə h ü c u m l a r ı h ö k u m ə t i n q u r u l d u ğ u v a x t d a n b a ş l a d ı. N o y a b r ı n 3 - ü g e c ə s i N a x ç ı v a n m 4 0 k i l o m e t r ş ə r q i n d ə S u l t a n - b ə y v ə S i s k ə n d l ə r i n d ə k i e r m ə n i l ə r O s m a n l ı h i s s ə l ə r i n i n o r a d a n ç ı x a r ı l - m a s ı n d a n d ə r h a l s o n r a q o n ş u l a r ı n ı n q o y u n u n u, 1 1 m a l - q a r a s ı n ı v ə ç o b a n l a b i r l i k d ə 2 a t ı n ı o ğ u r l a d ı l a r. S o n r a k ı g ü n 3 z a b i t i n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə b i r e r m ə n i b ö l ü y ü A r p a k ə n d i n ə, 2 0 ə s g ə r i s ə H ə m k o l k ə n d i n ə g ə l d i. H ə m k o l u n m ü s ə l m a n ə h a l i s i n ə s i l a h l a r m ı t ə h v i l v e r ə r ə k t ə s l i m o l m a l a - r m ı t ə l ə b e t d i l ə r. Q ı r x b u l a q v ə Q u r b a n k ə n d l ə r i n i n c a m a a t ı e r m ə n i h ü - c u m l a r ı q a r ş ı s ı n d a k ə n d l ə r i n i t ə r k e d i b q a ç d ı l a r, H a ç i k e r m ə n i l ə r i o r a - d a k ı a n b a r l a r ı z ə b t e t d i l ə r. Ü s t ə l i k m ü s ə l m a n l a r ı k ə n d l ə r i n ə d ö n m ə y ə q o y m a y a c a q l a r ı n ı d a b i l d i r d i l ə r. «Y a p o m» a d l ı e r m ə n i z a b i t i D ə r ə l ə y ə z ə t r a f ı n d a k ı Ç ö l m ə r d a n, K i ç i k b ə y, Q e y s ə r x a r a b a l ı, P a ş a l ı, G ü m ü ş x a n a, Q a r a p ı n a r, Ç a p ı k ə n d i, D ə m i r ç i, Ç ı r a q l ı, Q a y a l ı, G ö y ə r ç i n, D ə r i n a x ç a l a r k ə n d l ə r i n ə u l t i m a t u m g ö n d ə r ə r ə k 5 g ü n ə r z i n d ə s i l a h l a r ı v e r m ə d i k l ə r i t ə q d i r d ə, z o r l a k ə n d l ə - r i n i z ə b t e d ə c ə y i n i b i l d i r d i. N o y a b r ı n 4 - d ə İ r ə v a m n 1 6 k i l o m e t r c ə n u - b u n d a k ı A ğ b a ş ü s t ü n d ə k i h ə r b i p o s t a 8 a d a m l ı q e r m ə n i d ə s t ə s i h ü c u m e d i b, m ü q a v i m ə t ə r a s t g ə l d i k d ə n s o n r a g e r i y ə ç ə k i l d i. N o y a b r m 6 - d a b i r 213

108 e r m ə n i t ə y y a r ə s i B ö y ü k V e d i i s t i q a m ə t i n d ə k ə ş f ı y y a t u ç u ş u e d i b g e r i q a y ı t d ı. N o y a b r m 7 - d ə E r m ə n i s t a n ı n d a x i l i n d ə k i m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n d ə b u ğ d a v ə b a ş q a ə r z a q m a l l a r m m m ü s a d i r ə s i h a q d a x ə b ə r l ə r y a y ı l d ı. N o - y a b r m d a B ö y ü k V e d i n i n 2 5 k i l o m e t r l i y i n d ə k i m ü s ə l m a n k ə n d i n ə e r m ə n i l ə r i n h ü c u m u q e y d ə a l ı n m ı ş d ı. Y e n ə b u s ı r a l a r d a e r m ə n i l ə r D ə m i r ç i v ə D ə h n ə k ə n d l ə r i ü z ə r i n ə h ü c u m a b a ş l a d ı l a r. B i r n e ç ə g ü n d a v a m e d ə n a t ı ş m a d a ş ə x s ə n İ b r a h i m C a h a n g i r z a d ə v ə A r a z h ö k u m ə t i n i n b a ş ç ı s ı Ə m i r Ə m i r z a d ə d ə i ş t i r a k e t m i ş, e r m ə n i l ə r D ə h n ə b a z a r ı n d a n g e r i o t u r d u l m u ş d u l a r. N o y a b r m d ə U l u x a n h n m i k i k i l o m e t r y a r ı m c ə n u b - q ə r b i n d ə k i t ə p ə l ə r i t u t a n n ə f ə r l i k e r m ə n i d ə s t ə s i i l ə b u t ə p ə l ə r ü z ə r i n d ə y e r i y ə n x a l q q o ş u n l a r ı a r a s m d a d ö y ü ş o l m u ş, e r m ə n i l ə r g e r i o t u r d u l m u ş l a r. E r m ə n i l ə r d ö y ü ş d ə b i r p u l e m y o t i t i r d i k l ə r i n ə b a x m a y a r a q, s ə h ə r i g ü n ü a r t ı q n ə f ə r l i k b i r q ü v v ə i l ə y e n i d ə n h ü c u m a k e ç m i ş, l a k i n q a r ş ı l a r ı a l m m ı ş d ı r. S ə h ə r d ə n a x ş a m a d ə k s e y r ə k t o p a t ə ş i i l ə x a l q q o ş u n l a r ı n ı n t u t d u ğ u t ə p ə l ə r i d ö y - m ü ş l ə r... ( 2 0, s ). I X O r d u n u n k o m a n d a n ı Y a q u b Ş ö v q i p a ş a v ə - z i y y ə t i g ü n d ə l i k i z l ə y ə r ə k, O s m a n l ı h ə r b i n a z i r l i y i n ə m ə l u m a t v e r i r, e r m ə n i l ə r i n a r t a n h ü c u m h ə r ə k ə t l ə r i n ə q a r ş ı t ə d b i r g ö r m ə k ü ç ü n i c a z ə i s t ə y i r, M ü t t ə f ı q l ə r t ə r ə f ı n d ə n b u r a y a h e ç o l m a s a i s t i n t a q k o m i s s i y a s ı g ö n d ə r i l m ə s i n i t ə k l i f e d i r d i. O s m a n l ı o r d u s u n u n k o m a n d a n ı y a z ı r d ı : «T ə r k e d ə c ə y i m i z ə r a z i d ə m a d d i v ə m ə n ə v i h ə r c ü r h i m a y ə d ə n m ə h r u m q a l a c a q l a r ı m v ə e r m ə n i b ı ç a q l a r ı i l ə r ə h m s i z k ə s i l ə c ə k l ə r i n i, d a x i l i d u y ğ u i l ə h i s s e d ə n b u m ə z l u m m ü s ə l m a n l a r m y a n ı b - y a x ı l m a v ə y a r d ı m i s t ə m ə s ə d r o l d u ğ u 8 n ə f ə r l i k b i r M ü v ə q q ə t i H e y ə t s e ç i l d i. B u h e y ə t K ə p ə n ə k ç i E m i n a ğ a n ı n b a ş ç ı l ı ğ ı a l t ı n d a «M i l l i İ s l a m Ş u r a s ı M ə r k ə z i - Ü m u m i s i» a d l ı b i r h ö k u m ə t t ə ş k i l e t d i. Q u r u l a n y e n i h ö k u m ə t ç ə k i l m ə k d ə o l a n O s m a n l ı o r d u s u n d a n m ö h k ə m l ə n m i ş y e r l ə r i, h ə r b i b i n a l a r ı t ə h v i l a l m a q, ə t r a f q ə s ə b ə v ə m a h a l l a r d a M i l l i Ş u r a n m ş ö b ə l ə r i n i y a r a t m a q ü ç ü n h a z ı r l ı q i ş l ə r i n ə b a ş l a d ı. Q a r s M i l l i İ s l a m Ş u r a s ı n m s ə d r i K ə p ə n ə k ç i E m i n a ğ a, m ü a v i n l i y ə i s ə F ə x r ə d d i n b ə y P i r o ğ l u s e ç i l d i ( 2 0, s ). Q u r u l t a y d a n s o n r a M i l l i Ş u r a q ə b u l o l u n m u ş q ə r a r l a r a u y ğ u n o l a r a q f ə a l i y y ə t ə b a ş l a d ı. Q a r s d a n I X O r d u ç ə k i l ə n v a x t e r m ə n i l ə r ə q a r ş ı m ü q a v i m ə t g ö s t ə r ə b i l m ə k, d a h a ö n c ə Q a r s ə h a l i s i n d ə n t o p l a n a n s i l a h l a r ı a l m a q v ə y e n i s i l a h l a r ə l d ə e t m ə k ü ç ü n F ə x r ə d d i n P i r o ğ l u o r d u k o m a n d a n m a m ü r a c i ə t e t d i. Y a q u b Ş ö v q i p a ş a y a l n ı z r u s l a r d a n q a l m a m i n ə d ə d b e r d a n k a t ü f ə n g i v e r ə b i l ə c ə y i n i d e m ə s i n ə b a x m a y a r a q, e d i l ə n m ü r a c i ə t l ə r ə c a v a b o l a r a q Q a r s M i l l i Ş u r a s m a v ə b ö l g ə d ə y a r a n m ı ş m i l l i t ə ş k i l a t l a r a m ü m k ü n o l a n q ə d ə r y a r d ı m e t d i. D a h a s o n r a Q a r s M i l l i İ s l a m Ş u r a s ı n o y a b r m d a Q a r s d a b ö y ü k b i r q u r u l t a y ç a ğ ı r m a q q ə r a - r ı n a g ə l d i. B u m ə q s ə d l ə t e l e f o n v ə t e l e q r a f l a B a t u m d a n O r d u b a d a q ə d ə r y e r l ə r ə x ə b ə r v e r i b, n ü m a y ə n d ə l ə r i n i Q a r s a g ö n d ə r m ə l ə r i t ə k l i f e t d i ( 2 2, s. 8 ). B u a r a d a e r m ə n i h ö k u m ə t i b ö l g ə d ə k i h a d i s ə l ə r i y a x ı n d a n i z l ə - m ə k d ə v ə o n d a n n a r a h a t o l m a q d a i d i. B u m ə s ə l ə b a r ə d ə E r m ə n i s t a n X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i n o y a b r m d ə İ r ə v a n d a k ı O s m a n l ı s i y a s i v ə h ə r b i f ə r y a d l a r m a v ə p ə k t ə z a h ü r o l a n a q i b ə t l ə r i n i n t ə s ə v v ü r ü n ə ə n q a t ı q ə l b t ə m s i l ç i s i m a r ş a l M ə h m ə t Ə l i p a ş a y a m ü r a c ə i t e d i b, «b o ş a l d ı l a c a q y e r - b e l ə t ə h a m m ü l d ə n a c i z d i r» ( 2 0, s. 6 0 ). l ə r d ə a l a y l a r m t ə ş k i l i v ə t ə l i m l ə r i n k e ç i r i l d i y i n i, h ə r b i m a n e v r l ə r v ə d ü ş - A x ı s q a v ə N a x ç ı v a n d a o l d u ğ u k i m i Q a r s v ə ə t r a f ı n d a d a y e r l i m ə n c ə s i n ə h a z ı r l ı q i ş l ə r i n i n g ö r ü l d ü y ü n ü, b u v ə z i y y ə t i n b ö l g ə y ə g e d ə c ə k t ü r k - m ü s ə l m a n ə h a l i m i l l i t ə ş k i l a t m ı q u r u b, O s m a n l ı O r d u s u b u r a n ı t ə r k e d ə n ə d ə k ö z m ü h a f ı z ə s i n i t ə ş k i l e t m ə y ə ç a l ı ş d ı. Q a r s d a y e r l ə ş ə n I X O r d u k o m a n d a n ı Y a q u b Ş ö v q i p a ş a b ö l g ə n i v ə Q a r s ı d a i ş ğ a l e d ə c ə k i n g i l i s l ə r l ə t ə m a s q u r m a ğ a ç a l ı ş m ı r v ə Q a r s ı t ə ş k i l e d i l ə c ə k «m i l l i b i r h ö k u m ə t ə» t ə h v i l v e r m ə y i d a h a u y ğ u n g ö r ü r d ü. A x ı s q a v ə A r a z h ö k u - m ə t l ə r i n d ə o l d u ğ u k i m i Y a q u b Ş ö v q i p a ş a n ı n y a r d ı m l a r ı i l ə c i i l i n n o y a b r ı n 5 - d ə Q a r s v ə ə t r a f m ı n y e r l i t ü r k - m ü s ə l m a n ə h a l i s i Q a r s İ s l a m Ş u r a s ı a d ı i l ə ö z ü n ü n «m i l l i h ö k u m ə t i n i» q u r a r a q, i d a r ə n i O s m a n l ı d ö v l ə t i n d ə n r ə s m ə n t ə h v i l a l d ı. Q a r s İ s l a m Ş u r a s ı F ə x r ə d d i n b ə y P i r o ğ l u n u n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə t ə ş k i l e d i l d i. B u ş u r a q u r u l d u q d a n d ə r h a l s o n r a ə t r a f m a h a l v ə q ə s ə b ə l ə r ə x ə - b ə r g ö n d ə r ə r ə k, ş u r a n ı n i l k t o p l a n t ı s m m n o y a b r m d ə o l a c a ğ ı n ı b i l - d i r d i. D o q q u z g ü n ə r z i n d ə x ə b ə r v e r i l ə n O l t u, Ə r d a h a n, K a ğ ı z m a n v ə q a ç q ı n l a r ı h ə y ə c a n l a n d ı r a c a ğ ı m v ə b u n l a r m ö z l ə r i n i m ü d a f ı ə ü ç ü n s i l a h - l a n m a ğ a m ə c b u r o l a c a q l a r ı n ı, b u n u n d a b ö l g ə d ə a s a y i ş i p o z a c a ğ ı ü ç ü n» y u x a r ı d a g ö s t ə r i l ə n h a z ı r l ı q l a r a s o n q o y u l m a s ı n ı t ə l ə b e t d i. M e h m e t Ə l i p a ş a «b ö l g ə d ə k i m ü s ə l m a n l a r m d u r u m u n u b i l m ə - d i y i ü ç ü n» e y n i g ü n Y a q u b Ş ö v q i p a ş a y a m ü r a c i ə t e d ə r ə k, m ə l u m a t v e r - m ə s i n i x a h i ş e t d i. E y n i z a m a n d a E r m ə n i s t a n X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i n d ə d ə «e r m ə n i ə h a l i n i n b a ş d a n - b a ş a s i l a h l a n d ı ğ m ı, b u n d a n d o l a y ı b o ş a l d ı l a - c a q b ö l g ə d ə k i m ü s ə l m a n ə h a l i n i n d ə b a ş v e r ə c ə k e r m ə n i t ə c a v ü z l ə r i n ə q a r ş ı s ı r f ö z l ə r i n i m ü d a f i ə ü ç ü n, b ə l k ə d ə m ə c b u r i o l a r a q s i l a h t ə d a r ü k e t m i ş o l a b i l ə c ə k l ə r i» c a v a b m ı v e r d i. Y a q u b Ş ö v q i p a ş a e y n i g ü n İ r ə v a n - d a k ı O s m a n l ı n ü m a y ə n d ə s i n ə c a v a b v e r d i : «B o ş a l d ı l a c a q m ə n t ə q ə d ə k i m ü s ə l m a n ə h a l i t ə r ə f ı n d ə n y a p ı l d ı ğ ı E r m ə n i s t a n X a r i c i y y ə N ə z a r ə t i t ə - r ə f ı n d ə n b i l d i r i l m i ş o l a n, t ə ş k i l a t v ə t ə s l i h a t ( s i l a h l a r N. N. ) h a q q ı n d a b u r a l a r a b a ğ l ı q ə s ə b ə l ə r d ə n n ü m a y ə n d ə l ə r g ə l m ə y ə b a ş l a d ı. N o y a b r m o r d u n u n h e ç b i r d ə x l i v ə t ə s i r i y o x d u r. Ə h a l i n ə y a p a r s a s ə r b ə s t d i r. S ı r f d ə t o p l a n m ı ş B i r i n c i Q a r s q u r u l t a y ı n d a F ə x r ə d d i n b ə y P i r o ğ l u n u n 214 n a m u s v ə h ə y a t l a r m ı m ü h a f ı z ə m ə q s ə d i i l ə ə h a l i t ə r ə f m d ə n y a p ı l m a s ı 215

109 m ü h t ə m ə l o l a n t ə ş ə b b ü s a t b i z ə ( y ə n i O s m a n l ı d ö v l ə t i n ə - N. N. ) a i d o l - m a y a c a q d ı r. G ə l ə c ə k m ü h a c i r l ə r l ə ( y ə n i e r m ə n i q a ç q m l a r ı i l ə - N. N. ) y e r l i i s l a m ə h a l i n i q a y n a ş d ı r a c a q t ə d b i r l ə r a l m m ı ş d ı r. E r m ə n i s t a n h ö k u - m ə t i n i n i y i n i y y ə t i m i z d ə n ş ü b h ə e t m ə s i n ə g ə r ə k y o x d u r» ( 2 0, s ). E r m ə n i l ə r b u m ə s ə l ə d ə q a b a q d a n g ə l m i ş l i k e d i r d i l ə r, ç ü n k i A r a z h ö k u m ə t i ə r a z i s i n d ə y e r l ə ş m i ş 9 - c u d i v i z i y a n m k o m a n d a n ı p o l k o v n i k R ü ş d ü b ə y 2 6 n o y a b r t a r i x l i t e l e q r a f m d a Y a q u b Ş ö v q i p a ş a y a «2 5 n o - y a b r g ü n ü İ r ə v a n ş o s s e s i i l ə e r m ə n i m ü h a c i r i n i n g ə l d i y i n i, g e c ə n i A ğ h ə m z ə l i d ə k e ç i r d i k l ə r i n i v ə t ə s b i t e d i l ə n k ə n d l ə r ə y e r l ə ş d i r i l d i k l ə r i n i, y e n ə e y n i g ü n E ç m i ə d z i n ş o s s e s i i l ə d ə e r m ə n i m ü h a c i r i n i n g ə l i b, v ə s i q ə l ə r i m u c i b i n c ə C ə f ə r ə d d i n v ə Q u r d q o l u k ö y l ə r i n ə i s k a n e t d i r i l m ə k ( y e r l ə ş d i r i l m ə k - N. N. ) ü z r ə ; m ə z k u r k ö y l ə r ə s ö v q e d i l d i k l ə r i n i ( g ö n d ə - r i l d i k l ə r i n i - N. N. )» b i l d i r m i ş d i. T ü r k i y ə t a r i x ç i s i Ə. Ə. G ö y d ə m i r i n f ı k - r i n ə g ö r ə, b ö l g ə n i n y e r l i ə h a l i s i Y a q u b Ş ö v q i p a ş a n m b ö l g ə y ə e r m ə n i q a ç q m l a r m ı y e r l ə ş d i r m ə k q ə r a r m a s ı r f O s m a n l ı d ö v l ə t i n ə d u y d u q l a r ı s a y ğ ı d a n d o l a y ı q a r ş ı ç ı x m a m ı ş d ı. Ç ü n k i O s m a n l ı O r d u s u h ə l ə ç ə k i l - m ə m i ş d i. P a ş a n ı n q ə r a r m a q a r ş ı e d ə l ə c ə k h ə r ə k ə t o n a q a r ş ı h ö r m ə t s i z l i k s a y ı l a c a ğ ı ü ç ü n l a p ə v v ə l d ə n s ü s q ü n q a l m a ğ a ü s t ü n l ü k v e r i l m i ş d i. H a l - b u k i e r m ə n i l ə r i n m ə q s ə d l ə r i b ö l g ə y ə g ə l ə r ə k, m ü s ə l m a n l a r l a b i r a r a d a m e h r i b a n q o n ş u l u q ş ə r a i t i n d ə y a ş a m a q d e y i l d i. O n l a r b u q a ç q m l a r ı ( ç o x u d a s i l a h l ı t a l a n ç ı i d i ) b ö l g ə y ə g ö n d ə r m ə k l ə s o n r a k ı q ə t l i - a m l a r a z ə m i n h a z ı r l a y ı r d ı l a r ( 2 0, s. 6 8 ). N o y a b r a y ı n m o r t a l a r m d a i n g i l i s l ə r B a t u m, Q a r s v ə Ə r d a h a n ı n b o ş a l d ı l m a s ı m ə s ə l ə s i n d ə O s m a n l ı h ö k u m ə t i n ə t ə z y i q l ə r i n i a r t ı r d ı. Ü m u - m i q ə r a r g a h m r ə i s i I X O r d u k o m a n d a n l ı ğ ı n a «i n g i l i s l ə r E l v i y e y i - s ə l a s e - n i n d ə t ə r ə f i m i z d ə n b o ş a l d ı l m a s m ı t ə l ə b e d i r d i l ə r» d e y i b, y a x ı n v a x t l a r - d a b u ə r a z i n i t ə r k e t m ə y ə h a z ı r o l m a s ı n ı ə m r e d i r d i. Y a q u b Ş ö v q i p a ş a b u m ə s ə l ə b a r ə d ə «M ü t t ə f ı q l ə r i n Q a r s d a a r a ş d ı r m a a p a r m a d ı q l a r ı ü ç ü n ( y ə n i y e r l i ə h a l i n i n r ə y i n i s o r u ş m a d ı q l a r ı ü ç ü n - N. N. ) M u d r o s b a r ı ş ı ğ ı - n m p o z u l d u ğ u» d ü ş ü n c ə s i n d ə i d i. P a ş a ə r a z i n i n b o ş a l t m a ğ ı n q a r ş ı s m ı a l m a q, h e ç o l m a s a ə n a z ı n d a n M ü t t ə f ı q l ə r i n a r a ş d ı r m a a p a r m a s ı n a d ə k t ə x i r ə s a l m a q m ə q s ə d i o l d u ğ u n u h ö k u m ə t ə x ə b ə r v e r d i. O n u n d e d i y i n ə g ö r ə, n ə g ü r c ü l ə r, n ə d ə e r m ə n i l ə r b ö l g ə d ə k o n t r o l u ə l ə k e ç i r m ə k h ü q u - q u n a m a l i k d e y i l d i r l ə r. B u b a ş v e r ə r s ə, «v i l a y ə t i b u a n a r ş i k ü n s ü r l ə r d ə n b i r i n ə b u r a x m a q, m i n l ə r c ə m ə s u m a d a m m y o x o l m a s m a s ə b ə b o l a c a q - d ı» ( 2 0, s. 6 9 ). O d u r k i, Y a q u b Ş ö v q i p a ş a p a s s i v m ü q a v i m ə t t a k t i k a s ı s e ç ə r ə k, b ö l g ə n i b o ş a l t m a ğ m m ü d d ə t i n i g ü c ü ç a t d ı ğ ı q ə d ə r u z a t m a ğ a ç a l ı ş d ı c i i l n o y a b r m d a Q a r s İ s l a m Ş u r a s ı n ı n d ə v ə t i n i q ə b u l e d ə r ə k O r d u b a d, N a x ç ı v a n, Q ə m ə r l i, S ü r m ə l i ( İ ğ d ı r ), S ə r d ə r a b a d, Ş ə r q i Ş u r a g i l, A x ı s q a v ə A x a l k ə l ə k b ö l g ə l ə r i n d ə n 6 0 n ü m a y ə n d ə Q a r s a t o p - l a n d ı. E y n i g ü n b a ş l a n m ı ş q u r u l t a y a s o n r a k ı g ü n 1 0 n ü m a y ə n d ə d ə ə l a v ə o l u n d u. Q u r u l t a y d a ç o x ə h ə m i y y ə t l i q ə r a r l a r d a q ə b u l e d i l d i. «B a - t u m d a n O r d u b a d a v ə A ğ r ı d a ğ ı n d a n A z q u r a q ə d ə r x a l q ı n m ə k s ə r i y y ə t i t ü r k v ə m ü s ə l m a n o l a n y e r l ə r d ə n O s m a n l ı O r d u s u ç ə k i l d i k d ə i d a r ə v ə y u r d u n m ü d a f ı ə s i i ş l ə r i n ə s ə l a h i y y ə t l i m ə r k ə z i Q a r s o l m a q ü z r ə «M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i n i n y a r a n m a s ı» h a q q ı n d a q ə r a r q ə b u l e d i l d i. H ö k u m ə t 1 2 a d a m d a n i b a r ə t i d i : Q a r s l ı C a h a n g i r o ğ l u H ə s ə n b ə y, P i r o ğ l u F ə x - r ə d d i n b ə y, d o k t o r Ə s ə d b ə y, H ə c ı A b b a s o ğ l u K ə r b ə l a y i M ə m m ə d b ə y, H a c ı o ğ l u Ə h m ə d b ə y, M o l l a B i l a l b ə y, A x u n d o ğ l u B i l a l b ə y, Ə l i b ə y o ğ l u M ə h m ə t b ə y, X a l ı c ı o ğ l u Y u s i f b ə y, K ə p ə n ə k ç i E m i n a ğ a, K a ğ ı z m a n d a n Ə l i R z a b ə y, c a m d a n l ı t a y f a s m m b a ş ç ı s ı M ə q s u d A ğ a o ğ l u H ə s ə n a ğ a. H ö k u m ə t i n b a ş ç ı s ı İ b r a h i m b ə y C a h a n g i r o ğ l u, m ü a v i n i i s ə E m i n a ğ a K ə p ə n ə k ç i s e ç i l d i. Q u r u l t a y m ü x t ə l i f y o l l a r l a ə l ə k e ç i r i l m i ş s i l a h - s u r s a t v ə y e r l i k ö n ü l l ü l ə r ə s a s ı n d a «M i l l i Ş u r a O r d u s u» a d l ı x a l q q o ş u n l a r ı n ı n t ə ş k i l i, o n u n A r p a ç a y v ə A r a z ç a y l a r ı ə t r a f m d a e r m ə n i l ə r ə, K ü r b o y u v ə A c a r ı s t a n c ə b h ə s i n d ə g ü r c ü l ə r ə q a r ş ı y e r l ə ş d i r i l m ə s i v ə M i l l i Ş u r a h ü d u d l a r ı m q o r u m a s ı h a q q ı n d a q ə r a r q ə b u l e t d i. B a ş q a b i r q ə r a r a g ö r ə, «q a l i b d ö v l ə t l ə r i n v ə İ n g i l t ə r ə n i n t u t u m u n ə o l u r s a - o l s u n, O s m a n l ı d ö v l ə t i i l ə İ s l a m x ə l i f ə l i y i n ə k ö n ü l d ə n b a ğ l ı q a l m a q v ə t ü r k b a y r a ğ m d a n i s t i f a d ə e d ə r ə k, T ü r k i y ə q a n u n l a r m a g ö r ə ə d l i y y ə v ə i d a r i i ş l ə r i y ü r ü d ü l m ə l i» i d i. B u q u r u l t a y d a h ə m ç i n i n A r a z T ü r k H ö k u m ə t i v ə A x ı s q a M ü v ə q q ə t i h ö k u m ə t i n i n M i l l i Ş u r a H ö k u m ə t i n ə b i r l ə ş m ə s i d ə q ə r a r a a l ı n d ı ( 2 0, s ). B u n u n l a B a t u m, Q a r s v ə N a x ç ı v a n a q ə d ə r g e n i ş b i r ə r a z i d ə k i t ü r k v ə m ü s ə l m a n ə h a l i a r a s ı n d a b ö y ü k b i r b i r l i k t ə m i n e d i l d i. M i l l i Ş u r a H ö k u m ə t i q u r u l t a y ı n q ə r a r l a r m ı n y e r i n ə y e t i r i l m ə s i i s t i q a m ə t i n d ə b ö y ü k f ə a l i y y ə t ə b a ş l a d ı. H ö k u m ə t İ b r a h i m b ə y C a h a n - g i r o ğ l u n a M i l l i Ş u r a n ı n ş ö b ə l ə r i n i y a r a t m a q s ə l a h i y y ə t l ə r i v e r d i. A x ı s q a v ə N a x ç ı v a n d a o l a n y e r l i h ö k u m ə t l ə r ə ə l a v ə o l a r a q ç o x t e z l i k l ə O l t u, S a r ı q a m ı ş, Ç ı l d ı r, Ə r d a h a n v ə b a ş q a y e r l ə r d ə M i l l i Ş u r a n m ş ö b ə l ə r i a ç ı l d ı. B u a r a d a x a r i c i d ö v l ə t l ə r i n d i q q ə t i n i c ə l b e t m ə k ü ç ü n y e n i y a r a n a n d ö v l ə t q u r u m u n u t a n ı t m a f ə a l i y y ə t l ə r i d ə b a ş l a n d ı. B u m ə q s ə d - l ə İ s t a n b u l d a M ü t t ə f ı q d ö v l ə t l ə r v ə d i g ə r A v r o p a d ö v l ə t l ə r i t ə r ə f ı n d ə n M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i n i t a n ı t m a q ü ç ü n h ö k u m ə t t ə r ə f i n d ə n i k i n ə f ə r n ü m a y ə n d ə s e ç i l d i. X a r i c i d ö v l ə t l ə r ə M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i n i t a n ı m a q b a r ə d ə m ü r a c i ə t l ə r e d i l d i. Y a p o n i m p e r a t o r u n a c i i l d e k a b r 8 - d ə K ə p ə n ə k ç i E m i n a ğ a n m i m z a s ı i l ə g ö n d ə r i l ə n t e l e q r a f d a d e y i l i r d i : «... A s i y a a s i y a l ı l a r ı n d ı r d a v a s m m ə l ə m d a r ı s i f ə t i i l ə S i z ə Q a r s İ s l a m Ş u r a s ı h ö k u m ə t i n i n m ö v c u d i y y ə t i - s i y a s i y y ə s i n i n t a n ı n m a s ı n d a... k ö m ə - y i n i z ə n a i l o l m a ğ ı b i r a s i y a l ı o l a r a q r i c a e d ə r i z» ( 2 1. s )

110 M i l l i Ş u r a ş ö b ə s i a ç m a q m ə q s ə d ı i l ə h ö k u m ə t i n b a ş ç ı s ı İ b r a - h i m b ə y C a h a n g i r o ğ l u, o n u n m ü a v i n i K ə p ə n ə k ç i E m i n a ğ a v ə h ö k u - m ə t i n ü m u m i k a t i b i q u r u l t a y d a n a z s o n r a N a x ç ı v a n a g ə l d i l ə r. B u r a d a A r a z T ü r k H ö k u m ə t i n i n b a ş ç ı s ı i l ə b i r l i k d ə h ə m m ü l k i, h ə m d ə h ə r b i t ə ş k i l a t l a n m a i ş i n i y e n i d ə n b a ş l a d ı l a r. H e y ə t O s m a n l ı O r d u s u n u n b u b ö l g ə n i t ə r k e d ə c ə y i p e r s p e k t i v i q a r ş ı s m d a p a n i k a y a d ü ş m ü ş ə h a l i q a r - ş ı s m d a i l h a m v e r i c i ç ı x ı ş l a r e d i b, o n l a r ı m ü q a v i m ə t ə d ə v ə t e t d i. B u a r a d a e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n m a l i y y ə l ə ş d i r d i y i v ə x a l q a r a s ı n a g ö n d ə r d i y i t ə b l i ğ a t ç ı l a r a q a r ş ı d a m ü b a r i z ə a p a r m a l ı o l d u l a r. t ə z y i q g ö s t ə r i r, o n u n v a s i t ə s i i l ə I X O s m a n l ı O r d u s u n u f ə a l i y y ə t s i z l i y ə m ə c b u r e t m ə k i s t ə y i r d i l ə r. B ü t ü n b u s i y a s i - d i p l o m a t i k t ə z y i q l ə r n ə t i c ə v e r m ə d i k d ə, g ü r c ü l e g i o n l a r ı d e k a b r m 7 - d ə O z u r g e t d ə n B a t u m ü z ə r i n ə h ə r ə k ə t e t d i l ə r. L a k i n O s m a n l ı ə s g ə r l ə r i i l ə d ö y ü ş d ə a ğ ı r m ə ğ l u b o l u b, g e r i ç ə k i l d i l ə r. B u a r a d a i n g i l i s l ə r B a t u m a k i ç i k b i r d o n a n m a g ö n d ə r - d i l ə r, d e k a b r ı n d ə i s ə y e d d i m i n l i k ə s g ə r ç ı x a r d a r a q, B a t u m u n h ə r b i v ə m ü l k i i d a r ə s i n i ö z n ə z a r ə t l ə r i n ə a l d ı l a r ( 2 0, s ). B u, g ü r c ü l ə r i n p l a n l a r m ı b i r m ü d d ə t p o z d u. D e k a b r ı n 4 - d ə O s m a n l ı h i s s ə l ə r i A x ı s q a n ı t ə r k e d i b, Ə r d a h a n B u t ə b l i ğ a t ç ı l a r «e r m ə n i l ə r l ə m ü h a r i b ə e t m ə y ə k, b u r a l a r M ü t - i s t i q a m ə t i n ə g e r i ç ə k i l d i l ə r. E y n i g ü n g ü r c ü l ə r 3 t a b u r p i y a d a, 6 t o p v ə t ə f ı q l ə r t ə r ə f i n d ə n e r m ə n i l ə r ə v e r i l m i ş, m ü h a r i b ə b a ş l a s a, b o ş y e r d ə n q ı r ı l a c a ğ ı q» m ə n t i q i i l ə c a m a a t a r a s m d a p e s s i m i s t r u h y a r a d ı r d ı l a r. B u t ə b l i ğ a t ç ı l a r m f ə a l i y y ə t i n i n n ə t i c ə s i o l a r a q, U l u x a n l ı c a m a a t ı e r m ə n i l ə r i d ə v ə t e t m i ş, o n l a r d a s ü v a r i v ə d ö r d - b e ş y ü z p i y a d a ə s g ə r i l ə U l u x a n l ı n ı i ş ğ a l e t m i ş d i l ə r ( 2 0, s. 7 3 ). N a x ç ı v a n v ə ə t r a f m d a m ə n f ı t ə b l i ğ a t ı n t ə s i r i n i x a l q ı n ü z ə r i n d ə n s i l m ə k, o n l a r a a z a d l ı q v ə i s t i q l a l r u h u a ş ı l a m a q v ə o n l a r ı e r m ə n i l ə r ə q a r ş ı m ü q a v i m ə t ə h a z ı r v ə z i y y ə t ə g ə t i r m ə k ü ç ü n h ö k u m ə t i n b a ş ç ı l a r ı i n a d l a ö z f ə a l i y y ə t l ə r i n i d a v a m e d i r d i l ə r. B u m ə q s ə d l ə D ə v ə ç i, S ə d ə r ə k, D ə h n ə v ə N o r a ş e n k i m i y a ş a y ı ş m ə n t ə q ə l ə r i n i d o l a ş ı r d ı l a r. B u f ə a l i y y ə t - l ə r n ə t i c ə s i n d ə D ə h n ə b o ğ a z m d a e r m ə n i l ə r i n n ö v b ə t i h ü c u m u n u n q a r ş ı s ı a l ı n d ı. L a k i n e r m ə n i t ə b l i ğ a t m d a n b a ş q a x a l q m ə l i n d ə k i f a y ə t q ə d ə r s i l a h m o l m a m a s ı, h ə r b i b a x ı m d a n ə h a l i n i n t ə c r ü b ə s i z o l m a s ı o n l a r m 1 2 p u l e m y o t d a n i b a r ə t o l a n q ü v v ə i l ə A x ı s q a n ı i ş ğ a l e t d i l ə r. G ü r c ü l ə r y e r l i ə h a l i n i n h e ç b i r h ü q u q u n u t a n ı m a d ı q l a r m ı e l a n e t d i l ə r. E y n i t a r i x d ə A x a l k ə l ə y i n O s m a n l ı h i s s ə l ə r i t ə r ə f ı n d ə n t ə r k e d i l m ə s i n d ə n s o n r a b u r a n ı d a e r m ə n i l ə r d ə r h a l i ş ğ a l e t d i l ə r. M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i n i n ö z t o r p a q l a r ı e l a n e t d i y i ə r a z i l ə r i b ö y ü k b i r x a o s t ə h d i d e t m ə y ə b a ş l a d ı c u i l i n y a n v a r m 6 - d a i n g i l i s g e n e r a l ı F o r e s t y e r U o l k e r i n G ü m r ü d ə E r m ə n i s t a n m x a r i c i i ş l ə r n a z i r i i l ə g ö r ü ş ü o l d u. E r m ə n i n a z i r i h ö k u m ə t i n i n c ü i l s ə r h ə d l ə r i n ə q ə d ə r i r ə l i l ə m ə k n i y y ə t i n d ə o l d u ğ u - n u b i l d i r m i ş, i n g i l i s g e n e r a l ı i s ə b u t ə k l i f ı r ə d d e t m i ş d i. O n u n p l a n m a g ö r ə, Q a r s ı i n g i l i s ə s g ə r i ö z n ə z a r ə t i n ə a l m a l ı, m ü l k i i d a r ə n i i s ə e r m ə n i l ə r t ə h v i l a l m a l ı i d i l ə r. B u, E r m ə n i s t a n a v e r i l m i ş ə h ə m i y y ə t l i b i r g ü z ə ş t i d i. E r t ə s i g ü n g e n e r a l U o l k e r Q a r s a g ə l i b, Y a q u b Ş ö v q i p a ş a y a i n g i l i s h ö - k u m ə t i n i n t ə l ə b l ə r i n i ç a t d ı r d ı : Q a r s v i l a y ə t i n i n h ə r b i v ə m ü l k i i d a r ə s i m ü q a v i m ə t g ü c ü n ü z ə i f l ə d i r d i. B u n d a n i s t i f a d ə e d ə n e r m ə n i h ö k u m ə t i i n g i l i s l ə r i n n ə z a r ə t i a l t ı n a k e ç i r, i n g i l i s h ə r b i v a l i s i e r m ə n i ə s g ə r i v ə h ə r b i h i s s ə s l ə r i n ə c ə n u b i s t i q a m ə t i n d ə i r ə l i l ə m ə k ə m r i v e r d i. D e k a b r a y ı n d a D ə r ə l ə y ə z b ö l g ə s i n d ə k i b i r ç o x a z ə r b a y c a n l ı ( t ü r k ) k ə n d l ə r i n i n ə h a l i s i q o r x u d u l u b, b u r a y a o n b e ş m i n e r m ə n i y e r l ə ş d i r i l d i. D a h a s o n r a k i f a y ə t q ə d ə r m ü l k i m ə m u r l a y a n v a r ı n d ə Q a r s a g ə l i r ; O s m a n l ı o r d u - s u n u n k o m a n d a n l ı ğ ı ə h a l i n i n s ə r b ə s t g ə l i ş - g e d i ş i n ə m a n e o l m a m a l ı d ı r ; e r m ə n i m ə m u r l a r ı G ü m r ü d ə n Q a r s a q ə d ə r b ü t ü n d ə m i r y o l u v ə t e l e q r a f e r m ə n i l ə r D ə v ə ç i q ə s ə b ə s i n ə q ə d ə r İ r ə v a n - C u l f a d ə m i r y o l u b o y u i r ə l i l ə - x ə t l ə r i n i n ə z a r ə t i a l t ı n a a l a c a q ; t ü r k l ə r y a n v a r ı n n ə q ə d ə r Q a r s ı t ə r k d i l ə r. e d i b, q u r t a r m a l ı d ı r l a r ; ə s k i r u s h ö k u m ə t i n i n v ə m ü l k i ə h a l i n i n m a l v ə O n l a r Ş ə r u r i s t i q a m ə t i n d ə h ü c u m l a r a h a z ı r l a ş d ı q l a r ı v a x t B o r - ç a l ı d a G ü r c ü s t a n l a m ü h a r i b ə b a ş l a d ı. E r m ə n i s t a n m h ə r b i n a z i r i İ r ə v a - n m c ə n u b u n d a k ı e r m ə n i q o ş u n h i s s ə l ə r i n ə h ü c u m h a z ı r l ı q l a r m ı d a y a n - d ı r ı b, E r m ə n i s t a m n ş i m a l ı n a h ə r ə k ə t e t m ə k ə m r i v e r d i. B u, N a x ç ı v a n b ö l g ə s i c a m a a t ı n ı b i r m ü d d ə t e r m ə n i h ü c u m l a r m d a n x i l a s e t m i ş o l d u ( 2 0, s. 7 4 ). G ü r c ü h ö k u m ə t i d ə B a t u m u v ə ə t r a f m ı ə l ə k e ç i r m ə k ü ç ü n ç a - l ı ş ı r d ı. B u m ə q s ə d l ə O z u r g e t d ə l e g i o n l a r y a r a d ı b, ə s g ə r l ə r ə t ə l i m k e ç i r, s i y a s i t ə ş ə b b ü s l ə r b i r n ə t i c ə v e r m ə s ə, ş ə h ə r ü z ə r i n ə h ü c u m a k e ç m ə y i m ü l k l ə r i n ə t o x u n u l m a y a c a q ; t ü r k o r d u s u a n c a q b i r a y l ı q t a x ı l e h t i y a t ı g ö t ü r ə b i l ə r v ə s. B u t ə l ə b l ə r i n i b i l d i r d i k d ə n s o n r a g e n e r a l U o l k e r G ü m r ü y ə q a y ı t d ı v ə Q a r s h ə r b i v a l i l i y i n d ə e r m ə n i l ə r i n r o l u b a r ə d ə b i r m e m o r a n d u m e l a n e t d i. B u s ə n ə d ə v v ə l k i t ə l ə b l ə r d ə n d a h a s ə r t ş ə r t l ə r ə m a l i k i d i v ə Q a r s v i l a y ə t i n i n i d a r ə s i i ş i n d ə e r m ə n i l ə r ə d a h a b ö y ü k s ə l a h i y y ə t l ə r t a n ı y ı r d ı. G e n e r a l U o l k e r i n g i l i s z a b i t i T e m p e r l e y i h ə r b i v a l i ( q u b e r n a t o r ) t ə y i n e t d i, e r m ə n i h ö k u m ə t i i s ə S t e p a n K o r q a n y a n ( K o r q a n o v ) a d l ı b i r i s i n i m ü l k i v a l i k i m i i n g i l i s l ə r ə t ə q d i m e t d i ( 2 0, s ). p l a n l a ş d ı r ı r d ı l a r. E y n i z a m a n d a ş ə h ə r d ə g i z l i b i r t ə ş k i l a t q u r u b, ç e v r i l i ş G e n e r a l U o l k e r i n ç ə k d i y i p l a n a u y ğ u n o l a r a q y a n v a r a y ı n ı n e d ə r ə k i d a r ə n i ə l ə k e ç i r m ə k i s t i q a m ə t i n d ə d ə f ə a l i y y ə t g ö s t ə r i r d i l ə r. D i g ə r t ə r ə f d ə n, g ü r c ü l ə r O s m a n l ı d ö v l ə t i n i n T i f l i s d ə k i n ü m a y ə n d ə s i n ə d ə t ə y i n o l u n m u ş h ə r b i v a l i T e m p e r l e y i n b a ş ç ı l ı ğ i l ə n ə f ə r l i k i n g i l i s ə s g ə r i v ə e r m ə n i l ə r d ə n t ə ş k i l e d i l m i ş h ö k u m ə t h e y ə t i Q a r s a g ə l d i

111 İ n g i l i s l ə r i n İ s t a n b u l d a k ı q ə r ə r g a h ı n ı n r ə i s i g e n e r a l B i ç d ə o n l a r l a i d i. İ n g i l i s l ə r i n Q a r s a g ə l ə c ə k l ə r i x ə b ə r i i k i g ü n ə v v ə l ş ə h ə r ə ç a t m ı ş d ı. M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i ə t r a f q ə s ə b ə l ə r ə x ə b ə r g ö n d ə r ə r ə k a d a m ı Q a r s a y ı ğ d ı. İ n g i l i s g e n e r a l ı B i ç v ə h ə r b i v a l i T e m p e r l e y M i l l i Ş u - r a h ö k u m ə t i n i n ü z v l ə r i n i ç a ğ ı r ı b, «i n g i l i s h ö k u m ə t i a d m d a n e r m ə n i K o r - q a n o v u n Q a r s v a l i s i t ə y i n e d i l d i y i n i, o n a i t a ə t i n v a c i b o l d u ğ u n u» b i l d i r - d i l ə r. M i l l i Ş u r a n m ü z v l ə r i «m ü s ə l m a n l a r d a n i b a r ə t o l a n Q a r s v i l a y ə t i n ə C ə n u b - Q ə r b i M ü v ə q q ə t i M i l l i h ö k u m ə t i n ə o n n ə f ə r d a x i l o l d u. İ b r a h i m C a h a n g i r o ğ l u y e n i d ə n h ö k u m ə t i n b a ş ç ı s ı s e ç i l d i. K o n s t i t u s i y a a ş a ğ ı d a k ı m ü d d ə a l a r d a n i b a r ə t i d i : h ö k u m ə t «C ə n u b i Q ə r b i Q a f q a z» a d m ı d a ş ı y a c a q ; h ö k u m ə t i n ü ç r ə n g l i ( a ğ, y a ş ı l v ə q a r a ) a y - u l d u z l u b a y r a ğ ı q ə b u l e d i l i r ; C ə n u b i Q ə r b i Q a f q a z h ü d u d l a r ı d a x i l i n d ə r ə s m i d i l t ü r k c ə d i r ; M ə c l i s i - m ə b u s a n a ( p a r l a m e n t ə ) o n m i n ə h a l i d ə n b i r m i l l ə t v ə k i l i s e ç i l ə c ə k ; 1 8 y a ş ı n a ç a t m ı ş h ə r v ə t ə n d a ş s e ç k i d ə i ş t i r a k e d ə b i l ə c ə k ; b i r e r m ə n i v a l i t ə y i n e t m ə k v ə b u s u r ə t l ə g ö z g ö r ə - g ö r ə m ü s ə l m a n l a r ı h ə r v i l a y ə t v ə q ə z a d a M i l l i Ş u r a n ı n ş ö b ə l ə r i a ç ı l a c a q ; o n l a r ı n f ə a l i y y ə t i e r m ə n i l ə r ə q ə t l e t d i r m ə n i n i n g i l i s t a r i x i n ə y a r a ş m a d ı ğ ı n ı v ə e r m ə n i l ə r i ə s l a q ə b u l e t m ə y ə r ə k, b u x ü s u s d a h ə y a t l a r m ı q u r b a n e d ə c ə k l ə r i n i v ə Q a r s t a r i x i n i m ü s ə l m a n q a n ı i l ə y a z d ı r a r a q n a m u s l a r ı i l ə ö l ə c ə k l ə r i n i» b i l d i r d i l ə r. B u n d a n b a ş q a ə v v ə l c ə d ə n h a z ı r l a d ı ğ ı s ə n ə d i M i l l i Ş u r a i n g i l i s - l ə r ə t ə q d i m e t m i ş d i. B u s ə n ə d d ə ç a r i z m i n d a ğ ı l m a s ı n d a n s o n r a ü ç s a n - c a q d a ( E l v i y e y i - s e l a s e ) ə h a l i n i n ə k s ə r i y y ə t i n i n i r a d ə s i n ə u y ğ u n o l a r a q b i r h ö k u m ə t i n q u r u l d u ğ u, b u h ö k u m ə t i n İ n g i l t ə r ə d ö v l ə t i n i n k o m a n d i r v ə ə s g ə r l ə r i n ə h ö r m ə t l ə y a n a ş d ı ğ ı, e r m ə n i d ü ş m ə n l ə r i n i A r p a ç a y d a n b u y a n a b u r a x m a y a c a q l a r m ı, e r m ə n i l ə r i n b u m ə m l ə k ə t d ə n ç ı x ı b g e t d i k l ə r i v a x t b i r d a h a g e r i d ö n m ə m ə k ş ə r t i l ə t ü r k k ə n d l ə r i n i y a n d ı r d ı q l a r ı v ə k ə n d l i l ə r i m ə h v e t d i k l ə r i n i n ə z ə r ə a l a r a q e r m ə n i l ə r i b i r d a h a b u r a y a b u - r a x m a m a q x a h i ş i ə k s o l u n m u ş d u. T ə q d i m o l u n a n m ü r a c i ə t ə ə l a v ə o l a r a q M i l l i Ş u r a ü z v l ə r i n d ə n b i r i d e m i ş d i : «Ə l d ə k i r ə s m i r u s s t a t i s t i k a s ı i l ə b ü t ü n q e y d l ə r ə v ə b u - g u n k ü n ü f u s v ə z i y y ə t i n ə g ö r ə ə h a l i n i n 8 5 % - i m ü s ə l m a n d ı r. G e r i d ə q a l a n 1 5 % - i q e y r i - m ü s ə l m a n d ı r. O d u r k i, b u t o r p a q l a r d a 1 5 a d a m s ə k s ə n b e ş a d a m ı i d a r ə e d ə b i l m ə z. B e l ə b i r a z l ı q b u q ə d ə r q a h i r ( t a m, ö l d ü r ü c ü - N. N. ) ə k s ə r i y y ə t ə h a k i m o l a b i l m ə z. B u x ü s u s, M ü t t ə f i q d ö v l ə t l ə r i n r ə s - m ə n q ə b u l e t d i y i v ə b ü t ü n d ü n y a n ı n m ə n i m s ə d i y i V i l s o n p r i n s i p l ə r i n ə, i n s a n l ı q ə s a s l a r m a d a q ə t i o l a r a q z i d d i r» ( 2 0, s ). M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i n i n m ü q a v i m ə t i n i g ö r ə n g e n e r a l B i ç b i r n e ç ə g ü n s o n r a d a n ı ş ı q l a r m n ö v b ə t i m ə r h ə l ə s i n d ə h e ç o l m a s a b i r n e ç ə e r m ə n i m ə m u r u n u n b u r a d a q a l m a s m a n a i l o l m a ğ a ç a l ı ş m ı ş, b u d a m ü m k ü n o l m a d ı q d a, e r m ə n i h e y ə t i n i g e r i y ə g ö n d ə r m i ş v ə M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i n i t a n ı m a d ı ğ m ı b i l d i r m i ş d i. B i r n e ç ə g ü n s o n r a g e n e r a l B i ç ö z ü d ə G ü m r ü y ə g e r i d ö n m ü ş d ü. İ n g i l i s l ə r i n t ə z y i q i n ə t a b g ə t i r ə b i l m i ş M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i y a n - v a r a y ı n ı n d ə ( ) Q a r s a y e r l ə r d ə n g ə l m i ş n ü m a y ə n d ə d ə n i b a - r ə t y e n i q u r u l t a y ç a ğ ı r d ı. Q u r u l t a y m ə r k ə z i Q a r s o l m a q ü z r ə «C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z H ö k u m ə t i - M ü v ə q q ə t e y i - M i l l i y y ə» s i n i q u r d u v ə o n s ə k k i z m a d d ə d ə n i b a r ə t t ə ş k i l a t i - ə s a s i y ə ( k o n s t i t u s i y a, y a k o n s t i t u s i y a a k t ı ) q ə b u l e t d i. 220 ü ç ü n h ə r c ü r ş ə r a i t y a r a d ı l a c a q ; t ü r k m i l l ə t v ə h ö k u m ə t i n i n a r a h a t e d ə n h ə r c ü r f ə a l i y y ə t d ə n q a ç m a c a q ; ü m u m i h ə r b i ş ö b ə v ə t ə ş k i l a t l a r t ü r k d ö v l ə t i n i n q ə b u l e t d i y i p r i n s i p l ə r ç ə r ç i v ə s i n d ə t ə t b i q e d i l ə c ə k, t ü r k d ö v l ə t i i l ə ə l a q ə l ə r i n t ə m i n i ü ç ü n d a i m i b i r h e y ə t T ü r k i y ə d ə o l a c a q ; m ü l k i y y ə t t ə ş k i l a t l a r ı 8 - c i m a d d ə d ə k i p r i n s i p ə u y ğ u n o l a r a q i ş l ə y ə c ə k ; q o n ş u h ö k u m ə t l ə r l ə d a i m d o s t v ə n o r m a l m ü n a s i b ə l ə r q u r m a q C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z h ö k u m ə t i ü ç ü n d ü s t u r o l a c a q, p a r l a m e n t s e ç k i l ə r i n d ə n s o n r a b u x ü s u s d a x ü s u s i q a n u n ç ı x a r ı l a c a q ; A v r o p a h ö k u m ə t l ə r i ü ç s a n c a ğ ı a l ı b b a ş q a d ö v l ə t ə v e r m ə k q ə r a r m a g ə l ə r s ə, h ö k u m ə t T ü r k i y ə - d ə n a y r ı l m a m a ğ ı q ə t i y y ə t l ə q ə b u l e d i r ; a z l ı q l a r m h ü q u q l a r ı q o r u n a c a q ; m ü s ə h n a n l a r a r a s m d a o l a n d i n i a y r ı l ı q l a r a h ö r m ə t e d i l ə c ə k v ə d i n i a y m l ə r i n g ə l ə c ə k d ə e y n i l ə ş d i r i l m ə s i i s t i q a m ə t i n d ə i ş a p a r ı l a c a q ; s e ç k i l ə r d e m o k r a t i k q a y d a d a, «t ü r k ü n ş a n v ə ş ə r ə f ı n ə y a r a ş a c a q s u r ə t d ə» k e ç i r i l ə c ə k ; v a l i l ə r v ə h ə r b i k o m a n d a n l a r ı n t ə y i n i v ə v ə z i f ə d ə n a l m m a s ı m ə c l i s i n q ə r a r ı i l ə o l a c a q ; M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i p a r l a m e n t s e ç k i l ə r i n d ə n s o n r a b ə z i q a n u n m a d d ə l ə r i n i n d ə y i ş m ə s i n d ə s ə l a h i y y ə t d a r o l a c a q ; m i l l ə t v ə k i l l ə r i n i n y a ş l a r ı d ə n a ş a ğ ı o l m a y a c a q ; b u q a n u n u n i c r a s ı M i l l i Ş u r a n m s ə d r i İ b r a h i m C a h a n g i r z a d ə y ə t a p ş ı r ı l ı r ( 2 1, s ). İ b r a h i m C a h a n g i r o ğ l u n u n ( C a h a n g i r z a d ə ) b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə y e n i t ə ş k i l e d i l ə n h ö k u m ə t d ə r h a l y e n i q u r u l a n d ö v l ə t i n p r o b l e m l ə r i n i h ə l l e t - m ə y ə g i r i ş d i. Y e r l ə r d ə v ə m ə r k ə z d ə y e n i t ə y i n a t l a r o l d u, N a z i r l ə r k a b i - n ə s i ( h e y ə t i - v ü k ə l a ) p a r l a m e n t s e ç k i l ə r i h a q q ı n d a q ə r a r q ə b u l e t d i v ə m a r t m ə v v ə l i n ə q ə d ə r s e ç k i l ə r i n t a m a m l a n m a s ı h a q q m d a y e r l ə r ə t a p ş ı - r ı q l a r v e r d i. O r d u q u r u c u l u ğ u i ş i s ü r ə t l ə d a v a m e d i r d i, o r d u n u n ş ə x s i h e y ə t i a z v a x t d a 8 m i n ə ç a t d ı. İ n g i l i s h ə r b i v a l i s i T e m p e r l e y y e n i y a r a - d ı l m ı ş C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z h ö k u m ə t i n i t a n ı d ı ğ ı m e l a n e t d i ( 2 0, s. 9 3 ). C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z h ö k u m ə t i q u r u l d u ğ u v a x t m ə ş h u r V i l s o n p r i n s i p l ə r i n ə i s t i n a d e d i l m i ş d i. O n a g ö r ə d ə p r e z i d e n t V i l s o n a, İ g i l t ə r ə k r a l ı n a, F r a n s a p r e z i d e n t i n ə, P a r i s S ü l h k o n f r a n s m a, A r a l ı q d ə n i z i n d ə k i M ü t t ə f ı q l ə r k o m a n d a n l ı ğ ı n a, O s m a n l ı p a y t a x t m d a k ı A B Ş, İ n g i l t ə r ə v ə F r a n s a k o m i s s a r l a r ı n a t a n ı n m a q h a q q ı n d a m ü r a c i ə t l ə r e d i l d i. T i f l i s, B a t u m v ə Ə r z r u m a d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə l ə r g ö n d ə r i l d i. D a h a ə v v ə l İ s t a n b u l a g ö n d ə r i l m i ş h e y ə t ö z i ş i n i d a v a m e t d i r m ə k d ə i d i. O n l a r İ s t a n - 221

112 b u l d a k ı A m e r i k a, İ t a l i y a v ə İ n g i l t ə r ə n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı n m h ü d u d l a r ı, ə h a l i n i n m i l l i t ə r k i b i h a q q ı n d a s t a - t i s t i k m a t e r i a l l a r ı v ə r e s p u b l i k a n m y a r a n m a s ı z ə r u r ə t i, t ə y i n i - m ü q ə d d ə - r a t h ü q u q u n d a n y e r l i ə h a l i n i n d ə y a r a r l a n m a q h a q q ı n ı n o l m a s ı v ə r e s - p u b l i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n d a i ş t i r a k ı n a y a r d ı m e t m ə l ə r i x a h i ş l ə r i h a q q ı n d a b ə y ə n n a m ə n i O s m a n l ı h ö k u m ə t i n ə d ə v e r - m i ş d i. O s m a n S ə r v ə r b ə y i n ( A t a b ə y o v ) b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə y e d d i n ə f ə r l i k n ü m a - y ə n d ə h e y ə t i d ə P a r i s ə y o l a d ü ş m ə k ü ç ü n h a z ı r l a n m ı ş d ı ( 2 0, s ). C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z h ö k u m ə t i n i n y a r a n m a s m a q o n ş u E r m ə - n i s t a n v ə G ü r c ü s t a n d ə r h a l m ə n f ı m ü n a s i b ə t l ə r i n i b i l d i r d i l ə r. E r m ə n i s - t a n ı n x a r i c i i ş l ə r n a z i r i T i q r a n y a n v a l i t ə y i n e d i l m i ş K o r q a n o v u n v ə b a ş - q a e r m ə n i m ə m u r l a r m ı n g e r i q a y t a r ı l m a l a r ı h a q q m d a g e n e r a l U o l k e r ə p r o t e s t i n i b i l d i r m i ş, i n g i l i s l ə r i n Q a r s d a m ü s ə l m a n l a r a g ö s t ə r d i k l ə r i y u m - ş a q l ı q d a n d a A v r o p a d ö v l ə t l ə r i n ə ş i k a y ə t e t m i ş d i. G ü r c ü h ö k u m ə t i d ə Q a f q a z d a y a r a n a n b u y e n i d ö v l ə t ə d ü ş m ə n m ü n a s i b ə t i n ə g ö r ə e r m ə - n i l ə r l ə b i r l ə ş d i. H ö k u m ə t b a ş ç ı s ı J o r d a n i y a «g ü r c ü t o r p a q l a r ı ü z ə r i n d ə d ü ş m ə n l ə r ə y a r d ı m e t d i y i v ə b u n a g ö r ə d ə g ü r c ü o r d u s u n u n ə s k i v ə z i y y ə t i n i d ü z ə l t m ə k m ə c b u r i y y ə t i n d ə q a l d ı ğ ı ü ç ü n» i n g i l i s s i y a s ə t i n i t ə n q i d e t d i. G ü r c ü m ə t b u a t ı d a G ü r c ü s t a n m C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z ı n ş i m a l b ö l g ə l ə r i n ə, x ü s u s i l ə Ə r d a h a n m a h a l ı n a a i d i d d i a l a r ı i l ə b a ğ l ı m a t e r i a l l a r d ə r c e d i r d i ( 2 0, s. 9 9 ). Y a n v a r a y ı n m 3 - d ə A z ə r b a y c a n ı n T i f l i s d ə k i d i p l o m a t i k n ü m a - y ə n d ə s i C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z h ö k u m ə t i n i n B a k ı y a n ü m a y ə n d ə h e y ə t i g ö n d ə r d i y i h a q q ı n d a m ə l u m a t v e r d i. O n u n f ı k r i n c ə, m ü n a s i b ş ə r a i t d ə n i s t i f a d ə e d ə r ə k, q o n ş u l a r ı n i ş ğ a l h ə r ə k ə t l ə r i n i n q a r ş ı s ı m a l m a q ü ç ü n b u r a y a g e n e r a l - q u b e r n a t o r g ö n d ə r m ə k l a z ı m d ı r. E y n i z a m a n d a, o, b u m ə s ə l ə n i n S ü l h k o n f r a n s ı n d a h ə l l i n ə d ə k A z ə r b a y c a n ı n b i r h i s s ə s i k i m i m ü t t ə f ı q l ə r k o m a n d a n l ı ğ ı n a b u r a n ı t u t m a q h a q q m d a m ü r a c i ə t e t m ə y i t ə k l i f e t d i ( 1 0, v. 2 ). Y a n v a r m 8 - d ə A z ə r b a y c a n m x a r i c i i ş l ə r n a z i r i ə h a - i n g i l i s n ü m a y ə n d ə l ə r i Q a r s v ə ə t r a f ı n d a s t a t u s - k v o n u s a x l a y a c a q l a r ı v ə P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n d a y e n i d ö v l ə t i n t a l e y i m ü ə y y ə n o l u n c a y a q ə d ə r o n u q o r u y a c a q l a r m a s ö z v e r d i l ə r ( 2 0, s ). C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı m ü v ə q q ə t i h ö k u m ə t i n b a ş - ç ı s ı y a n v a r a y ı n ı n d a A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə n o t a i l ə m ü r a c i ə t e t d i. M ü v ə q q ə t i h ö k u m ə t i n b a ş ç ı s ı n o t a d a Q a r s, B a t u m, A x a l s ı x v ə A x a l k ə - l ə k d ə n i b a r ə t C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı n ı n y a r a n m a s ı, o n u n p a r l a m e n t i n i n i ş ə b a ş l a m a s ı, h a k i m i y y ə t i n m ü v ə q q ə t i h ö k u m ə t i n ə l i n d ə c ə m l ə ş m ə s i, g ü r c ü l ə r i n Ə r d a h a n v ə A x a l s ı x ı t u t m a q c ə h t l ə r i, y e r l i ə h a l i - n i n m ü q a v i m ə t i, e r m ə n i l ə r i n i s ə Q a r s ı ə l ə k e ç i r m ə k n i y y ə t i n d ə o l m a l a r ı h a q q ı n d a g e n i ş m ə l u m a t v e r d i. S ə h ə r i g ü n y a n v a r a y ı n m d ə C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı h ö k u m ə t i n i n B a t u m d a k ı n ü m a y ə n d ə s i A z ə r - b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n x a r i c i t ə z y i q l ə r ə t a b g ə t i r m ə k ü ç ü n Q a r s a l a z ı m o l a n q ə d ə r m ü l k i m ə m u r l a r v ə z a b i t l ə r g ö n d ə r i l m ə s i n i x a h i ş e t d i ( 1 0, v. 9-9 a ). A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i ö z ü n ü n T i f l i s, İ r ə v a n v ə B a t u m d a k ı n ü - m a y ə n d ə l ə r i n ə C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı i l ə ə n s ı x ə l a q ə l ə r y a r a t m a q v ə B a k ı n ı m ü t ə m a d i o l a r a q g e n i ş m ə l u m a t l a t ə m i n e t m ə k g ö s t ə r i ş i v e r d i ( 1 1, v. 1 5 ). B u n ü m a y ə n d ə l ə r d ə n g ə l ə n m ə l u m a t l a r C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z d a h a d i s ə l ə r i n ç o x s ü r ə t l ə i n k i ş a f e t d i y i n i g ö s t ə r i r d i. H ə l ə d e k a b r a y ı m n ə w ə l l ə r i n d ə A x ı s q a v ə A x a l k ə l ə y i z ə b t e t m i ş g ü r c ü h ə r b i h i s s ə l ə r i b u r a d a i ş ğ a l r e j i m i y a r a t m ı ş, y e r h ə h a l i n i q a r ə t e d ə r ə k, ö z ü n ə q a r ş ı n i f r ə t y a r a t m ı ş d ı. G ü r c ü l ə r e y n i z a m a n d a b ö l g ə d ə b ö y ü k n ü f u z a m a h k M i l h Ş u r a ü z v l ə r i n i, o c ü m l ə d ə n Ö m ə r F a i q i d ə h ə b s e d i b, T i f l i s ə g ö n d ə r d i l ə r. T u t u l m u ş ş ə x s l ə r i i n g i h s l ə r i n v a s i t ə s i i l ə a z a d e t m ə k c ə h t l ə r i d ə n ə t i c ə s i z q a l d ı. Q e y r i - i n s a n i y e r h i d a r ə ç i l i y ə q a r ş ı y a n v a n n s o n u n d a A x ı s q a d a ü s y a n b a ş l a d ı * v ə f e v r a l a y ı m n 2 - d ə g ü r c ü l ə r A x ı s q a v ə A x a l k ə l ə k d ə n t a m a m q o v u l d u l a r, b u b ö l g ə y e n i d ə n C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b h k a s ı h ö k u m ə t i n i n n ə z a r ə t i a l t m a k e ç d i ( 2 0, s ). l i s i b a ş d a n - b a ş a m ü s ə l m a n l a r d a n i b a r ə t o l a n v ə t ü r k q o ş u n l a r ı n m ç ə k i l - m ə s i n d ə n s o n r a y e n i c ə y a r a n m ı ş C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı n d a S ü l h k o n f r a n s ı n a q ə d ə r s t a t u s - k v o n u n s a x l a n m a s ı z ə r u r ə t i h a q q ı n d a B a k ı d a k ı M ü t t ə f ı q q o ş u n l a r m m k o m a n d a n l ı ğ m a n o t a v e r d i ( 1 3, v. l - l a ). H ə m i n n o t a a i d i y y a t ı ü z r ə g e n e r a l U o l k e r ə g ö n d ə r i l d i ( 1 0, v. 8 ; 1 1, v. 1 4 ). A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i b a ş q a b i r n o t a s ı n d a C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z h ö k u m ə t i n ə q a r ş ı g ö s t ə r i l ə c ə k d ü ş m ə n ç i l i y i n o n a q a r ş ı d ü ş m ə n - ç i l i k o l d u ğ u n u b ə y a n e t d i, g e n e r a l T o m s o n u ö z m ü q ə d d ə r a t m ı t ə y i n e t - m ə k h ü q u q u n a h ö r m ə t e t m ə y ə, b u y e n i d ö v l ə t i g ü r c ü v ə e r m ə n i h ü c u m - l a r m d a n q o r u m a ğ a ç a ğ ı r d ı. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n f i k r i n c ə, y e n i d ö v - l ə t i n d a i m i m ö v c u d i y y ə t i n ə ə n u y ğ u n t ə m i n a t B a t u m d a n Q a r s a, A x ı s - q a d a n O r d u b a d a q ə d ə r o l a n t o r p a q l a r ı n A z ə r b a y c a n a i l h a q ı i d i. B a k ı d a 222 * Ömər Faiq gürcü hökumətinin qeyri-insani hərəkətləri barədə yazırdı: «Hörmətli cürcü cəmiyyəti son zamanlar məni özünün milli düşməni, Gürcüstan respublikasınm düşməni hesab edir və Axalsıxda hansısa üsyanı mənim adıma yazır. Bu qənaət C.Ruxadzenin hökumətə göndərdiyi teleqramdan sonra yaramb. Cavab olaraq bildirirəm: Əgər Axalsıx qəzasmda qarışıqlıq və əhali arasmda həyəcan varsa - bütün bunlarm səbəbkarı hər şeydən əvvəl C. Ruxadzenin elə özüdür. Qayda-qanun qoruyucusu kimi bizim qəzaya gəlmiş bu adam burada ağılagəlməz işlər görməyə, hökumət adından hər cür dövlətçiliyə zidd olan, hətta demokratik respublikanm şərəf və ləyaqətinə zərbə vuran «öz» siyasətini yeritməyə başladı. «Özünün dövlət» planlarmı həyata keçirərək, onun ideyalarmı paylaşmayan hər bir bir kəsi buradan uzaqlaşdırmaq işinə girişdi. Toxunulmazlıq işinə girişdi. Toxunulmazlıq haqqında Makoyevin rəsmi məktubuna baxmayaraq, üç yoldaşımla bərabər məni həbs edib Tiflisə göndərdi, çoxlarmı da azadlıqdan məhrum etdi». 223

113 C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı h ö k u m ə t i M ü t t ə f ı q l ə r i n n ü - m a y ə n d ə l ə r i n ə g ü r c ü l ə r i n h ə r ə k ə t i n i p r o t e s t e d ə n m ü r a c i ə t g ö n d ə r i r, e y n i z a m a n d a g ü r c ü l ə r ə b a r ı ş ı q t ə k l i f e t d i. L a k i n g ü r c ü h ö k u m ə t i n ə i n k i b u t ə k l i f ı q ə b u l e t d i, h ə t t a d ə r h a l b u r a y a b ö y ü k q o ş u n h ə s s ə s i g ö n d ə r d i. Y e r l i M i l l i Ş u r a s ə f ə r b ə r l i k e l a n e d i b, ə l v e r i ş l i m ö v q e l ə r i t u t d u. B e ş g ü n d a v a m e d ə n d ö y ü ş l ə r d ə n s o n r a g ü r c ü h i s s ə l ə r i t o p v ə y ü n g ü l s i l a h l a r ı n ı b u r a x ı b, B o r j o m a g e r i ç ə k i l d i l ə r. G ü r c ü l ə r ö n c ə M ü t t ə f i q l ə r i n d ə s t ə y i n ə n a i l o l m a ğ a ç a l ı ş d ı l a r. G ü r c ü h ö k u m ə t i n i n b a ş ç ı s ı J o r d a n i y a g e n e r a l U o l k e r l ə s ö h b ə t i n d ə b i l - d i r d i k i, A x a l s ı x v ə A x a l k ə l ə k k e ç m i ş T i f l i s q u b e r n i y a s m a d a x i l o l d u q - l a r ı n d a n G ü r c ü s t a n R e s p u b l i k a s m m ə r a z i s i h e s a b e d i l m ə l i d i r v ə «b u - r a n ı n ə h a l i s i d ə X V I I ə s r d ə z o r l a m ü s ə l m a n l a ş d ı r ı l m ı ş g ü r c ü l ə r d i r». J o r d a n i y a n m b u y e r l ə r i «q i y a m ç ı ə h a l i d ə n t ə m i z l ə m ə k» p l a n l a r m ı g e n e r a l b ə y ə n d i ( 2 4, s ). M a r t ı n s o n l a r m d a 2 8 m i n l i k q o ş u n l a h ü c u m a k e ç ə n g ü r c ü l ə r e d i l ə c ə k d i. E r m ə n i h ö k u m ə t i b u v ə z i y y ə t l ə k ö n ü l s ü z b a r ı ş m a l ı o l d u. B u n u n l a b e l ə, e r m ə n i l ə r P a r i s S ü l h k o n f r a n s m a b i r - b i r i n i n a r d m c a ş i k a - y ə t g ö n d ə r m ə y ə b a ş l a d ı l a r ( 1 0, v. 3 1 ). X a r i c i i ş l ə r n a z i r i P a r i s k o n f r a n s ı i ş t i r a k ç ı l a r m a ş i k a y ə t i n d ə g ö z y a ş ı t ö k ü r d ü : «Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n m ü v ə q q ə t i * b e l ə o l s a, Q a r s n ü m u n ə s i n d ə ə l i m i z d ə n a l ı n a r a q i n g i l i s h ə r - b i v a l i l i y i n ə v e r i l d i, h ə t t a h i s s ə l ə r i m i z i b u s ə r h ə d i n ö z t ə r ə f ı m i z d ə q a l a n b ö l g ə s i n i n ( V e d i b a s a r ) x a r i c i n d ə s a x l a m a ğ a m ə c b u r e d i l d i k, t ü r k l ə r e y n i o y u n u S ü r m ə l i d ə d ə o y n a m a q ü ç ü n p l a n l ı ş ə k i l d ə h a z ı r l a ş ı r d ı l a r. Q a r a - b a ğ i n g i l i s k o m a n d a s ı a l t m d a b i r A z ə r b a y c a n b a ş v a l i l i y i n ə b a ğ l a n m ı ş - d ı r. A x ı s q a, A x a l k ə l ə k v ə B a t u m g ü r c ü q a r n i z o n l a r m ı s ə r h ə d d ə n k ə n a r a a t a n Q a r s t u r a n l ı l a r ı n h a k i m i y y ə t i a l t m a k e ç d i. V ə b e l ə c ə T r a n s q a f q a z t ü r k ç ü l ü y ü i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ ı d ö v r ü n d ə a l m a n - O s m a n l ı i ş ğ a l ı s ı r a s m - d a o l d u ğ u n d a n d a h a a r t ı q ə l v e r i ş l i ş ə r a i t i n k e f ı n i ç ə k i r. B i z i a ğ r ı d a n v ə i f r a t s ı x m t ı ç ə k d i r ə n d ə b u g e r ç ə k l ə r v ə h ə q i q ə t l ə r d i r» ( 2 0, s ). B u a r a d a C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı ö z ü n ü n v a r l ı ğ ı n ı q o - y e n i d ə n b ö l g ə n i i ş ğ a l e d i b, P o s o f a q ə d ə r ç ı x d ı l a r. L a k i n ö z ü n ü t o p l a y a n r u m a q ü ç ü n g ə r ə k l i i ş l ə r i g ö r m ə k d ə d a v a m e d i r d i. M a r t a y ı n ı n d ə Q a r s h ö k u m ə t i y e r l i ə h a l i n i n k ö m ə y i i l ə g ü r c ü l ə r i a p r e l i n ə v v ə l l ə r i n d ə y e n i d ə n A x ı s q a v ə A x a l k ə l ə k d ə n q o v m a ğ a m ü v ə f f ə q o l d u ( b a x ı n : 1 2, v ; 3, ). B o r ç a l ı m ü h a r i b ə s i q u r t a r a r - q u r t a r m a z e r m ə n i h ö k u m ə t i y e n i d ə n ü z ü n ü c ə n u b a t ə r ə f ç e v i r d i. E r m ə n i s t a m n h ə r b i n a z i r i H a q v e r d i y a n Ş ə r u r ü z ə r i n ə ö n c ə b a ş l a t m ı ş o l d u ğ u h ü c u m u t a m a m l a m a q ü ç ü n D ə - v ə l i d ə h ə r b i h i s s ə l ə r i n t o p l a n m a s ı v ə h ə r ə k ə t ə h a z ı r o l m a s ı h a q q m d a ( b ə z i s ə n ə d l ə r d ə d ə ) C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı ö z i s t i q l a l ı n ı d ü n y a y a b i l d i r m ə k e h t i y a c ı d u y d u. C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s m m p a r l a m e n t i t ə r ə f ı n d ə n q ə b u l e d i l m i ş b ə - y a n n a m ə d ə F e v r a l i n q i l a b m d a n s o n r a Q a f q a z ı n b u b ö l g ə s i n d ə b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r ə s i y a s i q i y m ə t v e r i l i r, Q a r s, B a t u m, A x a l s ı x, A x a l k ə l ə k, Ş ə r u r, N a x ç ı v a n, S ü r m ə l i, İ r ə v a n q ə z a s m m c ə n u b - q ə r b h i s s ə s i n i n ə h a l i s i n i n ö z m ü q ə d d ə r a t ı n ı t ə y i n e t m ə k h ü q u q u n d a n i s t i f a d ə e d i b, ö z d ö v l ə t l ə r i n i ə m r v e r d i. E r m ə n i h i s s ə l ə r i e y n i z a m a n d a q o n ş u k ə n d l ə r ə t e z - t e z r e y d l ə r e d ə r ə k, m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n i d a ğ ı d ı r, ə h a l i n i s o y u r, c ü z i m ü q a v i m ə t ə r a s t g ə l d i k d ə k ə n d l ə r i n ə h a l i s i n i m ə h v e d i r d i l ə r. Y a n v a r ı n d ə i n g i l i s p o l k o v n i k i L a f t o n h ə r b i n ü m a y ə n d ə k i m i N a x ç ı v a n a g ə l d i. P o l k o v n i k b u r a d a e r m ə n i h ü c u m l a r ı n a q a r ş ı m ü d a f ı ə t ə d b i r l ə r i i l ə m ə ş ğ u l o l a n M i l l i Ş u r a ü z v l ə r i i l ə g ö r ü ş d ü. L a f t o n M i l l i Ş u r a n ı q a n e e d ə n b a r ı ş ı q s ə n ə d i h a z ı r l a d ı v ə y a n v a r m d ə e r m ə n i l ə r i d ə, i s t ə m ə s ə l ə r b e l ə, h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r m d a y a n d ı r ı l m a s ı n a r a z ı s a l d ı. D a h a s o n r a N a x ç ı v a n d a i n g i l i s h ə r b i v a l i l i y i ( q u b e r n a t o r l u ğ u n u n ) t ə ş - k i l i v ə e r m ə n i l ə r i n İ r ə v a n m c ə n u b u n d a k ı ə s g ə r l ə r i n i g e r i ç ə k m ə s i t ə k l i f i i l ə i n g i l i s h ə r b i k o m a n d a n l ı ğ ı n a m ü r a c i ə t e t d i. L a f t o n u n t ə k l i f ı m ü s b ə t q a r ş ı l a n d ı v ə g e n e r a l U o l k e r o n u y a n v a r m d a N a x ç ı v a n m h ə r b i v a l i s i t ə y i n e t d i. Y e n i t ə ş k i l e d i l ə n N a x ç ı v a n h ə r b i v a l i l i y i b ü t ü n N a x ç ı v a n b ö l g ə - s i n d ə n ş i m a l - q ə r b ə d o ğ r u t a İ r ə v a n m c ə n u b l a r ı n a q ə d ə r ə r a z i n i ə h a t ə e d i r d i. M ü s ə l m a n - t ü r k ü n s ü r ü n ü n ç o x l u q t ə ş k i l e t d i y i z o n a d a M i l l i Ş u r a y e r l i i d a r ə ç i l i y i ə l i n d ə s a x l a m a l ı, İ r ə v a n m c ə n u b u i l ə e r m ə n i l ə r i n ə k s ə - r i y y ə t t ə ş k i l e t d i y i ə r a z i i s ə m ü l k i e r m ə n i m ə m u r l a r ı t ə r ə f ı n d ə n i d a r ə 224 * Milli Şura öz üzvlərindən naxçıvanlı Bəhram xam Bakıya göndərdi. Bəhram xan özü ilə yerli hökumətin Cənub-Qərbi Azərbaycan adı altında Naxçıvanı Azərbaycan Respublikasma birləşdirmək təklifmi də gətirmişdi. Bəhram xan Azərbaycan hökumətindən buraya vali (general-qubernator) təyin etmək xahişi haqqmda ona verilmiş səlahiyyətlərdən də istifadə etdi. Valinin yanında yerli idarəçilərdən ibarət şura da olmalı idi. Bəhram xan Bakıdan eyni zamanda maliyyə yardımı, zabit və başqa köməklər də xahiş etdi. Onun sözlərinə görə, Naxçıvan bölgəsinin Azərbaycan Respublikasma birləşməsi mövzusunda Tiflisdə ingilislərlə də söhbətlər olmuş, sonuncular bu məsələ haqqında Sülh konfransına məlumat verəcəklərini vəd etmişlər. ( ). Təxminən eyni vaxtda Bakıdan da M.A.Mirbağırovun bişçılığı ilə 11 zabit və polkovnikdən, bir neçə mülki şəxsdən ibarət nümayəndə heyəti Naxçıvana göndərildi. Nümayəndə heyəti Naxçıvanm ehtiyatları üçün bir milyon manat pul gətirmişdi. Nümayəndə heyəti Cəfərqulu xanm başçılıq etdiyi hökumətlə görüşlərdə bu bölgənin problemlərini müzakirə etdi. Naxçıvanm Azərbaycan Respublikasınm qalan hissələri ilə birləşməsi haqqmda yeni sənəd qəbul edildi. Buradakı ingilis valisi ilə görüşdə sonuncu Bakınm buraya hərbi işin təşkili üçün zabitlər göndərməyə haqqıntn olmadığmı bildirib, nümayəndə heyətinə eşitdirdi ki, «bu ərazi hələlik Azərbaycanm tərkib hissəsi deyil və məlum deyil kimə çatacaq; indi burada ingilis general-qubernatorluğudur... Mən sizə qonaq kimi baxıram, necə ki, qonaq kimi gəlmisiniz, elə də qonaq kimi gedə bilərsiniz». 225

114 y a r a t d ı q l a r ı b ə y a n e d i l i r d i *. B ə y a n n a m ə d ə C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı n m b ü t ü n d ö v l ə t l ə r, i l k n ö v b ə d ə y e n i y a r a n m ı ş Q a f q a z r e s p u b l i k a l a r ı i l ə m e h r i b a n q o n ş u l u q m ü n a s i b ə t l ə r i q u r m a q i s t ə y i, o n u n m a r a q l a r ı n a t o - x u n u l m a d ı ğ ı t ə q d i r d ə ü m u m i y y ə t l ə b i t ə r ə f l i y i n i q o r u y u b s a x l a y a c a ğ ı, b u b i r h a d i s ə b a ş v e r m ə y i b. A z s o n r a i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ ı ö z l ə r i n i n h ə q i q i s i m a l a r m ı v ə p l a n l a r m ı a ç d ı l a r. A p r e l i n d ə i n g i l i s ə s g ə r l ə r i g i z l i c ə C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı n m p a r l a m e n t i n i m ü h a s i r ə y ə a l d ı l a r v ə M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i n i h ə b s e d i b, T i f l i s ə, o r a d a n İ s t a n b u l a, o r a d a n d a M a l t a a d a s m a s ü r g ü n ə g ö n d ə r d i l ə r. H ə b s e d i l ə n 1 2 a d a m a r a s ı n d a r e s p u b l i k a d a m i l l i y y ə t i n d ə n, d i n i ə q i d ə s i n d ə n, s o s i a l v ə z i y y ə t i n d ə n a s ı l ı C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı n ı n b a ş ç ı s ı İ b r a h i m C a h a n g i r o ğ l u n - o l m a y a r a q b ü t ü n v ə t ə n d a ş l a r ı n b ə r a b ə r h ü q u q a m a l i k o l m a l a r ı v ə Q a f - q a z m b a ş q a x a l q l a r ı k i m i o n u n d a n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n S ü l h k o n f r a n s ı n a b u r a x ı l m a s ı t ə l ə b i ö z ə k s i n i t a p m ı ş d ı. B ə y a n n a m ə d ə x ü s u s i q e y d l ə e r m ə - n i q a ç q ı n l a r ı n m m ü v ə q q ə t i o l a r a q r e s p u b l i k a ə r a z i s i n ə b u r a x ı l m a s ı n ı n s ə b ə b l ə r i i z a h e d i l i r, q a ç q m e r m ə n i l ə r i n k ə n d l ə r i n ə ( c ə m i 8 8 ) G ü r c ü s t a n v ə E r m ə n i s t a n d a n q a ç q m d ü ş m ü ş m ü s ə l m a n l a r ı n ( t ə k c ə E r m ə n i s t a n d a k ə n d d ə y a ş a y ı r d ı l a r ) y e r l ə ş d i k l ə r i g ö s t ə r i l i r d i ( 1 0, v, a ). 4 0 m i n k v k i l o m e t r l i k b ö y ü k ə r a z i y ə, 1, 7 m i l y o n n ə f ə r ( b u n u n 1, 5 m i l y o n u t ü r k - m ü s ə l m a n i d i ) ə h a l i y ə m a l i k o l a n C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s m m t a l e y i s a n k i t ə m i n e d i l m ə k d ə i d i. N ü m a - y ə n d ə l ə r i k o n f r a n s a b u r a x ı l m a s a b e l ə, r e s p u b l i k a n m r ə h b ə r l ə r i ü m i d l ə - r i n i P a r i s S ü l h k o n f r a n s m a b a ğ l a m ı ş d ı l a r. L a k i n m a r t a y ı n d a n b a ş l a y a - r a q, q a l i b d ö v l ə t l ə r i n, x ü s u s i l ə i n g i l i s l ə r i n b u y e n i d ö v l ə t q u r u m u n a m ü n a s i b ə t i n d ə k ə s k i n d ə y i ş i k l i k y a r a n m a ğ a b a ş l a d ı. B a k ı d a n T i f l i s ə g ə l ə r ə k, İ n g i l t ə r ə n i n Q a f q a z d a k ı h ə r b i q ü v v ə l ə r i - n i n k o m a n d a n l ı ğ m ı ö z ü z ə r i n ə g ö t ü r m ü ş g e n e r a l T o m s o n i l k ə v v ə l N a x ç ı v a n v ə Q a r s d a k ı i n g i l i s h ə r b i v a l i l ə r i n i d ə y i ş d i r d i. Y e n i t ə y i n e d i l - m i ş v a l i l ə r i n q a r ş ı s ı n d a a r t ı q y e n i v ə z i f ə l ə r q o y u l d u. Y e r l i h ə r b i v a l i l ə r i n s ə l a h i y y ə t d a i r ə s i n i n m ə h d u d l a ş d ı r ı l m a s ı h a q q m d a ə m r l ə ğ v e d i l d i. İ n g i - l i s l ə r S ü l h k o n f r a n s m ı n A l i Ş u r a s ı n a m ü r a c i ə t e d ə r ə k, «Q a r s v i l a y ə t i n i n e r m ə n i x r i s t i a n c ü m h u r i y y ə t i n ə v e r i l m ə s i l ü z u m u n u v ə b u t ə h v i l i ş i n i n g e r ç ə k l ə ş d i r i l m ə s i n i t ə m i n e t m ə k m ə q s ə d i l ə b ö l g ə y ə i n g i l i s q ü v v ə l ə r i n i n g ö n d ə r i l ə c ə y i n i» b i l d i r d i l ə r ( 2 0, s ). M a r t a y ı n m s o n u n d a Q a f q a z d a k ı M ü t t ə f ı q q ü v v ə l ə r i n i n b a ş k o m a n d a n ı i n g i l i s g e n e r a l ı M i l n C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı n m l ə ğ v i h a q q m d a q ə r a r v e r d i. A p r e l i n ə v v ə l i n d ə i s ə o, B a t u m d a g e n e r a l T o m s o n l a b u r e s p u b l i k a n m d a ğ ı l m a s ı p l a n m ı m ü z a k i r ə e t d i v ə s o n u n - c u y a l a z ı m o l a n t ə l i m a t l a r ı v e r d i. B u t ə l i m a t l a r a g ö r ə, Q a r s v i l a y ə t i v ə N a x ç ı v a n b ö l g ə s i e r m ə n i l ə r ə, B o r ç a l ı h ə r b i v a l i l i y i l ə ğ v e d i l ə r ə k g ü r c ü - l ə r ə, y a d a e r m ə n i l ə r ə v e r i l ə c ə k d i ( 2 0, s ). Ç ə k i l ə n p l a n a u y ğ u n o l a r a q i n g i l i s l ə r Q a r s a x e y l i ə s g ə r t o p l a d ı - d a n b a ş q a b i r n e ç ə n a z i r, p a r l a m e n t ü z v ü v ə b a ş q a d ö v l ə t x a d i m l ə r i d ə v a r i d i ( 2 0, s ). C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı h ö k u m ə t i n i n ü z v l ə r i n i n t u t u l - m a s ı v ə b u d ö v l ə t l ə r i n l ə ğ v i n ə m ü n a s i b ə t, t ə b i i k i, e y n i d e y i l d i. Ə n ç o x m ə m n u n q a l a n e r m ə n i l ə r i d i : i n g i l i s l ə r Q a r s v i l a y ə t i n i e r m ə n i l ə r ə b a ğ ı ş - l a m ı ş d ı l a r, x e y l i ə v v ə l v a l i t ə y i n e d i l m i ş K o r q a n o v a p r e l i n s o n u n d a i k i m i n l i k ə s g ə r l ə Q a r s a d a x i l o l d u, h ə r b i ç i l ə r d ə n s o n r a 5 0 m i n d ə n a r t ı q e r m ə n i q a ç q m ı Q a r s a d o l u ş d u, Q a r s m y e r l i t ü r k - m ü s ə l m a n ə h a l i s i ü ç ü n y e n i d ə n q a r a g ü n l ə r b a ş l a d ı *. G ü r c ü l ə r d ə r a z ı q a l m ı ş d ı l a r. A x ı s q a v ə A x a l k ə l ə k d ə b i r n e ç ə d ə f ə g ü r c ü l ə r i a ğ ı r m ə ğ l u b i y y ə t ə u ğ r a d a n v ə b u b ö l g ə n i ö z n ə z a r ə t i a l t ı n d a s a x l a y a b i l m i ş C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı d a ğ ı d ı l m ı ş d ı, g ü r c ü l ə r ə A x ı s q a d a n b a ş l a y a r a q Ə r d a h a n ı n ş i m a l ı n a q ə d ə r ə r a z i n i i ş ğ a l e t m ə y ə i c a z ə v e r i l m i ş d i, g ü r c ü l ə r t ü r k l ə r ə e t d i k l ə r i z ü l m d ə e r m ə n i l ə r d ə n g e r i q a l m a d ı l a r. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ m ı n «C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s m ı n l ə ğ v i s a h ə s i n d ə k i h ə r ə k ə t l ə r i n ə q ə t i e t i r a - 7i m b i l d i r i b, e t i b a r ı u t a n d ı r ı c ı ş ə k i l d ə p o z d u ğ u ü ç ü n İ n g i l t ə r ə n i q m a d ı» ( 1 1, v. 1 5 ). E r m ə n i l ə r ş i m a l d a Q a r s, S a n q a m ı ş, K a ğ ı z m a n k ı m ı y e r l ə r ı ı ş g a l e t d i k d ə n s o n r a N a x ç ı v a n t ə r ə f ə ü z t u t d u l a r. İ n g i l i s l ə r e r m ə n i l ə r i h ə r v a - s i t ə i l ə h i m a y ə e d i r d i l ə r. G e n e r a l D r o v ə i n g i l i s g e n e r a l ı D e v i n i n b i r g ə i m z a l a d ı q l a r ı 3 m a y c u i l t a r i x l i b ə y a n n a m ə d ə m ü h a r i b ə n i n a r t ı q b i t d i y i, «M ü t t ə f ı q d ö v l ə t l ə r i n v ə e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n q ə r a r m a g ö r ə, D r o n u n h i s s ə l ə r i n i n x a l q m a s a y i ş v ə h ü z u r u n u t ə m i n a t a l t ı n a a l m a q ü ç ü n N a x ç ı v a n ü z ə r i n ə i r ə l i l ə y ə c ə y i, m ü q a v i m ə t g ö s t ə r ə n k ə n d l ə r i n q a - n u n d a n k ə n a r e l a n e d i l ə c ə k l ə r i, a t ə ş v ə d ə m i r l ə ə z i l ə c ə k l ə r i» b i l d i r i l i r d i. 6 m i n l i k e r m ə n i o r d u s u m ü q a v i m ə t i q ı r a r a q, m a y ı n d ə N a x ç ı v a n a ç a t d ı. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n e t i r a z m a b a x m a y a r a q, i n g i l i s l ə r N a x ç ı - v a n ı d a e r m ə n i l ə r ə t ə s l i m e d ə r ə k b u r a d a k ı i n g i l i s h ə r b i v a l i l i y i n i l ə ğ v e t d i l ə r. E r m ə n i l ə r d ə s i l a h t o p l a m a q b ə h a n ə s i i l ə q ə t l i a m l a r a b a ş l a d ı l a r ( 1 4, s ; 2 0, s ). l a r, d i g ə r t ə r ə f d ə n Q a r s h ö k u m ə t i n i i n a n d ı r m a ğ a ç a l ı ş d ı l a r k i, f ö v q ə l a d ə * Türkiyəli tarixçi Ə.Ə.Göydəmirin verdiyi mətn həcm və məzmun baxımmdan bizim istifadə etdiyimiz bəyənnamədən fərqlidir (20, s ). 226 * Bu vəziyyət Anadoluda Milli Mücadilə Hərəkatının başlanmasma qədər davam etdi. Kazım Qarabəkir paşanm komandanlığı altında türk ordusu 1920-ci ilin oktyabrın 30- da Qarsı azad etdi. 227

115 E r m ə n i l ə r i n v ə i n g i l i s l ə r i n c ə h d l ə r i n ə b a x m a y a r a q, o n l a r N a x ç ı - v a n b ö l g ə s i n i t a m n ə z a r ə t l ə r i a l t ı n a a l a b i l m ə d i l ə r c u i l i n y a y m d a o n l a r y a l n ı z N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n ə v ə N a x ç ı v a n - İ r ə v a n d ə m i r y o l x ə t t i n i n ə t r a f l a r m a h a k i m o l a b i l d i l ə r. İ n g i l i s n ü m a y ə n d ə s i v ə e r m ə n i v a l i s i ş ə - h ə r d ə d e y i l, o n d a n ü ç k i l o m e t a r a l ı d a k ı h ə r b i d ü ş ə r g ə d ə y e r l ə ş m i ş d i l ə r. Y e r l ə r d ə h a k i m i y y ə t M i l l i Ş u r a n ı n ə l i n d ə i d i. İ y u l u n ə w ə l l ə r i n d ə i n g i l i s q ü v v ə l ə r i N a x ç ı v a n ı t ə r k e t d i l ə r. M i l l i Ş u r a ə l v e r i ş l i v ə z i y y ə t d ə n i s t i f a d ə e d i b, e r m ə n i n i z a m i h i s s ə l ə r i n i ə z d i, N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r q ə z a l a r ı n m, d e m ə k o l a r k i, b ü t ü n ə r a z i l ə r i n i t u t a r a q, b u r a d a ö z ş ə r i k s i z n ü f u z u n u b ə r p a e t d i ( 1 8, s ). İ n g i l i s h ə r b i q ü v v ə l ə r i n i n Q a f q a z ı t ə r k e t m ə s i n d ə n s o n r a Q a f q a z - d a s ö z ü k e ç ə n x a r i c i q ü v v ə o l a n A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i N a x ç ı v a n v ə b ö l g ə s i m ə s ə l ə s i n i y e n i d ə n «h ə l l e t m ə y ə» c ə h d g ö s t ə r d i l ə r. A v q u s t a y ı n d a M ü t t ə f ı q l ə r i n a l i k o m i s s a r ı H a s k e l s ə r h ə d m ə s ə l ə l ə r i i l ə b a ğ l ı ö z t ə k l i f l ə r i n i v e r d i. N a z i r l ə r Ş u r a s ı n ı n s ə d r i N. Y u s i f b ə y l i b u t ə k l i f l ə r i m ü - z a k i r ə e t m ə k ü ç ü n T i f l i s ə g e t d i. L a k i n s ə r h ə d m ə s ə l ə s i i l ə b a ğ l ı m ü z a - k i r ə l ə r b i r n ə t i c ə v e r m ə d i. O n d a p o l k o v n i k H a s k e l i k i n c i l a y i h ə i l ə B a - k ı y a g ə l d i. B u l a y i h ə y ə g ö r ə, Q a r a b a ğ v ə Z ə n g ə z u r A z ə r b a y c a n ı n a y r ı l - m a z t ə r k i b h i s s ə s i h e s a b e d i l i r, k e ç m i ş Ş ə r u r v ə D ə r ə l ə y ə z d ə ə l a h i d d ə n e y t r a l z o n a y a r a n m a l ı i d i. B u z o n a A m e r i k a q u b e r n a t o r u v a s i t ə s i l ə i d a r ə e d i l m ə l i i d i. E r m ə n i h ö k u m ə t i l a p ə v v ə l d ə n b u l a y i h ə n i r ə d d e t d i. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i d ə N a x ç ı v a n d a n h e ç c ü r ə l ç ə k m ə y ə c ə y i n i q ə t i ş ə k i l d ə b i l d i r d i. P a r i s ə y o l a d ü ş m ə y ə h a z ı r l a ş a n v ə S ü l h k o n f r a n s ı n a i ş i n i n n ə t i c ə s i h a q q m d a n ə s ə b i r s ə n ə d a p a r m a q i s t ə y i ü z ə r i n d ə i s r a r e d ə n H a s k e l ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i u z u n m ü z a k i r ə l ə r d ə n s o n r a N a x ç ı - v a n d a n e y t r a l z o n a n m y a r a n m a s ı n a m a n e o l m a y a c a ğ ı t ə ə h h ü d ü n ü v e r d i ( 6, v. 1 5, 1 7, 1 8 ). P a r i s S ü l h k o n f r a n s m m q ə r a r m a d ə k N a x ç ı v a n d a m ü v ə q q ə t i n e y t r a l z o n a y a r a t m a q b a r ə d ə A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n l a y i h ə s i f o r - m a l a k t o l a r a q q a l d ı. N a x ç ı v a n d a A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r u v ə o n u n m ə h d u d s a y d a a p a r a t ı o l m a s m a b a x m a y a r a q, b u b ö l g ə n i n i d a r ə s i B a k ı d a n g ö n d ə r i l ə n v a l i, x ü s u s ə n b i r n e ç ə i l N a x ç ı v a n c a m a a t m m f ı z i k i v a r l ı ğ m m q o r u n m a s ı n d a b ö y ü k r o l u o l m u ş M i l l i Ş u r a n ı n ə l i n d ə i d i. A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i y e r l i h ö k u m ə t i n y a n m d a m ü ş a v i r r o l u o y n a - y ı r d ı l a r ( 1 8, s ). N a x ç ı v a n d a y a r a n m ı ş v ə z i y y ə t e r m ə n i l ə r i, q i s m ə n d ə A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i n i q a n e e t m i r d i c u i l i n s o n l a r ı n d a b i r n e ç ə d ə f ə r e y d e d i b, g e r i ç ə k i l m ə y ə m ə c b u r o l a n d a n s o n r a e r m ə n i l ə r c i d d i ş ə k i l d ə g e n i ş h ü c u m a h a z ı r l a ş m a ğ a b a ş l a d ı l a r. E r m ə n i l ə r i n p l a n l a r ı n d a n x ə b ə r d a r o l a n y e r l i M i l l i Ş u r a v ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i m ü d a f ı ə t ə d b i r l ə r i n i g e - n i ş l ə n d i r d i c u i l i n m a y ı n d a n e t i b a r ə n c i o r d u k o r p u s u n u n b a ş m a g ə t i r i l ə n K a z ı m Q a r a b ə k i r p a ş a N a x ç ı v a n ı n m ü d a f ı ə s i n i n t ə ş k i l i s a - h ə s i n d ə ə l i n d ə n g ə l ə n i ə s i r g ə m ə d i, b u r a y a z a b i t v ə s i l a h g ö n d ə r d i c i i l i n y a z ı n d a b a ş l a y a n e r m ə n i o r d u s u n u n h ü c u m u q ə t i y y ə t l ə d ə f e d i l d i v ə e r m ə n i l ə r İ r ə v a n m c ə n u b u n a q ə d ə r g e r i o t u r d u l d u l a r ( 1 8, s ). İ n g i l i s l ə r i n c ə h d l ə r i i l ə y o x e d i l m i ş C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b - l i k a s m ı n d i g ə r h i s s ə s i - B a t u m v ə ə t r a f ı n d a p r o s e s l ə r b a ş q a i s t i q a m ə t d ə g e t d i. İ n g i l i s l ə r b u ş ə h ə r i n s t r a t e j i ə h ə m i y y ə t i n i n ə z ə r ə a l a r a q, o n u n i d a r ə e d i l m ə s i i l ə c i d d i m ə ş ğ u l o l u r, b u ş ə h ə r ə i d d i a l a r a ə h ə m i y y ə t v e r - m i r d i l ə r. A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n m B a t u m d a k ı b a ş k o n s u l l u ğ u n u n m ə l u m a t l a r ı n a g ö r ə, b u ş ə h ə r i n i d a r ə e d i l m ə s i n d ə ə n y a x m m ü t t ə f ı q o l a - r a q d e n i k i n ç i r u s l a r s e ç i l d i l ə r. Y e r l i a c a r ə h a l i s i n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n c ə h d - l ə r i n ə b a x m a y a r a q, B a t u m u n i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r u K u k k - K o l l i s o n l a r ı y a x ı n a b u r a x m ı r d ı ( 1 5, v. 4 ; 1 0, v. l, 4, 8, 2 3, 4 1 ). A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i B a t u m u n C ə n u b i Q a f q a z ü ç ü n b ö y ü k s t r a t e j i v ə i q t i s a d i - t i c a r ə t ə h ə m i y y ə t i n i n ə z ə r ə a l ı b, c i i l i n ə v ə l l ə - r i n d ə b u ş ə h ə r i n s t a t u s u m ə s ə l ə s i n i q a l d ı r d ı. M ü t t ə f ı q d ö v l ə t l ə r ə ü n v a n - l a n m ı ş m e m o r a n d u m d a A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i B a t u m ş ə h ə r i n ə b e y n ə l - x a l q s t a t u s v e r i l m ə s i n i t ə k l i f e t d i. «A z ə r b a y c a n» ( r u s c a ) q ə z e t i n i n m ü x - b i r i i l ə s ö h b ə t i n d ə b a ş n a z i r F ə t ə l i x a n X o y s k i g ö s t ə r i r d i k i, «b u ş ə h ə r A z ə r b a y c a n m Q ə r b i A v r o p a y a a ç ı l a n y e g a n ə p ə n c ə r ə s i v ə n e f t k ə m ə r i - n i n s o n m ə n t ə q ə s i d i r», o n a g ö r ə d ə «Z a q a f q a z i y a n ı n ü ç r e s p u b l i k a s ı a r a s m d a b a ğ l a n a c a q s a z i ş v a s i t ə s i i l ə h e ç b i r ş ə r a i t d ə b u l i m a n ı n Z a q a f - q a z i y a x a l q l a r m m ü z ü n ə b a ğ l a n m a y a c a ğ ı, e l ə c ə d ə o n d a n i s t i f a d ə ü ç ü n m ə h d u d l a ş d ı r ı c ı, y a s ı x ı ş d ı r ı c ı ş ə r t l ə r q o y u l m a y a c a ğ ı h a q q m d a m ö h k ə m t ə m i n a t v e r i l m ə l i d i r». B a ş n a z i r i n f i k r i n c ə, «B a t u m i q t i s a d i ( m ə s ə l ə n, «g ö m r ü k m ü h a r i b ə s i» d e y i l ə n v a x t l a r d a ), y a s i y a s i x a r a k t e r l i h ə r h a n s ı m ü b a h i s ə b a ş v e r d i k d ə G ü r c ü s t a n m ə l i n d ə ö z q o ş u n l a r ı n a i q t i s a d i t ə z y i q o b y e k t i v ə v a s i t ə s i o l m a m a l ı d ı r» ( 1 7, v ). İ l k ə v v ə l l ə r e r m ə n i h ö k u m ə t i B a t u m m ə s ə l ə s i n d ə A z ə r b a y c a n m m ö v q e y i n i m ü d a f ı ə e d i r, b u m ə s ə l ə d ə A z ə r b a y c a n - G ü r c ü s t a n m ü n a s i - b ə t l ə r i n d ə s o y u q l u ğ u n y a r a n d ı ğ ı n ı g ö r d ü k d ə, e r m ə n i d i p l o m a t i y a s ı m ö v q e y i n i d ə y i ş i b, i k i ö l k ə a r a s m d a m ü n a s i b ə t l ə r i p o z m a q x ə t t i g ö t ü r - d ü. A z ə r b a y c a n m T i f l i s d ə k i a t t a ş e s i n i n 6 m a r t c i i l t a r i x l i m ə - l u m a t m a g ö r ə, i k i ö l k ə n i n a r a s m ı v u r m a q s a h ə s i n d ə e r m ə n i l ə r «b ö y ü k m ü v ə f f ə q i y y ə t l ə r ə n a i l o l u b l a r v ə o l u r l a r» ; B a t u m m ə s ə l ə s i k ə s k i n l ə ş - d i y i n ə, E r m ə n i s t a n l a b i z i m m ü n a s i b ə t l ə r i m i z t ə h l ü k ə l i x a r a k t e r a l d ı ğ ı n a g ö r ə, b i z G ü r c ü s t a n m E r m ə n i s t a n l a g e r ç ə k y a x m l a ş m a s m m ş a h i d i o l u r u q. G ü r c ü h ö k u m ə t i n i n B a t u m ş ə h ə r i n ə b e y n ə l x a l q s t a t u s v e r i l m ə s i m ə s ə l ə s i n ə q ə t i e t i r a z l a r m a v ə q ı c ı q l a n m a s ı n a b a x m a y a r a q, S a n R e m o k o n f r a n s ı c i i l i n a p r e l i n d ə M i l l ə t l ə r L i q a s ı n ı n h i m a y ə s i a l t m d a 229

116 k i ç i k ə r a z i d ə n i b a r ə t P o r t o - F r a n k o - B a t u m u n y a r a d ı l m a s ı h a q q ı n d a q ə r a r q ə b u l e t d i. B a t u m u n b e y n ə l x a l q s t a t u s u n a F r a n s a, İ t a l i y a v ə İ n g i l - t ə r ə t ə m i n a t ç ı d ö v l ə t o l m a l ı v ə b u r a y a h ə r ə s i b i r p i y a d a b a t a l y o n u g ö n - d ə r m ə l i i d i ( 1 5, v. 1 5 ; 1 6, v. l ) *. B e l ə l i k l ə, m ö v c u d ş ə r a i t d ə A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı ö z q a r ş ı s ı n a q o y d u ğ u s t r a t e j i m ə q s ə d ə Q a r a d ə n i z ə ç ı x ı ş y o l u ə l d ə e t m ə y ə n a i l o l a b i l m ə d i. L a k i n b i l a v a s i t ə o n u n t ə ş ə b b ü s ü i l ə B a t u m a b e y n ə l x a l q s t a t u s v e r i l m ə s i, y ə n i A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n ı n i q t i s a d i t ə h l ü k ə s i z l i y i n ə c a v a b v e r ə b i l ə c ə k a m i l i n g e r ç ə k l ə ş m ə s i ü ç ü n ş ə r a i t y a r a n d ı. G ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s m m v a r l ı ğ ı m q o r u m a q, b u r a d a k ı y e r l i t ü r k - m ü s ə l m a n ə h a l i n i n ( x e y l i h i s s ə s i a z ə r b a y c a n l ı l a r i d i ) t ə h l ü k ə s i z l i y i n i t ə m i n e t m ə k k ə s k i n p r o b l e m k i m i q a l m a q l a y a n a ş ı, G ə n u b i Q a f q a z d a 1 8. M ə d ə t o v Q. N a x ç ı v a n d a S o v e t h a k i m i y y ə t i n i n q ə l ə b ə s i v ə N a x - ç ı v a n M S S R - i n t ə ş k i l i. B., G ö k d e m i r A. E. A r a s t ü r k h ö k u m e t i. - B e ş i n c i m i l l e t l e r a r a s ı T ü r k o l o j i K o n q r e s i, c. l, İ s t., G ö k d e m i r A. E. C e n u b i - Q a r b i K a f k a s h ö k u m e t i. A n k., K a r s M i l l i - İ s l a m Ş u r a s ı v e C e n u b i - Q a r b i K a f k a s h ö k u m e t i m u - v a k k a t i m i l l i y e s i. B e l q e l e r, f o t o q r a f l a r. H a z ı r l a y a n C. A r s l a n - o ğ l u, A n k a r a, K ı r z ı o ğ l u F. M i l l i M ü c a d i l e d e K a r s, c. 1, İ s t., K u r a t A. N. T ü r k i y e v e R u s i y a. A n k., «^em 0K path H eck 0e» npabhtejibctbo Tpy3HH h ahrnjihckoe KOMaHaoBaHHe. - «K p a c H b i i ı apxh B», t. 6 ( 2 5 ), M., y a r a n m ı ş y e n i d ö v l ə t l ə r a r a s ı n d a q u r u l a n m ü n a s i b ə t l ə r d ə m ə n f ı a m i l r o l u o y n a d ı. N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n i n e r m ə n i i ş ğ a l ı a l t ı n d a q a l m a m a s m ı n ə s a s s ə b ə b i i s ə y e r l i ə h a l i n i n f ə d a k a r l ı ğ ı v ə A n a d o l u t ü r k ü n ü n o n a y a r d ı m ı o l d u. N. Nəsibzadə. Azərbaycamn xarici siyasəti ( ). Bakı, 1996, s Ə D Ə B İ Y Y A T 1. ^ O K y M e H T b i B H e m H e n h o j i h t h k h C C C P, t. 1, M., , Z ^ O K y M e H T b i h M a T e p n a j i b i n o B H e u i H e f i n o j i H T H K e 3 a K a B K a 3 w ı h T p y 3 H H. T h (})j i h c, «A 3 e p 6 a H A > K a H» q ə z e t i. 4. A R D A, f. 2 8, s i y. 1, i ş A R D A, f , s i y. 1 0, i ş A R D A, f , s i y. 1 0, i ş A R D A, f , s i y. 1 0, i ş A R D A, f , s i y. 1, i ş A R D A, f , s i y. 1, i ş A R D A, f , s i y. 1, i ş A R D A, f , s i y. 1, i ş A R D A, f , s i y. 1, i ş A R D A, f , s i y. 1, i ş A R D A, f , s i y. 1, i ş A R D A, f , s i y. 1, i ş A R D A, f , s i y. 1, i ş A R D A, f , s i y. 1, i ş * 1920-ci ilin aprelindən başlayaraq, Cənubi Qafqazda beynəlxalq vəziyyətin kökündən dəyişməsi. Müttəfıqlərin hərbi qüvvələrinin Batumdan çıxması və Batumun sovetləşməsindən sonra ona beynəlxalq status vermək məsələsi gündəlikdən çıxarıldı

117 ABŞ-ın QAFQAZA MARAĞININ GÜCLƏNMƏSt VƏ AZƏRBAYCAN A B Ş m a n d a t m a r a z ı l ı q v e r m i ş d i l ə r. 1 A z s o n r a, i y u n a y ı n m a x ı r l a r m d a P a r i s d ə k i A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i b u m ə s ə l ə n i D ö r d l ə r Ş u r a s m m i c l a - s ı n a ç ı x a r ı r d ı l a r. B i r i n c i d ü n y a m ü h a r i b ə s i n d ə n s o n r a A B Ş q ü d r ə t l i d ö v l ə t k i m i t a r i x s ə h n ə s i n ə ç ı x m ı ş d ı. D ö y ü ş ə n t ə r ə f l ə r i n h ə r b i s i f a r i ş i B i r l ə ş m i ş Ş t a t - l a r ı s ö z ü n t a m m ə n a s m d a d ü n y a n m i q t i s a d i v ə m a l i y y ə m ə r k ə z i n ə ç e - v i r m i ş d i c i i l d ə A m e r i k a n m h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r a d a x i l o l m a s ı o n u n s i y a s i n ü f u z u n u a r t ı r m ı ş, q a l i b A n t a n t a n ı n ü z v ü k i m i d ü n y a n ı n t a l e y i - n i n m ü ə y y ə n e d i l m ə s i n d ə r o l u n u g ü c l ə n d i r m i ş d i. B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r m ü - h a r i b ə d ə n s o n r a k ı d ü n y a d ü z ə n i n i n q u r u l m a s m d a h ə l l e d i c i d ö v l ə t s t a t u - s u q a z a n m ı ş, o n u n s ü l h ü n m e m a r ı k i m i m ə ş h u r l a ş a n p r e z i d e n t i V u d r o V i l s o n e y n i z a m a n d a k i ç i k x a l q l a r m d o s t u k i m i t a n m m a ğ a b a ş l a m ı ş d ı. A B Ş P a r i s S ü l h k o n f r a n s m a h ə l ə c i i l i n y a n v a r a y m d a e l a n e d i l ə n V i l s o n u n 1 4 m a d d ə s i i l ə g ə l m i ş d i. P r e z i d e n t V i l s o n t ə r ə f ı n d ə n s i s t e m l ə ş d i r i l m i ş b u s ü l h p r i n s i p l ə r i B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r m b ö y ü k d ü n y a y a v ə b ö y ü k s i y a s ə t ə g ə l i ş i n i n ç ı x ı ş n ö q t ə s i n i t ə ş k i l e d i r d i. V. V i l s o n u n t ə q - d i m e t d i y i s ü l h m a d d ə l ə r i g ü c ə d e y i l, p r i n s i p l ə r ə, q a l i b l ə r ü ç ü n d ə m ə ğ - l u b l a r ü ç ü n d ə m a r a q l a r a d e y i l, h ü q u q a ə s a s l a n m a l ı i d i. 1 R u s i y a i m p e r i y a s ı n ı n d a ğ ı l m a s ı v ə o n u n h ü d u d l a r ı n d a y a r a n a n y e n i d ö v l ə t b r i n t a m n m a s ı m ə s ə l ə s i V i l s o n p r i n s i p l ə r i n d ə y e r a l m a s a d a, S ü l h k o n f r a n s ı b a ş l a d ı q d a n s o n r a Q a f q a z r e g i o n u s t r a t e j i b a x ı m d a n A m e r i k a s i y a s ə t i ü ç ü n c ə l b e d i c i g ö r ü n m ə y ə b a ş l a d ı. O n a g ö r ə d ə A v r o p a d ö v l ə t l ə r i i l ə y a n a ş ı, Q a f q a z m a n d a t m a n a m i z ə d l ə r d ə n b i r i d ə A B Ş i d i. B ö y ü k B r i t a - n i y a, F r a n s a v ə İ t a l i y a d a n f ə r q l i o l a r a q, A m e r i k a Q a r a d ə n i z b o ğ a z l a r ı, İ s t a n b u l v ə b ü t ö v l ü k d ə, Q a f q a z m a n d a t ı n ı q ə b u l e t m ə k d ə m a r a q l ı i d i. Ə v v ə l l ə r g ö s t ə r i l d i y i k i m i, D ö r d l ə r Ş u r a s ı h ə l ə m a y a y m d a b o ğ a z l a r v ə E r m ə n i s t a n ü z ə r i n d ə m a n d a t ı A B Ş - a t ə k l i f e t m i ş d i. A B Ş p r e z i d e n t i V. V i l s o n l a, A m e r i k a n m P a r i s S ü l h k o n f r a n s m d a k ı n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə, d ö v l ə t k a t i b i n i n m ü a v i n i F. P o l k l a v ə u z u n m ü d d ə t Y a x m Ş ə r q d ə i ş l ə m i ş H. M o r q e n t a u i l ə d a n ı ş ı q l a r d a n a y d m o l m u ş d u r k i, r e s p u b l i k a n m d a x i l i i ş l ə r i n ə m ü d a x i l ə e t m ə y ə c ə y i, V i l s o n u n «o n d ö r d m a d d ə s i n ə» ə m ə l e d ə c ə y i v ə ə v ə z i n d ə a y r ı b i r ş e y u m m a y a c a ğ ı t ə q d i r d ə, A z ə r b a y c a n n ü - m a y ə n d ə l ə r i A m e r i k a h i m a y ə ç i l i y i n ə r a z ı i d i l ə r. 2 A m e r i k a l ı l a r b e l ə b i r s ö h b ə t i g ü r c ü n ü m a y ə n d ə b r i i l ə d ə e t m i ş d i l ə r. İ y u n a y m ı n d ə N. Ç x e i d z e b a ş d a o l m a q l a, G ü r c ü s t a n n ü m a y ə n d ə l ə r i p r e z i d e n t V i l s o - n u n m ü ş a v i r i p o l k o v n i k E. H a u z l a g ö r ü ş m ü ş v ə G ü r c ü s t a n ü z ə r i n d ə D ö r d l ə r Ş u r a s ı n m 2 8 i y u n i c l a s m d a A B Ş n ü m a y ə n d ə l ə r i, s o n r a - l a r B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r ı n p r e z i d e n t i o l m u ş H e r b e r t H u v e r v ə A B Ş - m T ü r k i y ə d ə k e ç m i ş s ə f i r i H e n r i M o r q e n t a u t ə k l i f e t d i l ə r k i, A m e r i k a n m E r m ə n i s t a n d a g e n i ş s ə l a h i y y ə t i o l a n A l i k o m i s s a r l ı ğ ı n a ə n y a x ş ı n a m i z ə d g e n e r a l C e y m s H a r b o r d d u r. 2 Ə g ə r C. H a r b o r d h ə r h a n s ı s ə b ə b d ə n b u v ə z i f ə n i ö z ü z ə r i n ə g ö t ü r m ə s ə, o n d a p o l k o v n i k V. H. H a s k e l i n ü z ə r i n d ə d a y a n m a q l a z ı m d ı r. 3 İ y u n a y ı n m d ə n i y u l a y ı n ı n 4 - n ə q ə d ə r A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i p r e z i d e n t V i l s o n l a m ə s l ə h ə t l ə ş m ə b r k e ç i r i b, d ə f ə l ə r l ə b u m ə s ə l ə n i m ü z a k i r ə e t d i l ə r. İ y u l a y ı n m 2 - d ə d ö v l ə t k a t i b i R. L a n s i n q i n, V e r s a l d a k ı A B Ş n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n ü z v l ə r i U a y t m, B l i s s i n v ə H u v e - r i n i ş t i r a k ı i l ə k e ç i r i l ə n i c l a s d a A B Ş n ü m a y ə n d ə l ə r i ö z t ə k l i f l ə r i n i k o n - k r e t l ə ş d i r d i l ə r v ə E r m ə n i s t a n d a A l i K o m i s s a r k i m i p o l k o v n i k V. N. H a s - k e l i n ü z ə r i n d ə d a y a n d ı l a r. P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n d a A m e r i k a n ü m a y ə n - d ə l i y i n i n K i ç i k A s i y a v ə Q a f q a z ü z r ə m ə s l ə h ə t ç i s i V. B u k l e r ə t a p ş ı r ı l d ı k i, H. H u v e r i n m e m o r a n d u m u ə s a s ı n d a i y u l a y ı n m 5 - d ə k e ç i r i l ə c ə k O n l a r Ş u r a s ı n m i c l a s m a t ə q d i m a t h a z ı r l a s m. İ y u l u n 5 - d ə O n l a r Ş u r a s ı n ı n i c l a s ı A m e r i k a t ə q d i m a t ı ə s a s m d a p o l k o v n i k V. H a s k e l i E r m ə n i s t a n a A l i K o m i s s a r t ə y i n e t d i. O n l a r Ş u r a s m m q ə r a r ı n d a g ö s t ə r i l i r d i k i, p o l k o v - n i k H a s k e l B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r, İ n g i l t ə r ə, F r a n s a v ə İ t a l i y a h ö k u m ə t l ə r i a d ı n d a n E r m ə n i s t a n a A l i K o m i s s a r t ə y i n e d i l i r, e y n i z a m a n d a o, E r - m ə n i s t a n a y a r d ı m g ö s t ə r i l m ə s i i l ə b a ğ l ı b ü t ü n t ə d b i r l ə r ə c a v a b d e h d i r. A B Ş, İ n g i l t ə r ə, F r a n s a v ə İ t a l i y a h ö k u m ə t l ə r i n i n A z ə r b a y c a n d a, G ü r - c ü s t a n d a, E r m ə n i s t a n d a v ə İ s t a n b u l d a b ü t ü n n ü m a y ə n d ə l ə r i t ə c i l i ş ə k i l - d ə p o l k o v n i k H a s k e l l ə ə m ə k d a ş l ı ğ a g i r m ə l i v ə o n a y a r d ı m g ö s t ə r m ə l i i d i l ə r. 4 E l ə h ə m i n i c l a s d a q ə r a r q ə b u l e d i l d i k i, r e p a t r i a s i y a, ü m u m i h ə r - b i v ə i q t i s a d i m ə s ə l ə l ə r ü z r ə h e s a b a t h a z ı r l a m a q m ə q s ə d i l ə g e n e r a l H a r b o r d İ r ə v a n a y o l a d ü ş m ə l i d i r. Q ə b u l e d i l m i ş b u q ə r a r l a r h a q q ı n d a R o b e r t L a n s i n q e l ə h ə m i n g ü n t e l e q r a f l a V a ş i n q t o n a m ə l u m a t v e r d i. O y a z ı r d ı k i, V. H a s k e l Q a f q a z d a D ö v l ə t d e p a r t a m e n t i n i n n ü m a y ə n d ə s i k i m i h ə r ə k ə t e d ə c ə k d i r, a d a m l a r t o p l a m a q d a o n a k ö m ə k e t m ə k l a - z ı m d ı r, o n u n f ə a l i y y ə t i Y a x ı n Ş ə r q ə A m e r i k a Y a r d ı m K o m i t ə s i t ə r ə f ı n - d ə n m a l i y y ə l ə ş d i r i l ə c ə k d i r. B u k o m i t ə y ə E r m ə n i s t a n ü z ə r i n d ə A m e r i k a m a n d a t ı b a r ə d ə m e m o r a n d u m l a ç ı x ı ş e d ə n H. H u v e ^ b a ^ ı l ı q e d i r d i. O n a 1 FeHpH KnccHHH>Kep. ^nnomatha. MocKBa, 1997, c Daha geniş məlumat üçün bax: Jamil Hassanov. Azerbaijani-American Relations from : A page in Their History. //Caspian Crossroads, vol.2, lssue 1, Spring- Sumer 1996, p A B aji0b. He3aBHCHM0CTb Fpy-iHH b M eacn yh ap o ah o n nojihthke, c r.ra M Ö a u jh ^ rse. H 3 h c t o p h h h O ji h th k h CIIIA b OTHomeHHH r p y shh, c B.H.AnaMHH. H3 HCTOpHH ahrjihckoh HHTCpBCHUHH B fpv İH H. C Papers Relatinq to the Foreign Relations o f the United States. The Paris Peace Conference. Washington? 1947? vol. VII, p

118 g ö r ə V. H a s k e l e y n i z a m a n d a «Y a x m Ş ə r q ə A m e r i k a Y a r d ı m K o - m i t ə s i n i n» Q a f q a z ü z r ə s ə d r i t ə y i n e d i l d i k i, h ə m i n k o m i t ə n i n B a k ı d a v ə Ş u ş a d a d a b ö l m ə l ə r i a ç ı l m a l ı i d i. L a k i n b u r a d a m ə q s ə d e r m ə n i s i l a h l ı d ə s t ə l ə r i n i n v ə h ş i l i k l ə r i n ə t i c ə s i n d ə ö z y u r d u n d a n d i d ə r g i n d ü ş m ü ş a z ə r b a y c a n l ı l a r a k ö m ə k l i k g ö s t ə r m ə k d e y i l, q e y d e d i l ə n ş ə h ə r l ə r d ə e r m ə n i ə h a l i s i n i h i m a y ə e t m ə k i d i. «Y a x m Ş ə r q ə A m e r i k a Y a r d ı m ı K o m i t ə s i» n i n b a ş d i r e k t o r u H. H u v e r i y u l a y m m d a x ü s u s i m ə k t u b l a S ü l h k o n f r a n s ı n m r ə h b ə r l i - y i n ə G ü r c ü s t a n ü z ə r i n d ə n E r m ə n i s t a n a ə r z a q y a r d ı m ı d a ş m m a s m ı n ç ə t i n l i y i h a q q ı n d a m ə l u m a t v e r m i ş d i. O y a z ı r d ı : «Y a r d ı m k o m i t ə s i m ü t - t ə f ı q l ə r i n m ü x t ə l i f h ö k u m ə t o r q a n l a r ı i l ə ə m ə k d a ş l ı q ş ə r a i t i n d ə R u s i y a E r m ə n i s t a n m ı b ü r ü m ü ş d ə h ş ə t l i a c l ı ğ m q a r ş ı s m ı a l m a q ü ç ü n a y l a r l a i ş l ə y i r. B u m ə q s ə d l ə t o n ə r z a q t o p l a m ı ş d ı r. B u y ü k ü n B a t u m l i m a n ı n d a n E r m ə n i s t a n a d a ş ı n m a s ı ü ç ü n y e g a n ə y o l G ü r c ü s t a n m e d ə c ə k. Ş u r a G ü r c ü s t a n h ö k u m ə t i n d ə n c a v a b g ö z l ə y i r». 1 H. H u v e r e y n i z a m a n d a B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r m t s t a n b u l d a k ı A l i K o - m i s s a r ı Q. B r i s t o l u n T ü r k i y ə v ə A z ə r b a y c a n ə l e y h i n ə V e r s a l a v ə A B Ş p r e z i d e n t i V. V i l s o n a g ö n d ə r d i y i t e l e q r a m l a r ı n d a ə s a s t ə ş k i l a t ç ı s ı i d i. İ y u l a y ı n m d a g ö n d ə r d i y i t e l e q r a m d a B r i s t o l, Q a r a b a ğ h a q q ı n d a a y - d ı n t ə s ə v v ü r ü o l m a d ı ğ ı h a l d a y a z ı r d ı k i, t ü r k l ə r v ə t a t a r l a r ( a z ə r - b a y c a n l ı l a r - C. H. ) R u s i y a E r m ə n i s t a n m m t o r p a q l a r ı o l a n Q a r a b a ğ ı t u - t u b l a r. Ə g ə r B r i t a n i y a, Q a r a b a ğ a d a x i l o l m a q l a b ü t ü n R u s i y a E r m ə n i s - t a n ı n ı n t ü r k l ə r d ə n v ə t a t a r l a r d a n ( a z ə r b a y c a n l ı l a r d a n - C. H. ) t ə m i z l ə n - m ə s i h a q q m d a ə m r v e r m ə z s ə, b i z b u r a d a n k ö m ə k g ö s t ə r i l m ə s i n i d a v a m e t d i r ə b i l m ə r i k. 2 M ə t n d ə n g ö r ü n d ü y ü k i m i, b ü t ü n b u s ə n ə d l ə r i n h a z ı r - l a n m a s m d a e r m ə n i l ə r i n ə l i v a r i d i. H. H u v e r C ə n u b i Q a f q a z d a v ə z i y y ə t i t ü n d r ə n g d ə t ə q d i m e t m ə k l ə E r m ə n i s t a n a A m e r i k a A l i K o m i s s a r m m t ə y i n o l u n m a s ı n a n a i l o l m a q i s t ə y i r d i. V e r s a l A l i Ş u r a s ı m n s ə n ə d l ə r i n d ə ə r a z i s i n d ə n k e ç i r. B u d ə m i r y o l u q i s m ə n B r i t a n i y a o r d u s u n u n n ə z a r ə t i g ö s t ə r i l i r d i : Ş u r a H u v e r d ə n x a h i ş e t d i k i, S ü l h k o n f r a n s ı n a v ə p r e z i d e n t a l t ı n d a d ı r. M ü t t ə f ı q l ə r i n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n e t i r a z l a r ı n a b a x m a y a r a q, y a r d ı m ı n b i r h i s s ə s i n i n o n l a r a v e r i l m ə s i n i t ə l ə b e d ə n g ü r c ü l ə r m ü t ə m a d i o l a r a q ə r z a ğ m d a ş m m a s m a m a n e o l u r l a r, h ə t t a 4-5 g ü n d ə m i r y o l u n d a h ə r ə k ə t, ü m u m i y y ə t l ə, d a y a n d ı r ı l m ı ş d ı. E r m ə n i s t a n d a v ə z i y y ə t t ə s v i r e d i l ə s i d e y i l, a r t ı q 6 0 g ü n d ü r k i, a d a m l a r ö l ü l ə r i y e y i r l ə r. S o n i k i a y d a ə r z a q d a ş m m a s ı v ə z i y y ə t i b i r q ə d ə r y a x ş ı l a ş d ı r ı l m ı ş d ı r, l a k i n ə s l i n d ə o r a d a ə r z a q e h t i y a t ı h e ç v a x t 1 0 g ü n d ə n a r t ı q o l m a y ı b. B i z G ü r c ü s t a n R e s p u b l i k a s ı i l ə ə m ə k d a ş l ı q e t m ə y ə c ə h d g ö s t ə r i r i k, l a k i n G ü r c ü s t a n d a ə r z a q e h t i y a t ı y a r a t m a ğ a z ə r u r ə t y o x d u r. G ü r c ü s t a n l a b i z i m r ə s m i n ü m a y ə n d ə l ə r a r a s ı n d a o l a n d a n ı ş ı q l a r a t o x u n m a y a c a ğ a m. Y a l n ı z b i r f a k t ı d e m ə k y e t ə r l i d i r k i, o n l a r m a c l ı q d a n c a n ü s t ə o l a n ə h a l i y ə m ü n a - s i b ə t i s a d ə c ə o l a r a q v ə h ş i l i k d i r. S o n d a q e y d e t m ə l i y ə m k i, b i z i m n ə q l i y - y a t v a s i t ə l ə r i m i z a r t ı q b i r h ə f t ə d i r k i, d a y a n ı b. M ə n b a ş a d ü ş ü r ə m k i, b u m ə s ə l ə m ü t t ə f ı q l ə r i n s i l a h l ı q ü w ə l ə r i n i n s ə l a h i y y ə t l ə r i n ə a i d d e y i l, l a k i n G ü r c ü s t a n m A l i Ş u r a q a r ş ı s ı n d a k ı ö h d ə l i k l ə r i n d ə n m ə n m ə l u m a t l ı y a m. M ə n ə b e l ə g ə l i r k i, Ş u r a G ü r c ü s t a n a m ü v a f ı q t e l e q r a f g ö n d ə r s ə v ə P a r i s - d ə g ü r c ü n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə t ə s i r g ö s t ə r i l s ə y a x ş ı o l a r. M ə n t e l e q r a m m m ə t n i n i b e l ə t ə k l i f e d i r ə m : Ş u r a m ə l u m a t l ı d ı r k i, g ü r c ü l ə r a c ı n d a n ö l ə n b ə d b ə x t a d a m l a r a ( e r m ə n i l ə r ə - C. H. ) ə r z a q d a ş m m a s ı n a m a n e o l u r l a r. Ş u r a h ə r ə k ə t l ə r ə g ö z y u m a b i l m ə z. B u o r a d a y a ş a y a n b ü t ü n i n s a n l a r a, b ü t ü n b ə ş ə r i y y ə t ə m ü n a s i b ə t d ə ə d a l ə t s i z l i k a k t ı d ı r. O n a g ö r ə Ş u r a V i l s o n a ü n v a n l a n m ı ş m ə k t u b t ə q d i m e t s i n. M ə k t u b d a A B Ş, B ö y ü k B r i t a n i y a, F r a n s a v ə İ t a l i y a n m a d m d a n t ə k l i f e d i l m ə l i i d i k i, E r m ə - n i s t a n a e z a m o l u n a n ş ə x s ə m ü v ə q q ə t i A l i K o m i s s a r v ə y u x a r ı d a a d l a r ı ç ə k i l ə n d ö v l ə t l ə r i n v a h i d n ü m a y ə n d ə s i k i m i v ə k a l ə t v e r i l s i n c u i l i n y a y ı n d a V. H a s k e l Q a f q a z a g ə l d i. O n u n q ə r a r g a h ı İ r ə v a n d a y e r l ə ş i r d i. E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə i l k g ö r ü ş d ə H a s k e l e l a n e t d i k i, P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı o n a v ə k a l ə t v e r m i ş d i r k i, E r m ə n i s t a n ı v ə h a r a d a y a ş a m a l a r ı n d a n ( G ü r c ü s t a n d a, A z ə r b a y c a n d a, T ü r k i y ə d ə ) a s ı l ı o l m a y a r a q, e r m ə n i l ə r i q o r u s u n. O n a g ö r ə d ə o, P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı m n q ə r a r m a g ö r ə, «m ü t t ə f i q l ə r i n A l i k o m i s s a r ı» a d l a n - d ı r ı l ı r. 4 İ y u l a y ı n ı n a x ı r l a r m d a P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n a g ö n d ə r d i y i i l k m ə l u m a t d a H a s k e l E r m ə n i s t a n ı n a ğ ı r v ə z i y y ə t d ə o l d u ğ u n u b i l d i r d i. H a s k e l m i s s i y a s ı n d a n i s t i f a d ə e d ə r ə k, e r m ə n i l ə r ö z q o n ş u l a r ı n a q a r ş ı ə r a z i i d d i a l a r ı n ı y e n i d ə n q a l d ı r d ı l a r. A v q u s t u n 5 - d ə v ə s o n r a k ı m ə l u - m a t l a r ı n d a p o l k o v n i k H a s k e l G ü r c ü s t a n h ö k u m ə t i n d ə n P a r i s S ü l h k o n f r a n s m a ş i k a y ə t e d i r d i. G u y a, G ü r c ü s t a n h ö k u m ə t i ö z ə r a z i s i n d ə n E r m ə n i s t a n a g ö n d ə r i l ə n y a r d ı m m d a ş m m a s ı n a i c a z ə v e r m ı r. A v q u s t a y ı - n ı n d ə V e r s a l d a o l a n A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i H. H u v e r i n v ə V. H a s - k e l i n m ə l u m a t l a r ı ə s a s ı n d a G ü r c ü s t a n h a q q ı n d a x ü s u s i m ə s ə l ə m ü z a k i r ə e t d i l ə r v ə b i l d i r d i l ə r k i, o n l a r G ü r c ü s t a n h ö k u m ə t i n i n b e l ə m ö v q e y i n ə s a d ə c ə s e y r i c i k i m i y a n a ş m a y a c a q l a r. A v q u s t u n a x ı r l a r m d a S ü l h k o n - g ö z l ə y i r k i, G ü r c ü s t a n n ə i n k i y ü k l ə r i n d ə m i r y o l u i l ə d a ş m m a s m ı t ə m i n e d ə c ə k, e y n i z a m a n d a b u y ü k l ə r ə ə n a ş a ğ ı g ö m r ü k t a r i f l ə r i t ə t b i q Papers Relating to the Foreign Relations o f the United Stataes. The Paris Peace Conference. 1919, vol. X, p Yenə orada, p Yenə orada, vol. VI, p rra M Ö a n ih A 'J e. H 3 h c t o p h h i i o j i h th k h CIIIA b o t h o h i c h h h rp y 3 H H, c

119 f r a n s ı H a s k e l i n m ə l u m a t ı ə s a s m d a y e n i d ə n G ə n u b i Q a f q a z d a k ı v ə z i y - y ə t i m ü z a k i r ə e t d i. V. H a s k e l i n g ö n d ə r d i y i m ə l u m a t ı J. K e l m a n s o o x u d u. H a s k e l q a y d a - q a n u n y a r a d ı l m a s ı ü ç ü n y a A m e r i k a s ü v a r i k o r p u s u n u n, y a d a p i y a d a b r i q a d a s m ı n E r m ə n i s t a n a g ö n d ə r i l m ə s i n i x a h i ş e d i r d i. 1 V. H a s k e l i n E r m ə n i s t a n a A l i K o m i s s a r t ə y i n e d i l d i k d ə n s o n r a g ö n d ə r d i y i m ə l u m a t l a r ə s a s m d a p r e z i d e n t V. V i l s o n T ü r k i y ə s u l t a n m a h ə d ə l ə y i c i t ə l ə b l ə r g ö n d ə r d i. A v q u s t a y m ı n d ə İ s t a n b u l d a k ı A m e r i k a A l i K o m i s s a r ı a d m i r a l B r i s t o l b u t ə l ə b l ə r i T ü r k i y ə B a ş N a z i r i n ə t ə q d i m e t d i. T ə l ə b l ə r i n h a z ı r l a n m a m e t o d u n d a e r m ə n i l ə r i n d ə s t i - x ə t t i a ç ı q - a y d ı n h i s s e d i l i r d i. O r a d a d e y i l i r d i : «P r e z i d e n t V i l s o n T ü r k i y ə h ö k u - m ə t i n ə x ə b ə r d a r l ı q e d i r d i k i, ə g ə r Q a f q a z d a v ə d i g ə r y e r l ə r d ə t ü r k l ə r, k ü r d l ə r v ə d i g ə r m ü s ə l m a n l a r t ə r ə f m d ə n e r m ə n i l ə r ə m ü n a s i b ə t d ə t ə c a - v ü z v ə q ı r ğ m d a y a n d ı r ı l m a s a, p r e z i d e n t T ü r k i y ə n i n s u v e r e n l i y i n i n s a x l a - m l m a s m ı ö z ü n d ə e h t i v a e d ə n c i m a d d ə n i s ü l h m ü q a v i l ə s i n d ə n ç ı x a r a - c a q d ı r. B u a d d ı m O s m a n l ı i m p e r i y a s m m t a m a m i l ə ç ö k m ə s i n i b a ş a ç a t d ı r a b i l ə r. Ə g ə r t ü r k l ə r i m p e r i y a n ı n h a n s ı s a b i r h i s s ə s i n d ə s u v e r e n l i y i s a x l a m a q i s t ə y i r l ə r s ə o n d a g ə r ə k s ü b u t e t s i n l ə r k i, ö z ə h a l i s i n i n q e y d e d i l ə n c i n a y ə t l ə r d ə i ş t i r a k m ı, n ə i n k i d a y a n d ı r m a q n i y y ə t i n d ə d i r, e y n i z a m a n d a b u n u e t m ə y ə q a b i l d i r. T ü r k t ə r ə f ı n i n b u h a d i s ə l ə r i n q a b a ğ m ı a l m a q ü ç ü n ö z g ü c s ü z l ü y ü n ə i s t i n a d e t m ə s i q ə b u l e d i l m ə y ə c ə k d i r». 2 B e l ə t ə l ə b l ə r v ə m ü r a c i ə t l ə r e r m ə n i l ə r i T ü r k i y ə y ə, A z ə r b a y c a n a v ə G ü r c ü s t a - n a q a r ş ı d a h a t ə c a v ü z k a r m ö v q e d ə n h ə r ə k ə t e t m ə y ə s ö v q e d i r d i. G e t - d i k c ə o n l a r ö z l ə r i n i A B Ş t ə r ə f ı n d ə n ö v l a d l ı ğ a g ö t ü r ü l m ü ş, l a k i n b ö y ü k v ə r ə s ə l i k i d d i a s ı o l a n y e t i m u ş a q q i s m i n d ə t ə s ə w ü r e d i r d i l ə r. E r m ə n i s t a n a V. H a s k e l i n m ü t t ə f ı q l ə r i n A l i K o m i s s a r ı t ə y i n e d i l - m ə s i T ü r k i y ə i l ə y a n a ş ı, A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s m m d a A m e r i k a n m Q a f q a z s i y a s ə t i n ə c ə l b e d i l m ə s i n ə t ə s i r g ö s t ə r d i. Y a r a n m ı ş v ə z i y y ə t d ə n e r m ə n i l ə r i n d i A B Ş v a s i t ə s i i l ə A z ə r b a y c a n a o l a n ə r a z i i d d i a l a r m ı h ə l l e t m ə k i s t ə y i r d i l ə r. A v q u s t u n o r t a l a r ı n d a d a ş n a k p a r l a m e n t i n d ə ç ı x ı ş e d ə n V. H a s k e l e r m ə n i l ə r i n ə r a z i i d d i a l a r m ı m ü d a f ı ə e t d i y i n i b i l d i r m i ş d i. E r m ə n i l ə r b u d ə f ə Q a r a b a ğ v ə Z ə n g ə z u r m ə s ə l ə l ə r i n i d e y i l, N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z m ə s ə l ə l ə r i n i h ə l l e t m ə k i s t ə y i r d i l ə r. V. H a s k e l ö z ç ı x ı ş ı n d a q e y d e d i r d i k i, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n b a ş ç ı l a r ı b u q ə z a l a r l a b a ğ l ı e r m ə n i l ə r i n i d d i a l a r m ı q ə b u l e t m ə z s ə, o n d a o n l a r b u m ə s ə l ə y ə «ş ə x s i m ə s u l i y y ə t d a ş ı y a c a q l a r». 3 P o l k o v n i k H a s k e l i n ə m ə k d a ş l a r ı n d a n b i r i k i m i p o l k o v n i k C e y m s P e y A l i K o m i s s a r m A z ə r b a y c a n ü z r ə m ü v ə k k i l i t ə y i n e d i l m i ş d i. E y n i z a m a n d a T i f l i s d ə o l a n A m e r i k a k o n s u l l u ğ u n u n ə m ə k d a ş ı C o n R a n d o l f d a v i t s e - k o n s u l k ı m i B a k ı y a g ö n d ə r i l m i ş d i. 1 P o l k o v n i k V. H a s k e l b i r m ü d d ə t İ r ə v a n d a q a l d ı q d a n s o n r a a v q u s t a y ı n ı n d ə B a k ı y a g ə l d i. B a ş n a z i r N. U s u b b ə y o v, x a r i c i i ş l ə r n a z i r i M. Y. C ə f ə r o v v ə N a z i r l ə r K a b i n ə s i n i n d i g ə r ü z v l ə r i i l ə ç o x s a y l ı g ö r ü ş l ə r k e ç i r d i. E r m ə n i s t a n m m a r a q l a r m ı ö z ü n d ə e h t i v a e d ə n ə r a z i m ə s ə l ə l ə r i i l ə b a ğ l ı V. H a s k e l ö z p l a n ı n ı s e n t y a b r a y ı n ı n 1 - d ə e l a n e t d i. B u p l a n a g ö r ə A m e r i k a A l i K o m i s s a r ı Q a r a b a ğ ı v ə Z ə n g ə z u r u A z ə r - b a y c a n ı n a y r ı l m a z h i s s ə s i h e s a b e d i r d i. B u n u n m ü q a b i l i n d ə V. H a s k e l t ə k l i f e d i r d i k i, İ r ə v a n q u b e r n i y a s m m c ə n u b h i s s ə s i n d ə o l a n N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z z o n a l a r m d a n e y t r a l z o n a y a r a d ı l m a l ı d ı r. 2 H ə m i n n e y t r a l z o n a B a t u m d a o l a n i n g i l i s g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n a b ə n z ə r o l m a l ı i d i. N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z t o r p a q l a r m d a n i b a r ə t o l a c a ğ ı n ə z ə r d ə t u t u l a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n A m e r i k a n ü m a y ə n d ə s i t ə r ə f ı n - d ə n i d a r ə o l u n m a s ı p l a n l a ş d ı r ı l ı r d ı. Ə l b ə t t ə, b u p l a n d a h ə m a m e r i - k a l ı l a r ı n v ə h ə m d ə e r m ə n i l ə r i n ö z n i y y ə t l ə r i v a r i d i. A m e r i k a l ı l a r h ə l ə n ə q ə d ə r k i, Q a f q a z a i s t ə d i k l ə r i q ə d ə r o r d u ç ı x a r a b i l m i r d i l ə r, s t a r a t e j i b a x ı m d a n ə l v e r i ş l i o l a n N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z g e n e r a l - q u b e r - n a t o r l u ğ u n u y a r a d ı b, o r a d a m ö h k ə m l ə n m ə k n i y y ə t i n d ə i d i l ə r. B i r i n c i d ü n y a m ü h a r i b ə s i n d ə n s o n r a N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z i n s t r a t e j i m ö v q e y i t ə c r i d ç i l i k d ə n g e n i ş b e y n ə l x a l q ə l a q ə l ə r ə d o ğ r u i l k a d d ı m l a r ı n ı a t a n A m e r i k a ü ç ü n ç o x c ə l b e d i c i i d i. B u r a d a n g ə l ə c ə k d ə, n ə i n k i A z ə r - b a y c a n a, E r m ə n i s t a n a, İ r a n v ə T ü r k i y ə y ə, e l ə c ə d ə b ü t ü n Y a x m v ə O r t a Ş ə r q ə ç o x a s a n l ı q l a n ü f u z e t m ə k o l a r d ı. E r m ə n i l ə r ə g ə l d i k d ə i s ə, d a ş n a k h ö k u m ə t i h ə l ə c i i l i n n o y a b r ı n d a t ü r k q o ş u n l a r ı A z ə r b a y c a n d a n ç ı x d ı q d a n s o n r a N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z, E ç m i ə d z i n q ə z a l a r ı m, Q a r s v i l a y ə t i n i m ü s ə l m a n ə h a l i s i n d ə n t ə m i z l ə y i b, q e y d e d i l ə n ə r a z i l ə r d ə E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n h a k i m i y y ə t i n i b ə r q ə r a r e t m ə k i s t ə y i r d i. L a k i n b u y e r l ə r i n m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i n g ü c l ü m ü q a v i m ə t i b u p l a n ı n h ə y a t a k e ç m ə s i n ə m a n e o l m u ş d u. H ə t t a i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ ı m ü v ə q q ə t i o l a r a q, N a x ç ı v a n i d a r ə ç i l i y i n i E r m ə n i s t a n a v e r s ə d ə, q ə z a n m ə h a l i s i n i n b ö y ü k ə k s ə r i y y ə t i A z ə r b a y c a n t ü r k l ə r i o l d u ğ u ü ç ü n d a ş n a k h ö k u m ə t i b u q ə r a r ı h ə y a t a k e ç i r ə b i l m ə m i ş d i c u i l i n m a y ı n d a k e ç m i ş x a r i c i i ş l ə r n a z i r i X a n X o y s k i T i f - l i s d ə g e n e r a l T o m s o n l a g ö r ü ş d ü k d ə, m ü t t ə f ı q l ə r i n b a ş k o m a n d a n l ı ğ ı t ə - r ə f m d ə n N a x ç ı v a n m i d a r ə ç i l i y i n i n m ü v ə q q ə t i o l a r a q, E r m ə n i s t a n 1 r.r a M Ö a ı n m c e. H 3 h c t o p h h i i o j i h t h k h fltiia b o t h o h i c h h h r p y 3HH, c Papers Relating to the Foreign Relations o f the United Stataes. The Paris Peace Conference. 1919, vol. VII, p M.H.Haflaejn,, K ).B.C 0r0M0H0B. K h c t o p h h HHTepBCHiiHH CIIIA b 3aKaBKa3be H c t o p h h CCCP, 1961, Xe3, c A R D A, f.2905, s.l, i.20, v.2. 2 Yenə orada. 1 A R D A, f.2898, s.l, i.6, v

120 h ö k u m ə t i n o v e r i l m ə s i n ə ö z k ə s k i n e t i r a z ı n ı b i l d i r m i ş v ə N a x ç ı v a n, O r d u - b a d, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z i n q ə d ı m A z ə r b a y c a n t o r p a q l a r ı o l d u ğ u n u b i l d i r - m i ş d i. 1 İ n d i s i l a h g ü c ü n ə ö z h a k i m i y y ə t i n i q u r a b i l m ə y ə n E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i, A m e r i k a l a y i h ə s i ü z r ə b u ə r a z i l ə r d ə n e y t r a l z o n a y a r a d ı l - m a s ı n a ç a l ı ş ı r d ı. Ş ü b h ə s i z k i, A m e r i k a n ü m a y ə n d ə s i n i n i d a r ə e d ə c ə y i N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u g ə l ə c ə k d ə b u ə r a - z i l ə r i n E r m ə n i s t a n a k e ç m ə s i ü ç ü n ə l v e r i ş l i ş ə r a i t y a r a t m a l ı i d i. D ü z d ü r, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t b a ş ç ı l a r ı i l ə s ö h b ə t i n d ə V i l y a m H a s k e l i n a n d ı r - m a ğ a ç a l ı ş ı r d ı k i, o, «e r m ə n i l ə r i n v ə k i l i d e y i l d i r», 2 l a k i n o n u n A z ə r b a y - c a n h ö k u m ə t i n ə N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z l ə b a ğ l ı t ə q d i m e t d i y i l a y i h ə b u ə r a z i l ə r i n g ə l ə c ə k d ə E r m ə n i s t a n a v e r i l m ə s i n i a s a n l a ş d ı r m a ğ a x i d m ə t e d i r d i. 3 T ü r k l ə r Q a f q a z d a n ç ı x d ı q d a n s o n r a Q a r s v ə B a t u m v i l a y ə t l ə r i T i f l i s q u b e r n i y a s ı n ı n A x a l s ı x v ə A x a l k ə l ə k q ə z a l a r ı i l ə b i r l i k d ə m ə r k ə z i Q a r s o l m a q l a C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z r e s p u b l i k a s ı y a r a t d ı l a r c u i l i n y a n v a r ı n d a y a r a d ı l m ı ş P a r l a m e n t ə Ç ı l d ı r l ı E s a d b ə y, h ö k u m ə t ə i s ə C a h a n g i r o ğ l u İ b r a h i m b ə y b a ş ç ı h q e d i r d i. 4 Q ı s a m ü d d ə t d ə i n g i l i s v a l i s i T e m p e r l e y, A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı v ə T ü r k i y ə C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z r e s p u b l i k a s ı n ı t a n ı m ı ş d ı l a r. Q o n ş u d ö v l ə t l ə r i n t ə c a v ü z ü n ə m ə r u z q a l a n C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z r e s p u b l i k a s ı ö z ü n ü m ü d a f ı ə e t m ə k ü ç ü n 8 m i t ı n ə f ə r l i k o r d u y a r a t m ı ş d ı. 4 0 m i n k v a d r a t k i l o m e t r ə r a z i s i, n ə f ə r ə h a l i s i o l a n m ü s t ə q i l T ü r k R e s p u b l i k a s ı a l t ı a y a q ə d ə r ö m ü r s ü r d ü. M i l l ə t l ə r i n ö z h ü q u q u n u t ə y i n e t m ə p r i n s i p i n ə ə m ə l e d i l m ə k l ə y a r a d ı l m ı ş C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z r e s p u b l i k a s ı c u i l i n a p r e l a y m d a m ü t t ə f ı q l ə r i n b a ş k o m a n d a n ı g e n e r a l T o m s o n u n d e k r e t i i l ə b u r a x ı l - m ı ş d ı. 5 V. H a s k e l l a y i h ə s i n ə k e ç m ə z d ə n ə v v ə l q e y d e t m ə k l a z ı m d ı r k i, A z ə r b a y c a n m V e r s a l S ü l h k o n f r a n s m d a o l a n n ü m a y ə n d ə l ə r i d ə E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n q ə d i m A z ə r b a y c a n t o r p a q l a r ı o l a n N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z i, Q a f q a z d a o l a n C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z T ü r k R e s p u b - l i k a s m ı ö z ü n ə b i r l ə ş d i r m ə k n i y y ə t l ə r i n ə, d a ş n a k l a r m b u ə r a z i l ə r d ə t ö r ə t - d i y i z o r a k ı l ı q a k t l a r ı n a q a r ş ı m ü b a r i z ə a p a r ı r d ı l a r. B u b a r ə d ə Ə. M. T o p - ç u b a ş o v a v q u s t a y m ı n d a S ü l h k o n f r a n s m ı n s ə d r i n ə x ü s u s i e t i r a z n o t a s ı t ə q d i m e t m i ş d i. 1 N o t a d a g ö s t ə r i l i r d i k i, A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə h e y ə t i r e s p u b l i k a n m m ü s t ə q i l l i y i n i t a n ı m a q b a r ə d ə S ü l h k o n f r a n s ı q a r - ş ı s ı n d a ç ı x ı ş e d ə c ə y i g ü n ü s ə b i r s i z l i k l ə g ö z l ə d i y i h a l d a, b i z i m ö l k ə m i z d ə m ü h ü m h a d i s ə l ə r b a ş v e r i r, S ü l h k o n f r a n s ı n m s ə l a h i y y ə t i n ə a i d o l a n m ə s ə l ə l ə r ə m ü d a x i l ə e d i l i r. Q a f q a z A z ə r b a y c a n m m ə r a z i s i z o r g ü c ü n ə d ə y i ş d i r i l i r, ə h a l i s i ö z y u r d l a r ı n d a n d i d ə r g i n s a l ı n ı r. A z ə r b a y c a n s ü l h n ü m a y ə n d ə h e y ə t i ö z ö l k ə s i n d ə n r ə s m i m ə l u m a t a l m ı ş d ı r k i, Q a r s v i l a - y ə t i, İ r ə v a n q u b e r n i y a s m ı n b i r h i s s ə s i E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı n a b i r l ə ş - d i r i l m i ş d i r. 2 E t i r a z n o t a s ı n d a x a t ı r l a d ı l ı r d ı k i, b ü t ü n b u ə r a z i l ə r t ü r k o r d u s u t ə r ə f m d ə n t u t u l m u ş d u v ə s a z i ş b a ğ l a n a n a q ə d ə r o n l a r ı n ə l i n d ə o l m u ş d u r. O r a d a q e y d o l u n u r d u k i, p a r l a m e n t i n v ə h ö k u m ə t i n b a ş ç ı s ı 1 1 n a z i r l ə b i r l i k d ə i n g i l i s l ə r t ə r ə f i n d ə n h ə b s e d i l m ı ş v ə M a l t a a d a s ı n a s ü r g ü n e d i l m i ş d i l ə r. H a l b u k i i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ ı A z ə r b a y c a n x a r i c i i ş l ə r n a z i r i X a n X o y s k i y ə v ə d v e r m i ş d i k i, C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b - l i k a s ı m P a r i s S ü l h k o n f r a n s m d a b u ə r a z i n i n t a l e y i h ə l l e d i l ə n ə q ə d ə r q o r u y u b s a x l a y a c a q d ı r. İ n g i l i s l ə r d ə n s o n r a a p r e l a y ı n ı n d a g u y a q a ç - q m l a r ı y e r l ə ş d i r m ə k a d ı a l t m d a Q a r s a e r m ə n i l ə r, a z s o n r a i s ə g ü r c ü l ə r d a x i l o l d u l a r. Q a r s m i ş ğ a l e i l m ə s i n ə q a r ş ı v ə o r a d a t ö r ə d i l ə n c i n a y ə t l ə r ə g ö r ə, A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı G ü r c ü s t a n v ə E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a l a - r m a, Q a f q a z d a k ı i n g i l i s o r d u s u n u n k o m a n d a n l ı ğ ı n a ö z k ə s k i n e t i r a z ı n ı b i l d i r d i. 3 V e r s a l S ü l h k o n f r a n s m ı n s ə d r i n ə t ə q d i m e d i l m i ş n o t a d a A z ə r - b a y c a n n ü m a y ə n d ə l ə r i y a z ı r d ı l a r : «Q a r s v i l a y ə t i n i n b e l ə a c ı t a l e y i n ə A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı a d i c ə s e y r i c i k i m i b i g a n ə y a n a ş a b i l m ə z v ə 1 Xarici İşlər naziri M.Y.Cofərovun Bakıda müttəfiq ordularınm komandanı V.Tomsonla damşıqlarm yekunları barədə Nazirlər Şurasınm sədri N.Usubbəyova məlumatı //A R D A, f.970, s.l, i.60, v.3. 2 Boptöa, 1919, 2 8 a B iy ct -2 c c h t. 3 Ermənistanda Amerika A li Komissarı V.Haskelin Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzdə Amerika general-qubernatorluğu yaradılması ilə bağlı layihəsi // A R D A f.970,s.l, i.93, v A R D A, f.970, s.l, iş 27, v.7. 5 Qars vilayətinin Ermənistan Respublikasına birləşdirilməsi və Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzalarmın, İrəvan qəzasmm bir hissəsinin Ermənistana verilməsinə qarşı Ə.M.Topçubaşovun müttəfiqlərin sülh konfransmdakı nümayəndələrinə etiraz notası // A R D A, f. 970, s.l, i.142, v.58; La Question de Nakhitchevan. N ote Presentee A Le Conferance de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan. // Bulletin d'information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, JNq2, p La Question de Nakhitchevan. Note Presentee A Le Conferance de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan. // Bulletin d'information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, JVq2, p Qars vilayətinin Ermənistan Respublikasına birləşdirilməsi və Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzalarınm, İrəvan qəzasmm bir hissəsinin Ermənistana verilməsinə qarşı Ə.M.Topçubaşovun müttəfıqlərin sülh konfransmdakı nümayəndələrinə etiraz notası // A R D A, f. 970, s.l, i.142, v.56; La Question de Nakhitchevan. N ote Presentee A Le Conferance de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan. // Bulletin d'information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, JVs2, p.l; Bu dövrdə Naxçıvanda cərəyan edən hadisələr haqqmda ətraflı məlumat üçün bax. İ.Musayev, Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti ( ci illər). Bakı, Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun Zaqafqaziyadakı Britaniya qüvvələrinin komandanı general-mayor Q.N.Koriyə notası // A R D A, f.2898, s.l, i.6, v

121 y a n a ş m a m a l ı d ı r». N o t a d a x a t ı r l a d ı l ı r d ı k i, Q a r s ı n ə h a l i s i n i n 6 0 f a i z i m ü s o l m a n o l m a q l a y a n a ş ı, a z ə r b a y c a n h l a r l a b i r k ö k d ə n o l a n x a l q d ı r. E r m ə n i l ə r i s ə v i l a y ə t ə h a l i s i n i n c ə m i s i 2 3, 4 f a i z i n i t ə ş k i l e d i r d i l ə r. 1 E r m ə - n i l ə r q a ç q ı n l a r ı q a y t a r m a q a d ı a l t m d a Q a r s d a m i l l i t ə r k i b i ö z x e y i r l ə r i n ə d ə y i ş m ə k i s t ə y i r d i l ə r. E t i r a z n o t a s ı n m i k i n c i h i s s ə s i N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z h a d i - s ə l ə r i n d ə n b ə h s e d i r d i. B u r a d a g ö s t ə r i l i r d i k i, N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə - y ə z, S ü r m ə l i v ə İ r ə v a n q ə z a s ı n ı n b i r h i s s ə s i n i n E r m ə n i s t a n a v e r i l m ə s i i l ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i b a r ı ş m a y a c a q d ı r. E t i r a z n o t a s ı n d a m ü t t ə f ı q ö l k ə - l ə r i n r ə h b ə r l ə r i n ə b i l d i r i l i r d i k i, V e r s a l d a o l a n A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə - l ə r i A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n N a x ç ı v a n q ə z a s ı i l ə b a ğ l ı m ü t t ə f ı q l ə r i n k o m a n d a n l ı ğ m a t ə q d i m e t d i y i e t i r a z n o t a s ı n ı m ü d a f ı ə e d i r. P a r i s S ü l h k o n f r a n s m a m ə l u m a t v e r i l i r d i k i, N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z, S ü r m ə l i v ə İ r ə v a n q ə z a s ı n ı n b i r h i s s ə s i n i n E r m ə n i s t a n ı n i d a r ə ç i l i y i n ə v e r i l m ə s i a ç ı q ş ə k i l d ə A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n m h ü q u q l a r ı n m p o z u l m a s ı d e - m ə k d i r. B e l ə b i r a k t m q ə b u l e d i l m ə s i n i n r e g i o n d a d a i m i m ü n a q i ş ə o c a - ğ ı n m y a r a d ı l m a s m a g ə t i r i b ç ı x a r a c a ğ ı b ö y ü k d ö v l ə t l ə r i n n ü m a y ə n d ə l ə - r i n ə x ə b ə r d a r l ı q e d i l i r d i. N o t a d a q e y d e d i l i r d i k i, g ö s t ə r i l ə n ə r a z i l ə r d ə ə h a l i n i n m i l l i t ə r k i b i h a q q m d a r ə q ə m l ə r i n n ə z ə r d ə n k e ç i r i l m ə s i b u ə r a - z i l ə r i A z ə r b a y c a n t o r p a q l a r ı h e s a b e t m ə k ü ç ü n k i f a y ə t d i r. M ü t t ə f ı q l ə r i n V e r s a l d a o l a n n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə b i l d i r d i k i, N a x ç ı v a n q ə z a s ı n d a 6 2, 5 f a i z a z ə r b a y c a n l ı, 3 6, 7 f a i z e r m ə n i, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z d ə 7 2, 3 f a i z a z ə r b a y c a n l ı, 2 7, 1 f a i z e r m ə n i, S ü r m ə l i d ə 6 8 f a i z a z ə r b a y c a n l ı, 3 0, 4 f a i z e r m ə n i, İ r ə v a n q ə z a s m d a 6 0, 2 f a i z a z ə r b a y c a n l ı, 3 7, 4 f a i z e r m ə n i y a ş a y ı r. S o n u n c u q ə z a i l ə b a ğ l ı q e y d e t m ə k l a z ı m d ı r k i, g ə t i r i l ə n r ə q ə m l ə r b ü t ü n q ə z a ü z r ə ə h a l i n i n n i s b ə t i n i ə k s e t d i r i r. L a k i n b u q ə z a n m m ü b a h i s ə o b y e k t i o l a n V e d i b a s a r v ə M i l l i s t a n d a ə h a l i n i n 9 0 f a i z i a z ə r b a y c a n l ı l a r i d i. 2 Ə s l i n d ə ə h a l i n i n b e l ə n i s b ə t i R u s i y a Q a f q a z a n ü f u z e t d i k d ə n v ə q o n ş u d ö v - l ə t l ə r d ə n e r m ə n i l ə r i İ r ə v a n v ə N a x ç ı v a n v i l a y ə t l ə r i n ə k ö ç ü r d ü k d ə n s o n r a y a r a n m ı ş d ı. H a l b u k i, R u s i y a Q a f q a z a g ə l ə n ə q ə d ə r İ r ə v a n v i l a y ə t i n d ə n ə f ə r m ü s ə l m a n, n ə f ə r e r m ə n i, N a x ç ı v a n v i l a y ə t i n d ə i s ə n ə f ə r m ü s ə l m a n, c ə m i s i n ə f ə r e r m ə n i y a ş a y ı r d ı. 1 Q e y d e d i l ə n ə r a z i l ə r d ə m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i n s a y ı n ı a z a l t m a q ü ç ü n e r m ə n i l ə r r ə q ə m - l ə r i n s a x t a l a ş d ı r ı l m a s ı d a d a x i l o l m a q l a m ü x t ə l i f ü s u l l a r d a n i s t i f a d ə e d i r d i l ə r. B i r i n c i d ü n y a m ü h a r i b ə s i n i n s o n u n d a h a z ı r l a y ı b M o s k v a y a g ö n d ə r d i k l ə r i s ə n ə d l ə r d ə o n l a r t ü r k ə h a l i s i n i m ü x t ə l i f e t n i k a d l a r a l t m d a v e r m ə k l ə b u n a n a i l o l m a ğ a c ə h d g ö s t ə r i r d i l ə r. M ə s ə l ə n, e r m ə n i l ə r i n M o s k v a y a g ö n d ə r d i k l ə r i s ə n ə d d ə S ü r m ə l i q ə z a s m d a ə h a l i n i n 5 9 f a i z i n i n t ü r k, 1 1 f a i z i n i n k ü r d, 3 0 f a i z i n i n e r m ə n i o l d u ğ u b i l d i r i l i r d i. Y a x u d, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z d ə n ə f ə r ə h a l i n i n n ə f ə r i n i n ( 6 4, 8 f a i z ) t ü r k, n ə f ə r i n i n ( 3 2, 3 f a i z ) e r m ə n i, n ə f ə r i n i n ( 2, 9 l a i z ) d i g ə r m i l l ə t - l ə r i n n ü m a y ə n d ə l ə r i o l d u ğ u q e y d e d i l i r d i. 2 E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i s t a t i s - t i k m ə l u m a t l a r ı ö z x e y r i n ə d ə y i ş m ə k ü ç ü n e t n i k t ə m i z l ə m ə, d e p o r t a s i y a v ə y e r l i ə h a l i n i n m ə h v e d i l m ə s i ü s u l l a r m a d a t e z - t e z ə l a t ı r d ı. C ə n u b i Q a f q a z d a s o v e t l ə ş m ə p r o s e s i b a ş l a n a n d a q ı r m ı z ı o r d u n u n k o m a n d i r l ə r i o l a n T o d o r s k i v ə S v i r i d o v s o v e t l ə r i n Q a f q a z c a n i ş i n i Q. K. O r c o n i k i d z e - y ə y a z ı r d ı l a r : «A r a z ç a y ı b o y u n c a U l u x a n l ı s t a n s i y a s ı n d a n N a x ç ı v a n a q ə d ə r ə h a l i s i m ü s ə l m a n l a r d a n i b a r ə t o l a n, A r a z m b o l t a x ı l a n b a r ı s a y ı l a n Ş ə r u r r a y o n u i n d i m e y i t l ə r i n ç ü r ü d ü y ü ö l ü m v a d i s i n i x a t ı r l a d ı r. Ş ə r u r u n b ü t ü n ə h a l i s i n i n b i r h i s s ə s i c i i l l ə r d ə E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı n m h ö k u m ə t o r d u s u t ə r ə f m d ə n m ə h v e d i l d i, q a l a n ı i s ə T ü r k i y ə y ə q o v u l d u, ə m l a k l a r ı i n d i N j d e n i n m a l i k a n ə s i n i m ü h a f ı z ə e d ə n m a u z e r i s t l ə r t ə r ə f ı n d ə n t a l a n e d i l d i. B ə ş ə r i y y ə t h ə l ə b e l ə v ə h ş i l i k l ə r i g ö r - m ə y i b». 3 Q e y d e d i l ə n ə r a z i l ə r i n ə h a l i s i n i n, ə s a s ə n, m ü s ə l m a n l a r d a n i b a - r ə t o l d u ğ u c i i l i n d e k a b r a y ı n d a Q a f q a z d a o l a n F r a n s a m i s s i y a - s ı n m h a z ı r l a y ı b P a r i s ə g ö n d ə r d i y i g e n i ş h e s a b a t d a d a t ə s d i q e d i l i r. 4 B ö l g ə d ə b a ş v e r ə n q a n l ı h a d i s ə l ə r i n ə z ə r ə a l a r a q, P a r i s S ü l h k o n - f r a n s ı n a t ə q d i m o l u n a n e t i r a z n o t a s ı n m a x ı r m d a S ü l h k o n f r a n s m d a n x a h i ş e d i l i r d i k i, Q a f q a z d a o l a n m ü t t ə f ı q k o m a n d a n l ı ğ ı v a s i t ə s i i l ə i k i m ü h ü m m ə s ə l ə h ə l l e d i l s i n : 1. Q a r s v i l a y ə t i n i n h ü d u d l a ı ı n d a n m ü t t ə f ı q q o ş u n l a r m d a n b a ş q a b ü t ü n h ə r b i q ü w ə l ə r ç ı x a r ı l s m, b u ə r a z i n i n t a l e y i 1 Qars vilayətinin Ermənistan Respublikasma birləşdirilməsi və Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzalarmın, İrəvan qəzasının bir hissəsinin Ermənistana verilməsinə qarşı Ə.M.Topçubaşovun müttəfıqlərin sülh konfransmdakı nümayəndələrinə etiraz notası // A R D A, f. 970, s.l, i.142, v.58; La Question de Nakhitchevan. N ote Presentee A Le Conferance de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan. // Bulletin d'information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, M>2. p.2. 2Qars vilayətinin Ermənistan Respublikasma biriəşdirilməsi və Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzalarmın, İrəvan qəzasmın bir hissəsinin Ermənistana verilməsinə qarşı Ə.M.Topçubaşovun müttəflqlərin sülh konfransmdakı nümayəndələrinə etiraz notası // A R D A, f. 970, s.l, i.142, v.60-61; La Question de Nakhitchevan. Note Presentee A Le Conferance de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan. // Bulletin d'information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, JVq2, p h ə l l e d i l ə n ə q ə d ə r, o n u n i d a r ə ç i l i y i y e r l i ə h a l i n i n a r z u s u n a u y ğ u n t ə ş k i l 1 T paacaah C K oe y n p a B n e m ıe 3aKaBKa3beM o t nphcoejhhchhh rp y 3 H H,no HaMecTHHMCCTBa B e jih K o ro k h h 3ä M n x a n jıa H H K O jro e B im. H c T o p m e c K H e onepk H. T h (J)jih c , c Naxçıvan, Ordubad, Şərur-Dərələyəz və Vedibasar vilayətlərinin müvəqqəti generalqubernatorunun Azərbaycan Respublikasınm Ermənistanda diplonıatik nümayəndəsinə məktubu. Oktyabr-dekabr, // ARDA, f.970, s.l, i. 104, v Ermənistan sonuncu erməni-türk müharibəsinin başlanmasma qədər // RDSSTA, f.5, s. 1, i.2797, v Considertions generales sur I'organisation du Caucase cn cantons. Annexe N 1 au rapport N 1 du 10 dekembre // Ministere des Ailaires Etrangere de France, Archives Diplomatique, vol, 832, folio

122 e d i l s i n. 2. N a x ç ı v a n, Ş o r u r - D o r o l ə y o z, S ü r m o l i q o z a l a r m m v o İ r o v a n q ə - z a s ı n m b i r h i s s ə s i n i n i d a r ə ç i l i y i A z o r b a y c a n R e s p u b l i k a s m m o l i n d o s a x - l a n ı l s ı n. 1 A z o r b a y c a n n ü m a y o n d o l o r i e t i r a z n o t a s ı m S ü l h k o n f r a n s m a t ə q d i m e t m ə k l ə y a n a ş ı, M ü t t o l i q l o r i n P a r i s d ə o l a n b ü t ü n n ü m a y o n d o l o - r i n ə d ə v e r d i l ə r. B u e t i r a z n o t a s m d a n s o n r a Q a r s d a b a ş v e r m i ş h a d i s ə - l ə r l ə m a r a q l a n a n v ə Q a f q a z a A l i K o m i s s a r g ö n d ə r i l ə n O l i v e r U o r d r o p v a s i t ə s i l ə f a k t l a r ı d ə q i q l ə ş d i r ə n l o r d K e r z o n Q a r s h a d i s ə l ə r i n d ə E r m ə - n i s t a n h ö k u m ə t i n i g ü n a h l a n d ı r m ı ş d ı. B u n u n l a b a ğ l ı P a r i s d ə o l a n e r m ə n i n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n b a ş ç ı s ı A. A ğ a r o n y a n E r m ə n i s t a n X a r i c i İ ş l ə r N a - z i r l i y i n ə g ö n d ə r d i y i m ə l u m a t d a m ə s l ə h ə t v e r i r d i k i, t ə c i l i ş ə k i l d ə T i f l i s d ə o l a n O. U o r d r o p l a g ö r ü ş s ü n l ə r. 2 E r m ə n i l ə r l o r d K e r z o n u n b e l ə m ö v q e t u t m a s ı n a b i g a n ə q a l m a d ı l a r. D a ş n a k A. S a q a t e l y a n E r m ə n i s t a n X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i n i n «İ n f o r m a s i y a b u l e t e n i n» d ə n ə ş r o l u n m u ş «A n t a n t a, b o l ş e v i z m v ə m ü s ə l m a n ç ı i ı q» m ə q a l ə s i n d ə i z a h e d i r d i k i, g u y a, l o r d K e r - z o n u n e r m ə n i l ə r ə q a r ş ı m ü s ə l m a n p ə r ə s t m ö v q e t u t m a s ı v a x t i l ə o n u n H i n d i s t a n m v i t s e - k r a l ı o l m a s ı i l ə b a ğ l ı d ı r. H ə t t a e r m ə n i l ə r K e r z o n u n Ə f q a n ı s t a n s i y a s ə t i n i d ə o n u n «m ü s ə l m a n p ə r ə s t l i y i» i l ə ə l a q ə l ə n d i r m ə y ə ç a l ı ş ı r d ı l a r. 3 M ü t t ə f ı q k o m a n d a n h ğ m m q e y d e d i l ə n ə r a z i l ə r l ə b a ğ l ı e r m ə n i p ə r ə s t m ö v q e y i n ə b a x m a y a r a q, b u q ə z a l a r m ə h a l i s i E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n ə t a b e o l m a d ı l a r. D a ş n a k h ö k u m ə t i n i n ö z h a k i m i y y ə t i n i s i l a h g ü c ü n ə y a y m a q c ə h d l ə r i x e y l i m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n i n b o ş a l d ı l m a s ı i l ə n ə t i c ə l ə n s ə d ə, l a k i n b ü t ö v l ü k d ə b u s i y a s ə t i f l a s a u ğ r a d ı. S i l a h g ü c ü n ə ö z h a k i m i y y ə t i n i N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z v ə S ü r m ə l i d ə y a y a b i l m ə y ə n e r m ə n i l ə r c u i l i n s e n t y a b r m d a n b a ş l a y a r a q, b u n a A m e r i k a d i p l o - m a t i y a s ı v a s i t ə s i i l ə n a i l o l m a q i s t ə y i r d i l ə r. P o l k o v n i k V i l y a m H a s k e l S ü l h k o n f r a n s ı t ə r ə f ı n d ə n E r m ə n i s t a n a m ü v ə k k i l t ə y i n e d i l d i y i n d ə n, E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n İ r ə v a n q u b e r n i y a s m m y u x a r ı d a a d l a r ı ç ə k i l ə n q ə z a l a r m ı ə l ə k e ç i r m ə s i ü ç ü n ə l v e r i ş l i ş ə r a i t y a r a d ı r d ı. İ n g i l i s k o m a n d a n - l ı ğ ı n m N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r u E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n i d a r ə ç i l i y i n ə v e r - m ə k t ə c r ü b ə s i ö z ü n ü d o ğ r u l t m a d ı ğ ı ü ç ü n b u d ə l ə y e n i b i r p l a n N a x - ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z d ə n i b a r ə t A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u y a r a t m a q p l a n ı i r ə l i s ü r ü l m ü ş d ü. S e n t y a b r a y ı n m 1 - d ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə v e r i l m i ş 2 0 b ə n d d ə n i b a r ə t H a s k e l l a y i h ə s i n d ə, ə s l i n d ə N a x - ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z i n A z ə r b a y c a n d a n a y r ı l m a s ı ö z ə k s i n i t a p m ı ş d ı. L a y i h ə d ə g ö s t ə r i l i r d i : A m e r i k a l ı l a r m y a r a t d ı ğ ı n e y t r a l z o n a y a N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z d a x i l e d i l i r, n e y t r a l z o n a n m i d a r ə ç i l i y i p o l k o v n i k H a s k e l i n t ə y i n e t d i y i A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n u n ə l i n d ə o l a c a q - d ı r ; e r m ə n i l ə r i n ü s t ü n l ü k t ə ş k i l e t d i y i ( b u a m e r i k a l ı l a r t ə r ə f m d ə n m ü ə y - y ə n e d i l m ə l i i d i ) y e r l ə r i ç ı x m a q ş ə r t i i l ə y e r l i h a k i m i y y ə t a z ə r b a y c a n l ı l a - r ı n ə l i n d ə q a l ı r d ı ; A z ə r b a y c a n v ə e r m ə n i h ö k u m ə t l ə r i n e y t r a l z o n a d a o l a n ö z q o ş u n l a r m ı g e r i ç a ğ ı r m a l ı i d i l ə r ; h ə r h a n s ı t ə r ə f ı n q o ş u n u b u r a, y a l n ı z, A m e r i k a q u b e r n a t o r u n u n i c a z ə s i i l ə d a x i l o l a b i l ə r d i ; A z ə r b a y - c a n v ə E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t l ə r i t ə c i l i o l a r a q, y e r l i ə h a l i a r a s ı n d a t ə b l i ğ a t a p a r a n ö z n ü m a y ə n d ə l ə r i n i v ə o n a r ə ğ b ə t b ə s l ə y ə n ö l k ə n i n n ü m a y ə n - d ə l ə r i n i n e y t r a l z o n a d a n ç ı x a r m a l ı d ı r ; h ə r i k i t ə r ə f c u i l i n 1 s e n t y a b r m a q ə d ə r t ö r ə d i l m i ş h a d i s ə l ə r ə g ö r ə h ə b s e d i l ə n l ə r ə a m n i s t i y a v e r m ə l i d i r ; y e r l i ç i n o v n i k l ə r A m e r i k a q u b e r n a t o r u t ə r ə f ı n d ə n t ə y i n e d i l i r v ə q u b e r n a t o r n e y t r a l z o n a n m h ü d u d l a r ı n d a n i s t ə n i l ə n ç i n o v n i k i d ə y i ş - d i r m ə k h ü q u q u n a m a l i k d i r ; A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n e y t r a l z o n a d a v ə İ r ə v a n r a y o n u n d a a z ə r b a y c a n l ı, E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i i s ə n e y t r a l z o n a - d a v ə Z ə n g ə z u r r a y o n u n d a e r m ə n i ə h a l i s i n i s a k i t l ə ş d i r m ə k ü ç ü n ö z n ü - f u z u n d a n i s t i f a d ə e t m ə l i d i r ; A z ə r b a y c a n v ə E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t l ə r i ö z ə r a z i l ə r i n d ə y a ş a y a n a z ə r b a y c a n l ı v ə e r m ə n i ə h a l i s i n i n h ə y a t m m v ə ə m l a k ı n ı n t o x u n u l m a z l ı ğ m a t ə m i n a t v e r m ə l i d i r ; n e y t r a l z o n a n ı n h ü d u d - l a r m d a o l a n d ə m i r y o l u x ə t t i ü z ə r i n d ə n ə z a r ə t h ü q u q u A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n a k e ç m ə l i d i r ; A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i «Y a x m Ş ə r q ə A m e - r i k a Y a r d ı m K o m i t ə s i» n i n Ş u ş a v ə G o r u s d a n ə z ə r ə t u t u l a n y a r d ı m t ə d - b i r l ə r i n i n h ə y a t a k e ç i r i l m ə s i n ə m a n e o l m a m a l ı d ı r ; A z ə r b a y c a n h ö k u - m ə t i e r m ə n i q a ç q m l a r m m ö z y e r l ə r i n ə q a y ı t m a s m a r a z ı l ı q v e r m ə l i v ə o n l a r a y a r d ı m g ö s t ə r m ə l i d i r ; B ö y ü k V e d i n i n a z ə r b a y c a n l ı ə h a l i s i A m e - r i k a q u b e r n a t o r u n u n m ü ş a y i ə t i i l ə n e y t r a l z o n a m n h ü d u d l a r ı n d a n d i g ə r y e r ə k ö ç ü r ü l m ə l i d i r v ə o n l a r a ş ə r a i t y a r a d ı l m a l ı d ı r k i, b ü t ü n ə m l a k l a r m ı ö z l ə r i i l ə g ö t ü r s ü n l ə r ; h a z ı r d a i n ş a e d i l ə n B a k ı - C u l f a d ə m i r y o l u A z ə r - b a y c a n h ö k u m ə t i n i n s ə l a h i y y ə t l ə r i n d ə q a l m a l ı d ı r ; A m e r i k a q u b e r n a t o - r u n u n i d a r ə ç i l i y i d ö v r ü n d ə n e y t r a l z o n a n ı i d a r ə e t m ə k ü ç ü n l a z ı m o l a n 1 ; La Question de Nakhitchevan. Note Presentee A Le Conferance de La Paix Par La Delegation de L'Azerbaidjan. // Bulletin d'information d L Azerbaidjan. Paris, Septenıbre, JMq2, p.3-4. Ermənistan Respublikasmın Paris Sülh konfransmda olan nümayəndəliyinin başçısı A.Ağaronyanm xarici işlər nazirinə məktubu. Sentyabr, // ARPİİSPİHA f 276 s.9, i.29, v,6. 3 Ermənistan Respublikasımn Azərbaycandakı nümayəndəsi A.Saqatelyanm «Antanta, bolşevizm və müsəlmançılıq» adlı məruzəsinin surəti // ARPİİ SPİHDA f.276, s.9, i. 38, v m a d d i v ə s a i t y e r l i v e r g i l ə r h e s a b m a ö d ə n i l m ə l i d i r, b u m ə q s ə d l ə A z ə r - b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n ə l a v ə v ə s a i t t ə l ə b e d i l m ə l i d i r v ə s. 1 İ l k b a x ı ş d a l a y i h ə n i n m ə z m u n u n d a n a y d ı n o l u r k i, b e l ə b i r l a y i h ə a m e r i k a n l a r t ə r ə - f ı n d ə n h a z ı r l a n a b i l m ə z d i. B u m ü t t ə f ı q l ə r i n A l i K o m i s s a r ı V i l y a m H a s - 1 Zaqafqaziyada Amerika Ali Komissarı V.Haskelin Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzdə Amerika general-qubernatorluğu yaradılması ilə bağh yeni layihəsi // A R D A, f.970, s.l, i.93, v

123 k e l i n a d ı i l ə e l a n e d i l m i ş e r m ə n i l a y i h ə s i i d i. L a k i n b u l a y i h ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i t ə r ə f m d ə n q ə b u l e d i l m ə d i y i ü ç ü n s e n t y a b r ı n d ə V i l y a m H a s k e l b i r q ə d ə r y u m ş a l d ı l m ı ş, ə s l i n d ə i s ə m a h i y y ə t e t i b a r ı i l ə b i r i n c i d ə n o q ə d ə r f ə r q l ə n m ə y ə n 1 2 b ə n d d ə n i b a r ə t i k i n c i l a y i h ə n i A z ə r b a y c a n h ö - k u m ə t i n ə g ö n d ə r d i. 1 A z ə r b a y c a n x a r i c i i ş l ə r n a z i r i s e n t y a b r a y ı n m d a H a s k e l ə y a z ı r d ı k i, o n u n h ö k u m ə t i N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z q ə z a l a - r ı n d a x ü s u s i g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n y a r a d ı l m a s ı n ı n ə l e y h i n ə d e y i l d i r, l a k i n t ə k l i f e d i l ə n ş ə r t l ə r i n b i r q i s m i n ə e t i r a z e d i r. 2 B u m ə s ə l ə i l ə b a ğ l ı A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u q b a r ə d ə ö z ü n ü n t ə r t i b e t d i - y i l a y i h ə n i s e n t y a b r a y ı n ı n a x ı r l a r ı n d a p o l k o v n i k H a s k e l ə g ö n d ə r d i. 1 2 b ə n d d ə n i b a r ə t l a y i h ə d ə g ö s t ə r i l i r d i : N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z q ə z a - l a r m d a m ü v ə q q ə t i o l a r a q, x ü s u s i g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u q y a r a d ı l ı r ; g e n e - r a l - q u b e r n a t o r u A m e r i k a v ə t ə n d a ş l a r ı i ç ə r i s i n d ə n p o l k o v n i k H a s k e l t ə - y i n e d i r ; b u q ə z a l a r ü m u m i, b i r b a ş a, b ə r a b ə r v ə g i z l i s ə s v e r m ə y o l u i l ə s e ç i l ə n y e r l i Ş u r a l a r t ə r ə f ı n d ə n i d a r ə e d i l i r ; v i l a y ə t d ə b ü t ü n h a k i m i y y ə t - i n z i b a t i, m ə h k ə m ə, d ə m i r v ə ş o s e y o l l a r ı, p o ç t - t e l e q r a f, x a l q m a a r i f ı v ə s a i r Ş u r a n ı n m ü s t ə s n a s ə l a h i y y ə t i n ə d a x i l e d i l i r v ə b u i ş i g e n e r a l - q u - b e r n a t o r t ə n z i m e d i r ; Ş u r a t ə r ə f m d ə n t ə y i n e d i l ə n i c r a h a k i m i y y ə t i ç o x - l u q t ə ş k i l e d ə n m i l l ə t i n n ü m a y ə n d ə s i n d ə n o l m a l ı d ı r ; b ü t ü n g e n e r a l - q u - b e r n a t o r l u q d a m ə t b u a t, v i c d a n, s ö z a z a d l ı ğ ı, ş ə x s i y y ə t i n v ə ə m l a k ı n t o - x u n u l m a z l ı ğ ı e l a n e d i l m ə l i d i r ; g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n b ü d c ə s i n ə A z ə r - b a y c a n p a r l a m e n t i n d ə b a x ı l m a h, ç a t ı ş m a y a n m ə b l ə ğ A z ə r b a y c a n x ə z i - n ə s i n d ə n ə l a v ə e d i l m ə l i d i r ; A z ə r b a y c a n p u l u r ə s m i p u l v a h i d i k i m i q ə b u l e d i l m ə l i d i r ; s e ç k i l ə r k e ç i r i l ə n ə q ə d ə r g e n e r a l - q u b e r n a t o r A z ə r b a y c a n d a n i k i m ə s l ə h ə t ç i d ə v ə t e d i b, o n l a r ı n k ö m ə y i i l ə q a y d a - q a n u n y a r a t m a l ı d ı r ; n e y t r a l z o n a d a n B a k ı - C u l f a d ə m i r y o l u n u n k e ç d i y i x ü s u s i z o l a q a y r ı l ı b, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə v e r i l m ə l i d i r ; g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n ə h a l i s i t ə r k i s i l a h e d i l m ə l i d i r ; g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n b ü t ü n ə r a z i s i n d ə a m n i s - t i y a k e ç i r i l m ə l i d i r. 3 L a k i n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i t ə r ə f i n d ə n t ə r t i b e d i l ə n l a y i h ə H a s k e l t ə r ə f m d ə n q ə b u l e d i l m ə d i. S e n t y a b r a y ı n ı n o r t a l a r ı n d a H a s k e l N a x ç ı v a n, Ş ə r u r v ə O r d u b a d n ü m a y ə n d ə l ə r i Ə l i S ə b r i Q a s ı m o v u v ə Ə l ə s g ə r o v u q ə b u l e d ə r ə k b i l d i r d i k i, B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r ı n o r d u m ü - h ə n d i s i p o l k o v n i k E d m o n d D e l i N a x ç ı v a n a q u b e r n a t o r t ə y i n e d i l m i ş d i r v ə o k t y a b r a y ı n m d ə ö z v ə z i f ə s i n ə b a ş l a y a c a q d ı r. N ü m a y ə n d ə l ə r a d ı n d a n Ə l i S ə b r i Q a s ı m o v N a x ç ı v a n ə h a l i s i n i n o n b ə n d d ə n i b a r ə t o l a n t ə l ə b l ə r i n i V. H a s k e l ə t ə q d i m e t d i. B u r a d a N a x ç ı v a n ə h a l i s i n i n b u r a - y o n a e r m ə n i q o ş u n u y e r i d i l m ə s i n ə r a z ı o l m a y a c a ğ ı, b u q ə z a l a r m ə h a l i s i - 1A RDA, f.970, s.l, i.93, v.6. 2 Azərbaycan Respublikası Xarici işlor naziri M.Y.Cəfərovun Zaqafqaziya Amerika Ali Komissarı V.Haskelə məktubu // ARDA, f.970, s.l, i.93, v.9. 3 A icp6ah4>kah. 1919, 23 okmöph. 244 n i n E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n ə t a b e o l m a y a c a ğ ı v ə l a z ı m g ə l ə r s ə, a z ə r b a y - c a n l ı ə h a l i n i n ö z i s t i q l a l i y y ə t i n i s i l a h l ı y o l l a q o r u y a c a ğ ı g ö s t ə r i l i r d i. 1 Ü m u m i y y ə t l ə, t ü r k l ə r N a x ç ı v a n ı t ə r k e t d i k d ə n s o n r a b u r e g i o n u n ə h a l i s i ö z ü n ü e r m ə n i t a l a n l a r ı n d a n s i l a h g ü c ü n ə m ü d a f i ə e d i r d i. A z ə r - b a y c a n h ö k u m ə t i b ü t ü n v a s i t ə l ə r l ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n m m ü s ə l m a n q ə - z a l a r m m i s t i q l a l i y y ə t u ğ r u n d a m ü b a r i z ə s i n i m ü d a f i ə e d i r d i. E r m ə n i l ə r b u r e g i o n u ö z l ə r i n ə t a b e e d ə b i l m ə d i k l ə r i n i h ə m i ş ə g u y a b u r a d a t ü r k ə s - g ə r l ə r i n i n o l m a s ı i l ə ə l a q ə l ə n d i r i r d i l ə r v ə b u n a i n g i l i s l ə r i v ə a m e r k a n l a r ı q ı c ı q l a n d ı r m a q ü ç ü n b i r v a s i t ə k i m i b a x ı r d ı l a r. İ r ə v a n q u b e r n i y a s m m m ü s ə l m a n q ə z a l a r m m e r m ə n i l ə r ə u ğ u r l u m ü q a v i m ə t i n d ə A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s m m E r m ə n i s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i M ə m m ə d x a n T ə k i n s k i b ö y ü k r o l o y n a m ı ş d ı. Ə g ə r m ü t t ə f i q l ə r i ş ə q a r ı ş m a s a y d ı l a r N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z, S ü r m ə l i q ə z a l a r m ı n ə h a l i s i ö z ü n ü e r m ə n i h ü c u m l a r m d a n q o r u m a q i q t i d a r ı n d a i d i. İ y u l a y ı n m d ə M. T ə k i n s k i A z ə r b a y c a n X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i n ə ş i f r ə l i m ə l u m a t l a r y a z ı r d ı k i, B ö y ü k V e d i d ə e r m ə n i o r d u s u n u n h ü c u m u d ə f e d i l m i ş d i r. İ r ə v a n a ç o x l u y a r a l ı e r m ə n i ə s g ə r l ə r i g ə t i r i r l ə r, ö l m ü ş e r m ə n i ə s g ə r l ə r i n i n s a y ı d ə n ç o x - d u r. M ü s ə l m a n l a r e r m ə n i l ə r d ə n i k i t o p v ə s ə k k i z p u l e m y o t m ü s a d i r ə e t - m i ş l ə r. E r m ə n i l ə r i n ə h v a l - r u h i y y ə s i a ş a ğ ı d ü ş ü b. O n l a r u ğ u r s u z l u ğ u i n - g i l i s m i s s i y a s m a i n a n d ı r m a q i s t ə d i k l ə r i g u y a d ö y ü ş l ə r d ə t ü r k ə s g ə r l ə r i - n i n i ş t i r a k ı i l ə i z a h e t m ə y ə ç a l ı ş ı r l a r. Q ə t i ş ə k i l d ə d e m ə k o l a r k i, b u k ə n d l ə r d ə h e ç b i r t ü r k ə s g ə r i y o x d u r. 2 A m e r i k a h l a n n E r m ə n i s t a n d a h ə r b i q ü w ə s i o l m a d ı ğ ı, e r m ə n i o r d u - s u i s ə ə s h n d ə, b u i ş i n ö h d ə s i n d ə n g ə l ə b i l m ə d i y i ü ç ü n H a s k e l m ü s ə l m a n q ə - z a l a n n d a ü m u m x a l q h ə y a c a m m n q a l x m a s ı n d a n e h t i y a t e d i r v ə ə h a l i n i s a - k i t l ə ş d i r m ə k ü ç ü n d i p l o m a t i k v a s i t ə l ə r ə ə l a t ı r d ı. O, n e y t r a l z o n a n ı n m ü s ə l - m a n ə h a h s i n ə v ə d e d i r d i k i, o n l a n n h ü q u q l a n P a r i s S ü l h k o n f r a n s m d a n ə - z ə r ə a l m a c a q d ı r. 3 O k t y a b r a y ı m n ə w ə l l ə r i n d ə x a r i c i i ş l ə r n a z i r i M. Y. C ə - f ə r o v a t e l e q r a m m d a H a s k e l b i l d i r i r d i k i, y a x m v a x t l a r d a o, P a r i s ə g e d ə c ə k, ə g ə r A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n e y t r a l z o n a y a d a x i l o l a n ə r a z i l ə r d ə ə h a h n i n s a - k i t l ə ş d i r i l m ə s i n ə y a r d ı m e d ə r s ə v ə n e y t r a l z o n a y a r a d ı l m a s ı h a q q m d a A m e - r i k a p l a n m ı m ü d a f i ə e d ə r s ə, H a s k e l v ə d v e r i r d i k i, P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı q a r ş ı s ı n d a A z ə r b a y c a m n t a n m m a s ı m ə s ə l ə s i n i q a l d ı r a c a q d ı r. 4 H ə t t a b u m ə q s ə d l ə A m e r i k a m i s s i y a s m m ü z v l ə r i p o d p o l k o v n i k J. A. U l i o v ə m a y o r P a r k e r K. K o l l o k A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n y a z ı l ı ş ə k i l d ə x a h i ş e d i r d i l ə r 1A3ep6aİTOKaH, 1919, 23 okthöph. 2Azərbaycan Erınənıstanda diplomatik nümayəndəsi M.X.Təkinskinin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova şifrəli teleqramı: //A R D A, f.970, s.l, i.54, v A RDA, f.970, s.l, i.213, v.9. 4 Zaqafqaziyada Amerika Ali Komissarı V.Haskelin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova teleqramı. Oktyabr, // A RDA, f.970, s.l, i.93, v

124 k i, S ü l h k o n f r a n s ı ü ç ü n m ə r u z ə h a z ı r l a n d ı ğ ı n d a n A z o r b a y c a n a a i d s t a t i s t i k m ə l u m a t l a r x ə r i t ə l ə r l ə b i r h k d ə, S ü l h k o n f r a n s ı n a t ə q d i m e d i l m ə k ü ç ü n i k i n ü s x ə d ə n i b a r ə t m e m o r a n d u m f o r m a s m d a A m e r i k a A l i K o m i s s a r h ğ m a g ö n d ə r i l s i n. O k t y a b r a y ı n ı n 4 - d ə A z ə r b a y c a n x a r i c i i ş l ə r n a z i r i, H a s k e l ə g ö n d ə r d i y i n o t a d a y a z ı r d ı k i, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i, o n u n t ə k l i f l ə r i v ə m ə - n a f e y i n ə z ə r ə a h n m a q l a b u ə r a z i n i n y a l n ı z A z ə r b a y c a n ı n a y r ı l m a z h i s s ə s i k i m i A m e r i k a g e n e r a l - q u b e m a t o r l u ğ u t ə r ə f ı n d ə n i d a r ə e d i l m ə s i n ə r a z ı h q v e r ə b i l ə r. M. Y. C ə f ə r o v p o l k o v n i k H a s k e l ə g ö n d ə r d i y i n o t a d a A z ə r b a y c a n x a l q ı n m p r e z i d e n t V i l s o n t ə r ə f m d ə n e l a n o l u n m u ş x a l q l a n n h ü q u q l a n n a d a i r p r i n s i p i n ə u y ğ u n o l a n ə d a l ə t l i t ə l ə b l ə r i n i n o n u n t ə r ə f ı n d ə n S ü l h k o n f r a n s m d a m ü d a f ı ə o l u n a c a ğ ı n a ü m i d v a r o l d u ğ u n u b i l d i r i r d i. M ə k t u b - d a İ r ə v a n q u b e m i y a s ı n d a A z ə r b a y c a n x a l q ı n m ö z i r a d ə s i n ə u y ğ u n o l a r a q b ə r q ə r a r e t d i y i h ü q u q l a r ı n m d a V i l y a m H a s k e l t ə r ə f m d ə n S ü l h k o n f r a n s ı q a r ş ı s m d a m ü d a f i ə o l u n m a s ı a r z u e d i h r d i. 1 A m e r i k a m i s s i y a s ı D e n i k i n t ə h l ü k ə s i n d ə n d ə n e y t r a l z o n a y a r a - d ı l m a s ı m ə q s ə d i l ə i s t i f a d ə e t m ə k i s t ə y i r d i. D e n i k i n t ə h l ü k ə s i i l ə b a ğ l ı Ş i - m a l s ə r h ə d l ə r i n d ə n e y t r a l z o n a y a r a d ı l m a s ı h a q q ı n d a X a r i c i İ ş l ə r N a z i r - l i y i n i n s o r ğ u s u n a H a s k e l c a v a b v e r i r d i k i, N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə l ə - y ə z d ə n e y t r a l z o n a y a r a d ı l m a y ı n c a m ə n i m t ə r ə f ı m d ə n D e n i k i n l ə v ə d i g ə r m ə s ə l ə l ə r l ə b a ğ l ı h e ç b i r a d d ı m a t ı l m a y a c a q d ı r. 2 H a s k e l l a y i h ə s i e l a n e d i l d i k d ə n s o n r a t ə k c ə N a x ç ı v a n ı d e y i l, İ r ə - v a n q u b e r n i y a s m m b ü t ü n m ü s ə l m a n q ə z a l a r m ı x a l q h ə y ə c a n ı b ü r ü - m ü ş d ü. A z ə r b a y c a n X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i n i n V e r s a l d a k ı A z ə r b a y c a n n ü - m a y ə n d ə l ə r i n ə g ö n d ə r d i y i m ə l u m a t d a g ö s t ə r i l i r d i k i, İ r ə v a n q u b e r n i y a - s ı n d a v ə z i y y ə t ü s y a n h ə d d i n ə ç a t ı b, b u ə r a z i d ə B ö y ü k V e d i ü s y a n ı x ü s u - s i l ə k ə s k i n x a r a k t e r a l ı b, e r m ə n i q ü v v ə l ə r i n i n t a m a m i l ə d a r m a d a ğ ı n e d i l m ə s i i l ə n ə t i c ə l ə n d i v ə e r m ə n i o r d u s u İ r ə v a n ş ə h ə r i n i n ö z ü n ə q ə d ə r g e r i o t u r d u l d u. 3 M ə l u m a t d a q e y d e d i l i r d i k i, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z d ə m ü s ə l - m a n l a r m h ə r ə k a t m a e r m ə n i d ə s t ə l ə r i v ə h ə r b i h i s s ə l ə r i t ə r ə f ı n d ə n i n c i d i - l ə n K a ğ ı z m a n ə h a l i s i v ə E ç m i ə d z i n q ə z a s ı n m s a k i n l ə r i d ə q o ş u l d u l a r. H a z ı r d a İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n m b ü t ü n m ü s ə l m a n ə h a l i s i g ü c l ü ş ə k i l d ə h ə y ə c a n l a n m ı ş d ı r. İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n m d i n c m ü s ə l m a n ə h a l i s i n ə d i v a n t u t u l m a s ı A z ə r b a y c a n x a l q ı n m v ə s i y a s i d a i r ə l ə r i n i n d ə n a r a z ı l ı ğ ı n a O n a g ö r ə d ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i a v q u s t a y m d a o l d u ğ u k i m i s e n t y a b r a y m d a d a İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü s ə h n a n l a r ı n a q a r ş ı e r m ə n i l ə r i n t ö r ə t d i - y i z o r a k ı l ı q l a r a q a r ş ı E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n ə q ə t i e t i r a z n o t a s ı g ö n - d ə r m i ş d i. 1 O k t y a b r m o r t a l a r m d a p o l k o v n i k H a s k e l P a r i s ə ç a ğ ı r ı l d ı q d a n s o n r a, o n u n m ü a v i n i p o l k o v n i k C e y m s R e y n e y t r a l z o n a m ə s ə l ə s i n i m ü - z a k i r ə e t m ə k ü ç ü n B a k ı y a g ə l m i ş d i. H ə l ə b u n d a n i k i h ə f t ə ə v v ə l İ s t a n - b u l d a k ı A m e r i k a s ə f i r l i y i n i n n ü m a y ə n d ə s i m a y o r D o y l d a A z ə r b a y c a n p a y t a x t ı n a g ə l m i ş d i. 2 D a n ı ş ı q l a r z a m a n ı C e y m s R e y A z ə r b a y c a n h ö k u - m ə t i n ə t ə k l i f e d i r d i k i, h ö k u m ə t ö z n ü m a y ə n d ə s i n i o n u n l a b i r l i k d ə n e y t r a l z o n a m ə s ə l ə s i n i h ə l l e t m ə k ü ç ü n İ r ə v a n a v ə N a x ç ı v a n a e z a m e t s i n. B u n u n l a a m e r i k a n l a r y e r l i ə h a l i y ə g ö s t ə r m ə k i s t ə y i r d i l ə r k i, A z ə r - b a y c a n h ö k u m ə t i n e y t r a l z o n a y a r a d ı l m a s m a t ə r ə f d a r d ı r. L a k i n h ö k u - m ə t b u n a e t i r a z e d ə r ə k b i l d i r d i k i, o, ə h a l i n i ç a ş d ı r a b i l m ə z v ə h ö k u m ə t t ə r ə f ı n d ə n b ə y ə n i h n ə y ə n p r i n s i p l ə r i n b ə r q ə r a r e d i l m ə s i n d ə i ş t i r a k e d ə b i l m ə z. B u n u n l a b e l ə, p o l k o v n i k R e y ə b i l d i r i l d i k i, ə g ə r ə h a l i a m e r i k a n - l a r t ə r ə f ı n d ə n t ə k l i f o l u n a n ş ə r t l ə r ə r a z ı o l a r s a, ( İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı m ü - s ə l m a n q ə z a l a r m ı n ə h a l i s i n i n n e y t r a l z o n a y a r a d ı l m a s m a q a r ş ı k ü t l ə v i h ə y ə c a n l a r ı A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə m ə l u m i d i _ C. H. ), H ö k u m ə t n e y t r a l z o n a n m y a r a d ı l m a s m a m ü q a v i m ə t g ö s t ə r m ə y ə c ə k d i r. P a r i s S ü l h k o n f r a n s m a g ö n d ə r i l ə n h ö k u m ə t m ə l u m a t ı n d a q e y d e d i l i r d i k i, b u e t i r a z p o l k o v n i k R e y i e l ə d ə t ə m i n e t m ə d i v ə o, N a x ç ı v a n a t ə k q a y ı t m a l ı o l d u. 3 O k t y a b r a y ı n m d ə C e y m s S. R e y N a x ç ı v a n a g ə l d i v ə m ü s ə l - m a n M i l l i Ş u r a s ı q a r ş ı s ı n d a n e y t r a l z o n a y a r a t m a q b a r ə d ə A m e r i k a A l i K o m i s s a r ı V i l y a m H a s k e l i n b ə y a n a t m ı e l a n e t d i. B ə y a n a t d a d e y i l i r d i : «E r m ə n i l ə r l ə a z ə r b a y c a n l ı l a r a r a s m d a s i l a h l ı t o q q u ş m a n m d i n c l i y i p o z d u ğ u n u, v ə t ə n d a ş l a r ı n h ə y a t ı v ə ə m l a k ı ü ç ü n t ə h l ü k ə y a r a t d ı ğ m ı, E r - m ə n i s t a n v ə A z ə r b a y c a n m b u ə r a z i y ə i d d i a s ı o l d u ğ u n u, Ş ə r u r v ə N a x ç ı - v a n a E r m ə n i s t a n v ə A z ə r b a y c a n ı n h ü q u q u n u n h ə l ə l i k S ü l h k o n f r a n s ı t ə r ə f ı n d ə n h ə l l e d i l m ə d i y i n i, E r m ə n i s t a n v ə A z ə r b a y c a n m b u ə r a z i n i i d a r ə e t m ə k ü ç ü n q a r ş ı l ı q l ı r a z ı l ı ğ a g ə l ə b i l m ə d i y i n i, E r m ə n i s t a n v ə A z ə r b a y c a n ı n b u ə r a z i d ə s ü l h y a r a t m a q a r z u l a r ı n ı n ə z ə r ə a l a r a q... m ə n s ə b ə b o l m u ş d u r. Ş ü b h ə s i z k i, h ö k u m ə t b e l ə z o r a k ı l ı q a k t l a r m a v ə i n - c i d i l ə n m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i n y a r d ı m ç a ğ ı r ı ş l a r ı n a b i g a n ə q a l a b i l m ə z d i. 1 Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun müttəfıqlərin Zaqafqaziyada Ali komissarı U.Haskelə notası //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.18, v Zaqafqaziya müttəfıqlərin ali komissarı U.Haskelin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova teleqramı // A R D A, f.970, s.l, i. 93, v.7. 3 Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Yersaldakı Azərbaycan nümayəndəliyinə məlumatı. Oktyabr, //A R D A, f.2905, s.l, i.20, v La situation de la population musulmane dans la Republique d'armenie. // Bulletin d'inaormation de L'Azerbaidoft. Paris, 1919, 13 Ostobre, JNe3, p.4-6; Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun Ermənistan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinə notası //ARDA, f.970, s.l, i.184, v, 16-17; Note de I'Armenie. 22 septenbre //Bulletin d'information de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 15 Dekembre, JVq5, p A3ep6aiwKaH, 1919, 23 cehthöpa. 3 Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Versaldakı Azərbaycan nümayəndəliyinə məlumatı. Oktyabr, 1919, //ARDA, f.2905, s.l, i.20, v

125 V i l y a m N. H a s k e l S ü l h k o n f r a n s ı n ı n m ə n i m ü z ə r i m ə q o y d u ğ u v ə k a l ə t ə ə s a s l a n a r a q, A m e r i k a B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r ı, F r a n s a, B ö y ü k B r i t a n i y a v ə İ t a l i y a A l i K o m i s s a r ı k i m i... Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n d a i r ə s i n d ə, A m e r i k a q u b e r n a t o r u n u n r ə h b ə r l i y i a l t m d a m ü t t ə f ı q i d a r ə ç i l i k z o n a s m m y a r a - d ı l d ı ğ m ı... Ş i m a l i A m e r i k a B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r o r d u s u n u n h ə r b i m ü h ə n d i s i p o l k o v n i k E d m u n d L. D e l l i n i n b u z o n a y a q u b e r n a t o r t ə y i n e d i l d i y i n i b i l d i r i r ə m. 1 V. H a s k e l i ə v ə z e d ə n C e y m s R e y b u b ə y a n a t a u y ğ u n i k i b ə n d d ə n i b a r ə t Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n d a A m e r i k a q u b e r n a t o r l u ğ u y a r a d ı l - m a s ı, p o l k o v n i k E d m u n d L. D e l l i n i n q u b e r n a t o r t ə y i n e d i l m ə s i h a q q m - d a s ə r ə n c a m i m z a l a n d ı. L a k i n N a x ç ı v a n M i l l i Ş u r a s ı n m v ə b ü t ü n N a x - ç ı v a n ə h a l i s i n i n t ə k i d i i l ə C e y m s R e y b u q ə r a r m ı d ə y i ş m ə l i o l d u. P o l - k o v n i k D e l l i N a x ç ı v a n d a g e n e r a l q u b e r n a t o r k i m i d e y i l, A m e r i k a A l i K o m i s s a r m n ü m a y ə n d ə s i k i m i q a l d ı. C e y m s R e y i n N a x ç ı v a n a s ə f ə r i i l ə b a ğ l ı N a x ç ı v a n M i l l i Ş u r a s m m ü z v ü S. C ə m i l l i n s k i A z ə r b a y c a n R e s - p u b l i k a s m m E r m ə n i s t a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i M. T ə k i n s k i y ə o k t y a b r a y ı n m d a y a z ı r d ı k i, o ö z ü, X ə l i l b ə y, K a l b a l ı x a n, D. M ə m - m ə d o v v ə d i g ə r l ə r i p o l k o v n i k R e y l ə i k i g ü n l ü k d a n ı ş ı q l a r a p a r d ı l a r. «C e y m s R e y r a z ı l ı q v e r d i k i, p o l k o v n i k D e l l i n i g e n e r a l - q u b e r n a t o r k i m i d e y i l, S ü l h k o n f r a n s m ı n, y a x u d A m e r i k a n m n ü m a y ə n d ə s i k i m i b u r a d a s a x l a s ı n. B u n ü m a y ə n d ə b i z i m i d a r ə ç i l i k i ş l ə r i m i z ə q ə t i s u r ə t d ə m ü d a x i l ə e t m ə y ə c ə k v ə e r m ə n i l ə r l ə b i z i m a r a m ı z d a s ü l h y a r a t m a q, b i z i m q a ç q m - l a r a k ö m ə k e t m ə k i s t i q a m ə t i n d ə f ə a l i y y ə t g ö s t ə r ə c ə k d i r» 2 S. C ə m i l l i n s k i q e y d e d i r d i k i, d a n ı ş ı q l a r z a m a n ı m ə l u m o l d u k i, a r t ı q b u r a d a m ü t - t ə f i q l ə r i n x ü s u s i i d a r ə z o n a s m m y a r a d ı l m a s ı m ə s ə l ə s i t ə x i r ə s a l m ı r v ə b i r ç o x c ə h ə t l ə r i n ə g ö r ə b u d i y a r ı n A z ə r b a y c a n a b i r l ə ş m ə s i n ə a m e r i k a n l a r ı n r a z ı l ı ğ ı h i s s e d i l i r. N a x ç ı v a n d a o l d u ğ u m ü d d ə t d ə C e y m s R e y v ə d i g ə r A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i b a ş a d ü ş d ü l ə r k i, n e y t r a l z o n a ü ç ü n n ə z ə r d ə t u t u l a n ə r a z i n i A z ə r b a y c a n d a n a y ı r m a q q e y r i - m ü m k ü n d ü r. N o y a b r a y m d a E r m ə n i s t a n d a o l a n A B Ş z a b i t l ə r i n i n D e l l i n i n s ə - r ə n c a m m a g ə l m ə s i N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r ə h a l i s i n i n b ə r k h ə y ə c a n m a s ə b ə b o l d u. Y a r a n m ı ş v ə z i y y ə t d ə n ç ı x ı ş y o l u k i m i D e l l i z a b i t l ə r i İ r ə v a n a q a y ı t - m a l ı o l d u c i i l i n y a n v a r m d a a m e r i k a n l a r t a m a m i l ə Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n m h ü d u d l a r ı n d a n ç ı x d ı l a r. a y ı n ı n d ə o n l a r m v a s i t ə ç i l i y i i l ə E r m ə n i s t a n l a A z ə r b a y c a n a r a s ı n d a s a z i ş i m z a l a n d ı. A m e r i k a n l a r l a y a n a ş ı, i n g i l i s l ə r d ə i k i r e s p u b l i k a a r a - s ı n d a h ə r b i ə m ə l i y y a t l a r ı n d a y a n d ı r ı l m a s ı v ə s ü l h b a ğ l a n m a s m a t ə ş ə b - b ü s e t m i ş d i l ə r. N a y a b r m d a B r i t a n i y a A l i K o m i s s a r ı O. U o r d r o p A z ə r b a y c a n v ə E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t l ə r i n ə b u m ə q s ə d l ə t e l e q r a m g ö n - d ə r m i ş d i r. 1 L a k i n s o n a n d a a m e r i k a n l a r v a s i t ə ç i l i k e t d i l ə r. S a z i ş d ə t ə r ə f - l ə r t ə s b i t e d i r d i l ə r k i, h a z ı r d a c ə r ə y a n e d ə n t o q q u ş m a n ı d a y a n d ı r m a ğ a v ə y e n i d ə n s i l a h a ə l a t m a ğ a ç a l ı ş a c a q l a r. E r m ə n i s t a n v ə A z ə r b a y c a n h ö - k u m ə t l ə r i r a z ı l ı ğ a g ə l d i l ə r k i, d i n c ə h a l i n i n h ə r ə k ə t i ü ç ü n Z ə n g ə z u r d a n k e ç ə n y o l u a ç m a l ı d ı r l a r, t ə r ə f l ə r ö z ü z ə r l ə r i n ə ö h d ə l i k g ö t ü r d ü l ə r k i, b ü - t ü n m ü b a h i s ə l i m ə s ə l ə l ə r i, o c ü m l ə d ə n s ə r h ə d l ə r m ə s ə l ə s i n i d ə d i n c s a - z i ş l ə r v a s i t ə s i i l ə h ə l l e t m ə l i d i r l ə r. B u s a z i ş i n ü ç ü n c ü b ə n d i t ə r ə f l ə r a r a - s m d a r a z ı l ı q ə l d ə e d i l m ə y ə c ə y i t ə q d i r d ə a m e r i k a n l a r a m ü n s i f l ə r m ə h k ə - m ə s i r o l u o y n a m a q i m k a m v e r i r d i. O r a d a g ö s t ə r i l i r d i k i, ə g ə r t ə r ə f l ə r h ə r h a n s ı m ə s ə l ə n i d i n c y o l l a h ə l l e d ə b i l m ə s ə l ə r, n e y t r a l ş ə x s d ə n i b a r ə t m ü n s i f l ə r m ə h k ə m ə s i s e ç i l m ə l i v ə b u m ə h k ə m ə n i n q ə r a r ı n ı Ö z l ə r i ü ç ü n m ə c b u r i h e s a b e t m ə l i d i r l ə r. S a z i ş ə g ö r ə, b e l ə n e y t r a l ş ə x s A m e r i k a o r d u s u n u n p o l k o v n i k i C e y m s S. R e y d i r. S a z i ş i n d ö r d ü n c ü b ə n d i n ə ə s a s ə n, m ü b a h i s ə l i m ə s ə l ə l ə r i m ü z a k i r ə e t m ə k ü ç ü n t ə r ə f l ə r b ə r a b ə r s a y - d a, y u b a n m a d a n B a k ı v ə T i f l i s k o n f r a n s m a n ü m a y ə n d ə l ə r g ö n d ə r m ə l i i d i l ə r. S a z i ş i m z a l a n d ı ğ ı a n d a n e t i b a r ə n q ü w ə y ə m i n i r d i. 2 S a z i ş i A z ə r - b a y c a n N a z i r l ə r Ş u r a s ı n ı n s ə d r i, N. U s u b b ə y o v v ə E r m ə n i s t a n n a z i r l ə r ş u r a s ı n m s ə d r i A. X a t i s o v i m z a l a m ı ş d ı l a r. B u n l a r d a n ə l a v ə t ə m i n a t ç ı k i m i s a z i ş ə A B Ş t ə r ə f i n d ə n C e y m s R e y, G ü r c ü s t a n R e s p u b l i k a s ı t ə r ə - f ı n d ə n x a r i c i i ş l ə r n a z i r i v ə m ü v ə q q ə t i p r e z i d e n t E. P. G e q e ç k o r i d ə i m z a a t m ı ş d ı l a r. 3 A m e r i k a l ı l a r b e l ə h e s a b e d i r d i k i, b u s a z i ş Q a f q a z r e s p u b - l i k a l a r ı a r a s ı n d a h ə m r ə y l i y i g ü c l ə n d i r ə c ə k v ə o n l a r m D e n i k i n t ə h l ü k ə - s i n ə q a r ş ı m ü q a v i m ə t l ə r i n i a r t ı r a c a q d ı r. P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n ı n r ə h b ə r - l i y i n ə g ö n d ə r d i y i t e l e q r a m d a H a s k e l A B Ş v ə G ü r c ü s t a n ı n i ş t i r a k ı i l ə a z ə r b a y c a n l ı l a r l a e r m ə n i l ə r a r a s ı n d a i m z a l a n m ı ş s a z i ş i y ü k s ə k q i y m ə t - l ə n d i r i r v ə D e n i k i n t ə h l ü k ə s i ş ə r a i t i n d ə b u n u ə h ə m i y y ə t l i h a d i s ə h e s a b e d i r d i. Ə k s t ə q d i r d ə H a s k e l b e l ə h e s a b e d i r d i k i, D e n i k i n i n D a ğ ı s t a n d a n A z ə r b a y c a n a h ü c u m u A z ə r b a y c a n ı T ü r k i y ə d ə n k ö m ə k i s t ə m ə y ə v a d a r A B Ş m i s s i y a s m ı n Q a f q a z d a o l d u ğ u m ü d d ə t d ə T i f l i s d ə n o y a b r 1Azərbaycan arxıvi, 1988, JNel-2, s Naxçıvan general-qubernatoru vəzifəsini icra edən S.Cəmillinskinin polkovnik Dellinin Naxçıvanda ABŞ nümayəndəsi vəkalətini alması haqqmda Azərbaycanm Ermənistanda diplomatik nümayəndəsi. Ə.Haqverdiyevə məlumatı // A R D A, f.897, s.l, 151, v Q.Mədətov. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və Naxçıvan MSSR-in yaradılması. Bakı, 1958, s Tiflisdəki Britaniya ali komissarı O.Uordropun Azərbaycan və Ermənistan hökumətinə teleqramı //A R D A, f.970, s.l, i.144, v Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan Respublikası arasmda saziş //ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i.29, v Entente conclue entrel le President Khatissov, Representant le Gouvernement de I'Armenie, et le President Qussoubekov, Representant le Gouvernement d'azerbaidjan. // Minestere des Affaires Etrangere de France, Arshives Diplomatique, vol. 638, folio

126 e d ə b i l ə r d i. 1 S a z i ş i n C ə n u b i Q a f q a z d a s ü l h y a r a d a c a ğ ı b a r ə d ə T i f l i s d ə o l a n F r a n s a h ə r b i m i s s i y a s ı d a P a r i s ə n o y a b r a y ı n ı n d ə t e l e q r a m g ö n - d ə r m i ş d i. 2 L a k i n b u s a z i ş m ü v ə q q ə t i s a k i t l i k y a r a t s a d a, t ə r ə f l ə r a r a s m - d a z i d d i y y ə t l ə r ç o x g ü c l ü o l d u ğ u n d a n, a z s o n r a a m e r i k a n l a r Q a f q a z d a n ç ı x d ı ğ ı n d a n, d e k a b r a y m d a k e ç i r i l ə n k o n f r a n s u ğ u r l u n ə t i c ə v e r m ə d i y i n - d ə n u z u n ö m ü r l ü o l m a d ı. S a z i ş i n i m z a l a n m a s m d a n a z s o n r a e r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i Z ə n - g ə z u r a h ü c u m e d i b, b i r n e ç ə m ü s ə l m a n k ə n d i n i d a ğ ı t d ı. D ə r ə l ə y ə z b ö l - g ə s i n d ə n ə f ə r i n ö l ü m ü i l ə n ə t i c ə l ə n ə n q a n l ı h a d i s ə l ə r b a ş v e r d i. 3 A z ə r b a y c a n m x a r i c i i ş l ə r n a z i r i M. Y. C ə f ə r o v u n n o y a b r a y ı n m d a g ö n d ə r d i y i k ə s k i n n o t a y a c a v a b o l a r a q, e r m ə n i t ə r ə f i b i l d i r d i k i, b u ə m ə l i y y a t l a r D ə r ə l ə y ə z d ə n Z ə n g ə z u r i s t i q a m ə t i n ə h ə r ə k ə t e d ə n t ü r k z a - b i t i X ə l i l b ə y i n b a ş ç ı l ı ğ ı a l t m d a o l a n h ü c u m u n q a r ş ı s m ı a l m a ğ a y ö n ə l - m i ş d i r v ə n o t a d a g ö s t ə r i l ə n ö l ü m h a l l a r m d a n o n l a r m m ə l u m a t ı y o x d u r. E r m ə n i t ə r ə f ı v u r ğ u l a y ı r d ı k i, o n l a r 2 3 n o y a b r t a r i x l i s a z i ş i n b ə n d l ə r i n ə ə m ə l e d i r l ə r. 4 A z ə r b a y c a n t ə r ə f i e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n b u c ü r m ü n a s i b ə - t i n d ə n s o n r a b a ş v e r m i ş q a n l ı h a d i s ə l ə r i m ü t t ə f ı q l ə r i n C ə n u b i Q a f q a z - d a k ı n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n d i q q ə t i n ə ç a t d ı r ı r d ı. D e k a b r a y ı n ı n 8 - d ə H a s k e l ə g ö n d ə r d i y i t e l e q r a m d a B a ş n a z i r N. U s u b b ə y o v y a z ı r d ı : «N o y a b r a y ı n m d ə T i f l i s d ə i m z a l a n m ı ş s a z i ş ə u y ğ u n o l a r a q, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i Z ə n g ə z u r d a o l a n ö z o r d u s u n u g e r i ç a ğ ı r m ı ş d ı r v ə i n d i o r a d a b i r n ə f ə r d ə o l s u n, A z ə r b a y c a n ə s g ə r i y o x d u r. B u ş ə r a i t d ə t o p v ə p u l y e m y o t l a r l a s i l a h l a n m ı ş e r m ə n i h ə r b i h i s s ə l ə r i f ə a l l a ş a r a q, m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i q ı r - m a ğ a v ə o n l a r ı n ə m l a k ı m t a l a n e t m ə y ə b a ş l a m ı ş d ı r. T ə ə s s ü f k i, b ü t ü n b u n l a r p o l k o v n i k R e y i n i ş t i r a k ı i l ə k e ç i r i l ə n T i f l i s m ü ş a v i r ə s i n d ə m ə n i m i f a d ə e t d i y i m n a r a h a t l ı ğ ı d o ğ r u l t m u ş d u r. Y u x a r ı d a d e y i l ə n l ə r ə ə s a s ə n, s i z d ə n x a h i ş e d i r ə m b e ş g ü n d ə n g e c o l m a y a r a q, e r m ə n i d ə s t ə l ə r i n i n ə l i n - d ə o l a n t o p v ə p u l e m y o t l a r ı m ü s a d i r ə e t m ə k ü ç ü n Z ə n g ə z u r a A m e r i k a z a b i t l ə r i n d ə n i b a r ə t k o m ı s s i y a g ö n d ə r ə s i n i z. B u t ə d b i r h ə y a t a k e ç m ə s ə, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i g ü n a h s ı z i n s a n l a r m q a n m ı n t ö k ü l m ə s i n ə v ə ö z v ə t ə n d a ş l a r m m ü z l ə ş d i y i a r a s ı k ə s i l m ə y ə n v ə h ş i l i k l ə r ə s e y r i c i q a l a b i l - m ə z ) ). 1 D e k a b r a y ı n m d ə V. H a s k e l x a r i c i i ş l ə r n a z i r i M. Y. C ə f ə r o v a y a z ı r d ı k i, s i z i n 8 d e k a b r t e l e q r a m m ı z ı a l d ı m v ə a ş a ğ ı d a k ı ə l a v ə i l ə b i r l i k d ə E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n ə v e r d i m. A m e r i k a A l i K o m i s s a r ı q e y d e d i l ə n ə l a v ə d ə x a t ı r l a d ı r d ı k i, «ə g ə r y o x l a m a l a r z a m a n ı A z ə r b a y c a n t ə r ə f m i n i t t i h a m l a r ı t ə s d i q l ə n ə r s ə, b u E r m ə n i s t a n m g ə l ə c ə y i n ə v u r u l m u ş ç o x g ü c l ü z ə r b ə o l a c a q d ı r» c u ü n o y a b r a y m ı n ə w ə l l ə r i n d ə V e r s a l S ü l h k o n f r a n s m a C ə n u b i Q a f q a z d a v ə z i y y ə t h a q q m d a m ə l u m a t v e r m ə k ü ç ü n P a r i s ə d ə v ə t e d i l m i ş V. H a s k e l Ə. M. T o p ç u b a ş o v a m ə k t u b y a z ı b A z ə r b a y c a n n ü m a - y ə n d ə l ə r i i l ə g ö r ü ş d ü. P a r i s d ə v e r d i y i m ü s a h i b ə l ə r i n d ə H a s k e l N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n u n y a r a d ı l m a s m m ə h ə m i y y ə t s i z o l d u ğ u n u b a ş a d ü ş ə r ə k, b u m ə s ə l ə y ə t o x u n m a d ı. İ n d i a r t ı q o, b e l ə h e s a b e d i r d i k i, C ə n u b i - Q a f q a z d a y e g a n ə ç ı x ı ş y o l u b u r e g i o n u n b ü t ö v l ü k d ə m a n d a t ı n ı n h ə r h a n s ı b i r ö l k ə t ə r ə f i n d ə n g ö t ü r ü l m ə s i n d ə d i r. Ə. M. T o p ç u b a ş o v p o l k o v n i k H a s k e l l ə P a r i s d ə k i g ö r ü ş ü b a r ə d ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə y a z ı r d ı : «C ə n a b H a s k e l b i z d ə g ö r d ü y ü q a y d a - q a n u n h a q d a t ə r i f l i s ö z l ə r d e d i. B a k ı d a k ı q ə b u l d a n ç o x r a z ı d ı r, b i z i m s a d ə x a l q o n u n ç o x x o ş u n a g ə l m i ş d i r, b u x a l q ç o x s ü l h s e v ə r x a l q d ı r v ə ü m u m i y y ə t l ə, e r m ə n i x a l q ı - n m d ü ş m ə n i d e y i l, ə g ə r s i y a s ə t ç i l ə r o l m a s a, e r m ə n i l ə r d ə s ü l h l ə y a ş a y a r - l a r... B i z i m s u a l l a r a c a v a b v e r ə r ə k, p o l k o v n i k ə m i n o l d u ğ u n u b i l d i r d i k i, C ə n u b i Q a f q a z v ə h ə t t a b ü t ü n Q a f q a z x a l q l a r ı b i r l i k d ə y a ş a y a b i l ə r l ə r, ç ü n k i i q t i s a d i c ə h ə t d ə n o n l a r b i r - b i r i n ə m ö h k ə m b a ğ l ı d ı r l a r. L a k i n b a ş l a n ğ ı c ü ç ü n o n l a r a h ə r h a n s ı b i r g ü c l ü d ö v l ə t i n k ö m ə y i v a c i b d i r k i, h ə r y e r d ə ö z m a l i y y ə v ə z i y y ə t l ə r i n i q a y d a y a s a l a b i l s i n l ə r, a m m a b i r n e - ç ə i l d ə n s o n r a h ə r x a l q m a n d a t l ı q d a n a z a d o l a r a q, s ə r b ə s t y a ş a y a b i l ə r. «V ə b i r i n c i o l a r a q, h i m a y ə ç i l i k d ə n S i z i n A z ə r b a y c a n a z a d o l m a l ı d ı r» - p o l k o v n i k H a s k e l x ə r i t ə d ə A z ə r b a y c a n ı g ö s t ə r ə r k t ə s d i q e t d i». 3 Q e y d e t m ə k l a z ı m d ı r k i, p o l k o v n i k H a s k e l Q a f q a z a g ö n d ə r i l d i k - d ə p r e z i d e n t V i l s o n b a ş d a o l m a q l a, A B Ş r ə s m i d a i r ə l ə r i n d ə n g ö s t ə r i ş a l m ı ş d ı k i, e r m ə n i l ə r ə k ö m ə k e t s i n. L a k i n Q a f q a z d a k ı ü ç a y a q ə d ə r m ü - 1 Papers Relating to the Foreign Relations o f the United States. The Paris Peace conferance. 1919, vol. IX. US Govermment Printing offıce. Washşington, 1946, p ; Teleqramme de Constantinopole en date du 1 decembere 1919, adresse par le Colonel Haskell. //Ministere des Affaires Etrangere de Franse. Archives Diplomatique, vol, 638, folio Le Commandant de Nononcourt, Chef P.I.de la Mission Militaire Française au Caucase, a Monsieur le Ministre de la Cuerre, Etat-Major de I'Armee - 2e Bureau. // Ministere des Affaires Etrangere de France, Archives Diplomatique, vol.638 folio A icpöm jm an, 1919, 3 jjckaöpa. 4 Ermənistan xarici işlər nazirinin Azərbaycan xarici işlər nazirinə cavab notası. Dekabr, //ARDA, f.897, s.l, i.112, v ş a h i d ə l ə r o n a ç o x ş e y i b a ş a s a l d ı. Ə n b a ş l ı c a s ı i s ə H a s k e l e t i r a f e d i r d i k i, e r m ə n i l ə r q ə r b m ə t b u a t ı n ı n t ə b l i ğ e t d i y i k i m i, h e ç d ə «ə z a b k e ş x a l q» d e y i l d i r l ə r. Ə. M. T o p ç u b a ş o v v ə M. M ə h ə r r ə m o v l a s ö h b ə t i n d ə o, q e y d e d i r d i k i, «i n d i y ə d ə k a m e r i k a l ı l a r y a l n ı z e r m ə n i l ə r h a q q m d a d a n ı ş ı r d ı - 1 A3ep6aiwKaHCKaa ^emokpathheckaa Pecny6nHKa. B h c u ih jm nonhthka. c Zaqafqaziyada müttəfıq ali komissar V.Haskelin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova məlumatı //A R D A, f.970, s.l, i.95, v Azərbaycan Respublikasmm Paris Sülh konfrasmdakı nümayəndəliyinm başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasmm sədrinə məktubu //ARDA, f.970, s.l, i.146, v

127 l a r, ç ü n k i a m e r i k a l ı e r m ə n i b r v ə ü m u m i y y ə t l ə, h a m ı o n l a r ı Q a f q a z m y e g a n ə ə z a b k e ş x a l q ı s a y ı r d ı l a r. B i z i m m i s s i y a n ı n T ü r k i y ə y ə v ə Q a f q a z a g ö n d ə r i l m ə s i v ə o r a y a s ə y a h ə t b i r ç o x a m e r i k a l ı l a r ü ç ü n ç o x f a y d a l ı o l d u. İ n d i b i z i n a n ı r ı q k i, «h e ç d ə b ü t ü n e r m ə n i l ə r b i z d ü ş ü n d ü y ü m ü z q ə d ə r y a x ş ı d e y i l l ə r, e y n i i l ə n e c ə k i, b ü t ü n t ü r k l ə r p i s d e y i l l ə r. A m e r i - k a d a d a b ü t ü n x a l q l a r m p i s i v ə y a x ş ı s ı v a r». S ö z ü n ü n s o n u n d a C ə n u b i Q a f q a z R e s p u b l i k a l a r ı n ı n Q ə r b m a n d a t l ı ğ m a q ə b u l e d i l m ə s i m ə s ə l ə s i n ə t o x u n a r a q, V. H a s k e l b i l d i r d i k i, «ü m u m i m a n d a t a l t m d a b u ö l k ə l ə r i b i r l ə ş d i r m ə k o l a r d ı... l a k i n b a m a n d a t ı q ə b u l e d ə n A m e r i k a o l m a y a - c a q» > P o l k o v n i k H a s k e l b u n u d ü z h i s s e t m i ş d i. H ə l ə n o y a b r a y ı n ı n 5 - d ə g ü r c ü n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə g ö r ü ş ü n d ə o b i l d i r d i k i, «A m e r i k a ö z ü z ə r i n ə m a n d a t g ö t ü r ə c ə k, y a y o x, b u n u m ə n d e y ə b i l m ə r ə m, b u d i p l o m a t l a r m i ş i d i r. M ə n i m v ə z i f ə m p r a k t i k i m ə s ə l ə l ə r i h ə l l e t m ə k d ə n, Q a f q a z x a l q l a - r ı n a k ö m ə k g ö s t ə r m ə k d ə n i b a r ə t d i r». 2 N o y a b r m d ə V e r s a l d a d i p l o - m a t l a r H a s k e l i n m ə r u z ə s i n i d i n l ə m ə l i o l d u. A l i Ş u r a n ı n İ c l a s m a H a s - k e l i n g ə l i ş i b i r ç o x l a r ı ü ç ü n g ö z l ə n i l m ə z o l m u ş d u. M ü z a k i r ə l ə r i n g e d i - ş i n d ə a y d m o l d u k i, p o l k o v n i k H a s k e l i A l i Ş u r a d e y i l, a m e r i k a n l a r ö z - l ə r i ç a ğ ı r m ı ş l a r. A B Ş n ü m a y ə n d ə s i F. P o l k b i l d i r d i k i, H a s k e l s a b a h g e - d ə c ə k, A l i Ş u r a ü ç ü n E r m ə n i s t a n h a q q m d a o n u n m ə l u m a t m ı d i n l ə m ə k m a r a q l ı o l a r d ı. B u m ə s ə l ə g ü n d ə l i k d ə o l m a d ı ğ ı ü ç ü n i c l a s i ş t i r a k ç ı l a r ı H a s k e l i n m ə l u m a t m ı d i n l ə m ə y ə k ö n ü l s ü z r a z ı l ı q v e r d i l ə r v ə H a s k e l C ə n u b i Q a f q a z m A B Ş - a v e r i l m ə s i n i s i y a s i c ə h ə t d ə n ə s a s l a n d ı r a n g e n i ş b i r n i t q s ö y l ə d i. İ q t i s a d i v ə z i y y ə t l ə b a ğ l ı o q e y d e t d i k i, G ə n u b i Q a f - q a z d a i q t i s a d i y y a t f ə l a k ə t l i h ə d d ə d i r. Ç ı x ı ş y o l u n u H a s k e l A B Ş k i m i g ü c l ü d ö v l ə t i n h i m a y ə d a r l ı ğ m d a g ö r ü r d ü. S i y a s i v ə z i y y ə t i n a ğ ı r l a ş d ı ğ ı n - d a n d a n ı ş a r a q, H a s k e l q e y d e d i r d i k i, E r m ə n i s t a n G ü r c ü s t a n v ə A z ə r - b a y c a n i t t i f a q m a g i r m ə k i s t ə m i r v ə o n l a r l a d a i m i m ü h a r i b ə v ə z i y y ə - t i n d ə d i r. H ə r ü ç r e s p u b l i k a a r a s m d a ə r a z i m ü b a h i s ə l ə r i v a r d ı r. O d e d i : «N ə q ə d ə r k i, A z ə r b a y c a n v ə G ü r c ü s t a n m ə n i m s ə l a h i y y ə t i m d ə n k ə n a r - d a d ı r v ə n ə q ə d ə r k i, h ə r ü ç r e s p u b l i k a ü m u r n i b i r m a n d a t d a b i r l ə ş m ə - y i b, m ə n A l i Ş u r a n m E r m ə n i s t a n l a b a ğ l ı ü z ə r i m ə q o y d u ğ u v ə z i f ə n i y e r i n ə y e t i r ə b i l m ə y ə c ə y ə m». 3 H a s k e l i n t ə k l i f ı n d ə n s o n r a m ə l u m o l d u k i, a m e r i k a n l a r m o n u Q a f q a z d a n t ə c i l i ç a ğ ı r m a q d a v ə A l i Ş u r a n m x ə b ə r i o l m a d a n Q a f q a z m ə s ə l ə s i n i g ü n d ə l i y ə s a l m a ğ a c ə h d g ö s t ə r m ə k d ə x ü s u s i m ə q s ə d l ə r i v a r d ı r. Y a l n ı z E r m ə n i s t a n h a q q m d a m ə l u m a t v e r m ə k ü ç ü n h a t v e r d i k i, H a s k e l E r m ə n i s t a n l a b a ğ h A l i Ş u r a n ı n t a p ş ı r ı q l a r ı n ı e f f e k t l i i c r a e t m ə k ü ç ü n A z ə r b a y c a n v ə G ü r c ü s t a n d a b i r s ı r a v ə z i f ə l ə r i y e r i n ə y e - t i r m ə l i o l m u ş d u r. F. P o l k x a t ı r l a d ı r k i, p o l k o v n i k s a b a h y o l a d ü ş ü r. L a k i n i c l a s a s ə d r l i k e d ə n t ə c r ü b ə l i K l e m a n s o b a ş a d ü ş d ü k i, m ə s ə l ə n i n m ü z a k i - r ə s i n i n u z a d ı l m a s ı y a l n ı z a m e r i k a l ı l a r ü ç ü n s ə r f ə l i d i r. O n a g ö r ə d ə o, m ə - l u m a t ü ç ü n H a s k e l ə t ə ş ə k k ü r ü n ü b i l d i r i b, m ə s ə l ə n i n m ü z a k i r ə s i n i n d a - y a n d ı r ı l m a s ı b a r ə d ə i n g i l i s l ə r i n t ə k l i f ı i l ə m ə m n u n i y y ə t l ə r a z ı l a ş d ı. 1 A m e r i k a n l a r m b u m ə s ə l ə n i y e n i d ə n q a l d ı r a c a q l a r ı n ı b i l ə n i n - g i l i s l ə r, n ö v b ə t i i c l a s a ə t r a f l ı h a z ı r l a ş d ı l a r. N o y a b r a y ı n ı n d ə F. P o l k H a s k e l m ə r u z ə s i i l ə b a ğ l ı E r m ə n i s t a n m ə s ə l ə s i n i q a l d ı r a r a q v ə H a s k e l i n E r m ə n i s t a n a A l i K o m i s s a r t ə y i n e d i l m ə y i i l ə b a ğ l ı A l ı Ş u r a n m 5 i y u l t a r i x l i i c l a s m m q ə t n a m ə s i n ə «k i ç i k» d ü z ə l i ş e d i b b i l d i r d i k i, «E r m ə n i s t a n» s ö z ü n d ə n s o n r a «G ü r c ü s t a n v ə A z ə r - b a y c a n» s ö z l ə r i ə l a v ə e d i l s i n. 2 D e m ə l i, t ə k l i f e d i l ə n d ə y i ş i k l i k l ə r d ə n s o n r a 5 i y u l q ə t n a m ə s i n i n g i r i ş h i s s ə s i b e l ə o x u n m a l ı i d i : «A B Ş p o l k o v n i k i V. H. H a s k e l A l i Ş u r a t ə r ə f i n d ə n, B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r, İ n g i l t ə r ə, F r a n s a v ə İ t a l i y a h ö k u m ə t l ə r i a d ı n d a n E r m ə n i s t a n, G ü r - c ü s t a n v ə A z ə r b a y c a n a A l i K o m i s s a r t ə y i n e d i l i r». İ c l a s i ş t i r a k - ç ı l a r ı n ı n t ə ə c c ü b l ə n d i y i n i h i s s e d ə n F. P o l k ə l a v ə e t d i k i, «m ə n, s a d ə c ə o l a r a q, Ş u r a y a t ə k l i f v e r m ə y i a r z u l a y ı r a m, l a k i n o n u n q ə b u l e d i l - m ə s i n ə t ə k i d g ö s t ə r m i r ə m». 3 A B Ş n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n b u t ə k l i f i n i n a r x a s ı n d a A z ə r b a y c a n n e f t i n ə m a r a q g ö s t ə r ə n A m e r i k a s ə n a y e ç i - l ə r i n i n m ə n a f e y i d a y a n ı r d ı. İ n g i l i s t a r i x ç i s i E. M o n r o y a z ı r k i, m a n - d a t l a r b ö l ü ş d ü r ü l ə n z a m a n B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r n e f t p s i x o z u d u m a n m d a i d i. 4 A B Ş n ü m a y ə n d ə s i n i n b u t ə k l i f ı İ n g i l t ə r ə n ü m a y ə n d ə s i E. K r o u t ə r ə - f m d ə n k ə s k i n e t i r a z l a q a r ş ı l a n d ı. O, b ə y a n a t v e r ə r ə k b i l d i r d i k i, F. P o l k t ə - r ə f ı n d ə n q a l d ı r ı l a n m ə s ə l ə l ə r ö y r ə n i l m ə k ü ç ü n B ö y ü k B r i t a n i y a h ö k u m ə - t i n ə v e r i l m i ş d i r. B ö y ü k B r i t a n i y a h ö k u m ə t i H a s k e l i n v ə k a l ə t i n i n «Y a x ı n Ş ə r q ə A m e r i k a Y a r d ı m ı K o m i t ə s i» n i n r ə h b ə r i k i m i G ü r c ü s t a n a v ə A z ə r - b a y c a n a a i d e d i l m ə s i n ə e t i r a z e t m i r. L a k i n K r o u q e y d e d i r d i k i, A m e r i k a n ü m a y ə n d ə s i F. P o l k u n b u g ü n k i t ə k h f ı H a s k e l ə i y u l a y ı m n 5 - d ə v e r i l m i ş v ə k a l ə t d ə b i r a r a y a s ı ğ m ı r. K r o u a ç ı q ş ə k i l d ə b i l d i r d i k i, B ö y ü k B r i t a n i y a h ö k u m ə t i o n u n r a z ı h ğ ı o l m a d a n A m e r i k a Y a r d ı m ı K o m i t ə s i n i n G ə n u b i Q a f q a z d a f ə a h y y ə t i n ə d ö z s ə d ə, l a k i n A m e r i k a p o l k o v n i k i H a s k e l i C ə n u b ı s ö z a l m ı ş H a s k e l i n A z ə r b a y c a n v ə G ü r c ü s t a n h a q q m d a d a m ə l u m a t v e r - m ə s i i c l a s m i ş t i r a k ç ı l a r ı a r a s m d a a n l a ş ı l m a z l ı q y a r a t d ı ğ m d a n F. P o l k i z a - 1A R D A, f.970, s.l, i.146, v ABaji0B. HcMBHCHMOCTb Tpy3HH b MeatayHapo^HOH nojihthke, c Papers Relating to the Foreign Relations o f the United States. The Paris Peace konferance, vol. IX, p Ibid, p B.H.AıiaMiifl. H3 h c t o p h h A h t j i h c k o h H H T epb eh iih H b r p y ihh. c F. r amöamnaic. H 3 h c t o p h h ü o j i h t h k h CIIIA b o t h o u i c h u u r p y 3HH, c E.Monroe. Britains Moment in the Middle East L., 1963, p

128 Q a f q a z d a A l i K o m i s s a r k i m i t a m m a ğ a h a z ı r l a ş m ı r. 1 B e b l i k l ə, q ə r a r a a h n d ı k i, H a s k e l m i s s i y a s m a d a x i l o l a n A B Ş n ü m a y ə n d ə l ə r i A z ə r b a y c a n v ə G ü r - c ü s t a n d a y a l n ı z «Y a x m Ş ə r q ə A m e r i k a Y a r d ı m ı K o m i t ə s i» n i n i ş i i l ə b a ğ h f ə a l i y y ə t g ö s t ə r ə b i l ə r l ə r, h ə r i k i r e s p u b l i k a d a s i y a s i, i q t i s a d i v ə d i g ə r m ə s ə - A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i n d ə n b i r i o n a m ə s l ə h ə t g ö r m ü ş d ü r. A m e r i k a - l ı l a r Q a f q a z a k o m i s s i y a g ö n d ə r i l m ə s i ü ç ü n i s t ə y i r d i l ə r k i, Q a f q a z r e s - p u b l i k a l a n n m ö z l ə r i S ü l h k o n f r a n s m a m ü r a c i ə t e d i b b i l d i r s i n l ə r k i, Q a f q a z d a v ə z i y y ə t ç o x t ə h l ü k ə l i d i r, g u y a q a n t ö k ü l m ə s i n i n q a r ş ı s ı n ı a l - l ə l ə r ə m ü d a x i l ə e d ə b i h n ə z l ə r. İ n g i l i s l ə r i n b u t ə k l i f ı f r a n s ı z l a r v ə i t a l y a n l a r m a q v ə q a r ş ı l ı q l ı m ü n a s i b ə t l ə r i t ə n z i m e t m ə k ü ç ü n t ə c i l i k o m i s s i y a t ə r ə f i n d ə n d ə m ü d a f i ə e d i h r. B e l ə l i k l ə, a m e r i k a n i a n n H a s k e l i n v ə k a l ə t i n i n s i y a s i c ə h ə t d ə n A z ə r b a y c a n a a i d e d i h n ə s i b a r ə d ə q a l d ı r d ı q l a n t ə ş ə b b ü s i n - g i h s l ə r i n m ü q a v i m ə t i n ə t i c ə s i n d ə b a ş t u t m a d ı. B u m ə s ə l ə y ə t o x u n a n r u s a l i - m i B. Ş t e y n s ə h v o l a r a q, t ə s d i q e d i r k i, c u i h n n o y a b r ı n d ə n e t i b a - r ə n, A m e r i k a p o l k o v n i k i H a s k e l m ü t t ə f i q d ö v l ə t l ə r i n b ü t ü n C ə n u b i Q a f q a - z a r ə s m ə n b a ş k o m i s s a n t ə y i n e d i l d i. 2 Ə s h n d ə i s ə y u x a n d a q e y d e d i l d i y i k i - m i, V. H a s k e l i n i y u l a y m ı n 5 - d ə t ə s d i q e d i l m i ş s ə l a h i y y ə t i s a x l a m l d ı. Y a l n ı z, «Y a x m Ş ə r q ə A m e r i k a Y a r d ı m ı K o m i t ə s i» n i n Q a f q a z b ö l m ə s i n i n r ə h b ə r i k i m i, o n u n A z ə r b a y c a n d a v ə G ü r c ü s t a n d a f ə a h y y ə t g ö s t ə r m ə s i n ə i c a z ə v e - r i l d i. N o y a b r a y ı n ı n o r t a l a n n d a A m e r i k a y a r d r n ı k o m i t ə s i n i n 4 0 n ə f ə r d ə n i b a r ə t t ə r k i b i t ə s d i q e d i l d i. O n u n r ə h b ə r h y i n ə p o l k o v n i k V. H. H a s k e l, p o l - k o v n i k C. K. R i, l e y t e n a n t - p o l k o v n i k S a m m e r U e y t, k a p i t a n S. S a u n d e r s, k a p i t a n M o r i s H y u z i k d a x i l i d i l ə r. 3 S o n r a l a r a m e r i k a n l a r ı n Q a f q a z m a n d a t m d a t ə k i d g ö s t ə r m ə m ə - l ə r i K i ç i k A s i y a v ə Q a f q a z a g ö n d ə r i l m i ş d i g ə r b i r m i s s i y a n m - H a r b o r d m i s s i y a s m m p r e z i d e n t ə h a z ı r l a d ı ğ ı m ə l u m a t l a b a ğ l ı i d i. G e n e r a l C e y m s H a r b o r d p r e z i d e n t V i l s o n a g ö n d ə r d i y i m ə r u z ə d ə Q a f q a z a A m e r i k a m a n d a t ı m n ə l e y h i n ə r ə y s ö y l ə m i ş d i c u i l d ə A B Ş - ı n Q a f q a z a m a r a - ğ ı n m a r t d ı ğ ı, A m e r i k a s i y a s i d a i r ə l ə r i n d ə Q a f q a z m a n d a t ı m ə s ə l ə s i m ü - g ö n d ə r m ə k l a z ı m d ı r. Ə g ə r Q a f q a z r e s p u b l i k a l a r ı S ü l h k o n f r a n s m a b e l ə b i r ə r i z ə i l ə m ü r a c i ə t e d ə r l ə r s ə, A m e r i k a n ü m a y ə n d ə l ə r i A l i Ş u r a n m i c l a - s ı n d a b u t ə k l i f i m ü d a f ı ə e d ə c ə k l ə r i n i b i l d i r m i ş l ə r. L a k i n n ə A z ə r b a y c a n, n ə d ə G ü r c ü s t a n n ü m a y ə n d ə l ə r i b u m ə z m u n d a m ü r a c i ə t e d i l m ə s i n ə t ə - r ə f d a r ç ı x m a d ı l a r. Ə s l i n d ə b e l ə a d d ı m a t m a q Q a f q a z r e s p u b l i k a l a r m m t a n m m a s m ı ç ə t i n l ə ş d i r ə r d i v ə b u r e s p u b l i k a l a r h a q q m d a b e l ə r ə y y a - r a d ı r d ı k i, g u y a o n l a r ı n h ö k u m ə t l ə r i y e r l ə r d ə q a n t ö k ü l m ə s i n i n q a r ş ı s m ı a l a b i l m i r. Ə. M. T o p ç u b a ş o v h a q l ı o l a r a q q e y d e d i r d i k i, b u m ə z m u n d a m ü r a c i ə t b i z i f a k t q a r ş ı s ı n d a q o y a b i l ə r. M ü z a k i r ə l ə r d ə i ş t i r a k e d ə n M. H. H a c m s k i d e y i r d i : «D ö v l ə t l ə r a r a s m d a Q a f q a z ə t r a f m d a h a n s ı s a s i y a s i m ü b a r i z ə g e d i r, d ü n ə n i t a l y a n l a r b i z ə m e y l e d i r d i, b u g ü n a m e r i - k a n l a r, s a b a h d a b i r b a ş q a s ı m e y l e d ə c ə k. D o s t m ə s b h ə t l ə r i n ə ç o x c i d d i e h t i y a t k a r l ı q l a y a n ş m a q l a z ı m d ı r, ə k s t ə q d i r d ə b i z b u v ə y a d i g ə r q r u p u n ə l i n d ə o y u n c a ğ a ç e v r i l ə b i l ə r i k. M ə n b e l ə b a ş a d ü ş ü r ə m k i, a m e - r i k a n l a r e l a n e t m ə k i s t ə y i r l ə r k i, Q a f q a z d a q a n a x ı r v ə d a h a ç o x q a n a x a c a ğ ı g ö z l ə n i l i r, o n a g ö r ə d ə o r a k o m i s s i y a g ö n d ə r m ə k l a z ı m d ı r... B u, o d e m ə k d i r k i, b i z ö z ü m ü z Q a f q a z d a q a n a x ı d ı l m a d a n y a ş a y a b i l m ə r i k, i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ ı d a b i z i b a r ı ş d ı r m a ğ a q a d i r d e y i l d i r. B u İ n g i l t ə r ə y ə n e c ə t ə s i r g ö s t ə r ə r?... Ə s l i n d ə b u i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ ı i l ə b i z i m m ü n a - z a k i r ə e d i l d i y i ü ç ü n p r e z i d e n t V i l s o n b e l ə q ə r a r a g ə l d i k i, E r m ə n i s t a n, s i b ə t l ə r i m i z i g ə r g i n l ə ş d i r ə r ) ). 1 İ c l a s d a ç ı x ı ş e d ə n l ə r y u x a r ı d a q e y d e d i l ə n A z ə r b a y c a n, G ü r c ü s t a n v ə K i ç i k A s i y a d a s i y a s i, h ə r b i, c o ğ r a f i, i q t i s a d i, i d a r ə ç i l i k v ə d i g ə r m ə s ə l ə l ə r i ə t r a f l ı ö y r ə n m ə k ü ç ü n o r a x ü s u s i A m e r i k a m i s s i y a s ı g ö n d ə r i l s i n c u i l i n i y u n a y ı n m d ə A z ə r b a y c a n, g ü r c ü v ə d a ğ l ı n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n b i r g ə k e ç i r d i y i i c l a s m p r o t o k o l u i l ə t a n ı ş l ı q b e l ə b i r f ı k r ə g ə l m ə y ə ə s a s v e r i r k i, h ə l ə i y u n a y ı n ı n ə v v ə l l ə r i n d ə a m e - r i k a l ı l a r Q a f q a z d a k ı v ə z i y y ə t i ö y r ə n m ə k ü ç ü n o r a y a x ü s u s i m i s s i y a g ö n - d ə r m ə k f ı k r i n d ə o l m u ş l a r. H ə m i n i c l a s d a ç ı x ı ş e d ə n D a ğ l ı l a r İ t t i f a q ı n m n ü m a y ə n d ə s i B a m m a t o v b i l d i r m i ş d i r k i, Q a f q a z a x ü s u s i k o m i s s i y a g ö n d ə r m ə k b a r ə d ə S ü l h k o n f r a n s m d a n x a h i ş e t m ə y i P a r i s d ə o l a n m ə z m u n d a k o n f r a n s a m ü r a c i ə t e d i l m ə s i n i n ə l e y h i n ə o l d u l a r, l a k i n m ü l - k i ş ə x s l ə r d ə n i b a r ə t b i r k o m i s s i y a n ı n S ü l h k o n f r a n s ı t ə r ə f ı n d ə n Q a f q a z a g ö n d ə r i l m ə s i n i m ü m k ü n h e s a b e t d i l ə r. B u q ə r a r a m e r i k a l ı l a r ı t ə m i n e t m ə d i y i ü ç ü n o n l a r S ü l h k o n f r a n s m m a d ı n d a n d e y i l, ö z a d l a r m d a n Q a f q a z a x ü s u s i m i s s i y a g ö n d ə r d i l ə r. A v q u s t a y ı n m o r t a l a r ı n d a B i r l ə ş - m i ş Ş t a t l a r ı n V e r s a l d a o l a n n ü m a y ə n d ə l i y i n i n b a ş ç ı s ı F. P o l k Q a f q a z r e s p u b l i k a l a r m m P a r i s d ə o l a n n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə x ü s u s i m ə k t u b l a m ü - r a c i ə t e d i b, H a r b o r d m i s s i y a s ı b a r ə d ə o n l a r a m ə l u m a t v e r d i. 2 A v q u s t a y ı n m d ə A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə l i y i n ə g ö n d ə r i l ə n m ə k t u b d a q e y d e d i l i r d i k i, B r i q a d a g e n e r a l C e y m s Q. H a r b o r d 1 2 z a b i t i n m ü ş a y ə t i i l ə 1Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace conferance, vol, IX, p E.IIlTeHH. «PyccKHH Bonpoc» Ha napnacckoh Mhphoh KOHtJıepcHHHH. c Şimali Amerika Ştatları idarəsi altmda birləşdirilən Yaxm Şərqə Yardım Komitəsinin Azərbaycan Respublikasmın Gürcüstandakı diplomatik missiyasmm katibinə məlumatı // A RDA, f.897, s.l, i. l l l, v Yenə orada. 254 y a x m v a x t l a r d a C ə n u b i Q a f q a z a y o l a d ü ş ü r. A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n - d ə l i y i n d ə n x a h i ş e d i l i r d i k i, b u b a r ə d ə ö z h ö k u m ə t i n ə m ə l u m a t v e r s i n l ə r 1 Paris Sülh konfrasmdakı Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar Respublikası nümayəndələrinin birgə iclasmm protokolu //ARDA, f.970, s.l, i.142, v Bulletin d'information de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 13 Octobre, JV 3, p

129 v ə y e r l ə r d o g e n e r a l H a r b o r d a ö z v ə z i f ə s i n i y e r i n ə y e t i r m ə k d ə A z ə r - b a y c a n h ö k u m ə t i t ə r ə f m d ə n y a r d ı m g ö s t ə r i l s i n. M ə k t u b u n a x ı r m d a x a t ı r l a d ı l ı r d ı k i, b u m i s s i y a m n g ö n d ə r i l m ə s i A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı v ə q a l a n C ə n u b i Q a f q a z r e s p u b l i k a l a r m m t a n ı n m a s ı k i m i q ə b u l e d i l - m ə l i d i r. 1 B u n d a n s o n r a V e r s a l d a k ı A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə l ə r i H a r b o r d m i s s i y a s ı n ı n A z ə r b a y c a n ü z r ə m ü v ə k k i l i p o l k o v n i k R e y i l ə g ö r ü ş ü b, o n u l a z ı m i m a t e r i a l l a r l a t ə c h i z e t d i l ə r. Ə. M. T o p ç u b a ş o v b u b a r ə d ə y a - z ı r d ı : «P o l k o v n i k R e y i l ə... b i r n e ç ə d ə f ə g ö r ü ş d ü m... A z ə r b a y c a n d a o l a n m i s s i y a n ı n b a ş ç ı s ı d ı r. M ə n o n u l a z i m i m a t e r i a l l a r l a t ə m i n e t d i m v ə ə t r a f l ı m ə l u m a t l a n d ı r d ı m. A y d ı n o l d u k i, k o n f r a n s v ə x ü s u s i l ə d ə Ş i m a l i A m e r i k a B i r l ə ş m i ş Ş t a t l a r ı b i z ə v ə b ü t ü n Q a f q a z a o l a n m ü n a s i b ə t l ə r i n i m i s s i y a ö z i ş i n i q u r t a r a n d a n s o n r a b i l d i r ə c ə k, b u n u n ü ç ü n m i s s i y a ü ç a y o r d a o l a c a q. O, m ə n v ə H a c ı n s k i b ü t ü n A m e r i k a m i s s i y a l a r m ı n ş e f ı p o l k o v n i k L o q e n i n y a n ı n d a o l d u q. L o q e k ö m ə k e d ə c ə y i n ə s ö z v e r ə r ə k d e d i k i, m i s s i y a n m t ə r k i b i n ə b i z i m b i r n ü m a y ə n d ə m i z i n s a l ı n m a s ı b a r ə d ə g ö s t ə r i ş v e r ə c ə k. S i z b u n d a n i s t i f a d ə e t m ə l i s i n i z». 2 G e n e r a l C e y m s H a r b o r d A B Ş s i y a s i d a i r ə l ə r i n d ə t a n ı n m ı ş ş ə x s - l ə r d ə n b i r i i d i. O, g e n e r a l P e r ş i n q i n o r d u s u n d a q ə r a r g a h r ə i s i o l m u ş d u. B i r i n c i d ü n y a m ü h a r i b ə s i n i n s o n l a r ı n d a A v r o p a d a A l m a n i y a y a q a r ş ı v u r u ş m u ş, d ü n y a m ü h a r i b ə s i q u r t a r d ı q d a n s o n r a A v r o p a d a o l a n A m e - r i k a o r d u s u n u n v ə t ə n ə q a y ı t m a s ı i ş i n ə r ə h b ə r l i k e d i r d i. 3 İ n d i i s ə ü ç a y - l ı ğ a H a r b o r d u x ü s u s i m i s s i y a y a r ə h b ə r t ə y i n e t d i l ə r. H a r b o r d m i s s i y a s ı a v q u s t a y ı n m a x ı r l a r m d a F r a n s a n m B r e s t ş ə h ə r i n d ə n y o l a d ü ş m ü ş v ə s e n t y a b r a y ı n m 2 - d ə İ s t a n b u l a g ə l m i ş d i. Q ı s a m ü d d ə t ə r z i n d ə H a r b o r d İ n g i l t ə r ə, F r a n s a, İ t a l i y a k o m i s s a r l a r ı, h a b e l ə Y a x ı n Ş ə r q d ə A m e r i k a m ə n a f e y i n i m ü d a f ı ə e d ə n İ s v e ç s ə f ı r i i l ə g ö r ü ş m ü ş v ə İ s t a n b u l, K i l i k i y a, Ə r z u r u m, D i y a r b ə k i r, X a r p u t, S i v a s, Ə r z i n c a n, Q a r s, İ r ə v a n, T i f l i s, B a k ı v ə B a t u m m a r ş r u t u ü z r ə y o l u n u d a v a m e t d i r m i ş d i. M i s s i y a o l d u ğ u y e r l ə r d ə k e ç i r d i y i g ö r ü ş l ə r v ə m ü ş a h i d ə e t d i y i h a d i s ə l ə r b a r ə d ə İ s t a n - b u l d a o l a n A m e r i k a m i s s i y a s m a m ə l u m a t l a r ç a t d ı r ı r d ı. S e n t y a b r a y ı n m o r t a l a n n d a g e n e r a l H a r b o r d S i v a s d a M u s t a f a h ö k u m ə t i ö z ə r a z i s i n d ə m ü s ə l m a n l a r a q a r ş ı v ə h ş i l i k l ə r t ö r ə t m ə k d ə n ə l a v ə, d i g ə r y e r l ə r d ə d ə e r m ə n i l ə r i b u i ş ə t ə h r i k e t d i y i n i v ə h ə t t a T ü r - k i y ə n i n h ü d u d l a r ı n a m ü d a x i l ə e t d i y i M u s t a f a K a m a l p a ş a H a r b o r d a b i l d i r d i. O, b u f ı k i r d ə i d i k i, E r m ə n i s t a n d a k ı b ə d b ə x t m ü s ə l m a n ə h a l i s i - n i n x i l a s e d i l m ə s i x e y l i d ə r ə c ə d ə Q a f q a z d a A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n g ü c l ə n d i r i l m ə s i n d ə n a s ı l ı d ı r. 1 A n a d o l u y a A m e r i k a m a n d a t ı m ə s ə l ə s i n ə g ə l d i k d ə i s ə M u s t a f a K a m a l p a ş a b u i d e y a y a e h t i y a t l a y a n a ş ı r v ə V i l s o n u n «1 4 s ü l h p r i n s i p i n ə» c i d d i ə m ə l e d ə c ə y i t ə q d i r d ə, y a l n ı z i q t i s a d i k ö m ə k g ö s t ə r i l m ə s i n i m ə q b u l h e s a b e d i r d i. 2 G ö r ü ş z a m a n ı g e n e r a l H a r b o r d a t ə q d i m e d i l ə n r a p o r t d a g ö s t ə r i l i r d i k i, e r m ə n i l ə r Ə r z u r u m d a y a l m z c i i l i n m a r t a y ı n m d ə ü ç m i n d i n c t ü r k ə h a l i s i n i q ə t l ə y e t i r m i ş l ə r. 3 Ə r z u r u m v a l i s i Z a k i r Ə f ə n d i e r m ə n i l ə r i n m ü s ə l m a n l a r ı k ü t l ə v i ş ə k i l d ə q ı r d ı ğ ı y e r l ə r i v ə t o p l u m ə z a r l ı q l a r ı g e n e r a l H a r b o r d a g ö s t ə r m i ş d i. 4 H a r b o r d u n a v t o m o b i l k a r v a n ı S i v a s d a n Ə r z i n c a n a v ə Ə r z u r u m a y o l a d ü ş ü b, k ö h n ə r u s - t ü r k s ə r h ə d l ə r i b o y u n c a h ə r ə k ə t e d ə r ə k, Q a r s a g ə l d i. İ s t a n b u l a g ö n d ə r d i y i m ə l u m a t d a H a r b o r d k ö h n ə r u s - t ü r k s ə r h ə d i i l ə g e d ə n d ə t ü r k l ə r t ə r ə f m d ə n b ö y ü k x e y i r x a h l ı q g ö s t ə r d i y i n i v ə b u y e r l ə r d ə a z m i q d a r d a e r m ə n i ə h a l i s i o l d u ğ u n u y a z ı r d ı. O q e y d e d i r d i k i, s ə r h ə d b o y u n c a t e z - t e z e r m ə n i l ə r i n q o v d u ğ u m ü s ə l m a n k ö ç k a r v a n l a r ı i l ə q a r ş ı l a ş ı r. M i n l ə r l ə m ü s ə l m a n a i l ə s i o l a n b u q a ç q ı n l a r H a r b o r d u i n a n d ı r m a ğ a ç a l ı ş ı r d ı l a r k i, «k e ç m i ş d ə d ə, i n d i d ə o n l a r e r m ə n i l ə r t ə r ə f ı n d ə n ö l d ü r ü l m ü ş l ə r». T ü r k i y ə n i n e r m ə n i t a l a n l a r m a m ə r u z q a l m ı ş Ş ə r q v i l a y ə t i n d ə g ö r d ü y ü d ə h ş ə t l i v ə z i y y ə t h a q q m d a H a r b o r d s e n t y a b r a y ı n ı n d ə Q a r s d a n m ü t t ə f ı q l ə r i n İ s t a n b u l d a o l a n n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə y a z ı r d ı k i, T ü r k i y ə d ə n g e d ə n d ə m ü ş a h i d ə e t d i y i m i z ə n d ə h ş ə t l i h a d i s ə ə r a z i l ə r i n ə h a l i d ə n t ə m i z l ə n m ə s i v ə b u y e r l ə r i n b o ş q a l m a s ı d ı r. M i s s i - y a n ı n k e ç d i y i ş ə h ə r v ə k ə n d l ə r i n b ö y ü k h i s s ə s i n d ə ə h a l i y o x i d i v ə y a ş a y ı ş m ə n t ə q ə l ə r i d a ğ ı l m ı ş d ı. G e n e r a l H a r b o r d u n f ı k r i n c ə, A r a l ı q v ə Q a r a d ə n i z s a h i l l ə r i n d ə y e r l ə ş ə n m ə l u m ş ə h ə r l ə r i ç ı x m a q ş ə r t i i l ə T ü r - k i y ə n i n b u y e r l ə r i n d ə s a n k i h ə y a t y o x i d i. O y a z ı r d ı : «S a n k i b ü t ü n O s m a n l ı i m p e r i y a s ı t a q ə t d ə n d ü ş m ü ş d ü r». 5 L a k i n n ə g e n e r a l H a r b o r d, K a m a l p a ş a i l ə g ö r ü ş d ü. 3-4 s a a t l ı q d a n ı ş ı q l a r z a m a n ı H a r b o r d u, ə s a - s ə n, k a m a l ç ı l a r ı n Q a f q a z s ı y a s ə t i m a r a q l a n d ı r ı r d ı. G ö r ü ş z a m a n ı M u s - t a f a K a m a l p a ş a b i l d i r d i : «M ə r k ə z i İ r ə v a n o l a n E r m ə n i C ü m h u r i y y ə t i n ə q a r ş ı b i z i m h e ç b i r d ü ş m ə n ç i l i y i m i z y o x d u r». 4 L a k i n E r m ə n i s t a n 1ABŞ-m Paris Sülh konfransmdakı nümayəndəliyinin başçısı F.Polkun Ə.M.Topçubaşova məktubu //A R D A, f.970, s.l, i.142, v A.M.ToriHnoameBio. rihcbma H3 riapmka, c A3ep6aiiflacaH, 1918,19 cchtaopfl. 4 H.Baykara. Azerbaycan İstiklal Mücadilesi Tarihi, s H.Baykara. Azerbaycan İstiklal Mücadilesi Tarihi, s Justin McCatrhy. The Report o f Niles and Sutherland an American Investigation of Eastern Anatolia after world war I. XI. Türk Tarih konqresi, cilt V, Ankara, p Enver Konukçu. Ermenilerin Yeşilyayladakı Türk Soykırımı (11-12 Mart 1918). Ankara, 1990, s Enver Konukçu. Erzurum tarihi. //Erzurum. Ankara, 1986, s General C.Harbordun müttəfıqlərin İstanbuldakı Aiı Komissarma məktubunun surəti //ARPİİSPİHDA. f.276, s.9, i.26, v

130 n ə d ə m i s s i y a n ı n d i g ə r ü z v l ə r i Ş ə r q i A n a d o l u d a ö z g ö z l ə r i i l ə g ö r d ü k l ə r i f ə l a k ə t l ə r i s ə f ə r i n y e k u n l a r ı i l ə b a ğ l ı h a z ı r l ı q l a r ı h e s a b a t l a r m a d a x i l e t m ə d i l ə r. A B Ş - ı n L u i s v i l u n i v e r s i t e t i n i n p r o f e s s o r u C a s t i n M a k k a r t i h a q l ı o l a r a q y a z ı r k i, m i s s i y a h ə q i q ə t i a ş k a r l a m a q d a m a r a q l ı d e y i l d i. O y a z ı r : «M i s s i y a ü z v l ə r i n i n s o n r a k ı ş ə r h l ə r i g ö s t ə r i r k i, t ü r k l ə r ə v e r i l ə n s u a l l a r c ü i l d ə n b ə r i Ş ə r q i A n a d o l u d a b a ş v e r ə n l ə r i a y d m l a ş d ı r - m a ğ a y ö n ə l m i ş d i. Ə k s i n ə, b u m ə q s ə d l ə s u a l l a r v e r i l i r d i k i, Ş ə r q i A n a d o l u d a m ü s t ə q i l E r m ə n i s t a n d ö v l ə t i n i n y a r a d ı l m a s ı n a m a n e o l a n a m i l l ə r i m ü ə y y ə n l ə ş d i r s i n l ə r». M i s s i y a n m y e k u n q ə r a r m a m ü n a s i b ə t d ə J. M a k k a r t i y a z ı r d ı k i, a m e r i k a n l a r ö z q ə r a r l a r m ı ç o x d a n v e r m i ş d i l ə r, «e k s p e r t l ə r i n r ə y i» ə v v ə l c ə d ə n b ə l l i i d i, t ü r k l ə r b i r m ə n a l ı o l a r a q, g ü - n a h k a r t ə r ə f k i m i t a n a n m a l ı i d i. H a r b o r d u n s o n h e s a b a t ı e r m ə n i l ə r i n o n a v e r d i y i m ə t e r i a l l a r ə s a s m d a h ə l ə m i s s i y a y o l a d ü ş m ə z d ə n ə v v ə l h a z ı r i d i. H e s a b a t m b ö y ü k b i r h i s s ə s i m i s s i y a n m ö y r ə n i l m ə d i y i m ə s ə l ə l ə r ə h ə s r e d i l m i ş d i. Ə g ə r h e s a b a t d a t ə s a d ü f ə n ö l m ü ş t ü r k d ə n s ö h b ə t g e d i r - d i s ə, b u y a l n ı z o r d u h ə y a t ı n d a n a l ı n m ı ş f a k t l a r a a i d i d i. L a k i n b ü t ü n h a l l a r d a e r m ə n i l ə r i n ö l ü m ü «s o y q ı r ı m s i y a s ə t i n i n n ə t i c ə s i» k i m i q i y m ə t - l ə n d i r i l d i». 1 B u n i y y ə t s e n s a s i y a ö z ü n ü k a p i t a n E m o r i N a y l z v ə A r t u r S a t e r l a n d ı n m ə l u m a t l a r m m m ə q s ə d l i ş ə k i l d ə «i t i r i l m ə s i n d ə» v ə h ə m i n m ə l u m a t l a r ı n H a r b o r d u n h e s a b a t m a d a x i l e d i l m ə s i n d ə d a h a q a b a r ı q ş ə k i l d ə g ö s t ə r i r d i. B u i k i A m e r i k a z a b i t l ə r i e r m ə n i l ə r i n ə m ə l l ə r i n d ə n d a h a ç o x z i y a n ç ə k m i ş V a n v ə B i t l i s v i l a y ə t l ə r i n i n b ü t ü n k ə n d l ə r i n i ü ç a y ə r z i n d ə a t b e l i n d ə d o l a n m ı ş d ı l a r. O n l a r ı n t o p l a d ı ğ ı m a t e r i a l l a r q ə t i y y ə n H a r b o r d u n k o n s e p s i y a s m a u y ğ u n g ə l m i r d i. Ç o x i l l ə r s o n r a «i t i r i l m i ş» b u m a t e r i a l l a r ı a ş k a r l a y a n J. M a k k a r t i y a z ı r d ı : «N a y l z n n ə t i - c ə l ə r i n i n ç o x u H o r b o r d u n n ə t i c ə l ə r i i l ə z i d d i y y ə t t ə ş k i l e d i r d i. K a p i t a n N a y l z n m ə l u m a t l a r ı a m e r i k a n i n f o r m a t o r l a r m m m ə l u m a t l a r ı i ç ə r i s i n - d ə n ə n n e y t r a l ı i d i. B i r i n c i d ü n y a m ü h a r i b ə s i n d ə n s o n r a Ş ə r q i A n a d o - l u n u n b ü t ü n t ə d q i q a t ç ı l a r ı i ç ə r i s i n d ə n y a l n ı z N a y l z a v ə o n u n o r t a ğ ı A r t u r S a t e r l a n d a h ə q i q ə t ə y a x m l a ş m a q n ə s i b o l m u ş d u. O n l a r ə h a l i i ç ə r i s i n d ə s o r ğ u l a r k e ç i r i r, m ü ş a h i d ə l ə r a p a r ı r, h ə q i q ə t a x t a r ı ş ı i l ə a x t a r m a ğ a g ə l ə n l ə r, h ə r y e r d ə y a l n ı z ö l m ü ş m ü s ə l m a n l a r ı t a p m ı ş d ı l a r. ) ) 1 E m o r i N a y l z v ə A r t u r S a t e r l a n d ı n s o n r a d a n a ş k a r l a n a n «i t i r i l m i ş» h e s a b a t l a r ı c ı i l l ə r d ə İ s t a n b u l d a A B Ş - m s ə f ı r i o l m u ş H e n r i M o r q e n t a u n u n u y d u r m a «e r m ə n i s o y q ı r ı» h a q q ı n d a a m e r i k a l ı l a r ı h e y - r ə t ə s a l a n c i i l d ə N y u Y o r k d a n ə ş r e d i l m i ş x a t i r ə l ə r i n i n y a l n ı z e r - m ə n i l ə r i n v e r d i y i m ə l u m a t l a r ə s a s ı n d a y a z ı l d ı ğ ı n d a n n ə q ə d ə r s u b y e k t i v x a r a k t e r d a ş ı d ı ğ m ı o r t a y a q o y d u. 2 İ r ə v a n v ə T i f l i s d ə n s o n r a H a r b o r d b a ş d a o l m a q l a, A m e r i k a m i s s i y a s ı o k t y a b r a y ı n m 5 - d ə ü ç g e n e r a l v ə 1 5 m ü t ə x ə s s i s i n i ş t i r a k ı i l ə B a k ı y a g ə l d i. E r m ə n i s t a n v ə G ü r c ü s t a n d a o l d u - ğ u k i m i, A z ə r b a y c a n d a d a A m e r i k a m i s s i y a s ı o n l a r ı m a r a q l a n d ı r a n s i - y a s i, d ö v l ə t q u r u l u ş u, m a l i y y ə, t i c a r ə t, s ə n a y e, s ə h i y y ə, ə h a l i, t ə b i i s ə r - v ə t l ə r, c o ğ r a f ı y a, p o ç t - t e l e q r a f, h ə r b i v ə m a n d a t l ı ğ a m ü n a s i b ə t m ə s ə l ə - l ə r i n i ö y r ə n m ə l i i d i l ə r. H. Z. T a ğ ı y e v i n e v i n ə d ü ş m ü ş g e n e r a l H a r b o r d b a ş n a z i r N. U s u b b ə y o v, x a r i c i i ş l ə r n a z i r i M. Y. C ə f ə r o v, y o l l a r n a z i r i X. M ə l i k - A s l a n o v v ə d i g ə r r ə s m i ş ə x s l ə r l ə d a n ı ş ı q l a r a p a r m ı ş d ı. 3 H a r - b o r d, o n u m a r a q l a n d ı r a n A z ə r b a y c a n p a r l a m e n t i v ə h ö k u m ə t i, x a l q m a a r i f ı n i n v ə z i y y ə t i n i, m ə h k ə m ə o r q a n l a r m m q u r u l u ş u v ə f ə a l i y y ə t i, ə y a l ə t l ə r i n i d a r ə ç i l i y i, f o r m a l a r ı, s e ç k i s i s t e m i h a q q m d a ə t r a f l ı m ə l u m a t a l m ı ş d ı. 4 H a r b o r d m i s s i y a s ı n a d a x i l o l a n p o l k o v n i k H i l l v ə d i g ə r l ə r i B i b i - H e y b ə t d ə, Q a r a ş ə h ə r d ə v ə d i g ə r s ə n a y e r a y o n l a r ı n d a o l m u ş d u l a r. R ə s m i h ö k u m ə t o r q a n ı o l a n «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i A m e r i k a m i s s i y a s ı i l ə d a n ı ş ı q l a r b a r ə d ə m ə l u m a t m d a q e y d e d i r d i k i, d e m o k r a t i k r e s p u b l i k a - n m s i y a s i v ə i q t i s a d i v ə z i y y ə t i n d ə n r a z ı q a l a n H a r b o r d t e z l i k l ə A z ə r - b a y c a n i s t i q l a l i y y ə t i n i n S ü l h k o n f r a n s ı t ə r ə f ı n d ə n t a n ı n a c a ğ ı n ı s ö y l ə - m i ş d i. 5 D a n ı ş ı q l a r z a m a n ı C. H a r b o r d E r m ə n i s t a n l a A z ə r b a y c a n a r a - s m d a o l a n i x t i l a f l a r m t e z l i k l ə a r a d a n q a l d ı r ı l m a s m m z ə r u r i l i y i n i b i l d i r - m i ş, A z ə r b a y c a n d a m ö v c u d o l a n q a y d a - q a n u n d a n, x ü s u s i l ə A z ə r b a y c a n ə s g ə r i n i n i n t i z a m m d a n m ə m u n l u ğ u n u i f a d ə e t m i ş v ə b ü t ü n b u n l a r ı A z ə r b a y c a n m m ü s t ə q i l h ə y a t a h a z ı r o l m a s m m t ə z a h ü r ü k i m i q i y - m ə t l ə n d i r m i ş d i. G e n e r a l ü m i d e t d i y i n i b i l d i r m i ş d i k i, S ü l h k o n f r a n s ı A z ə r b a y c a n x a l q ı n m b ü t ü n a r z u v ə i s t ə k l ə r i n i n ə z ə r ə a l a c a q d ı r. 6 H a r - k ə n d b ə k ə n d d o l a n ı r d ı l a r. T ə n h a o l a r a q, b u z a b i t l ə r y e r l i a d a m l a r d a n s o r u ş u r d u l a r k i, m ü h a r i b ə d ö v r ü n d ə o n l a r l a b a ğ l ı n ə b a ş v e r i b. M ə l u - m a t l a r m b i r h i s s ə s i m ə s ə l ə n, «c a n l ı t a r i x» o l a n Q a f q a z q a ç q ı n l a r ı n d a n a l ı n m ı ş d ı v ə b u m ə l u m a t l a r e r m ə n i - t ü r k m ü h a r i b ə l ə r i i l ə b a ğ l ı e r m ə n i - l ə r i n i d d i a l a r m ı ş ü b h ə a l t m a a l m a q ü ç ü n y e t ə r l i i d i. N a y l z v ə S a t e r - l a n d m t o p l a d ı ğ ı f a k t l a r o n u n l a f ə r q l ə n i r d i k i, Ş ə r q ə ö l m ü ş e r m ə n i l ə r i 1 Justin McCatrhy. The Report of Niles and Sutherland an American Investigation of Eastern Anatolia after world war I, p Justin McCatrhy. The Report o f Niles and Sutherland an American Investigation of Eastern Anatolia after world war I, p Henry Morgenthau. Ambassador Morgenthaus Story. New York, Bu əsər haqqmda əlavə məlumat üçün bax: Heath W.Lowry. The Story behinde Ambassador Morgenthaus Story. Istambul, L Azerbaidjan et la mission americane. //Bulletin d Information de L Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Janvier, JVq6, p A'icpöaHA^KaHCKaa ^emokpathheckaa PecnyöjmKa. BHeuiHaa nojihthka, c A3ep6afifl2caH. 1919, 7 OKTHÖpa. 6 Azərbaycan arxivi, 1988, JVel-2, c

131 b o r d u n B a k ı y a q ı s a m ü d d ə t l i s o f ə r i n d ə n ş ə h ə r i n e r m ə n i ə h a l i s i v ə o n l a r ı n m i l l i t ə ş k i l a t l a r ı d a ö z m ə n a f e l ə r i n ə u y ğ u n b a c a r ı q l a i s t i f a d ə e t - d i l ə r. G e n e r a l H a r b o r d u n T i f l i s ə v ə B a k ı y a g e d ə c ə y i n i n ə z ə r ə a l a r a q, h ə r i k i ş ə h ə r d ə o l a n e r m ə n i m i l l i t o ş k i l a t l a r ı n a v ə e r m ə n i k i l s ə l ə r i n ə E r - m ə n i s t a n h ö k u m ə t i t ə r ə f m d ə n t a p ş ı r ı q v e r i l m i ş d i k i, ü m u m e r m ə n i t ə l ə b - l ə r i i l ə b a ğ l ı g e n e r a l H a r b o r d a s ə n ə d l ə r t ə q d i m e t s i n l ə r. H ə l ə İ s t a n b u l d a H a r b o r d l a g ö r ü ş ə n e r m ə n i n ü m a y ə n d ə l ə r i s e n t y a b r a y ı n m d ə E r m ə - n i s t a n X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i v a s i t ə s i i l ə B a k ı d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə T. A. B e k z a d y a n a ç a t d ı r m ı ş d ı l a r k i, g e n e r a l H a r b o r d m ü s t ə q i l v ə a z a d E r m ə n i s t a n y a r a n a c a ğ ı t ə q d i r d ə, d i g ə r y e r l ə r d ə y a ş a y a n e r m ə n i s ə n a - y e ç i l ə r i, t a c i r l ə r i, m ü h ə n d i s - t e x n i k l ə r i n i n ö z k a p i t a n l a r ı i l ə b i r l i k d ə E r - m ə n i s t a n a g e d i b - g e t m ə y ə c ə k l ə r i i l ə m a r a q l a n ı r. T. A. B e k z a d y a n a m ə s l ə - h ə t g ö r ü l ü r d ü k i, H a r b o r d u i n a n d ı r s a l a r k i, «M ü s t ə q i l v ə b ö y ü k E r m ə - n i s t a n» y a r a n a r s a, b ü t ü n e r m ə n i s ə n a y e ç i l ə r i, t a c i r l ə r i, b ü t ü n s a h ə d ə ç a - l ı ş a n m ü t ə x ə s s i s l ə r E r m ə n i s t a n a t o p l a n a c a q l a r. 1 B a k ı d a y a ş a y a n e r m ə - n ı l ə r b u t ö v s i y y ə l ə r ə u y ğ u n h ə r ə k ə t e t d i l ə r v ə B a k ı e r m ə n i ə h a l i s i a d m - d a n g e n e r a l H a r b o r d a m ü r a c i ə t t ə q d i m e t d i l ə r. M ü r a c i ə t d ə d e y i l i r d i : «A m e r i k a x a l q m ı n v ə d ö v l ə t x a d i m l ə r i n i n i n s a n p ə r v ə r s i y a s ə t i n ə t i c ə s i n - d ə E r m ə n i s t a n d ö v l ə t i s i y a s i b a x ı m d a n t a n m a r s a b i z, B a k ı e r m ə n i c ə m i y y ə t i a d ı n d a n t ə n t ə n ə l i ş ə k i l d ə v ə d e d i r i k k i, ö z t a r i x i v ə t ə n i m i z o l a n E r m ə n i s t a n m t ə r ə q q i s i n a m i n ə h ə r ş e y i e d ə c ə y i k» 2. M ü r a c i ə t e l ə t ə r t i b e d i l m ı ş d i k i, g u y a A z ə r b a y c a n d a h ə r ş e y e r m ə n i l ə r ə m ə x s u s o l m u ş d u r v ə ə n m a r a q l ı s ı o d u r k i, m ü r a c i ə t d ə b i r d ə f ə d ə «A z ə r b a y c a n» a d ı ç ə k i l m i r d i. B a k ı e r m ə n i l ə r i O r t a A s i y a, Q r o z n ı, V l a d i q a f q a z v ə d i g ə r y e r l ə r d ə y a ş a y a n e r m ə n i l ə r i n d ə ö z s ə r v ə t l ə r i i l ə E r m ə n i s t a n a y a r d ı m g ö s t ə r ə c ə y i n i H a r b o r d a b i l d i r d i l ə r. M ü r a c i ə t i n a x ı r m d a d e y i l i r d i : «Siz ö z h ö k u m ə t i n i z ə ç a t d ı r m k i, B a k ı e r m ə n i l ə r i d i g ə r x a r i c i d ö v l ə t l ə r d ə y a ş a y a n e r m ə n i l ə r k i m i, v ə t ə n l ə ə l a q ə n i ü z m ə m i ş l ə r, o n u n d ə r d l ə r i v ə s e v i n c l ə r i i l ə y a ş a y ı r, b ü t ü n ö z g ü c ü n ü v ə t ə n i n ç i ç ə k l ə n m ə s i n a m i n ə s ə r f e t m ə y ə h a z ı r d ı r l a r». 3 B u n d a n ə l a v ə, c u i l l ə r d ə c ə r ə y a n e d ə n h a d i s ə l ə r i n s a x t a l a ş d ı r ı l m ı ş t ə s v i r i d ə B a k ı e r m ə n i l ə r i t ə r ə f m d ə n A m e - r i k a m i s s i y a s m a t ə q d i m e d i l d i. B u r a d a e r m ə n i l ə r i n A n t a n t a m n «m ü q ə d - d ə s i ş i» u ğ r u n d a v u r u ş d u q l a r m ı ş ə r h e t m ə k l ə y a n a ş ı, g u y a O s m a n l ı v ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n y a r d ı m a l a r a q, E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n ə q a r ş ı m ü b a r i z ə a p a r d ı ğ ı g ö s t ə r i l i r d i. Q a r a b a ğ l a b a ğ l ı e r m ə n i l ə r d a h a c ə f ə n g b i r f ı k i r l ə a m e r i k a l ı l a r ı q o r x u d a r a q y a z ı r d ı l a r k i, g u y a A z ə r b a y - c a n R e s p u b l i k a s ı A r a z, C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z r e s p u b l i k a l a n n ı ö z ü n ə b i r - l ə ş d i r m ə k y o l u n d a m a n e ə o l a n Q a r a b a ğ v ə Z ə n g ə z u r r a y o n l a r m ı t u t - m a q l a T ü r k i y ə i l ə i t t i f a q d a A r a l ı q d ə n i z i n d ə n - H i n d o k e a n ı n a q ə d ə r y a l n ı z m ü s ə l m a n l a r d a n i b a r ə t d ö v l ə t y a r a t m a q i s t ə y i r. E r m ə n i l ə r i n f i k - r i n c ə, g u y a b u, o n a g ö r ə b a ş v e r m i ş d i r k i, m ü t t ə l i q l ə r ə i n a n a r a q, E r m ə - n i s t a n h ö k u m ə t i m ü b a h i s ə l i m ə s ə l ə l ə r l ə b a ğ l ı P a r i s S ü l h k o n f r a n s m m q ə r a r m ı g ö z l ə d i y i h a l d a «A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i S ü l h k o n f r a n s m ı n g ö s - t ə r i ş l ə r i n ə m ə h ə l q o y m a y ı b, T ü r k i y ə i l ə b i r l i k d ə E r m ə n i s t a n ə r a z i s i n d ə m ü s ə l m a n l a r m ü s y a n m ı q a l d ı r m ı ş» v ə t a r i x i e r m ə n i «ə r a z i l ə r i n i» t u t - m u ş l a r. Q a r a b a ğ e r m ə n i l ə r i n i n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə t a b e o l m a s ı h a q q ı n d a q ə r a r q ə b u l e t m ə l ə r i n i 1 i s ə B a k ı e r m ə n i l ə r i o n l a r m E r m ə n i s t a n R e s p u b l i k a s ı i l ə ə l a q ə l ə r i n i n k ə s i l m ə s i, h ə r b i s u r s a t d a n m ə h r u m o l m a s ı i l ə i z a h e d i r d i l ə r. 2 B a k ı d a k ı e r m ə n i i c m a s ı Q a r a b a ğ a, Z ə n g ə z u r a, N a x - ç ı v a n a v ə Ş ə r u r a, Q a r s a g u y a, E r m ə n i s t a n m t a r i x i v ə e t n i k h ü q u q u o l - d u ğ u b a r ə d ə H a r b o r d a ç o x l u s ə n ə d l ə r t ə q d i m e t m i ş d i l ə r. 3 O k t y a b r a y ı n ı n 8 - d ə C e y m s H a r b o r d u n m i s s i y a s ı B a t u m d a n F r a n s a y a y o l a d ü ş ə c ə k d i. O n a g ö r ə o, B a k ı d a n b i r b a ş a B a t u m a y o l a d ü ş d ü. A z ə r b a y c a n x a r i c i i ş l ə r n a z i r i M. Y. C ə f ə r o v B a t u m a q ə d ə r H a r - b o r d u m ü ş a y i ə t e d ə r ə k, r e s p u b l i k a x a r i c i v ə d a x i l i s i y a s ə t i n i n b i r s ı r a z ə r u r i m ə s ə l ə l ə r i n i o n a a y d m l a ş d ı r d ı. A z ə r b a y c a n x a r i c i i ş l ə r n a z i r i n i n g ə l i ş i ş ə r ə f m ə a m e r i k a l ı l a r B a t u m d a o l a n «C o r c V a ş i n q t o n» g ə m i s i n d ə z i y a f ə t v e r d i l ə r. O k t y a b r ı n 8 - d ə i s ə A z ə r b a y c a n k o n s u l l u ğ u n d a g ü r c ü - l ə r l ə b i r l i k d ə C e y m s H a r b o r d u n ş ə r ə f m ə z i y a f ə t m ə c l i s i t ə ş k i l e d i l d i. A z ə r b a y c a n v ə G ü r c ü s t a n n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə B a t u m d a m ş ı q l a r m d a a m e - r i k a l ı l a r b a c a r ı q l ı v ə i ş g ü z a r a d a m l a r d a n t ə ş k i l o l u n m u ş A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n b i r s ı r a m a n e ç i l i k l ə r ə b a x m a y a r a q, ç o x i ş g ö r ə b i l d i k l ə r i n i x ü s u s i q e y d e t d i l ə r. 4 G e n e r a l H a r b o r d x ü s u s i o l a r a q g ö s t ə r d i k i, A z ə r - b a y c a n ı n s ü l h s e v ə r x a r i c i s i y a s ə t i o n d a x o ş t ə ə s s ü r a t y a r a t m ı ş d ı r. 5 B a - t u m d a n y o l a d ü ş m ə z d ə n ə v v ə l g e n e r a l H a r b o r d A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i - n i n b a ş ç ı s ı N. U s u b b ə y o v a A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s m a s ə f ə r i z a m a n ı o r d u s u n u n C ə n u b i Q a f q a z d a n ç ı x a r k ə n, t ü r k ə s g ə r v ə z a b i t l ə r i n i n y e r l i a d a m l a r k i m i m ü s ə l m a n l a r y a ş a y a n ə r a z i l ə r d ə q a l d ı ğ ı, o n l a r ı n T ü r k i y ə 1 Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin Bakıdakı diplomatik nümayəndo T.Bekzadyana məktubu //ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i.26, v Bakmın erməni əhalisinin nümayəndələrinin general Ceyms Harborda məktubu Oktyabr, 1919.//ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, İ.26, v Bakınm erməni əhalisinin nümayəndələrinin general Ceyms Harborda məktubu. Oktyabr, 1919.//ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, İ.26, v Bax: Bulletin d Information de L Azerbaidjan. Paris, 1919, 13 Octobre, Ne3, p cu illərdə baş vermiş hadisələr barədə Bakıakı erməni təşkilatlarınm general C.Harborda təqdim etdikləri arayış. Oktyabr, //ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i.26, v Yenə orada, v L Azerbaidjan et la mission americane. //Bulletin d Information de L Azerbaıdjan. Paris, 1920, 1 Janvier, M>6. p A RDA, f.2905, s.l, i.20, v

132 N A X Ç I V A N. A R A Z R E S P U B L İ K A S I e t d i. Q a n u n i y o l l a s e ç i l m i ş p a r l a m e n t b u r a x ı l d ı, h ö k u m ə t ü z v l ə r i i s ə h ə b s e d i l ə r ə k M a l t a a d a s ı n a s ü r g ü n o l u n d u. R e s p u b l i k a ə r a z i s i n i n ç o x c i i l i n p a y ı z ı n d a t ü r k q o ş u n l a n Z a q a f q a z i y a n ı t ə r k e t d i k d ə n s o n r a e r m ə n i e k s t r i m i s t l ə r i n i n N a x ç ı v a n ü z ə r i n ə h ü c u m l a r ı g ü c l ə n d i. K e ç m i ş ç a r i n z i b a t i - ə r a z i b ö l g ü s ü n ə ə s a s ə n, İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n a d ü ş m ü ş N a x ç ı v a n A z ə r b a y c a n D e m o k t r a t i k R e s p u b l i k a s ı e l a n e d i l d i k - d ə n d ə r h a l s o n r a b u r e s p u b l i k a n m t ə r k i b i n ə d a x i l o l d u ğ u n u b i l d i r d i. A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı i l ə b i r l ə ş m ə y i n h ə l ə l i k m ü m k ü n o l m a - d ı ğ ı n ı n ə z ə r ə a l a n v ə h ə r t ə r ə f d ə n e r m ə n i q ü v v ə l ə r i i l ə ə h a t ə o l u n m u ş N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z q ə z a l a r ı v ə İ r ə v a n q ə z a s ı n ı n a z ə r b a y c a n l ı l a r y a ş a y a n h i s s ə s i b i r l ə ş ə r ə k, c i i l i n n o y a b r m d a m ü s t ə q i l A r a z R e s - p u b l i k a s m m y a r a n d ı ğ m ı e l a n e t d i. R e s p u b l i k a n ı n m ə r k ə z i K ə m ə r l i, s o n r a l a r s a N a x ç ı v a n ş ə h ə r i o l d u. A r a z R e s p u b l i k a s ı h ö k u m ə t i N a x ç ı v a n m A z ə r b a y c a n m a y r ı l m a z h i s s ə s i o l d u ğ u n u b i r d a h a e l a n e d ə r ə k, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n y a r - d ı m i s t ə d i. L a k i n b u z a m a n i ş ğ a l r e j i m i ş ə r a i t i n d ə y a ş a y a n A z ə r b a y c a n ö z d ö v l ə t ç i l i y i n i ç ə t i n l i k l ə q o r u y u b s a x l a y ı r, o r d u i s ə t a m a m p o z u l - m u ş d u. A r a z R e s p u b l i k a s ı h ö k u m ə t i İ r a n d a n y a r d ı m i s t ə m ə y ə m ə c b u r o l d u. T ə b r i z ə v ə l i ə h d i n ü n v a n ı n a y a r d ı m h a q q m d a g ö n d ə r i l ə n t e l e q r a m - d a q e y d e d i l i r d i k i, b e l ə b i r y a r d ı m m m ü q a b i l i n d ə İ r ə v a n, Ş ə r u r - D ə r ə - l ə y ə z v ə N a x ç ı v a n m a h a l l a r ı n m m ü s ə l m a n ə h a l i s i h ə t t a İ r a n t ə b ə ə l i y i n i q ə b u l e t m ə y ə h a z ı r d ı. İ r a n h ö k u m ə t i İ r ə v a n q u b e r n i y a s m a i k i i r a n l ı v ə i k i e r m ə n i d ə n i b a r ə t m ü ş a h i d ə ç i r q u p u g ö n d ə r m ə k l ə k i f a y ə t l ə n d i. H e ç y e r d ə n y a r d ı m a l a b i l m ə y ə n n a x ç ı v a n l ı l a r k ö n ü l l ü m ü q a v i - m ə t d ə s t ə l ə r i n i n s a y m ı a r t ı r d ı l a r. Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z m a h a l m d a k ı Z e y v ə k ə n d i y a x m l ı ğ ı n d a b a ş v e r ə n d ö y ü ş d ə 6 m i n n ə f ə r l i k k ö n ü l l ü m ü q a v i m ə t d ə s t ə l ə r i e r m ə n i h ə r b i q ü v v ə l ə r i n i d a r m a d a ğ m e t d i l ə r. h i s s ə s i E r m ə n i s t a n v ə G ü r c ü s t a n a r a s ı n d a b ö l ü n d ü. İ n g i l i s l ə r Z a q a f q a z i y a n ı t ə r k e d ə n d ə n s o n r a, A B Ş b u y e r l ə r d ə m ö h k ə m l ə n m ə y ə ç a l ı ş ı r d ı. Z a q a f q a z i y a, İ r a n v ə T ü r k i y ə n i n a y r ı c ı n d a y e r l ə ş ə n N a x ç ı v a n ö l k ə s i s t r a t e j i c ə h ə t d ə n A B Ş - ı n d i q q ə t i n i x ü s u s i c ə l b e d i r d i. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i N a x ç ı v a n ə h a l i s i n i n A z ə r b a y c a n l a b i r l ə ş - m ə k a r z u s u n u n ə z ə r ə a l a r a q, N a x ç ı v a n a m ü v ə q q ə t i g e n e r a l - q u b e r n a t o r t ə y i n e t d i. B u n a c a v a b o l a r a q, A n t a n t a n m E r m ə n i s t a n d a a l i k o m i s s a r ı A z ə r b a y c a n l a E r m ə n i s t a n a r a s m d a m ü b a h i s ə l i N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r - D ə r ə - l ə y ə z q ə z a l a r m ı m ü s t ə q i l b i t ə r ə f z o n a e l a n e t d i c u i l i n o k t y a b r m d a b i r A m e r i k a p o l k o v n i k i n i n b a ş ç ı l ı ğ ı i l ə h ə m i n ə r a z i d ə N a x ç ı v a n g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u y a r a d ı l d ı. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i N a x ç ı v a n ə h a l i s i n i n i r a d ə s i n i i f a d ə e d ə r ə k q ə t i s u r ə t d ə b i l d i r d i k i, N a x ç ı v a n A z ə r b a y c a n ı n a y r ı l m a z h i s s ə s i d i r v ə b u ö l k ə m i l l i h a k i m i y y ə t o r q a n l a r ı t ə r ə l i n d ə n i d a r ə o l u n a c a q d ı r. A z s o n - r a A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n t ə y i n e t d i y i g e n e r a l - q u b e r n a t o r l a m ü t t ə f ı q q o ş u n l a r k o m a n d a n l ı ğ ı n m n ü m a y ə n d ə l ə r i a r a s ı n d a b e l ə b i r r a z ı l ı q ə l d ə e d i l d i k i, A m e r i k a p o l k o v n i k i N a x ç ı v a n d a g e n e r a l - q u b e r n a t o r k i m i d e - y i l, y a l n ı z, P a r i s s ü l h k o n f r a n s ı n m, y a x u d A B Ş - m n ü m a y ə n d ə s i k i m i q a l ı r. B e l ə l i k l ə, N a x ç ı v a n t o r p a ğ ı n ı z o r l a A z ə r b a y c a n d a n a y ı r m a q c ə h d l ə r i b o ş a ç ı x d ı. T.Əzizov. Azərbaycan X X əsrin əvvəllərində. Bakı, «Zaman», 1997, s c i i l i n d e k a b r m d a A r a z r e s p u b l i k a s ı y e n i y a r a d ı l m ı ş C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı n m t ə r k i b i n ə d a x i l o l d u. B u r e s p u b l i k a y a Q a r s, B a t u m, A x a l s ı x, A x a l k a l a k i v ə S ü r m ə l i m a h a l l a r ı d a x i l i d i. B u r a n m y e r l i ə h a l i s i ə s a s ə n a z ə r b a y c a n l ı l a r d a n, q i s m ə n t ü r k - l ə r d ə n i b a r ə t i d i. Y e n i r e s p u b l i k a n m p a r l a m e n t i s e ç i l d i, n a z i r l ə r k a b i n e t i t ə ş k i l e d i l d i. O, A z ə r b a y c a n D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı i l ə s ı x ə l a q ə s a x l a y ı r d ı. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i Q a r a d ə n i z ə ç ı x m a q ü ç ü n, h ə t t a, b u r e s p u b l i k a n m ə r a z i s i n d ə n k e ç ə r ə k B a t u m a q ə d ə r u z a n a n d ə m i r y o l x ə t t i d ə ç ə k d i r m ə k n i y y ə t i n d ə i d i. Y e n i m ü s ə l m a n r e s p u b l i k a s ı m n m e y d a n a g ə l m ə s i E r m ə n i s t a n v ə G ü r c ü s t a n h ö k u m ə t l ə r i n i n c i d d i n a r a z ı l ı ğ ı n a s ə b ə b o l d u. A z ə r b a y c a n m q ü w ə t l ə n m ə s i i n g i l i s l ə r i d ə n a r a h a t e d i r d i c u i l i n a p r e l i n d ə i n g i l i s k o m a n d a n l ı ğ ı C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı m l ə ğ v

133 MEPfcl no YCTAHOBJIEHHK) BJIACTH B HEKOTOPblX OBJIAC ITIX PECnYBJIHKH yctahobjıehhe BjıacTH A f lp h BoccTaHOBjıeHHe ro cy flap c T B e H H o ro cyb epeh H TeTa b HeKOTopbix oöjfiactax pecnyöjih K H ö m jio ocym ect B jıeh O c P^AOM Tpy^HOCTeH. Cjıejjyer O T M e ra T b, h t o b «M e M o p a H A y w e ^ e j ı e r a u H H A s e p ö a w ^ - acah C K O H P e C riy Ö jlh K H H a ü aph JK C K O H M H ph O H K O H (j)epeh H H H» Ö b lb U iee a flm H H H C T p a T H B H O -T e p p H T o p H a jib H o e j je j ıe H i ı e K a B K a 3 C K o ro A 3 e p 6 a H A * a H a H 3 j ı a r a ji 0 c b b c jıe /ıy ı o m e M n o p H z ik e: 1. BaKHHCKaa ryöeph H H. C r o ^ a b x o a h jih ropo,zii B aıcy h,zj>ka- Ba/ICKHH, r eokhähckhh, IUeMäXHHCKHH, KyÖHHCKHH, JleHKOpaHbCKHH ye3a bi. 2. EjiH3aBeTnojibCKaa (TaHfljKHHCKaa) ryöephhh. BKjnonajıa fl^ce- BaHIHHpCKHH, HyXHHCKHİİ, ApeiHCKHH, niyuih H CK H H, fl,5ke6- panjibckhh, 3aH re3ypck H H h K a3axck H H ye3a bi. 3. H peb ah C K aa ry ö e p H H a. Cıoaa b x o ä h jih HaxHneBaHCKHH, I lla p y - po-^i,apajıare3c K H H, CypMajiHHCKHH ye3,nbi h nacth H o B o - E a a - 3HflCKoro, EnM HaA3HHCKoro h A jıek cah flp o n o jib C K o ro ye3aob. 4. OcHOBHbie Hacra BopnajiHHCKoro, TncfjjiHCCKoro h CbirHar- CKoro ye3^0b Th(J)jihcckoh ryöephhh TaK>Ke jibhjihcb TeppHTopneö A3ep6aH^acaHa. 5. 3aKaTajibCKHH ye3^. 6. 4acTb TeppH TopH H, oxb at bib aıom eh BeTBH pek K y p a h C am yp, /Ja re ct a H C K o ro pernoha, a TaK>Ke n act b T a H T a r-t a ö a c a p a H - CKoro ye3a a, B K jnonaa /I,ep6eH T h e r o OKpaHHbi1. H m c h h o Ha yk a3ah H bix b jıokymeh're HCKOHHbix a3ep6aiızı>kahckhx TeppH TO ph H X y CTaHOBJieHHIO HaiJHOHajIbHOH rocyaapctbehhoh BJiaCTH 6buıo npnflah O o n eh b 6ojibinoe 3H aneh H e h b 3 t o h o6jıact H ocym ect B jıeh bi BaacHbie M eponpnath H. B y e s ^ a x T h h a jk h h c k o h ry6eph H H (K apa6axck H H peraoh) apmhh- CKoe HacejıeHHe, coctabjıaıomee TaM no h h c jic h h o c t h MeHbinHHCTBo, Bpa^meÖHO 0TH0CHji0Cb k BjıacTH h BbiflBHrajıo noa AaBjıeHHeM ApMeHHH HeoöocHOBaHHbie TeppHTopnajibHbie nphtasahhh. AHapxna Ha nohbe Me>K- HaıiHOHajibHbix p a3 H o rjıa ch İi n e p e m jıa B ce rpah H iibi h BOCCTaHOBjıeHHe CTaÖHjibHoro nopaaka nocpeactbom oöbihhbix cpe^ctb h m c t o a o b 6 h jio OHeHb Tpy/iHbiM. 13 HHBapa r o a a n o noctahobjıehhk) CoBeTa 1McMopaH^yM ^e.neraiihh KaBKa3CKOH A3ep6aüj>KaHCKOH pecnyöjnikh Ha IlapHaccKOH MnpHOH KOH( )epehu,hh// A3ep6aİTOKaHCKaa /JcMOKpaTHHCCKaa PecnyöjiHKa (CöopHHK CTaTen). - Bany, c (Ha a3ep6 JBbnce). 266 M h h h c t p o b H a y K a 3 ah H O H T e p p H T o p H H c o 3 f la e T C a O T jıe jib H o e, B p e M e H H o e K a p a ö a x c K o e rehepajı-ryöephatopctbo, c o c T o a m e e H3 HlyuiHHKoro, JJxca- B a H iım p c K o r o, / ta c e ö p a H j ib C K o r o h 3 a H r e 3 y p C K o r o y e s /ıo B 1; nocrahobjıe- H H em o t 29 H H B a p a X.C y jr r a H O B H a 3 H a n a e T C H r e H e p a j ı- r y ö e p H a T o p o M. D,e J ib io C 0 3 A ah H» r e H e p a j ı- r y 6 e p H a T 0 p C T B a b ə t o m pernohe ö b u ı o n p e - AOTBpameHHe cenapathctckoro ABHaceHHH npo>khbak)inhx b Kapaöaxe a p M JiH, h, b n p e / ı e J i a x b o 3 m o > k h o c t h y C T ah O B jıeh H e b B jıa c T H p e c n y ö jih K H b 3TOM perhohe peihhtejibhblmh MHpHblMH MepOnpHJITHHMH2. B CKOpOM B p e M e H H, b p e 3 y jib T a T e n p H H a T b ix M e p, n o jıo > K e H H e b ə t o m p e r n o H e H O p - M a JiH 3 0 B a ji0 C b, h 22 h i o j i h 1919 ro,na 6 b u ı a jıo c T H r H y T a A 0 r 0 B0 p e H H 0 CTb c n p eflc T ab H T ejih M H a p M H H C K o r o H a c e j ı e H i w. T ak H M 0 Ö p a 3 0 M, H azı ə t o h T e p p H T O p H e n 6 b u ı y c T a H O B jıe H c y B e p e H H T e T A /X P C n y c T a T p n hhh ö m ji TaK>Ke JIHKBHAHpOBaH 6 y H T, 0 p rah H 30B ah H bih n p O T H B H auhohajibhoro r o - c y A a p c T B e H H o r o C T p o a b Jle H K O p a H H h M y r a H H. B H H (J)opM au;h H A.M.Ton- H y 6 a u ıe B a, o ch O B ah H O H H a T e jıe r p a M M e M H H H C T pa H H O C T p ah H b ix / je j ı b CBH3H C 3TH M H COÖblTHJIM H, robophjiocb: «T 0 p 0 f l J le H K O p a H b H Jle H K O - p ah b C K H H y e 3 f l o H iııu e H b i o t ö o jib in e B H K O B, H a y K a3 ah H O H T e p p ı r r o p H H BOCCTaHOBjıeHa BjıacTb A3ep6an/ı>KaHCKoro IIpaBHTejibCTBa h npeflctabh- TejiH apmhhckoro HacejıeHHH Kapaöaxa nphhhjın penıehne o noahhhehhh 3Toro HacejıeHHa A3ep6aHjı>KaHCKOMy IIpaBHTejibCTBy»3. B K a 3a x c K O M y e 3A e Th h / i > k h h c k o h r y ö e p H H H H a u H O H a j i b H b i e C T O J I K H O B e H I M T a K > K e n p H H H J I H Ö O J I b l U O H p a 3 M a X. 3 f l e c b B 0 C C 0 3 a a H H J I n o p J W K a, c 17 (J)e B p a jıa 1919 r o a a 6 b u ı a y H p e ^ c n e n a AOJi>KHOCTb o c o ö o r o yn ojih O M on eh H oro M nh H C T epct B a B H yt peh H H x f le j ı c npabam H r e H e p a n - r y 6 e p H a T O p a 4. I I p a B H T e j i b C T B O M A /T P f l j ı a y c T a H O B j ı e H H H B j ı a c T H p e c n y ö j i H K H T a K > K e b nacth Ə p H B a H C K O H ryöeph HH, B x o A H B m e H b n p e a e j i b i A 3 e p 6 a H f l - a c a H a ( H a x H n e B a H C K H H, I I I a p y p o - / ], a p a j ı a r e 3C K H H, C y p M a j i H H C K H H ye3jibi, nactb Baa3HflCKoro, EHM Ha/i3HHCKoro, Ə p H B a H C K o r o h A j ı e K c a H f l p o n o n b - CKoro y e 3 ^ 0 B ) 6biJiH n p H H H T b i c o o T B e T C T B y ı o m H e M e p b i. E ı u e n o c T a H O B j ı e - H H e M o t 14 a B r y c T a 1918 r o f l a M HHHCTpy B H y T p e H H H x z ı e j ı nopynajıocb b KpaTHaHUIHe CpOKH 0praH H30BaTb aflmhhhctpathbhyio BJiaCTb B HaCTH Ə p H B a H C K O H r y 6e p H H H, B x o f l H B i u e H b n p e A e j i b i A 3 e p 6 a H, z ı > K a H a 5. A p M H H C K o e j j a u i H a ı i K o e n p a B H T e j i b C T B O n o c j ı e y x o f l a T y p e u K H x b o h c k h 3 A 3e p 6a H j i > K a H a x o t c j i o o h h c t h t b H a x M n e B a H C K H H, H l a p y p o - 1 Ta3. «A3ep6airoKaH» , 19 HHBapa. 2 TAAP, 4». 970, on. 1, a. 247, jı. 10. TAAP, 4>. 970, on. 1, p, 142, ji TaM ace, 4>- 894, on. 1, fl. 22, ji Fas. «A3ep6aıwacaH» , 7 OKTaöpa. 267

134 /J,apajiare3CKHH, CypMajIHHCKHH, ƏpHBaHCKHH, EHMHaA3HHCKHH ye3a bi H K a p c c K y ıo o ö n a c T b o t M ycyjibm ah C K oro HacejıeHHH h yctahobhtb Ha ə t o h TeppH TopH H B jıact b ApM HHCKoro npab H T ejibc T B a. M e ct H o e M ycyjibm ahckoe H acejıeh H e conpo T H B jıajıocb npet B opeh H io b >KH3Hb 3 T o ro n jıah a. B KOHue H o a ö p a r o a a C03flaeTCH A pa3c K aa P ecn y ö JiH K a (b npabhtejibctbehhbix AOKyMeHTax T o ro BpeMeHH TaK>Ke H M eh yetca KaK A pa3c K O -T ypeu;k aa P e c - nyöjih K a), ıjeh TpoM k o t o p o h 6 w jı H axh neb ah b. B e e TeppHTopnıo b x o a h jih HaxHneBaHCKHH h IIIap y p o -/],ap ajıare3 C K H H ye3flbi, C a p ^ a p a ö a a, Y jıy x a H - jibi, B ea H Ö acap, K em epjih, M e r p n h f lp y r n e p e rn o H b i1. OopM HpyıoTC>ı o p - rah b i BJiacTH pecnysjih K H (npab H T ejibc T B O, napjıameht). O^HaKO I la p jıa - MeHT He CM or p a c m n p H T b cb o k ).neatejibhoctb b c n jıy T H ^cejıoro nojihthneckoro nojıo>kehh5i h A p y rn x nphhhh. P e cn y ö jih K a, c o a h o h C T opoh bi, nbitaetch OTpa3HTb npeteh 3HH apmjih, c f lp y r o n CTOpOHbi, noflrotobhtb B occoea H H eh ne c A 3ep6anaacaH O M, k nem y CTpeM Hjıocb B ce H acejıeh H e p e c n y ö JiH K H, KaK c pejın rh 0 3 H 0 H, TaK h c h s h k o b o h C T o p o H b i3. K co acajıeh H io, b cjıoachbiuehch CHTyauHH A ^ P He C M orjıa OKa3biBaTb Heoöxo- jih M yıo n o M o m b 3 t o h p ecııy 6 jih K e, h t o CTajıo, KaK otm ewaet H.M y c a e B, e ın e 0flH 0H nphhhhoh, nob jih ab ineh Ha c y ^ b ö y Apa3CKOH P ecn y ö jih K H 4. 1 AeKaöpa 1918 ro^a npobosrjıamaetcji 0Öpa30BaHHe K)ro-3a- naahoh KaBKa3CKOH P ecn y ö jih K H ( n o Ha3BaHHio C B oero n ojih T H n eck oro h a^m HHHCTpaTHBHoro uıehtpa TaK/Ke H a3bib ajıacb K apcck O H PecnyÖJiHKOH). B A k t ə «0 6 0Öpa30BaHHH K )ro -3 a n a A H 0 H KaBKa3CK0H P ecn y 6 jih K H» Tep- phtophh A pa3ck0h P ecn y 6 jih K H ö b u ıa Ha3BaHa b coct ab e n ep B O H 5. A T a a - Ä H eb B 3T0H CBH3H CnpaBCAJIHBO O T M eiaet, HTO BXOJK^eHHe B COCTaB loro- 3a n a flh 0 H KaBKa3CK0H P ecny6jih K H h o c h jio (J)opM ajibhbifi xap ak T ep, n o - TOMy HTO 3T0 6bIJI0 O T pa^eh O TOJIbKO B akte 0 np0b03rjiamehhh KapCCKOH P ecnyöjih K H, a (J)aKTHHecKH A pa3c K 0-T ypeu;k aa P e c n y o jih K a 6 b u ıa camoc- T 0aT ejibh 0 cymectbyıomeh pecny6jihkoh. K p o M e 3Toro, OHa cymectbobana h flo co3flah H a K apcck O H P ecnyojih K H, a TaKace n ap a ju ıe jib H O c h c h, h n o c n e OKOHHaHHa e e AeHTejibHocTH6. B ^ekaöpe 1918 ro,qa BoopyaceHHbie (J)opMHpoBaHHH ApMeHHH cob epuıaıo T arpeccnıo npothb Apa3CK0H P ecnyöjih K H. B 1 TAAP, <J>. 970, on. 1, a. 215, ji H an a jıe ah B apa 2 MaAaTOB r. üoöcja Cobctckoh B jıact H b HaxnncBaHH h 0 Ö p a 3 0 B ah H e HaxnHCBaHCKOH ACCP.-BaKy, 1968, c TAAP, <J). 970, on. 1, fl. 215, ji. 9-9 o6p. 4 MycaeB H. nojihthneckoe nojıoacehhe b HaxHneBaHCKOM h 3aHre3ypCK0M pernohax A3ep6aäflacaHa h nojnrmka HHOCipaHHbix rocyaapctb ( rr.) - E ak y, 1996, c TAAP, 4». 970, oh. 1, a. 27, jı TaııacHeB A. H i hctophh KapccKOH h Apa3Cko-Typehkoh pecnyöjihk. - Baıcy, 1994, c r o f l a 3 a x B a T b ib a i0 T I I I a p y p c K H H h C y p M a jih H C K H H y e s f l b i h n a c T b Ə p H B a H C K o ro h E n M H a fl3 H H C K o ro y e3 A O B, 3 a c e jıe H H y ıo M y c y jib M a H a M H, h flb H ra ıo T c a b C T o p o H y H a x H n e B a H H 1. ü p o m e H H e H a c e jıe H H a Ə ph B ah C K O H r y 6 e p H H H, n o A n H c a H H O M H jıeh am H n a p jıa M e H T a A p a 3 C K O H P e c n y Ö JiH K H o t 7 HHBapa 1919 roaa o6cyacflaetch Ha 3ace,a,aHHH Ä3ep6aHfl>KaHCKoro Ilapjıa- M eh Ta h ü p a B H T ejib C T B y n p e /u ıa r a e T C J i «np H H H T b B c e M ep b i, H M eıo m H ech b p a c n o p H» e H H H, h t o ö m n p e A O T B p a T H T b ə t h 6 e a c T B H a» 2. H3rHaHne H3 HaxHneBaHH apmhhckhx BoopyaceHHbix (JjopMHpo- BaHHH, b pe3yjibtate npeflnphhatbix Mep, ykpennjıo cb»3h 3Toro pernoha c AflP. Bocnojib30BaBniHCb əthm, üpabhtejibctbo A ^P Ha3HaHHjıo cıoaa re- Hepajı-ryGepHaTopy. Ä3ep6aHfl>KaHCKoe IIpaBHTejibCTBO, yhhtbibaıomee McejıaHHa h CTpeMjıeHHa MecTHoro HaceneHHH pernoha o npncoeahhehhh k A/IP h nonbitkh amephkahijeb co3aatb 3/ıecb CBoe rehepajı-ry6ephatopctbo, pa3pa6otajıo npoekt CTaTyca pernoha. CorjıacHO npoekty, A3ep- 6aflfl>KaHCKoe üpabhtejibctbo corjıamajıocb c BpeMeHHbiM cosaahhem 3Aecb ocoöoro rehepajı-ry6ephatopctba h Ha3HaneHHeM rehepajı-ryöepha- TOpa H3 HHCJia amephkahckhx rpa>k^ah. BMecTe c TeM, BbiABHrajıocb T p e- öobahhe ynpabjıehha ye3«amh co CTopoHbi MecTHbix HaıjHOHajibHbix cobetob, HsönpaeMbix nytem oömero, npamoro, pabhonpabhoro h TanHoro rojıocobahhh. B o ı BjıacTb Ha MecTax (a^mhhhctpathbhaa h cy^eöhaa), >Kejıe3Haa h moccehhah Aoporn, nohta-tejıerpacj), Hapo^Hoe npocbemehhe H T. BXOAHJIH B HCKJIIOHHTejIbHyiO KOMneTeHH;HIO COBeTa. AflMHHHCTpa- THBHoe ynpabjıehhe aoji>icho 6buıo 0praHH30BbiBaTbca H3 npeactabhtejıen HaıjHH, coctabjıaıomhx öojibuihhctbo. B o BceM rehepajı-ry6ephatopctbe A O jd k h m 6 b rr b o ö ta B jıe H b i C B o6oa a nen at H, c o b c c t h, c n o B a, HenpHKOC- HOBeHHOCTb j i h h h o c t h h H M ym ect B a, 6 ıo/ı>ket r e H e p a j ı - r y 6 eph ato pc TB a flojr/keh 6 bit b p accm O T p eh b A 3 e p 6 ahflacahckom ü a p jıa M e H T e, H e ^ o c - Taıomaa cymma ztojı>kha ( )HHaHCHpOBaTbCJi H3 A3ep6aHA^caHCKOH Ka3Hbi. A 3 e p 6 ah A *ah C K as[ B a jn o T a AOJiacHa ö b it b nph H H Ta b K anect B e AeHeacHOH eahhhubi. Ü 3 H eh T pajibh O H 3 0 H bi c n e u H a jib H a a n o j ı o c a n p o x o ^ c A e H H a >Ke- jıe 3 HOH A o p o r u B a K y -/]^ c y jib (J)a AOJi>KHa öbit b O T ^ ejıeh a h n e p e fla H a A sepöan/i'/k ah C K O M y IIpaB H T ejibc T B y. H a c e jıe H H e r e H e p a j ı - r y 6 eph ato pc TB a flo JiacH o 6 b rr b p a 3 0 p y a c e H 0. H a B cefi T epph T O ph H re H e p a n -ry ö e p H a T O p C T B a AOJiacHa 6 bitb oö'bh B jıeh a amhhctha. /1,0 n p o B e a e H H a B b iö o p o B r e H e p a jı- ry ö e p H a T O p AOJiaceH n p n r jıa c H T b H3 Ä 3e p 6 ahfl>kaha ^ B y x c o b 6t h h k o b h c h x n o M o m b K ) C0 3 flat b n o p jw o K 3. K ak b h a h o, n p o e K T A 3 e p 6 a n fl> K a H C K o r o n p a B H T ejib C T B a B M ect e c 1TAAP, (J). 970, on. 1, a. 27, ji TaM ace, ji TAAP, <j). 970, o h. 1, a. 92, ji. 4-4 o6p. 269

135 3 a ın H T o f t H a x M M e B a H n o t 0acH,zıaeM 0 H apm HH CKOH a r p e c c H H, T ak ace n p e c - j r e ^ o B a j ı u e j i b n o flro T O B K H n o H B b i rjw n p H c o e ^ H H e H H a 3 t o h T e p p H T o p H H k A3ep6aHA>KaHCKOH J^eMOKpaTHHecKOH PecnyöjiHKe. Ho amephkamjeb, > K ejıak )u ih x n o M o n b a p M a H a M, H e y c T p a H B a jı n p o e K T A 3 e p 6 a f ta > K a H C K o r o Ilp a B H T e jib C T B a h n o ə t o h n p H H H H e o h H e 6 h j i n p n ı w T. I l o c j ı e 6 jih 3 K o r o 03H ak 0M JieH H S am eph K ah C K O H C TO po H bl c COCTOHHHeM f le jl B perhohe HX O TH O ıneh H e k B o n p o c y C T ajıo M e H H T b c a k jıy n m e M y. B b ijıo B bm B H H yt O npefljıoacehhe o C03flaHHH H e H T p ajib H O H 3 o h m. B otbete Ha npefljıoacehhe, O T p a a c a ıo m e M b o j ii o M e c T H o r o H a c e jıe H H a, O T M e n a jıo c b, h t o H a x H H e B a H - c k h h, IIIapypcKHH,,Z],apajıare3CKHH pah O H bi, BeflHÖacap h MnjiHCTaH, H acejıeh n e K 0 T 0 p b ix c o c t o h t h 3 a3ep6ah a»cah C K H x T io p o K, a B jıa ıo T c a H eo T - a e jih M O H n a c T b io A 3 e p 6 a H A > K a H a. A 3 e p 6 a H ^ > K a H u b i ə t h x p e rh O H O B, p y K o - B O A C T B y acb 3aK O H am H AflJP, cam H y n p a B J i s ı o T c o ö o h 1. H e c M O T p a H a nojı- h h h yxozı a M e p H K a H ije B b a H B a p e 1920 ro/ja H3 T ep p H T O p H H H a x H H e B a H H h L Q a p y p a, ap M H H e H e npekpathjih a T a K n p O T H B h c k o h h o A 3 e p 6 a H a a c a H C K H X 3eMejib. M.A./lciMupoe. Opzaıımaı^ım zocyöapcmeenhoü enacmu e A3ep6aüdoKam ( ), Odecca, Acmponpmm, 1998, c Tərcüməsi: RESPUBLİKANIN BƏZİ VİLAYƏTLƏRİNDƏ HAKİMİYYƏTİN BƏRQƏRAR EDİLMƏSİ ÜZRƏ TƏDBİRLƏR e d i l m A z ə r b a y c a n D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s m d a h a k i m i y y ə t i n b ə r q ə r a r ə s i v ə r e s p u b l i k a n ı n b ə z i v i l a y ə t l ə r i n d ə d ö v l ə t s u v e r e n l i y i n i n b ə r p a e d i l m ə s i b i r s ı r a ç ə t i n l i k l ə r l ə m ü ş a i y ə t o l u n u r d u. Q e y d e t m ə k l a z ı m d ı r k i, «P a r i s s ü l h k o n f r a n s ı n d a k ı A z ə r b a y c a n R e s p u b l i k a s ı n ü m a y ə n d ə h e y ə t i n i n m e m o r a n d u m u» n a ə s a s ə n Q a f q a z A z ə r b a y c a n ı n ı n k e ç m i ş i n z i b a t i ə r a z i b ö l g ü s ü a ş a ğ ı d a k ı q a y d a d a m ü ə y - y ə n l ə ş d i r i l i r d i : 1. B a k ı q u b e r n i y a s ı. B u r a y a B a k ı ş ə h ə r i v ə C a v a d, G ö y ç a y, Ş a - m a x ı, Q u b a, L ə n k ə r a n q ə z a l a r ı d a x i l o l u r d u. 2. Y e l i z a v e t p o l ( G ə n c ə ) q u b e r n i y a s ı. O, C a v a n ş i r, N u x a, Ə r ə ş, Ş u ş a, C ə b r a y ı l, Z ə n g ə z u r v ə Q a z a x q ə z a l a r m ı ə h a t ə e d i r d i. 3. İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı. B u r a y a N a x ç ı v a n, Ş ə r u r D ə r ə l ə y ə z, S ü r - m ə l i q ə z a l a r ı, e l ə c ə d ə Y e n i B ə y a z i d, E ç m i ə d z i n v ə A l e k - s a n d r o p o l q ə z a l a r m ı n b ə z i h i s s ə l ə r i d a x i l i d i. 4. T i f l i s q u b e r n i y a s ı n ı n B o r ç a l ı, T i f l i s v ə S ı ğ n a q q ə z a l a r m ı n ə s a s h i s s ə l ə r i d ə A z ə r b a y c a n ə r a z i s i h e s a b e d i l i r d i. 5. Z a q a t a l a q ə z a s ı. 6. K ü r v ə S a m u r ç a y l a r m m q o l l a r m ı ə h a t ə e d ə n ə r a z i n i n, D a - ğ ı s t a n r e g i o n u n u n b ə z i h i s s ə l ə r i, h a b e l ə D ə r b ə n d v ə o n u n ə t r a f ı d a x i l o l m a q l a Q a y t a q - T a b a s a r a n q ə z a s m m b i r h i s s ə s i. 1 M ə h z s ə n ə d d ə g ö s t ə r i l ə n t a r i x i A z ə r b a y c a n t o r p a q l a r m d a m İ l l i d ü v l ə t h a k i m i y y ə t i n i n b ə r q ə r a r e d i l m ə s i n ə x ü s u s i ə h ə m i y y ə t v e r i l m i ş v ə b u s a h ə d ə m ü h ü m t ə d b i r l ə r h ə y a t a k e ç i r i l m i ş d i r. G ə n c ə q u b e r n i y a s m m q ə z a l a r ı n d a ( Q a r a b a ğ r e g i o n u ) a z l ı q t ə ş k i l e d ə n e r m ə n i ə h a l i s i h a k i m i y y ə t ə d ü ş m ə n c ə s i n ə m ü n a s i b ə t b ə s l ə y i r v ə E r - m ə n i s t a n m t ə z y i q i a l t ı n d a ə s a s s ı z ə r a z i i d d i a l a r ı i r ə l i s ü r ü r d ü. M i l l ə t - l ə r a r a s ı m ü n a q i ş ə l ə r z ə m n i n d ə y a r a n a n a n a r x i y a b a ş a l ı b g e d i r d i v ə ə m i n - a m a n l ı ğ ı a d i v a s i t ə v ə ü s u l l a r l a b ə r p a e t m ə k o l d u q c a ç ə t i n i d i c u i l i n y a n v a r ı n d ə N a z i r l ə r Ş u r a s m m q ə r a r ı i l ə g ö s t ə r i l ə n ə r a - 1q r A n n o A, <j>. ı ı ı, on. 2, 57, ji Paris sülh konfransındakı Qafqaz Azərbaycan nümayəndə heyətinin memorandurau (Məqalələr toplusu). -B akı, 1992, s

136 z i d ə t ə r k i b i n d ə Ş u ş a, C a v a n ş i r, C ə b r a y ı l v ə Z ə n g ə z u r q ə z a l a r ı o l m a q l a a y r ı c a, m ü v ə q q ə t i Q a r a b a ğ g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u y a r a d ı l ı r ; y a n - v a r t a r i x l i q ə r a r l a H. S u l t a n o v g e n e r a l - q u b e r n a t o r t ə y i n e d i l i r. B u r e - g i o n d a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n y a r a d ı l m a s ı n d a m ə q s ə d Q a r a b a ğ e r m ə - n i l ə r i n i n s e p a r a t ç ı h ə r ə k a t m m q a r ş ı s ı n ı a l m a q d a n v ə i m k a n d a x i l i n d ə q ə t i y y ə t l i d i n c t ə d b i r l ə r y o l u i l ə r e g i o n d a r e s p u b l i k a h a k i m i y y ə t i n i q u r - m a q d a n i b a r ə t i d i. 2 Q ı s a z a m a n d a g ö r ü l m ü ş t ə d b i r l ə r i n n ə t i c ə s i n d ə r e - g i o n d a k ı v ə z i y y ə t n o r m a l l a ş d ı v ə c u i l i n i y u l u n d ə e r m ə n i ə h a - l i s i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə r a z ı l a ş m a ə l d ə e d i l d i. B e l ə l i k l ə, b u ə r a z i d ə A z ə r b a y c a n D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı n ı n s u v e r e n l i y i b ə r q ə r a r e d i l d i. Ü ç g ü n d ə n s o n r a L ə n k ə r a n v ə M u ğ a n d a m i l l i d ö v l ə t q u r u l u ş u n a q a r ş ı t ə ş k i l o l u n m u ş q i y a m l a r ı n q a r ş ı s ı a l m d ı. A. M. T o p ç u b a ş o v u n x a r i c i i ş - l ə r n a z i r i n i n b u h a d i s ə l ə r l ə b a ğ l ı t e l e q r a m m a i s t i n a d ə n v e r d i y i m ə l u m a - t m d a d e y i l i r d i : «L ə n k ə r a n ş ə h ə r i v ə L ə n k ə r a n q ə z a s ı b o l ş e v i k l ə r d ə n t ə m i z l ə n m i ş, h ə m i n ə r a z i d ə A z ə r b a y c a n h ö k ü m ə t i n i n h a k i m i y y ə t i b ə r p a o l u n m u ş v ə Q a r a b a ğ ı n e r m ə n i ə h a l i s i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i b u ə h a l i n i n A z ə r b a y c a n h ö k ü m ə t i n ə t a b e o l m a s ı b a r ə s i n d ə q ə r a r q ə b u l e t m i ş d i r». 3 G ə n c ə q u b e r n i y a s m m Q a z a x q ə z a s m d a d a m i l l i z ə m i n d ə t o q q u ş - m a l a r g e n i ş v ü s ə t a l d ı. B u r a d a q a y d a - q a n u n u b ə r p a e t m ə k ü ç ü n c u i l i n f e v r a l a y m ı n d ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r s ə l a h i y y ə t l ə r i i l ə D a x i l i İ ş l ə r N a z i r l i y i n i n x ü s u s i m ü v ə k k i l i v ə z i f ə s i t ə s i s o l u n d u. 4 A z ə r b a y c a n ı n t ə r k i b i n d ə o l a n İ r ə v a n q u b e r n i y a s m m b i r h i s s ə - s i n d ə d ə ( N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z, S ü r m ə l i q ə z a l a r ı, B ə y a z i d, E ç - m i ə d z i n, İ r ə v a n v ə A l e k s a n d r o p o l q ə z a l a r ı n m b i r h i s s ə s i ) r e s p u b l i k a h a - k i m i y y ə t i n i b ə r q ə r a r e t m ə k m ə q s ə d i l ə A z ə r b a y c a n D e m o k r a t i k R e s p u b - l i k a s ı h ö k ü m ə t i t ə r ə f ı n d ə n m ü v a f ı q t ə d b i r l ə r g ö r ü l d ü. H ə l ə c i i l i n 1 4 a v q u s t t a r i x l i q ə r a r ı i l ə d a x i l i i ş l ə r n a z i r i n ə q ı s a m ü d d ə t d ə A z ə r b a y - c a n ı n t ə r k i b i n ə d a x i l o l a n İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n m b i r h i s s ə s i n d ə i n z i b a t i h a k i m i y y ə t i t ə ş k i l e t m ə k h ə v a l ə o l u n m u ş d u. 5 T ü r k o r d u s u A z ə r b a y c a n d a n ç ı x a n d a n s o n r a e r m ə n i d a ş n a k h ö - k u m ə t i N a x ç ı v a n, Ş ə r u r D ə r ə l ə y ə z, S ü r m ə l i, İ r ə v a n, E ç m i ə d z i n q ə z a l a - 1 Azərbavcan" q əzeti- 1919, 19yanvar 2 ARDA, f.970, s.l, iş 247, v.10 3 ARDA, f.970, s.l, iş 142, v.77 4 ARDA, f.894, s.l, iş 22, v.46 5 Azərbaycan qəzctı , 7 oktyabr 272 r ı n ı v ə Q a r s v i l a y ə t i n i m ü s ə l m a n ə h a l i s i n d ə n t ə m i z l ə m ə k v ə b u ə r a z i l ə r d ə e r m ə n i h a k i m i y y ə t i n i q u r m a q i s t ə y i r d i l ə r. Y e r l i m ü s ə l m a n ə h a l i s i b u p l a n m h ə y a t a k e ç m ə s i n ə q a r ş ı m ü q a v i m ə t g ü s t ə r d i c i i l i n n o y a b r a y m ı n s o n l a r m d a m ə r k ə z i N a x ç ı v a n o l a n A r a z R e s p u b l i k a s ı ( o d ö v r ü n h ö k ü m ə t s ə n ə d l ə r i n d ə h ə m ç i n i n A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı d a a d l a n ı r d ı ) y a r a d ı l ı r. O n u n ə r a z i s i n ə N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z q ə z a l a r ı, S ə r d a r a b a d, U l u x a n l ı, V e d i b a s a r, K ə m ə r l i, M e h r i v ə d i g ə r r e g i o n l a r d a x i l o l u r. 1 R e s p u b l i k a m n h a k i m i y y ə t o r q a n l a r ı ( h ö k ü m ə t, p a r l a m e n t ) f o r m a l a ş d ı r ı l ı r. L a k i n p a r l a m e n t a ğ ı r s i y a s i v ə z i y y ə t v ə b a ş q a s ə b ə b l ə r ü z ü n d ə n f ə a l i y y ə t i n i g e n i ş l ə n d i r ə b i l m ə d i. 2 R e s p u b l i k a b i r t ə r ə f d ə n e r m ə n i l ə r i n i d d i a l a r ı n ı d ə f e d i r, d i g ə r t ə r ə f d ə n i s ə h ə m d i n, h ə m d ə d i l ə g ö r ə b ü t ü n r e s p u b l i k a ə h a l i s i n i n a r z u s u n d a o l d u ğ u A z ə r b a y c a n l a b i r l ə ş - m ə n i r e a l l a ş d ı r m a ğ a ç a l ı ş ı r. Ə f s u s l a r o l s u n k i, y a r a n m ı ş v ə z i y y ə t d ə A z ə r b a y c a n D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı h ə m i n r e s p u b l i k a y a l a z ı m i k ö - m ə y i g ö s t ə r ə b i l m ə d i, b u i s ə, İ. M u s a y e v i n q e y d e t d i y i k i m i, A r a z R e s - p u b l i k a s m m s o n r a k ı t a l e y i n ə t ə s i r g ö s t ə r ə n d a h a b i r s ə b ə b o l d u c i i l i n d e k a b r a y ı n ı n 1 - d ə C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a - s ı e l a n o l u n d u ( S i y a s i v ə i n z i b a t i m ə r k ə z i n i n a d m a g ö r ə o n a h ə m d ə Q a r s R e s p u b l i k a s ı d e y i l i r d i ). «C ə n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı n m y a - r a n m a s ı h a q q m d a» A k t d a A r a z R e s p u b l i k a s ı n ı n ə r a z i s i o n u n t ə r k i b i n d ə g ö s t ə r i l i r d i. 4 B u n u n l a b a ğ l ı A. H a c ı y e v h a q q l ı o l a r a q q e y d e d i r k i, C ə - n u b - Q ə r b i Q a f q a z R e s p u b l i k a s ı n m t ə r k i b i n ə d a x i l o l m a f o r m a l x a r a k t e r d a ş ı y ı r d ı, ç ü n k i b u y a l n ı z Q a r s R e s p u b l i k a s m m e l a n e d i l m ə s i h a q q ı n d a a k t d a ö z ə k s i n i t a p m ı ş d ı. F a k t i k i o l a r a q i s ə A r a z - T ü r k R e s p u b l i k a s ı m ü s t ə q i l f ə a l i y y ə t g ü s t ə r ə n r e s p u b l i k a i d i. B u n d a n b a ş q a o, Q a r s R e s - p u b l i k a s m m y a r a n m a s ı n d a n ə w ə l, h ə m ç i n i n o n u n l a p a r a l l e l v ə o n u n f ə a l i y y ə t i b i t ə n d ə n s o n r a d a m ö v c u d o l m u ş d u r c i i l i n d e k a b r ı n d a E r m ə n i s t a n m s i l a h l ı b i r l ə ş m ə l ə r i A r a z R e s p u b l i k a s ı n a q a r ş ı t ə c a v ü z e t d i l ə r c u i l i n y a n v a r ı n ə v v ə l i n d ə Ş ə - r u r v ə S ü r m ə l i q ə z a l a r ı m, e l ə c ə d ə İ r ə v a n v ə E ç m i ə d z i n q ə z a l a r ı m n m ü - 1ARDA, f.970, s.l, iş 215, v.9-8 ' M a ^ a T O B r. IT o ö e A a C o b c t c k o h b j k i c t h b H a x n w c B a H H h 0 Ö p a 3 0 B ah H e H a x H 'ic B a ııc K O H ACCP. - Bany, 1968, c.55 3 Musayev İ. Azərbaycamn Naxçıvan və Zəngozur bölgələrində siyasi voxiyyət və xarici dövlətlərin siyasəti ( ci illər) - Bakı, 1996, s.73 4 ARDA,f.970, iş 27, v.15 5 Hacıyev A. Qars və Araz-Türk respublikalannın tarixindən - Balvi, 1994, s

137 s o l m a n l a r y a ş a y a n b ö l g ə b r i n i n b i r h i s s o s i n i i ş ğ a l e d o r o k N a x ç ı v a n a d o ğ r u i r ə l i l ə m ə y o b a ş l a d ı l a r. 1 İ r o v a n q u b e r n i y a s ı o h a l i s i n i n A r a z R e s - p u b l i k a s ı p a r l a m e n t i n i n ü z v b r i t ə r ə f m d ə n c u i l 7 y a n v a r t a r i x i n d ə i m z a l a n m ı ş x a h i ş ə r i z ə s i A z ə r b a y c a n P a r l a m e n t i n i n i c l a s m d a m ü z a k i r ə o l u n u r v o h ö k ü m o t ə f ə l a k ə t l ə r i n q a r ş ı s m ı a l m a q m ə q s ə d i l ə l a z ı m i t ə d b i r l ə r g ö r m ə k t a p ş ı r ı ğ ı v e r i l i r. 2 G ö r ü l ə n t ə d b i r l ə r i n n ə t i c ə s i n d ə e r m ə n i s i l a h l ı b i r l ə ş m ə l ə r i n i n N a x ç ı v a n d a n q o v u l m a s ı b u r e g i o n u n A z ə r b a y c a n D e m o k r a t i k R e s p u b - l i k a s ı i l ə ə l a q ə l ə r i n i d a h a d a m ö h k ə m l ə n d i r i r. B u n d a n i s t i f a d ə e d ə r ə k A z ə r b a y c a n D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı n m h ö k ü m ə t i b u r a y a g e n e r a l - q u b e r n a t o r t ə y i n e d i r. A z ə r b a y c a n h ü k u m ə t i y e r l i ə h a l i n i n A X C - y ə b i r - l ə ş m ə k i s t ə y i v ə s ə y i n i, h a b e l ə a m e r i k a l ı l a r m b u r a d a ü z g e n e r a l - q u b e r - G ü r ü n d ü y ü k i m i, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n b u l a y i h ə s i N a x ç ı - v a n ı g ö z l ə n i l ə n e r m ə n i t ə c a v ü z ü n d ə n q o r u m a q l a b ə r a b ə r, b u ə r a z i n i n A z ə r b a y c a n X a l q C ü m h u r i y y ə t i n ə b i r l ə ş d i r i l m ə s i ü ç ü n z ə m i n h a z ı r l a - m a q m ə q s ə d i g ü d ü r d ü. L a k i n e r m ə n i l ə r ə k ö m ə k e t m ə k i s t ə y i n d ə o l a n a m e r i k a n l ı l a r ı A z ə r b a y c a n h ö k ü m ə t i n i n b u l a y i h ə s i q a n e e t m i r d i v ə b u s ə b ə b d ə n d ə o, q ə b u l o l u n m a d ı. R e g i o n d a k ı v ə z i y y ə t l ə y a x ı n t a n ı ş l ı q d a n s o n r a A m e r i k a t ə r ə f ı n i n b u m ə s ə l ə y ə m ü n a s i b ə t i m ü s b ə t i s t i q a m ə t d ə d ə y i ş m ə y ə b a ş l a d ı. N e y t r a l z o n a n ı n y a r a d ı l m a s ı h a q q ı n d a t ə k l i f i r ə l i s ü r ü l d ü. Y e r l i ə h a l i n i n i r a d ə s i n i ə k s e t d i r ə n t ə k l i f ə c a v a b d a q e y d o l u n u r - d u k i, ə h a l i s i A z ə r b a y c a n t ü r k l ə r i n d ə n i b a r ə t o l a n N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, D ə - r ə l ə y ə z r a y o n l a r ı, V e d i b a s a r v ə M i l i s t a n A z ə r b a y c a n ı n a y r ı l m a z h i s s ə s i - d i r. B u r e g i o n l a r m a z ə r b a y c a n l ı l a r ı, A z ə r b a y c a n D e m o k r a t i k R e s p u b l i - n a t o r l u ğ u n u y a r a t m a q c ə h d i n i n ə z ə r ə a l a r a q r e g i o n u n s t a t u s u l a y i h ə s i n i k a s ı n ı n q a n u n l a r ı n ı r ə h b ə r t u t a r a q, ö z l ə r i n i ö z l ə r i i d a r ə e d i r l ə r. 1 A m e - i ş l ə y i b h a z ı r l a d ı. L a y i h ə y ə ə s a s ə n A z ə r b a y c a n h ö k ü m ə t i b u r a d a m ü v ə q - q ə t i o l a r a q x ü s u s i g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n t ə s i s e d i l m ə s i i l ə v ə g e n e r a l - q u b e r n a t o r u n A m e r i k a v ə t ə n d a ş l a r ı s ı r a s ı n d a n t ə y i n e d i l m ə s i i l ə r a z ı l a - r i k a l ı l a r m c i i l i n y a n v a r ı n d a N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r ə r a z i s i n i t a m a m i l ə t ə r k e t m ə s i n ə b a x m a y a r a q e r m ə n i l ə r ə z ə l i A z ə r b a y c a n t o r p a q l a r ı n a h ü c u m l a r ı n ı d a y a n d ı r m a d ı l a r. ş ı r d ı. B u n u n l a b e l ə q ə z a l a r m ü m u m i, b i r b a ş a, b ə r a b ə r v ə g i z l i s ə s v e r m ə y o l u i l ə s e ç i l ə n y e r l i m i l l i ş u r a l a r t ə r ə f m d ə n i d a r ə e d i l m ə s i t ə l ə b i i r ə l i s ü r ü l ü r d ü. Y e r l ə r d ə b ü t ü n h a k i m i y y ə t ( i n z i b a t i v ə m ə h k ə m ə ), d ə m i r v ə Dəmirov M.A. Azərbaycanda dövlət hakimiyyətinin təşkili ( ). Odessa, Astropritn, 1998, s ş o s e y o l l a r ı, p o ç t t e l e q r a f, x a l q m a a r i f ı v ə s a i r ə ş u r a n m m ü s t ə s n a s ə l a - h i y y ə t l ə r i n ə d a x i l e d i l i r d i. İ n z i b a t i i d ə r ə ç i l i k ə k s ə r i y y ə t t ə ş k i l e d ə n m i l - l ə t l ə r i n n ü m a y ə n d ə l ə r i n d ə n t ə ş k i l o l u n m a l ı i d i. B ü t ü n g e n e r a l - q u b e r n a - t o r l u q d a m ə t b u a t, v i c d a n, s ö z a z a d l ı ğ ı, ş ə x s i y y ə t v ə m ü l k i y y ə t i n t o x u - n u l m a z l ı ğ ı e l a n e d i l m ə l i, g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n b ü d c ə s i n ə A z ə r b a y - c a n P a r l a m e n t i n d ə b a x ı l m a l ı, ç a t ı ş m a y a n m ə b l ə ğ i s ə A z ə r b a y c a n x ə z i - n ə s i n d ə n m a l i y y ə l ə ş d i r i l m ə l i i d i. A z ə r b a y c a n v a l y u t a s ı p u l v a h i d i k i m i q ə b u l o l u n m a l ı d ı r. N e y t r a l z o n a d a B a k ı - C u l f a d ə m i r y o l u n u n k e ç d i y i x ü s u s i z o l a q a y r ı l m a l ı v ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə v e r i l m ə l i d i r. G e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u n ə h a l i s i t a m a m i l ə s i l a h s ı z l a ş d ı r ı l m a l ı d ı r. G e n e r a l - q u - b e r n a t o r l u ğ u n b ü t ü n ə r a z i s i n d ə a m n i s t i y a e l a n o l u n m a l ı d ı r. S e ç k i l ə r i n k e ç i r i l m ə s i n ə q ə d ə r g e n e r a l - q u b e r n a t o r A z ə r b a y c a n d a n i k i m ü ş a v i r d ə v ə t e d i b, o n l a r ı n k ö m ə y i i l ə n i z a m - i n t i z a m y a r a t m a l ı d ı r. 3 ARDA,f.970, iş 27, v.15 2 Yeno orada, v.23 3 Yenə orada, iş 92, v.4-4 arx SPİHARDA, f.277, s.2, iş 57, v.73 arx. 275

138 B A T U M İ K O N F R A N S I N D A ə s a s ı n d a o l a b i l ə r d i. 1 N A X Ç I V A N M Ə S Ə L Ə S İ T ü r k h e y ə t i n i n b u t ə l ə b l ə r i n i n h ü q u q i ə s a s ı v a r i d i. B e l ə k i, ə s a s e t i b a r i l ə m ü s ə l m a n g ü r c ü l ə r d ə n ( a c a r l a r ) v ə t ü r k l ə r d ə n i b a r ə t o l a n ə h a l i T r a b z o n k o n f r a n s ı d a ğ ı l d ı q d a n s o n r a T ü r k i r ə l i h ə r ə k a t ı n m t ə z y i q i i l ə Z a q a f q a z i y a d a b i r s ı r a s i y a s i d ə y i ş i k l i k l ə r b a ş v e r d i. D ə y i ş i k - l i k l ə r i n ə n m ü h ü m ü, ş ü b h ə s i z k i, 2 2 a p r e l c i i l d ə Z a q a f q a z i y a h ö k u m ə t i n i n ö z ü n ü m ü s t ə q i l r e s p u b l i k a e l a n e t m ə s i o l d u. B u h ö k u m ə t ə b a ş ç ı t ü r k t ə r ə f d a r ı s a y ı l a n Ç x e n k e l i s e ç i l d i. 1 Z a q a f q a z i y a r e s p u b l i k a - s m ı n m ü s t ə q i l l i y i, t ü r k o r d u k o m a n d a n l ı ğ ı t ə r ə f m d ə n t a n ı n d ı v ə T i f l i s i n i s t ə y i i l ə s ü l h d a m ş ı q l a r ı n ı n k e ç i r i l ə c ə y i y e r k i m i B a t u m i m ü ə y y ə n l ə ş d i ( 2 8 m a y c i i l ). 2 T ü r k t ə r ə f ı n i n s ü l h d a n ı ş ı q l a r m a r a z ı l ı q v e r m ə s i n i n ə n m ü h ü m s ə b ə b i, ş ü b h ə s i z, Y e n i Z a q a f q a z i y a h ö k u m ə t i n i n B r e s t - L i t o v s k m ü q a v i - l ə s i n i t a n ı m a s ı i d i. 3 B a t u m i d ə t ü r k h e y ə t i n i n s ə d r i X ə l i l b ə y i d i ( ə d l i y y ə n a z i r i, x a r i - c i i ş l ə r n a z i r i n i n v ə k i l i ), X ə l i l b ə y i n h ə r b i m ü ş a v i r i i s ə I I I O r d u k o - m a n d i r i F a r i q V ə h i b p a ş a i d i. 4 5 n ə f ə r ü z v l ə B a t u m i y ə g ə l ə n Z a q f a q a - z i y a h ö k u m ə t i n ə i s ə, b a ş n a z i r v ə x a r i c i i ş l ə r n a z i r i Ç x e n k e l i b a ş ç ı l ı q e d i r d i. B a t u m i k o n f r a n s m m i l k v ə s o n i c l a s ı 1 1 m a y c i i l d ə k e ç i - r i l d i. X ə l i l b ə y ( t ü r k t ə r c ü m ə ç i s i O r x o n b ə y t ə r ə f m d ə n f r a n s ı z d i l i n ə t ə r - c ü m ə o l u n u r d u ) a ç ı q n i t q s ö y l ə d i. M ü s t ə q i l l i y i t ə z ə c ə e l a n e d i l m i ş Ş i m a l i Q a f q a z R e s p u b l i k a s m ı n n ü m a y ə n d ə s i H e y d ə r B a m m a t ı n k o n f r a n s a q ə b u l e d i l m ə s i n i t ü r k h e y ə t i t ə k l i f e t d i. H e ç k i m e t i r a z e t m ə d i 4. A n c a q 2 6 f e v r a l c i i l d ə q ə b u l e t d i k l ə r i ü m u m i b i r q ə r a r l a T ü r k i y ə y ə b i r l ə ş m ə k i s t ə d i k l ə r i n i b i l d i r m i ş d i l ə r. 2 T ü r k ş ə r t l ə r i n d ə g ö s t ə r i l ə n İ r ə v a n v i l a y ə t i n i n m ü s ə l m a n r a y o n l a r m m ə h a l i s i i s ə İ r ə v a n - M ü s ə l m a n M i l l i K o m i t ə s i y a r a t m ı ş d ı l a r. B u k o m i t ə n i n n ü f u z l u ş ə x s l ə r i t ü r k O r d u s u n d a n y a r d ı m i s t ə y i r d i l ə r. E r m ə n i z ü l m ü n d ə n b e z m i ş b u y e r l ə r i n ə h a l i s i T ü r - k i y ə h i m a y ə s i n i t ə l ə b e d ə r ə k b u B a t u m i d a n ı ş ı q l a r ı n d a ö z m ə s ə l ə l ə r i n i n m ü z a k i r ə y ə s a l ı n m a s ı m x a h i ş e d i r d i l ə r. 3 Z a q a f q a z i y a h e y ə t i i k i h i s s ə y ə b ö l ü n m ü ş d ü : t ü r k l ə r i n t ə l ə b l ə - r i n i q ə b u l e t m ə k, b u t ə l ə b l ə r i r ə d d e t m ə k. M ü z a k i r ə l ə r d a v a m e d ə r k ə n t ü r k o r d u s u G ü m r i y ə d o ğ r u i r ə l i l ə y i r d i. 4 H e y ə t l ə r a r a s ı d a n ı ş ı q l a r u z a - n ı r, h e ç b i r n ə t i c ə ə l d ə e d i l m i r d i. T ü r k h e y ə t i n ü f u z u n u g ö s t ə r d i. 5 İ l k ə v - v ə l Q a f q a z h e y ə t i n d ə n s ü l h ü n d a v a m l ı v ə ə s a s l ı o l m a s ı ü ç ü n k o n f e d e - r a s y o n t ə ş k i l e d ə n h ə r ü ç m i l l ə t i n b i r - b i r m ü s t ə q i l d ö v l ə t ə ç e v r i l m ə l ə r i t ə l ə b e d i l d i. 6 İ k i n c i, 2 6 m a y c i i l d ə X ə l i l b ə y Q a f q a z h e y ə t i n ə 2 2 s a a t m ü d d ə t i n ə b i r u l t i m a t u m v e r d i. U l t i m a t u m d a 1 1 m a y d a t ə l ə b e d i - l ə n ş ə r t l ə r i f a d ə o l u n u r d u : N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, G ü m r ü, S ü r m ə l i, A x ı s k a, A x ı l k ə l ə k T ü r k i y ə y ə v e r i l m ə l i v ə Z a q a f q a z i y a d ə m i r y o l l a r ı n d a n t ü r k o r d u s u n u n h e ç b i r ş ə r t o l m a d a n i s t i f a d ə e t m ə s i. 7 K o n f r a n s d a h e y ə t l ə r a r a s ı n d a d a n ı ş ı q l a r d a v a m e t d i y i b i r v a x t - d a b i r s ı r a s i y a s i h a d i s ə l ə r b a ş v e r d i. A l m a n i y a d a n d ə s t ə k a l a n g ü r c ü l ə r t ü r k l ə r i n ş ə r t l ə r i o x u n a n d a Z a q a f q a z i y a h e y ə t i r ə n g d ə n - r ə n g ə d ü ş d ü. B u m ə s ə l ə i l ə ə l a q ə d a r M ə m m ə d Ə m i n R ə s u l z a d ə n i n ə s ə r i n ə m ü r a c i ə t e d ə b i l ə r i k : B a t u m i d ə d a n ı ş ı q l a r b a ş l a d ı. Ç x e n k e l i T r a b z o n d a k ı t ü r k l ə r i n t ə l ə b l ə r i n i n a r t m a y a c a ğ ı n a ü m i d e d i r d i, h ə q i q ə t d ə i s ə t ə s ə w ü r e t d i y i k i - m i olmadı. Batumi v ə Q a r s d a tökülən türk q a m n a g ö r ə İ s t a n b u l h ö k u - m ə t i q a n b a h a s ı o l a r a q, b i r n e ç ə y e n i ə r a z i n i t ə l ə b e d i r d i. 5 A x ı s k a, A x ı l - k ə l ə k, A l e k s a n d r o p o l, S ü r m ə l i v ə N a x ç ı v a n q ə z a l a r ı b u ş ə r t l ə r i t ə ş k i l e d i r d i. 6 Z a q a f q a z i y a c u m h u r i y y ə t i s ü l h i s t ə y i r s ə b u a n c a q y e n i ş ə r t l ə r 1 HCTOpHH CCBCpO-BOCTOHHtLX BHJiaİİCTOB TypUHH. 1947, T H()).TIHC. C H esab H C H M O C T b rpy3h H b w e > n n y H a p 0 AH0 ii h o j i h t h k c. FlapHM c. 1924, c Tofıq Bıyıqoğlu. Osmanlı və türk. Şərq hüdud siyasəti. Ist., 1958, s Kazımzadə Firuz. Transkafkaziya ci illərdə. Nyu-York, 1951, s Ənvər Paşa. Zaqafqaziya heyətindən tələb edilən rayon və sərhəd xətti 4-5 mayda Vəhib paşaya bildirilmişdir. Vəhib paşa da Xəlil bəyə bildirmişdi (ATASE A Kls D ). 6 M.Ə.Rəsulzadə Az. Res. təşəkkülü və indiki vəziyyəti İst., , s. 13. Qeyd: Statistikanın bir səhvi var. Türkiyə Eçmiədzin bölgəsini tələb etməmişdir Pomianovski. Osmanlı imperatorluğunun süqutu. s /JoKyMeHTH h MaTepnajibi. c.xa 160, c A.H.CTaBopoBCKH. 1925, s ATASE A. 1/4. Kls 536.D , F.3. A.Hacıyev Qars və Araz-türk Respublikalarmın tarixindən. B.,1994, s Kazımzadə Firuz. Transkafkaziya. s Bu iclasda Vəhib paşa Türkiyənin tələbini ermənilərə belə açıqlamışdı: Tale Türkiyəni şərqə aparır. Balkanları, Afrikanı tərk etdik, Şərqə doğru getməliyik. Qardaşlarımız Bakıda, Dağıstanda, Türküstanda və Azərbaycandadır. Bu bölgələrə yolumuz olmalıdır. Siz, ermənilər, yolumuzda durursunuz. Vam tələb etməklə İrana olan yolumuzu, Naxçıvam və Zəngəzuru istəməklə Kür vadisinə olan yolumuzu bağlayırsmız. Qars, Axılkələk, Qazax və Gəncəyə olan yolu bağlayırsmız. Kənara çəkilib bizə yol verməlisiniz. Ordumuzun irəliləməsi və özümüzü müdafıə etmək üçün iki ana yola ehtiyacımız var. Bunlardan biri Gəncəyə gedən Qars-Axılkələk-Borçalı-Qazax, digəri isə İCür vadisinə gedən Şərur-Naxçıvan-Zəngəzur. Siz Eçmiədzin və Yeni Bəyazid arasmda qalmalısmız. 6 Kurat. Türkiyə və Rusiya. 7 B.E.IIlTeHH. PyccKHH Bonpoc Ha napnacckoh M h p h o h KOHiJjepeHHHH ( ). M., 1949, c /],.H.K p h k o c «h. Ap\ıeHiw b roflbi nepboh M h p o b o h b o h h b i. EpeBaH,1971, c.447; Z.İbrahimov. Sosialist inqilabı uğrunda Azərbaycan zəhmətkeşlərinin mübarizəsi ( ). B., 1957, s

139 NAXÇIVANDA TÜRK (AZƏRBAYCAN) İDARƏSİNİN YARADILMASI. NAXÇIVAN TÜRK ORDUSUNUN GƏLİŞİNƏ QƏDƏR R u s i y a d a f e v r a l i n q i l a b ı n ə t i c ə s i n d ə K e r e n s k i n i n s ə d r l i y i i l ə m ü v o q q ə t i b i r h ö k u m ə t y a r a d ı h n ı ş d ı. M ü v o q q ə t i h ö k u m ə t ç a r h a k i m i y - y ə t i y e r i n d ə m ö h k ə m l ə n m ə k ü ç ü n P e t r o q r a d d a k ı d e p u t a t l a r d a n x ü s u s i b i r Z a q a f q a z i y a k o m i t ə s i ( O Z A K O M - Ə Ç ç Ə i ş ) t ə ş k i l e t d i v ə T i f l i s ə g ö n d ə r d i. X ü s u s i Z a q a f q a z i y a k o m i t ə s i T i f l i s ə g ə l ə r - g ə l m ə z r a y o n l a r a ö z n ü m a y ə n d ə l ə r i n i g ö n d ə r i r, b i r s ı r a i n z i b a t i t ə d b i r l ə r g ö r m ə y ə b a ş l a - y ı r. N a x ç ı v a n a v ə Ş ə r u r q ə z a l a r m a d a n ü m a y ə n d ə l ə r g ö n d ə r i l d i. K o m i - t ə n i n N a x ç ı v a n d a k ı n ü m a y ə n d ə s i B u r h a n b ə y M a q s u d b ə y o v, O r d u b a d n ü m a y ə n d ə s i i s ə B e n d u k i d z e i d i c i i l i n m a y a y ı n d a N a x ç ı v a n d a m ü v ə q q ə t i h ö k u m ə t i n p r i n s i p l ə r i n ə u y ğ u n b i r s ı r a i n z i b a t i q a y d a l a r q o y u l m a ğ a b a ş l a n d ı v ə b u i ş d e m ə k o l a r k i, 2-3 a y a q ə d ə r d a v a m e t d i. K o m i t ə n i n s ə l a h i y y ə t l i ş ə x s - l ə r i i ş l ə r i y e n ə x a n, b ə y v ə s. n ü f u z l u ş ə x s l ə r l ə b ə r a b ə r i c r a e d i r d i l ə r. X a l q b u n d a n n a r a z ı i d i. X a l q a h ə l ə d ə Ç a r d ö v r ü n d ə k i k i m i y a n a ş ı l ı r, ə n k i ç i k h a d i s ə l ə r ə b ö y ü k c ə z a l a r v e r i l i r d i. B i r q i s i m ə h a l i o n l a r a q a r ş ı e d i l ə n h a q s ı z l ı q l a r ı X ü s u s i Z a q a f q a z i y a K o m i t ə s i n ə v ə o n u n İ r ə v a n d a k ı k o m i s s a r ı n a b i l d i r i r s ə d ə v ə z i y y ə t d ə d ə y i ş i k l i k o l m u r d u. B u s ə b ə b l ə d ə a n a r x i y a y a r a n m a ğ a b a ş l a d ı. B i r q i s i m a d a m l a r i n z i b a t i v ə n ü f u z l u ş ə x s l ə r ə q a r ş ı ç ı x ı r, o n l a r a h ü c u m e d i r d i l ə r. R ə h b ə r l ə r k o m i t ə d ə n b u h a d i s ə l ə r i n q a r ş ı s m ı a l m a q ü ç ü n q ü w ə i s t ə y i r, ə h a l i n i n b i r q i s m i i s ə t ə c i l i b u r ə h b ə r l ə r i n d ə y i ş d i r i l m ə s i n i t ə l ə b e d i r d i l ə r. 1 B ö l g ə d ə b u n a r a z ı l ı q l a r m y a r a n m a s m ı n b i r s ə b ə b i d ə i d e o l o j i c ə r ə y a n l a r i d i. H ə l ə r u s ə s g ə r v ə m ə m u r l a r ı g e t m ə d i y i n d ə n b o l ş e v i k f ı - k i r l ə r i n s a n l a r a r a s m d a y a y ı l m a ğ a b a ş l a m ı ş d ı. B e l ə k i, i n s a n l a r m ç o x o l d u ğ u s t a n s i y a y e r l ə r i n d ə, b o l ş e v i k c ə r ə y a n l a r m ö h k ə m l ə n m i ş v ə Ş a h - t a x t ı d ə m i r y o l u s t a n s i y a s m d a Ə s g ə r s o v e t l ə r i t ə ş k i l e d i l m i ş d i. 2 t ü r k m i l l ə t ç i l ə r i n M u s a v a t, e r m ə n i m i l l ə t ç i l ə r i n d a ş n a k p a r t i y a l a r ı v ə M o l l a M a h m u d Ç a k ə r i n y a r a t d ı ğ ı M ə z l u m l a r m M ü d a f i ə K o m i t ə s i b u r a y o n d a f ə a l i y y ə t g ö s t ə r i r d i. 1 N a x ç ı v a n d a b u c ü r s i y a s i h a d i s ə l ə r l ə b ə r a b ə r b i r s ı r a i n z i b a t i t ə ş k i l a t l a r d a y a r a d ı l m ı ş d ı. O r d u b a d, C u l f a v ə N a x ç ı v a n d a m i l l i k o m i - t ə l ə r t ə ş k i l o l u n m u ş d u. B u k o m i t ə l ə r d ə k i h ə q i q i g ü c r a y o n u n t ü r k v ə e r m ə n i n ü f u z l u ş ə x s l ə r i n i n ə l i n d ə i d i. S o s i a l i s t q r u p l a r ç o x t ə s i r l i d e y i l - d i l ə r. N a x ç ı v a n d a, C u l f a v ə O r d u b a d d a M i l l i K o m i t ə l ə r y a n ı n d a Ş ə h ə r M ə c l i s l ə r i t ə ş k i l e d i l m i ş d i o k t y a b r ( 7 n o y a b r ) c i i l t a r i x d ə b o l ş e v i k l ə r i n i q t i d a r a g ə l m ə s i ö l k ə d ə s a k i t l i y i, n i z a m - i n t i z a m ı a l t - ü s t e t m i ş d i. Ə s g ə r l ə r c ə b h ə - l ə r i t ə r k e d i r, i d a r ə m e x a n i z m i p o z u l u r d u. N a x ç ı v a n d a d a v ə z i y y ə t b e l ə i d i. N a x ç ı v a n m t a b e o l d u ğ u X ü - s u s i Z a q a f q a z i y a K o m i t ə s i l ə ğ v o l u n m u ş, 3 y e r i n ə 2 8 n o y a b r c i i l d ə, Z a q a f q a z i y a K o m i s s a r l ı ğ ı y a r a d ı l m ı ş d ı. 4 R u s ə s g ə r l ə r i g e t d i k d ə n s o n r a N a x ç ı v a n ə h a l i s i m ü s t ə q i l h ə r ə k ə t e d ə c ə k d i. N a x ç ı v a n r a y o n u n u n b u n - d a n s o n r a k ı d ö v r l ə r d ə m ə r k ə z i h ö k u m ə t l ə ə l a q ə s i o l m a y a c a q d ı. 5 T ü r k v ə e r m ə n i x a l q l a r ı a r a s ı n d a y a x ş ı v ə y a p i s b i r m ü n a s i b ə t o r t a y a ç ı x a c a q. A n c a q o n l a r b i r m ü d d ə t ö z t a l e l ə r i i l ə b ə r a b ə r q a l m ı ş d ı l a r. Ö z i d a r ə e t - m ə l ə r i n i ə l l ə r i n ə a l m a q ü ç ü n b u i k i m i l l ə t a r a s m d a y a r a n a n ə l a q ə l ə r b ö l g ə n i n t a l e y i n ə ö z t ə s i r i n i g ö s t ə r ə c ə k. A n c a q t ü r k v ə e r m ə n i m i l l ə t l ə r i a r a s ı n d a y a x ş ı ə l a q ə l ə r i n y a r a d ı l m a s ı ç o x ç ə t i n i d i. Ç ü n k i c i i l h a - d i s ə l ə r i n i n g ə r g i n l i y i n d ə n h ə l ə a z a d o l a b i l m ə m i ş d i l ə r. E r m ə n i l ə r b ü t ü n Q a f q a z d a o l d u ğ u k i m i, N a x ç ı v a n d a d a b i r ç o x ə m ə l l ə r d a l ı n c a q a ç ı r, v ə z i y y ə t i s a k i t l ə ş d i r m ə y ə m e y l g ö s t ə r m i r d i l ə r c i i l d e k a b r a y ı n d a n e t i b a r ə n, a z d a o l s a q o r x u l u h ə r ə k ə t l ə r ə b a ş l a y ı r, C u l f a v ə b a ş q a y e r - l ə r d ə n g ə t i r d i k l ə r i s i l a h l a r ı N a x ç ı v a n m k ə n d l ə r i n ə p a y l a y ı r d ı l a r. E y n i z a m a n d a b ö l g ə d ə r u s k a z a k l a r m ı m ü s ə l m a n ə l e y h i n ə q a l d ı n r d ı l a r. G ə l ə c ə y i m ü b a r i z ə l ə r l ə d o l u o l a n m ü s t ə q i l l i k ş ə r a i t i n d ə n i s t i f a - d ə e d ə n N a x ç ı v a n d a v ə ə t r a f y e r l ə r d ə t ü r k l ə r v ə e r m ə n i l ə r ö z m i l l i A n c a q H ü m m ə t q r u p u s o s i a l i s t i d e y a l a r m ı n x a l q a ç a t d ı r ı l m a - s m d a x ü s u s i f ə a l i y y ə t g ö s t ə r i r d i. 3 T ə ş k i l a t ə v v ə l l ə r t ə q i b ə m ə r u z q a l ı r - d ı s a, f e v r a l i n q i l a b ı n d a n s o n r a r a h a t b i r ş ə r a i t t a p m ı ş d ı. 4 N a x ç ı v a n d a 1Qaraş Mədətov. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qəbbəsi vo Nax. MSSR-in təşkili. B 1958, s Yenə orada. s. 12; Nax. MSSR. B., 1973, s Rus Sosialist İşçi partiyasmdan ayrılan azərbaycanlı sosialistlər 1904-cü ildə öz təşkilatları Hümməti yaratdılar. Rus Azərbaycanı. s.55, Bu təşkilat Azərbaycanda getdikcə gücləndi. 4 Əli Əliyev. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qurulması və gücləndirilməsi uğrunda mübarizə. B.,1960, s Lətif Hüseynzadə 1993-cü ildə «Şərq qapısı» qəzetində dərc etdiyi xatirələrində ci illərdə Naxçıvanda gördüklərini yazmışdır. Ancaq bəzi hadisələri qarışdırmışdır, qarışdırma ancaq tarixlərdə olmuşdur. Məs. türk ordusu Naxçıvana gəlmədən amerikan valiliyi qurulmuşdur (Hüseynzadə. İbrət dərsləri. «Şərq qapısı», mart, 3 aprel 1993). Biz xatirələrdən tarix sırasmı nəzərə alaraq lazımi məlumatlardan istifadə etdik. 2 Qaraş Mədətov. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi. s.25,26. 3 Əsəd Uras. Tarixdə ermənilər və erməni məsələsi. İst., 1987, s ^OKyMeHTH h M at epnajibi. c.ws 6, c.7. 5 Sərbəstlikdən istifadə edən Naxçıvan qabaqcılları Qafqaz Komissarlığım tanımaq istəmirdi (Mədətov. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi). 281

140 k o m i t ə l ə r i n i y a r a t d ı l a r. 1 M ə r k ə z i N a x ç ı v a n d a o l a n k o m i t ə l ə r v a s i t ə s i l ə r a y o n d a b i r y e r l i ö z ü n ü i d a r ə e t m ə m e x a n i z m i y a r a t m a ğ a ç a l ı ş ı r d ı l a r. 2 A n c a q a y r ı - a y r ı r ə h b ə r l ə r l ə b u b ö l g ə n i n i d a r ə e d i l m ə s i n i n ç o x ç ə t i n o l d u ğ u a y d ı n o l s a d a ç o x l u ğ u t ə ş k i l 3 e d ə n t ü r k l ə r v ə a z l ı ğ ı t ə ş k i l e d ə n e r m ə n i l ə r N a x ç ı v a n d a b i r h ö k u m ə t ( K o m i t ə ) q u r d u l a r. N a x ç ı v a n ş ə h ə r i v ə k ə n d l ə r i n i d a r ə e d i l m ə s i b u y e r l i h ö k u m ə t ə v e r i l m i ş d i. B u s i s t e m C u l f a d a d a t ə t b i q e d i l d i v ə o r t a q b i r k o m i t ə y a r a - d ı l d ı. D ə r ə l ə y ə z d ə n a y r ı o l a r a q Ş ə r u r q ə z a s ı n d a y ü z ə y a x ı n m ü s ə l m a n k ə n d i v ə b i r e r m ə n i k ə n d i o l d u ğ u n d a n m ü ş t ə r ə k h ö k u m ə t ə e h t i y a c y o x i d i. B u n u n l a b ə r a b ə r h ə r b i t ə ş k i l a t l a n m a m ö v c u d i d i. N a x ç ı v a n d a d a, C u l f a d a d a h ə m m ü s ə l m a n l a r, h ə m d ə e r m ə n i l ə r t ə r ə f i n d ə n h ə r b i t ə ş k i - l a t l a r y a r a d ı l ı r d ı. 4 H ə r b i t ə ş k i l a t l a n m a b a x ı m m d a n C u l f a ç o x ə l v e r i ş l i i d i. B u r a İ r a n d a f ə a l i y y ə t g ö s t ə r ə n r u s ə s g ə r l ə r i ü ç ü n e h t i y a c m ə n b ə y i i d i. B u n a g ö r ə d ə b i r ç o x h ə r b i m ü ə s s i s ə l ə r m ö v c u d o l d u ğ u k i m i b u r a d a a n b a r l a r d a b ö y ü k b i r o r d u n u t ə c h i z e t m ə y ə i m k a n v e r ə n v ə d ə y ə r i t ə x m i n ə n y ü z m i l y o n m a n a t o l a n h ə r b i l ə v a z i m a t v a r i d i. R u s ə s g ə r l ə r i b ö l g ə n i t a m a m i l ə t ə r k e t m ə d ə n i k i y ü z n ə f ə r l i k s ü v a r i d ə s t ə C u l f a d a y a r a d ı l d ı. T ü r k v ə e r m ə n i n ü f u z l u ş ə x s l ə r i n i n i m z a e t d i k l ə r i q ə r a r a g ö r ə x a l q a r a s ı n d a q o n ş u l u q m ü n a s i b ə t l ə r i n i p o z a n ş ə x s l ə r y a r a d ı l a n o r t a q q ü w ə l ə r v a s i t ə s i l ə c ə z a l a n d ı r ı l m a l ı i d i. H ə t t a l a - z ı m g ə l ə r s ə e d a m e t m ə s ə l a h i y y ə t i d ə v e r i l i r d i. B i r m ü d d ə t s o n r a b ə z i m ü h ü m m ə s ə l ə l ə r i h ə l l e t m ə k ü ç ü n C u l - f a d a k ı t ü r k - m ü s ə l m a n ə s g ə r l ə r i n i n k o m a n d i r i v ə o n u n a r d ı n c a m ü a v i n i T i f l i s ə g e t d i l ə r. Ə h a l i n ə q ə d ə r q a y ı t m a l a r ı ü ç ü n t e l e q r a m v ə ə r i z ə l ə r g ö n d ə r s ə d ə, c a v a b g ə l m ə d i. A y d m d ı r k i, z a b i t l ə r g e t d i k d ə n s o n r a t ü r k l ə r i n h ə r b i t ə ş k i l a t l a r ı d a ğ ı l d ı. Y a l n ı z e r m ə n i ə s g ə r l ə r i q a l d ı v ə q e y d e t d i y i m i z l ə v a z i m a t a s a h i b o l d u l a r. 1 B u d a e r m ə n i l ə r ə ö z ə m ə l l ə r i n i i c r a e t m ə k f ü r s ə t i v e r d i. O n l a r t ü r k h ə r b i t ə ş k i l a t ı n ı n d a ğ ı l m a s ı n d a n 3 g ü n s o n r a f e v r a l a y ı n ı n a x ı r l a r ı n d a Ə z n ə b ü r t k ə n d i n ə h ü c u m e d i b 2 9 q a d ı n v ə u ş a ğ ı q ə t l ə y e t i r d i l ə r. 2 X ə b ə r N a x ç ı v a n a ç a t a n k i m i k o m i t ə t o p l a n d ı, g ü n a h k a r l a r ı n e d a m e d i h n ə s i q ə r a r a a l m d a. C a n i l ə r i n e r m ə n i l ə r t ə r ə f ı n d ə n c ə z a l a n d ı r ı l - m a m a s ı N a x ç ı v a n d a a n a r x i y a n ı n y a r a n m a s ı n a s ə b ə b o l d u. A r t ı q h ö k u m ə t o h n a d ı ğ ı b ə l l i i d i. 3 H ə r i k i t ə r ə f a r a s m d a ə l a q ə - l ə r g e t d i k c ə g ə r g i n l ə ş m ə y ə b a ş l a d ı. N a x ç ı v a n ş ə h ə r m ə r k ə z i n d ə k i a z ə r - b a y c a n l ı m ə h ə l l ə l ə r i n d ə y a ş a y a n e r m ə n i l ə r ö z t ə r ə f l ə r i n ə k ö ç d ü l ə r. Ş ə h ə - r i n b a z a r t ə r ə f ı n d ə k i e r m ə n i l ə r d ə m a ğ a z a l a r m ı ö z m ə h ə l l ə l ə r i n ə k ö ç ü r - m ə y ə ç a l ı ş ı r d ı l a r. E r m ə n i l ə r i n b u f ə a l i y y ə t i a z ə r b a y c a n l ı l a r ı ş ü b h ə l ə n d i - r i r v ə o n l a r e r m ə n i l ə r i n m ü h a r i b ə y ə h a z ı r l a ş d ı q l a r ı n ı f ı k i r l ə ş i r d i l ə r. B u m ə q s ə d l ə N a x ç ı v a n d a k ı t ü r k l ə r ( a z ə r b a y c a n l ı l a r ) s i l a h l a n m a ğ a b a ş l a d ı - l a r. 1 5 m a r t c i i l d ə N a x ç ı v a n d a T ü r k ( A z ə r b. ) M i l l i K o m i t ə s i n ə s e ç k i l ə r k e ç i r i l d i, s ə d r l i y ə M e h d i q u l u x a n D i y a r b ə k i r i n i n y e r i n ə M i r z ə Ə m i r u l l a N ə s i r o v u n s e ç i l m ə s i q ə r a r a a l ı n d a. E l ə b u v a x t m ü h a r i b ə b a ş - l a m a q ü z r ə i d i. H ə m i n g ü n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə t ü r k - i s l a m - e r m ə n i d a - v a s ı b a ş l a d ı. 4 N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n d ə k i v u r u ş m a l a r d a t ü r k l ə r ( a z ə r b. ) ü s t ü n l ü k q a - z a n ı r d ı l a r. E r m ə n i l ə r s ü l h t ə k l i f e t d i l ə r. M ə q s ə d l ə r i s i l a h g ə l ə n ə q ə d ə r 1 Naxçıvanda bu cür yerli təşkilatlar yaradılarkən İqdırda da belə fəaliyyətlər olmuşdur. Fevral inqilabmdan sonra 1917-ci ilin mart aymda İqdırda 5 türk və 5 ermənidən ibarət İqdır İcra Komitəsi yaradılmışdır. Sədr Berçet bəy idi ci il Novruz bayramından sonra Mələkli kəndi mərkəz olmaqla tqdır Milli Komitəsi yaradıldı. Sədr Rza bəy idi. Komitə xalqı silahlandıraraq erməni təhlükəsinə qarşı hazırlıq görürdü. Nizaməddin Onk. Türk ordusu Azərbaycanda (1918). Türk Dünyası Tarix Dərgisi. 84 sayı, dekabr 1993, s. 53. N. Onk. Quruluşun 50-ci ildönümü. İqdır, 1970, s Mirzə Bağır Əliyev. Qanlı günlərimiz ( , Naxçıvan). B., 1993, s Naxçıvan Milli Komitəsinin katibi olan M.B.Əliyev gördüyü hadisələri gündəlik kimi qələmə almışdır. Ərəb hərfləri ilə yazan Əliyev hadisələrin gününü və tarixini vermişdir. Hicri və miladi təqvimlərdən istifadə etmişdir. Miladi tarixlərdə keçmiş rus təqviminə görə hərəkət edən müəllif bəzən də hicri ilə yazmışdır. Müəllifm yazdığı tarix və günləri digər mənbələrlə müqayisə etsək, çox maraqlı vəziyyətlə rastlaşırıq. 31 mart şənbə (Rəcəbl) deyə yazdığı tarixdə 13 gün əlavə etsək hicri tarixlə 2 Rəcəbə uyğun gələcəkdir. Bəzən 13 gün əlavə etmədən doğru tarixi yazmışdır. 3 Azərb. Resp. Mərkəzi Dövlət Arxivi, f. 970, siy. 1, iş. 232, s Bu dövrdə ermənilərin Qafqazda hərbi təşkilat yaratdığı rayonlar bunlardır: İrəvan qüberniyasmda Naxçıvan və İqdır, Tiflis quberniyasında Axıska, Axılkələk, Sulaver, Gəncə vilayətində Şuşa və Nuxa Ermənilər əsas hərbi ləvazimata İrəvanda sahib oldular. Tiflisdən göndərilən Aram Manukyan İrəvanda rus hərbi hissələrindən qalan hərbi ləvazimata sahib çıxmış və yüzlərlə insanı əsgərliyə çağırmışdı. Buna həmin bölgədə yaşayan müsəlmanlar etiraz etmişlər (Hovanisyan. Armeniya, s. 147). 2 Əliyev. Qanlı günlərimiz. Əznəbürd hadisələri fevralm əwəlində baş vermişdi və 22 nəfər öldürülmüşdü. s Tağı Nəbizadə. Naxçıvan fəlakətlərinin tarixçəsi. İstiqlal, 5 aprel JVb 9. 4 Bu əsnada müsəlman-erməni davası yaxın rayonlarda davam edirdi. Əli Azəri bu məsələ ilə əlaqədar yazırdı: Cənubda başlayan yanğm şərqdən şimali-qərbə qədər olan məsafəni bürüdü. Urmiya, Səlmas və Xoydan sonra Culfa və Naxçıvanı təsiri altma aldı. Ermənilər ilə Cənubi Azərbaycan türkləri arasmdakı davanm alovları gündəngünə daha böyüyürdü. Bu qatma-qarışıqlıq Bakıya gedib çıxdı. Orada da ermənilərlə türkləri bir-birinin üstünə saldırdılar. Böyük bir qətliama səbəb oldular. Tiflisdən İrana gedən sərnişin qatarına Naxçıvan stansiyasında hücum edildi. Bir qrup erməni türkləri inandırıb vuruşmadan qurtarmaq bəhanəsi ilə bir otağa yığdılar. Nələri vardısa, oğurladılar. Səhərisi gün sərnişinlər çırıl-çılpaq qatara minib Culfaya gəldilər. Culfa ətrafmda yaşayanlar düşdülər, 40 sərnişin jandarma komandiri polkovnik Mirzə Əkbər xanın (iranlı) köməyi nəticəsində yol xərci ödəmədən Təbrizə göndərildi (Əli Azəri. Azadstan dövləti və Şeyx Məhəmməd Xiyabani ( ); Hovanisyan. Armeniya s ). 283

141 v a x t q a z a n m a q i d i. B u m ə q s ə d l ə r i n ə d ə n a i l o l a n e r m ə n i l ə r t o p l a r g ə l - d i k d ə n s o n r a v a r g ü c l ə r i i l ə h ü c u m a k e ç d i l ə r. İ n d i d ə M ü s ə l m a n M i l l i K o m i t ə s i s ü l h t ə k l i f e t d i. E r m ə n i l ə r o n l a r d a n b ü t ü n t o p l a r ı t ə l ə b e t d i l ə r. B i r q i s i m b u t ə k l i f ı q ə b u l e t m ə k i s t ə d i, a n c a q M ə ş ə d i M ə h ə m m ə d R ə f i - y a l o v o n l a r ı b u f ı k i r d ə n d a ş m d ı r d ı. M a k u s ə r d a r ı ( b a ş k o m a n d i r i ) M u r - t u z a q u l u x a n m ü s ə l m a n v ə e r m ə n i k o m i t ə l ə r i n ə s ü l h b a ğ l a m a q l a ə l a q ə - d a r m ə k t u b g ö n d ə r d i. A n c a q e r m ə n i l ə r b u t ə k l i f ı q ə b u l e t m ə d i l ə r. D a v a ş i d d ə t l ə d a v a m e d i r d i. N a x ç ı v a n m ü s ə l m a n l a r ı n a k ə n a r d a n y a r d ı m g ə l - d i s ə d ə m ü s b ə t n ə t i c ə ə l d ə e d i l m ə d i. B u n u n ü ç ü n M a k u b a ş k o m a n d i r i n - d ə n k ö m ə k i s t ə n d i. M a k u d a n g ə l ə n n ü m a y ə n d ə l ə r, i k i x a l q ı b a r ı ş d ı r m a - ğ a ç a l ı ş ı r d ı l a r v ə e r m ə n i l ə r i n t ə k l i f i n i t o p l a r m t ə h v i l v e r i l m ə s i n i t ü r k - m ü s ə l m a n t ə r ə f m ə b i l d i r d i l ə r. C ə f ə r q u l u x a n b u t ə k l i f ı q ə b u l e t d i s ə d ə, x a l q r a z ı l a ş m a d ı. S ə h ə r i g ü n - 8 a p r e l c i i l d ə M ü s ə l m a n M i l l i K o - m i t ə s i t o p l a n d ı. R ə h i m x a n N a x ç ı v a n s k i t ü r k ( a z ə r b. ) d ə s t ə s i n ə k o - m a n d i r, H a c ı M e h d i B a ğ ı r o v m ü a v i n t ə y i n e d i l d i. Y ı ğ m c a ğ m s o n u n d a R ə h i m x a n a t a p ş ı r ı l d ı k i, y a a x ı r a q ə d ə r d a v a m a p a r m a l ı, y a d a e r m ə - n i l ə r l ə s ü l h b a ğ l a s a, s i l a h l a r ı t ə h v i l v e r m ə l i d i r. R ə h i m x a n b i r m ü d d ə t s o n r a e r m ə n i l ə r ə s ü l h b a ğ l a m a ğ ı t ə k l i f e t d i. E r m ə n i l ə r 7 m a d d ə d ə n i b a - r ə t ş ə r t l ə r i r ə l i s ü r d ü l ə r. E r m ə n i q a r n i z o n k o m a n d i r i H a r a z y a n m d ə v ə t i i l ə g ö r ü ş k e ç i r i l s ə d ə b i r n ə t i c ə ə l d ə e d i l m ə d i. 1 D a v a y e n ə b a ş l a d ı. 2 N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n d ə k i v u r u ş m a l a r d a a z ə r b a y c a n l ı l a r ö z l ə r i n i m ü - d a f ı ə e t s ə l ə r d ə b ö l g ə n i n d i g ə r t ə r ə f l ə r i n d ə v ə z i y y ə t b a ş q a i d i. Ə l b ə t t ə, C u l f a d a n b ü t ü n o r d u n u t ə m i n e d ə b i l ə n h ə r b i l ə v a z i m a t a s a h i b o l a n e r - m ə n i l ə r l ə, b i r t ə k g ü l l ə n i 3 m a n a t a a l m a q m ə c b u r i y y ə t i n d ə q a l a n n i z a m - s ı z t ü r k l ə r m ü h a r i b ə e d ə b i l m ə z d i l ə r. O s m a n l ı t ü r k l ə r i g ə l ə n ə q ə d ə r d a - v a m e d ə n b u m ü h a r i b ə d ə e r m ə n i l ə r i n n i z a m i ə s g ə r l ə r i N a x ç ı v a n b ö l g ə - s i n d ə k i m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n ç o x u n u y a n d ı r x m ş, ə h a l i s i n i ö l d ü r m ü ş d ü l ə r c ı i l b ö l g ü s ü n ə g ö r ə 4 n a h i y ə y ə a y r ı l m ı ş N a x ç ı v a n q ə z a s m d a b i r i n - c i, ü ç ü n c ü v ə d ö r d ü n c ü n a h i y ə l ə r i n m ü s ə l m a n k ə n d v ə q ə s ə b ə l ə r i ( C ə h r i, Q a r a q a l a v ə O r d u b a d d a n b a ş q a ) h a m ı s ı t a m a m i l ə y a n d ı r ı l m ı ş, ə h a l i ö l - d ü r ü l m ü ş d ü r. E r m ə n i z ü l m ü n d ə n c a n l a r ı n ı q u r t a r ı b, e v l ə r i n i t ə r k e d ə n s ü n g ü s ü n d ə n q u r t a r a n l a r d a b e l ə ö l d ü l ə r. E r m ə n i l ə r b u q ə d ə r m ü s ə l m a n k ə n d i n i d a ğ ı t m a l a r m a b a x m a y a r a q, m ü s ə l m a n l a r ı t ə s l i m e t m ə y ə v ə m ü q a v i m ə t l ə r i n i q ı r m a ğ a n a i l o l a b i l m ə d i l ə r. Ç ü n k i t ü r k l ə r g e c o l s a d a t ə ş k i l a t y a r a t m ı ş v ə s i l a h l a n m a ğ a b a ş l a m ı ş d ı l a r. 1 Q ü v v ə l ə r i n n i s b ə t ə n b ə r a b ə r l ə ş m ə s i 2 v ə Ə k b ə r x a n N a x ç ı v a n s k i n i n M a k u d a n s i l a h l ı a d a m l a N a x ç ı v a n m m ə r k ə z i n ə g ə l m ə s i v ə z i y y ə t i d ə y i ş d i r d i. N ə t i c ə d ə R ə h i m x a n, M i r z ə N ə s r u l l a h Ə m i r o v v ə A b b a s q u l u b ə y T a h i r o v i l ə e r m ə n i n ü m a y ə n d ə l ə r i b i r q ə r a r a g ə l ə r ə k s ü l h m ü q a v i l ə s i b a ğ l a d ı l a r. 3 E r t ə s i g ü n h ə r i k i t ə r ə f s e v i n c i n i d i l ə g ə t i r i b, m ü x t ə l i f s ö h - b ə t l ə r e t d i l ə r. S ü l h ü n ə t r a f a y a y ı l m a s ı l a z ı m i d i. H ə r i k i x a l q ı n n ü m a - y ə n d ə l ə r i k ə n d l ə r ə g e d i b s ü l h ü n b ə r p a s ı ü ç ü n ç a l ı ş m a ğ a b a ş l a d ı l a r. B u ə s n a d a m ü s ə l m a n v ə e r m ə n i l ə r a r a s ı n d a k ı ə l a q ə l ə r i d ü z ə l t m ə k ü ç ü n Ə l i x a n M a k i n s k i, H a c ı R z a, M ə ş ə d i A b b a s q u l u, L e v o n a ğ a v ə B ö y ü k x a n İ r ə v a n s k i İ r ə v a n d a n N a x ç ı v a n a g ə l d i. S ü l h b a ğ l a n m a s ı i l ə h ə r i k i x a l q a r a s m d a k ı ə l a q ə l ə r d ü z ə l m ə y ə b a ş l a d ı. B u n u n n ə t i c ə s i o l a r a q i l k m ü ş t ə - r ə k b i r m ə c l i s y a r a d ı l d ı. M i r z ə N ə s r u l l a h b ə y, A b b a s q u l u b ə y T a h i r o v, M ə ş ə d i H e y d ə r Ə k b ə r o v, H a c ı Ə l ə s g ə r H ü s e y n o v, B ə y l ə r a ğ a K ə n g ə r - l i n s k i, M ə ş ə d i M ə h ə m m ə d ə l i B a y r a m o v, C ə f ə r q u l u x a n v ə B ö y ü k x a n N a x ç ı v a n s k i m ü ş t ə r ə k m ə c l i s ü z v l ə r i i d i l ə r. B u m ə c l i s k e ç i r d i y i y ı ğ ı n c a q n ə t i c ə s i n d ə b e l ə q ə r a r a g ə l m i ş d i k i, h ə r b i r ş ə h ə r v ə r a y o n ü ç ü n b i r e r - m ə n i, b i r m ü s ə l m a n k o m i s s a r t ə y i n e t s i n l ə r. Ş ə h ə r r ə i s l i y i n ə i s ə m ü s ə l - m a n t ə r ə f d ə n R u b e n B a b a x a n o v t ə y i n o l u n d u. A y r ı c a k ö n ü l l ü q ü v v ə l ə r ə d ə i k i ş ə x s i n t ə y i n e d i l m ə s i q ə r a r a a l m d ı. 4 B u q a r ş ı l ı q l ı r a z ı l a ş m a n m n ə t i c ə s i o l a r a q, m ü s ə l m a n ə h a l i d a ğ ı - d ı l m ı ş k ə n d l ə r i n ə q a y ı t m a ğ a b a ş l a d ı l a r. 5 B e l ə c ə, A n d r a n i k i n N a x ç ı v a n a g ə l m ə s i n ə q ə d ə r n i s b ə t ə n s ü l h d ö v r ü b a ş l a d ı. A r a b i r v u r u ş m a l a r, f ə r d i a d a m ö l d ü r m ə h a l l a r ı o l u r d u. A n c a q M i l l i K o m i t ə l ə r b u i ş ə q a r ı ş ı r, m ə s ə l ə n i h ə l l e d i r d i l ə r. B u d ö v r d ə d i q q ə t ç ə k ə n m ə s ə l ə l ə r d ə n b i r i d ə k o m i t ə l ə r d ə o l a n ş ə x s l ə r i n b i r - b i r i n ə d ə s t ə k o l m a l a r d ı r. M ə s ə l ə n : N a x ç ı v a n T ü r k M i l l i K o m i t ə s i s ə d r i M i r z ə N ə s r u l l a h b ə y i l ə q o ş u n k o m a n d i r i R ə h i m x a n ı n a r a s ı d ə y i b, R ə h i m x a n a d a m l a r a c, ç ı l p a q y a ş a m a l ı o l u r d u l a r. B i r m ü d d ə t s o n r a b u i n s a n l a r d a a c l ı q v ə m ü x t ə l i f n a r a h a t ç ı l ı q l a r v ə v ə b a x ə s t ə l i y i y a r a n d ı. E r m ə n i 1Əliyev. Qanlı günbrimiz. s Hüseynzadə bunları yazırdı: daşnaklar Naxçıvandakı rus əsgərlərin köməyi ilə türkləri öldürür, evlərini talan edirdilər ci ilin mart ayında ermənilər Naxçıvanm Sarvanlar, Xoşunu və Dizə məhəllələrini mühasirə edib topa tutdular. 3 gün sonra məhəllə sakinləri evlərini tərk edib, Qaraçuq kəndinə qaçdılar. Şəhərdəki məscidin minarəsi topdan deşildi. Kəlbalı xan ayağmdan yaralandı. Naxçıvamn qabaqcılları Türkiyəyə və Maku sərdarına müraciət edərək kömək istədilər (Hüseynzadə. İbrət dərsləri) L. Hüseynzadə yazırdı: Vaxtı ilə İrana getmiş rus əsgərləri Qafqaza evlərinə gələrkən həmin orduda olan türk əsilli bir gənc zabit Culfa körpüsünü keçən bütün əsgərlərin silahmı alıb, Naxçıvan xanına vermişdir. 12 top və bir çox mərmi (Hüseynzadə. İbrət dərsləri). 2 Nağdəlizadə. Naxçıvan fəlakətlərinin tarixçəsi. 3 Əliyev sülhün apreldə imzalandığım qeyd edir (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s.26). Nağdəlizadə 18 aprel-1 may 1918-ci il olaraq verir. Nağdəlizadənin tarixini doğru olaraq qəbul edirik. Bu, Nuri paşa tərəfmdən Naxçıvana təyin edilən Xəlil bəyin ifadələinə uyğundur. 4 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Nağdəlizadə. Naxçıvan fəlakətlərinin tarixçəsi. 285

142 i s t e f a e d o n k i m i, e r m o n i k o m i t ə s i ü z v l ə r i i ş ə q a r ı ş d ı, a n l a ş ı l m a z l ı q l a r ı h ə l l e t d i l ə r. Y e n ə e r m ə n i q a r n i z o n k o m a n d i r i H a r a z y a n m i s t e f a s ı n d a A N D R A N İ K İ N F Ə A L İ Y Y Ə T İ V Ə M Ü S Ə L M A N Ə H A L İ Y Ə E D İ L Ə N Z Ü L M L Ə R M i r z ə N ə s r u l l a h b ə y v ə y o l d a ş l a r ı a r a y a g i r ə r ə k m ə s ə l ə n i h ə l l e t m i ş d i l ə r. 1 7 m a r t c i i l d ə X ə l i l b ə y v ə i k i y o l d a ş ı N a x ç ı v a n a g ə l d i l ə r. 1 X ə l i l b ə y b ö l g ə d ə a s a y i ş i t ə m i n e t m ə y ə b a ş l a y a n k i m i e r m ə n i v ə m ü s ə l m a n - l a r d a n s i l a h l a r m ı t ə l ə b e t d i. 2 B e l ə c ə, b ö l g ə d ə b i r g ü c ü n s ü r ü X ə l i l b ə y o l d u. 4 i y u n c i i l d ə i m z a l a n a n B a t u m i m ü q a v i l ə s i E r m ə n i o r d u s u n d a n a r a h a t ç ı l ı q y a r a t d ı. A n d r a n i k i n r ə h b ə r l i k e t d i y i v ə s a y ı m i n l ə r l ə o l a n d ə s t ə l ə r q r u p u 1 b u m ü q a v i l ə n i r ə d d e d i r, ş ə r ə f s i z b i r s ü l h a d l a n d ı r ı r d ı. 2 M ü q a v i l ə n i t a n ı m a y a n v ə b u n a g ö r ə d ə ə m r l ə r ə i t a ə t e t m ə y ə n A n d r a n i k v ə o n u n d ə s t ə s i N a z a r b ə y o v u n k o m a n d i r l i y i a l t ı n d a o l a n e r m ə n i a r t i l l e r i y a s ı n d a n q o v u l d u l a r ( 5 i y u n ). 3 O r d u b a d a q o v u l a n A n d r a n i k i n m ə q s ə d i c ə n u b a N a x ç ı v a n a v ə Ş i m a l i İ r a n a g e d i b i n g i l i s q o ş u n l a r ı i l ə b i r l ə ş i b t ü r k l ə r ə q a r ş ı v u r u ş m a q i d i. 4 8 i y u n d a b u m ə q s ə d l ə G ö y ç ə g ö l ü ə t r a f m d a y e r l ə ş ə n Y e l e n o v k a k ə n d i n d ə n N a x ç ı v a n a y o l a d ü ş d ü l ə r. 5 A n d r a n i k Ş ə r u r v ə Ş a h t a x t ı d a n k e ç i b N a x ç ı v a n a g ə l m ə k i s t ə y i r d i. A n c a q b u r e g i o n m a y o r X ə l i l b ə y i n n ə z a r ə t i a l t ı n d a i d i. B u n a g ö r ə d ə A n d r a n i k v ə Y a p u n a d l ı q u l d u r d ə s t ə - s i b a ş ç ı s ı b ö l g ə d ə n k e ç m ə k ü ç ü n X ə l i l b ə y ə m ü r a c i ə t e t d i l ə r. X ə l i l b ə y b u i s t ə y i r ə d d e t d i. K e ç m ə i c a z ə s i v e r i l m ə y ə n Y a p u n ə q ə d ə r a d a m l a o t ə r ə f d ə q a l d ı. A n d r a n i k i s ə Q a r a b a ğ - Q ı z ı l b u l a q - C ə h r i y o l u i l ə N a x ç ı v a - n a g ə l d i. A n d r a n i k y o l ü s t d ə k i m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n d ə n a ğ b a y r a q l a k e ç - m i ş, i y u n d a N a x ç ı v a n a g ə l m ə s i b a r ə d ə X ə l i l b ə y ə m ə l u m a t v e r - m i ş d i. X ə l i l b ə y z ə i f b i r q ü v v ə i l ə A n d r a n i k ə q a r ş ı ç ı x a b i l m ə y ə c ə k d i. V ə z i y y ə t I V a r t i l l e r i y a y a b i l d i r i l d i i y u n d a N a x ç ı v a n a g ə l ə n A n d r a n i k i n b a ş ç ı l ı ğ ı a l t m d a o l a n e r m ə n i d ə s t ə s i 7 t ü r k o r d u s u n u n d ə m i r y o l u i l ə C u l f a y a g ə l m ə s i n ə m a n e ' ATASE A.l/2, kls.366, d , f.5. ATASE A , kls. 3941, d.a_159, f Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Andranikin fıkrincə say 3500-dür. 2 K ab K a3ckoe c jio b o. 12 d e k a b r Müsəlman əhalisinin düçar olduğu zülm. S. 67. Kazım Qarabəkir. Şərqin azadlığı. s. 471, dos. 79. Andranikin erməni ordusundan qovulması əvvəlcədən hazırlanmış, planlı bir ssenari idi. Batuminin türk qoşunları tərəfındən hələ zəbt edilməmiş torpaqlarmı ermənilər əldə etmək arzusunda idilər. Bunun ən asan yolu, əmrində minlərcə adam olan Andranikin ordudan qovulmasıdır. Ordudan qovulan Andranik Naxçıvandan keçib İrana gedəcək, orada ingilislərlə görüşəcək və onlarm köməyi ilə Naxçıvanı və şimali İram regionuna çevirəcək. Ancaq erməni hökuməti Andraniki tanımayacaq. Bütün işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında apardıqları siyasət kimi Andranikin Naxçıvana gəlməsinin bir səbəbi də Qafqaz və Osmanlı ermənilərinin birləşməsinə çalışmaq və bu məqsədlə İrəvandan qovulması kimi qeyd olunur (ATASE A , kls.3941, d.a-159. f.12). 4 Azərbaycan Qanuni-əvvəl, dekabr 1918, JV 6. KaBKa3CKoe c jio b o, 12 dekabr KaBKa3CKoe c jio b o, 12 d e k a b r ATASE A.l/2, kls.366. D F Naxçıvan müsəlman Komitəsinin verdiyi məlumata görə Andranikin dəstəsi 4000 piyada və 1000 süvaridən ibarət idi. 3 pulemyotu, 6 topu var idi (ATASE A , kls. 3941, d.a-159, f. 12). Dəstənin bir hissəsi səhər şəhərə girmiş, bazara getmişdilər. 287

143 o l m a q ü ç ü n t u n e l l ə r i, k ö r p ü l ə r i d a ğ ı t d ı l a r i y u n d a C u l f a y a g ə b n A n d r a n i k v ə d ə s t o s i b i r k ə l ə k i ş l ə d ə r ə k A r a z k ö r p ü s ü n d ə n k e ç d i l ə r 2 v ə k ö r p ü n ü m ü h a f ı z ə e d ə n 2 t ü r k z a b i t i n i v ə 2 0 ə s g ə r i ə s i r a l d ı l a r. 3 C u l f a - d a n c ə n u b a y o l a d ü ş ə n A n d r a n i k o r d u s u p i y a d a, s ü v a r i i l ə 2 2 i y u n c i i l a x ş a m ı X o y d a n 3 0 k m a r a l ı ş i m a l d a y e r l ə ş ə n E v o ğ l u y a g ə l d i l ə r. I V a r t i l l e r i y a y a a i d c i p i y a d a d i v i z i y a s ı 2 4 i y u n c i i l t a r i x i n d ə X o y u n 3 k m - ə q ə d ə r c ə n u b u n d a e r m ə n i l ə r l ə v u r u ş a g i r d i l ə r. 4 V u r u ş m a t ü r k o r d u s u n u n q ə l ə b ə s i i l ə n ə t i c ə l ə n d i. X o y a z a d e d i l d i. C ə - n u b a g e d i b i n g i l i s l ə r l ə b i r l ə ş m ə k i s t ə y ə n o n m i n ə q ə d ə r s i l a h l ı e r m ə n i C u l f a k ö r p ü s ü n d ə n ş i m a l d a q a l d ı. 5 A n d r a n i k i n t a b e l i y i n d ə o l a n e r m ə n i q ü v v ə l ə r i İ r a n d a n N a x ç ı v a n a d o ğ r u ç ə k i l d i l ə r. B u n u n l a d a C u l f a, N a x - ç ı v a n v ə O r d u b a d b ö l g ə l ə r i n d ə q a r a g ü n l ə r b a ş l a n d ı. T ü r k o r d u s u n d a n a ğ ı r z ə r b ə a l a n A n d r a n i k N a x ç ı v a n m g ü n a h s ı z ə h a l i s i n d ə n ö z a c ı ğ ı n ı ç ı x m a q i s t ə y i r d i. B u m ə q s ə d l ə C u l f a y a ç ə k i l ə n e r m ə n i q ü v v ə l ə r i s ə r h ə d d ə y e r l ə ş ə n N a x ç ı v a n q ə z a s m m b ö y ü k k ə n d l ə r i n d ə n b i r i o l a n Y a y c ı k ə n d i n ə h ü c u m e t d i l ə r. 6 H e ç b i r ş e y d ə n x ə b ə r i o l m a y a n Y a y c ı k ə n d ə h a l i s i A n d r a n i k i n d ə s t ə s i t ə r ə f ı n d ə n m ü h a s i r ə y ə a l ı n d ı. A n d r a n i k i n q a n i ç ə n d ə s t ə s i i l ə q o n - ş u e r m ə n i k ə n d ə h a l i s i A r a z s a h i l i n d ə ə y a x m q a d m, u ş a q v ə y a ş l ı - y a h ü c u m e d ə r ə k, ç o x u s u n u q ə t l ə y e t i r d i l ə r. Ö l ə n l ə r o q ə d ə r ç o x, q a l a n l a r o q ə d ə r a z i d i k i, ö l ə n l ə r i d ə f n e t m ə y ə a d a m y o x i d i. 1 Y a y c ı s o y q ı r ı m m d a n s o n r a b ö l g ə n i n e r m ə n i l ə r i A n d r a n i k i n d ə s t ə s i i l ə b ə r a b ə r m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n ə h ü c u m l a r ı n ı d a v a m e d i r d i l ə r. N a ğ d ə l i z a d ə «İ s t i q - l a l» q ə z e t i n d ə b u h a d i s ə i l ə ə l a q ə d a r y a z ı r d ı : Y ü z l ə r l ə m ü s ə l m a n q a d ı n - l a r, u ş a q l a r v ə h ş i h e y v a n l a r k i m i d a ğ l a r d a s ə f ı l - s ə r g ə r d a n y a ş a y ı r, o t y e - y i r d i l ə r. B i r n ə f ə r m ü s ə l m a n ı n b i r g e c ə ə y a x ı n a r v a d v ə u ş a ğ a h e y v a n g ə t i r i b ç a t d ı r m a s ı h e ç y a d ı m d a n ç ı x m ı r. A n d r a n i k i n d ə s t ə s i t ə r ə - f ı n d ə n ə h a l i y ə e d i l ə n z ü l m l ə r o r t a ə s r l ə r d ə E n d ü l ü s d ə k i z ü l m l ə r d ə n b e - t ə r d i r. 2 N a x ç ı v a n d a t ü r k - m ü s ə l m a n ə h a l i s i n ə e d i l ə n z ü l m e r m ə n i a r t i l l e - r i y a s ı k o m a n d i r i N ə z ə r b ə y o v u d a h ə r ə k ə t ə g ə t i r d i. N ə z ə r b ə y o v G ü m - r ü d ə o l a n e r m ə n i k o m i s s i y a s ı s ə d r i n ə 3 g ö n d ə r d i y i b i r t e l e q r a f d a y a z ı r d ı : A n d r a n i k i n N a x ç ı v a n ə t r a f m d a b i r ç o x z ü l m v ə f a c i ə t ö r ə t d i y i n i t ü r k k o m a n d a n l ı ğ ı n a b i l d i r m ə n i z i x a h i ş e d i r ə m. 4 T ü r k o r d u s u N a x ç ı v a n d a k ı v ə z i y y ə t d ə n x ə b ə r d a r i d i. A n d r a n i k i n t ü r k - m ü s ə l m a n ə h a l i s i n ə z ü l m e d ə - e d ə N a x ç ı v a n a y a x ı n l a ş m a s ı i l ə ə l a q ə d a r m a y o r X ə l i l b ə y Ş ə r u r v ə Ş a h t a x t ı ə h a l i s i n i c a h a d a ç a ğ ı r d ı. X e y l i q ü w ə t o p l a n d ı. 5 T ə b i i k i, b u n l a r y a l n ı z ö z b ö l g ə l ə r i n i m ü d a f ı ə e d ə b i l ə r d i l ə r. N a x ç ı v a n ı n o b i r i r a y o n l a - r ı n a k ö m ə k i m k a n s ı z i d i. I X O r d u k o m a n d a n l ı ğ ı n a d a, Ş ə r q O r d u l a r ı q r u p k o m a n d a n l ı ğ m a N a x ç ı v a n d a k ı A n d r a n i k i n d ə s t ə s i n i n s a y ı, e r m ə n i ə h a l i s i n i n s i l a h l a n m a s ı, m ü s ə l m a n l a r ı n q ə t l ə y e t i r i l m ə s i h a q q m d a m ə l u - Alış-veriş elədilər. Pul köhnə pul olduğu üçün narazıçılıq yarandı. Silahlı ermənilər müsəlmanları hədələyirdilər. Müsəlman komissarı Vəzirov Andranik dəstəsinin bazarda silahsız gəzməsini Hazaryandan xahiş etdi, nəticə olmadı. Bunun üçün erməni dəstələri ilə alış-veriş edilməsi qadağan olunur. Müsəlmanlar vuruşa hazırlaşmağa başladılar. Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 52, Andranikin əmri altında olan Van ermənilərindən 400 piyada və bir qədər də süvari 22 iyunda (1918) əllərində ağ bayraq Culfa körpüsünə yaxınlaşdılar, artıq sülhdür, biz Vana, kəndlərimizə qayıdırıq, - deyirdilər. Culfa hərbi hissəsi onlara inandılar və körpüdən keçmələrinə icazə verdilər. Sonra isə ermənilərin gözlənilməz hücumlarından geri çəkilməli oldular (Qafqaz cəbhəsi. II c., s. 553). IV artilleriya onların qarşısmı almaq istəmişdi, ancaq mümkün olmamışdı. E. Aysan. Böyük müharibədə İran cəbhəsi. III c., İst., 1938, s. 27, 28. Sabis. I Dünya müharibəsi. IV c., s. 253). 3 İSA JVe A. 4 ATASE A , kls.3941, d. A-159, f Qafqaz cəbhəsi, II c., s Hərbi ümumidə Osmanlı cəbhələri vəkayin. İstambul., 1338, s. 16. Yerasimov. Millətlər və sərhədlər. s Dünya müharibəsi. V c., s Asyan. İran cəbhəsi. III c., s. 29, 30. Xəlil bəy Naxçıvan Milli Müsəlman Komitəsi sədrinə göndərdiyi bir teleqramda Naxçıvanda, Araz çayınm şimalmda qalanlardan başqa 4000 nəfərlik bir dəstə olduğunu eşitdiyini və bunların mühacir və ya əsgər olmaları haqqında məlumat verilməsini istəyirdi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 56). 6 Andranikin dəstəsində olan bir kapitan və bir çavuşun ifadəsinə görə, Yaycıda erməni dəstəsinə 2 topdan atəş açılmışdı, buna görə də hücum edilmiş, kənd alınmışdı. Evlərə, qocalara, qadmlara toxunulmamışdır (K abk a3ckoe c jio b o. 1918). 288 m a t v e r d i v ə ç a r ə o l a r a q I I Q a f q a z d i v i z i y a s ı n ı b ö l g ə y ə g ö n d ə r m ə y i m ü n a s i b s a y d ı ( 2 8 i y u n ). 6 1ATASE A.l/2. kls.366, d , f Əlizadə. Naxçıvan fəlakətlərinin tarixçəsi. «İstiqlal», 5 aprel 1919, JVq9. 3 Batumi müqaviləsinə görə erməni və türk tərəfləri arasmda bir sıra məsələlərin həll edilməsi lazım idi. Bu məsələlərdən ən mühüm yeni sərhədin əsaslı surətdə müəyyən edilməsi idi. Türk və erməni heyətləri 19 iyul 1918-ci ildə Gümrüdə toplandılar. Müzakirə komissiyasma sədrliyi polkovnik Kazım Qarabəkir paşa edirdi. Müzakirələrdən sonra türk-erməni sərhədi Hanvalıdan Arpağa qədər ətraflı müəyyənləşdirilmişdi (Suleyman İzzət. Böyük hərbdə ( ). 15-ci piyada diviziyasınm Azərbaycan və Şimali Qafqazda hərəkat və müharibələri. İst., 1936, s.18,19. Qarabəkir. Şərqin qurtuluşu. s Andranik dəstəsinin Yaycı kəndinə elədiyi soyqırımı nehrəmli Tağı Nağdəliyev həmin dəqiqə Naxçıvan Müsəlman Milli Komitəsi bildirdi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 56). İstiqlal qəzetində Naxçıvan fəlakətlərinin tarixçəsi adlı yazınm müəllifı Tağı Nağdəliyevin Əliyevin bəhs etdiyi Tağı Nağdəliyev olması çox böyük bir ehtimaldır. Hadisələri yaxından izləyən Nağdəlizadə Əliyevin əsərindən məlum olduğu kimi, Naxçıvan bölgəsinin mühüın şəxslərindəndir. «İstiqlal» qəzetində verilən yazıda hadisələrin bütün təfərrüatı haqqmda məlumat əldə etmək mümkündür. 4 Dos. JVe 79. Müsəlman əhalisinin düçar olduğu zülm. s. 67. Qarabəkir. Şərqin qurtuluşu. S ATASE A.l/2, kls.366, d , f ATASE A , kls.3188, d.46, f

144 B ö l g ə d ə m ü s ə l m a n l a r ı q ə t l ə y e t i r ə n A n d r a n i k a r a d a O r d u b a d a g ə l ə r ə k O r d u b a d ə h a l i s i n d ə n ç o x l u ə r z a q v ə X u d a f ə r i n k ö r p ü s ü n d ə n k e ç m ə k i c a z ə s i i s t ə d i. O r d u b a d l ı l a r b u n u q ə b u l e t m ə d i l ə r. B u n a g ö r ə d ə A n d r a n i k N a x ç ı v a n a q a y ı t d ı. O N a x ç ı v a n a y a x m l a ş a n d a t o p s ə s l ə r i e ş i d i l i r d i. 1 T o p s ə s l ə r i x e y i r l i b i r ə l a m ə t d e y i l d i. R e g i o n d a k ı e r m ə n i k ə n d l ə r i A n - d r a n i k ə q o ş u l u b m ü s ə h n a n k ə n d l ə r i n i y a n d ı r ı r, ə h a l i n i ö l d ü r ü r d ü l ə r. 2 E l ə b u v a x t l a r d a ( i y u n u n a x ı r l a r m d a ) ə q ə d ə r O s m a n l ı ə s g ə - r i n i n Q a r a ç u ğ a g ə l m ə s i x ə b ə r i N a x ç ı v a n a ç a t d ı. S ə h ə r i s i g ü n Q a r a ç u ğ - d a k ı t ü r k d ə s t ə s i n d ə n O s m a n N u r i b ə y y a n m d a 4 s ü v a r i i l ə N a x ç ı v a n a g ə l d i v ə M i r z ə N ə s r u l l a h b ə y i n q o n a ğ ı o l d u. N u r i b ə y N a x ç ı v a n a g ə l d i y i g ü n b i r s ı r a q a y d a - q a n u n l a r y a r a t d ı. E r m ə n i l ə r ə q a r ş ı g ü l l ə a t a n l a r m i ş - l ə r i n ə b e l ə s o n q o y u l d u. A s a y i ş b ə r p a o l u n d u, j a n d a r m a l a r ç ı x a r ı l d ı, s ə n g ə r l ə r i n m ö h k ə m m ü d a f ı ə s i ü ç ü n t ə d b i r l ə r g ö r ü l d ü. B u t ə d b i r l ə r d ə N u r i b ə y ə k ö m ə k e d ə n l ə r a r a s m d a N a x ç ı v a n d a y a ş a y a n t ü r k ç a v u ş u M u s t a f a d a v a r d ı. N u r i b ə y i n N a x ç ı v a n d a k ı f ə a l i y y ə t i u z u n ç ə k m ə d i. O, g ə l d i y i g ü n ü n s ə h ə r i s i y a m n d a k ı s ü v a r i l ə r l ə Q a r a ç u ğ k ə n d i n ə g e r i d ö n - d ü. O n u n g ə l i ş i q ı s a m ü d d ə t l i o l s a d a e r m ə n i l ə r b u n d a n x ə b ə r t u t d u l a r. B u n a g ö r ə d ə H a r a z y a n m ü s ə l m a n M i l l i K o m i t ə s i n ə ş i k a y ə t e t d i. 3 Ə s - l i n d ə i s ə e r m ə n i l ə r i n ş i k a y ə t e t m ə y ə h a q l a r ı y o x i d i. O n l a r A n d r a n i k i n g ə l m ə s i i l ə i n t i z a m s ı z l ı ğ a b a ş l a y a r a q, m ü s ə l m a n l a r ı f a s i l ə s i z s u r ə t d ə n a r a h a t e d i ı d i l ə r. M ü s ə l m a n M i l l i K o m i t ə s i d ə X ə l i l b ə y d ə n a l d ı ğ ı ə m r ə ə s a s ə n e r m ə n i l ə r i n a t ə ş l ə r i n ə c a v a b v e r m i r v ə m ü d a f ı ə h a z ı r l ı q l a r ı g ö - r ü r d ü l ə r. 4 B u v a x t N a x ç ı v a n a y a x ı n l a ş a n A n d r a n i k i n b i r ç o x ə m ə l l ə r a r x a s m c a q a ç d ı ğ ı g ö z q a b a ğ m d a i d i. T ü r k q ü v v ə l ə r i g ə h n ə d ə n N a x ç ı v a n q ə z a s ı i l ə b a ğ ı 1 M > - I i ə m r v e r d i. Ə m r d ə d e y i l i r d i : 1. B u g ü n d ə n e t i b a r ə n m ə n ö z q ü w ə l ə r i m l ə R u s i y a R e s p u b l i k a s ı M ə r k ə z i h ö k u m ə t i n i n t a b e l i y i n ə v ə ə m r i n ə k e ç i r ə m. 2. N a x ç ı v a n q ə z a s ı B r e s t - L i t o v s k s ü l h m ü q a v i l ə s i n ə ə s a s ə n R u s i - ə r z i n d ə y e r i n ə y e t i r i l m ə s i ş ə r t q o y u l m u ş d u. 1 N a x ç ı v a n ı S o v e t R u s i y a s m ı n h a k i m i y y ə t i a l t m a s a l m a q l a r e g i o - n u ö z n ə z a r ə t i a l t m d a s a x l a m a q i s t ə y ə n A n d r a n i k b u m ə q s ə d l ə Q a f q a z k o m i s s a r ı Ş a u m y a n a m ü r a c i ə t e t d i. O, b u m ü r a c i ə t d ə y u x a r ı d a k ı f ə a - l i y y ə t i n i n ə z ə r ə ç a r p d ı r ı r v ə v ə z i y y ə t i n s ə l a h i y y ə t l i d a i r ə l ə r ə ç a t d ı r ı l m a s ı - n ı x a h i ş e d i r d i. Ş a u m y a n d a 1 7 i y u l c i i l d ə L e n i n v ə S t a l i n ə g ö n - d ə r d i y i b i r t e l e q r a f l a v ə z i y y ə t i b i l d i r i r d i. 2 A y r ı c a A n d r a n i k ə d ə c a v a b y a z d ı. B u c a v a b d a A n d r a n i k ə s a l a m l a r ı m g ö n d ə r i r, ə l a q ə y a r a t m a ğ ı v ə o n a y a r d ı m e t m ə y i ö z ü n ə ş ə r ə f s a y d ı ğ m ı q e y d e d i r d i. 3 A n d r a n i k i n m ə q s ə d i b i r t ə r ə f d ə n Ş a u m y a n l a ə l a q ə s a x l a m a q, d i g ə r t ə r ə f d ə n i s t ə k l ə r i n i m ü s ə l m a n M i l l i K o m i t ə s i n ə b i l d i r m ə k i d i. B u m ə q s ə d l ə o, 1 5 i y u l d a M ü s ə l m a n M i l l i K o m i t ə s i n ə b i r m ə k t u b y a z a r a q n ü m a y ə n d ə l ə r i n i Ə b r ə q u n u s k ə n d i n ə g ö n d ə r m ə l ə r i n i x a h i ş e t d i. A n d r a - n i k i n y a n ı n a g e d ə c ə k m ü s ə l m a n n ü m a y ə n d ə l ə r i s e ç i l d i, a n c a q k i m s ə c ə s a r ə t e d i b g e t m ə d i. B u n a g ö r ə d ə N a x ç ı v a n d a k ı e r m ə n i q ü v v ə l ə r i k o - m a n d i r i H a r a z y a n A n d r a n i k i n a d m d a n m ü s ə l m a n l a r a s i l a h l a r m ı t ə h v i l v e r m ə l ə r i n ə d a i r b i r n o t a v e r d i. 4 B u n o t a i l ə b ə r a b ə r M ü s ə l m a n M i l l i K o m i t ə s i n ə b i l d i r i l d i k i, e r m ə n i k o m a n d a n l ı ğ ı n m 1 4 i y u l t a r i x l i ə m r l ə r i n ə z ə r ə a l ı n m ı ş v ə A n d r a n i k l ə b ə r a b ə r h ə r ə k ə t e t m ə k q ə r a r ı n a g ə l i n m i ş - d i r. M ü s ə l m a n l a r b i r q ə d ə r m ö h l ə t i s t ə d i l ə r 5 v ə g ü c l ü e r m ə n i h ü c u m u n a q a r ş ı h a z ı r l ı ğ a b a ş l a d ı l a r. 1 6 i y u l d a e r m ə n i l ə r y e n ə m ü s ə l m a n l a r a s i l a h l a r m ı t ə h v i l v e r m ə t ə k l i f i n i i r ə l i s ü r d ü l ə r. O n l a r b u t ə k l i f ə m ə h ə l q o y m a y ı b h a z ı r l ı q l a r ı m d a v a m e t d i r d i l ə r. S ə h ə r ə q ə d ə r s ə n g ə r d ə k e ş i k ç ə k i r d i l ə r. 6 M ü s ə l m a n l a r t ə s l i m o l t ə k l i f m ə ə h ə m i y y ə t v e r m i r, h a z ı r l ı q l a r ı m d a v a m e t d i r i r d i l ə r. A n d r a n i k d ə ö z ü n d ə n ç o x r a z ı h a l d a N e h r ə m k ə n d i - n ə d o ğ r u i r ə l i l ə d i v ə 1 7 i y u l s ə h ə r i s i h ü c u m a k e ç d i. 7 A n c a q g ö z l ə m ə d i y i b i r m ü q a v i m ə t l ə q a r ş ı l a ş d ı. Ö z k ə n d l ə r i n ə h ü c u m e d i l ə c ə y i n i b i l ə n n e h - r ə m l i l ə r q o n ş u m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n i n k ö m ə y i l ə m ü d a f i ə h a z ı r l ı q l a r ı y a R e s p u b l i k a s m m a y r ı l m a z p a r ç a s ı s a y ı l ı r. a l ı n a c a q d ı r. 3. Q ə z a d a m ü h a r i b ə v ə z i y y ə t i e l a n e d i r ə m. 4. M i l l i y y ə t i n d ə n a s ı l ı o l m a y a r a q ə h a l i d ə n s i l a h l a r t ə c i l i ş ə k i l d ə 5. R e s p u b l i k a h a k i m i y y ə t i n i q ə b u l e t m ə y ə n v ə y a o n u n d ü ş m ə n - l ə r i n ə y a r d ı m e d ə n h ə r k ə s R u s i y a y a x ə y a n ə t e d ə n ş ə x s s a y ı l a c a q, q e y r i - q a n u n i h ə r ə k ə t ə g ö r ə c ə z a l a n d ı r ı l a c a q. 5 B u n d a n b a ş q a, b u n l a r m 3 g ü n 1ATASE A , kls.3188, d.46, F. 7-28, Yenə orada. F. 7-21, 7-7, Əliyev. Qanlı günbrimiz. s. 58, 59, Əliyev. Qanlı günbrimiz. s Yenə orada, s Əliyev. Qanlı günbrimiz Nağdəlizadə. Naxçıvan fəlakətbrinin tarixçəsi. 2 BaKHHCKHH paoomhh. 20 iyul M> Hacıyev. Qars və Araz-Türk Respublikaları. S. 44; Adil xan Ziyadxanlı. Azərbaycan (çevirəni A sif Rüstəmov). Bakı, 1990, s Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 66; Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qurulması. s. 10; Əliyev. Qırmızı tabor. s Nağdəlizadə. Naxçıvan fəlakətinin tarixçəsi; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 67, 68; Fazil Rəhmanzadə. Əsrə bərabər gecə. B., 1991, s Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 66, 67. 7Andranikin Nehrəmə hücumu Naxçıvan şəhər müsəlmanlarım həyəcanlandırdı. Top səsləri şəhərə qədər gəlirdi. Şəhərdəki silahlılar ermənilərə hücum etmək istədilər. Ancaq Milli Komitə büna imkan vermədi. Nehrəmə yardıma Hacı Heydər Dünyamalı oğlu və Məşədi Heydər Əkbərov getdilər (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 56). 291

145 g ö r m ü ş d ü l ə r. 1 B u n a g ö r ə d ə A n d r a n i k i n ş i d d ə t l i h ü c u m l a r ı m m ü v ə f f ə - q i y y ə t l ə d ə f e t d i l ə r. N ə t i c ə d ə N e h r ə m d ə y a x ş ı c a d a ğ ı l a n A n d r a n i k d ə s t ə - l ə r i g e r i ç ə k i l m ə y ə m ə c b u r o l d u l a r. 2 N a x ç ı v a n ç a y ı s a h i l i n d ə v ə ş ə h ə r i n ə t r a f ı n d a, y a m a c l a r d a m ö v q e t u t d u l a r. 3 A r t ı q N a x ç ı v a n ş ə h ə r i t a r i x d ə s a y s ı z - h e s a b s ı z y a ş a m ı ş q a n l ı g ü n l ə r d ə n b i r i n ə d ə s ə h n ə o l m a ğ a h a z ı r l a - ş ı r d ı. A n d r a n i k i n d ə s t ə l ə r i N e h r ə m d ə t a b g ə t i r m ə y i b N a x ç ı v a n a d o ğ r u ç ə k i l i r d i. H a r a z y a n i s ə b u v a x t m ü s ə l m a n l a r a ü ç ü n c ü d ə f ə s i l a h l a r ı n ı t ə h v i l v e r m ə k t ə k l i f i e t d i. A n c a q m ü s ə l m a n l a r s i l a h l a r ı n ı v e r i b t ə s l i m o l - m a q n i y y ə t i n d ə o l m a y ı b, ö z l ə r i n d ə n q a t - q a t ü s t ü n o l a n d ü ş m ə n l ə v u r u ş - m a ğ a h a z ı r i d i l ə r. H ə m d ə o n l a r A n d r a n i k i n ə l i n ə k e ç m ə y i n ö l ü m d ə n N a x ç ı v a n t ü r k l ə r i v u r u ş m a d a b ö y ü k q ə h r ə m a n l ı q g ö s t ə r i r d i. Ş ə h ə r t a m b i r d ö y ü ş m e y d a n m a ç e v r i h n i ş d i. V u r u ş m a m n ə n q ı z ğ ı n v a x t m d a X I Q a f q a z d i v i z i y a s ı n a x ç ı v a n l ı l a r ı n i m d a d ı n a y e t i ş d i v ə 2 0 i y u l d a e r m ə n i l ə r m ə ğ l u b i y y ə t ə u ğ r a d ı l ı b g e r i ç ə k i l m ə y ə m ə c b u r e d i l d i v ə t ü r k l ə r N a x ç ı v a n a g i r d i l ə r. 1 T ü r k q ü w ə l ə r i n ə t a b g ə t i r m ə y ə n A n d r a n i k d ə s t ə s i ə v v ə l c ə G o r u s, s o n r a i s ə S i s i y a n a g e t d i l ə r. 2 B e l ə c ə, t ü r k h i s s ə l ə r i d ə m i r y o l u n d a n t a m a m i l ə i s t i f a d ə e t m ə v ə b ü t ü n q ü w ə l ə r i i l ə N a x ç ı v a n - T ə b r i z x ə t t i n ə q ü w ə g ö n d ə r m ə i m k a n ı q a z a n d ı l a r. N a x ç ı v a n a g e d ə n A n d r a n i k d ə n m i n l ə r c ə ö l ü, y a n d ı r ı l m ı ş k ə n d l ə r v ə d a ğ ı d ı l m ı ş e v l ə r q a l m ı ş d ı. C ə l l a d A n d r a n i k Ş ə r q i A n a d o l u d a t ö r ə t - d i k l ə r i n i b u d ə f ə d ə t ü r k d ü n y a s m m b i r b a ş q a k ü n c ü n d ə t ə k r a r l a m ı ş d ı. b e t ə r o l d u ğ u n u b i l i r d i l ə r v ə d i g ə r t ə r ə f d ə n, b u v a x t l a r d a i k i n c i Q a f q a z d ə n a r t ı q m ü s ə l m a n k ə n d i d a ğ ı d ı l m ı ş, m i n l ə r c ə i n s a n ö l d ü r ü l m ü ş - a r t i l l e r i y a s m ı n Ş a h t a x t ı, Q a r a ç u ğ v ə N a x ç ı v a n a ç o x y a x ı n l a ş d ı ğ m ı e ş i t - m i ş d i l ə r, e l ə c ə d ə N e h r ə m d ə A n d r a n i k i n m ü v ə f f ə q i y y ə t s i z l i k l ə r i n d ə n x ə - b ə r l ə r i v a r i d i. B ü t ü n b u n l a r o n l a r ı m ə n ə v i c ə h ə t d ə n g ü c l ə n d i r i r, h a z ı r l ı q l a r ı n ı d a v a m e t d i r m ə y ə r u h l a n d ı r ı r d ı. 4 N a x ç ı v a n ə t r a f m d a y e r l ə ş ə n e r m ə n i q ü v v ə l ə r i n i n g ö z l ə m ə y ə v a x t - l a r ı y o x i d i. T ü r k q ü w ə l ə r i N a x ç ı v a n ə t r a f ı n a g ə l m i ş, e r m ə n i l ə r ə h ü c u m e t m i ş d i. 5 O s m a n l ı l a r N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n ə ç a t m a d a n ş ə h ə r i n t a m a m i l ə n ə z a r ə t ə a l ı n m a s ı l a z ı m i d i. Ş ə h ə r m ü s ə l m a n l a r ı d a A n d r a n i k i n ü ç g ü n ə r z i n d ə s i l a h i a r ı t ə h v i l v e r m ə t ə k l i f i n i q ə b u l e t m ə m i ş d i l ə r. 6 B u n u n ü ç ü n d ə e r m ə n i h ü c u m u b a ş l a d ı. M ü s ə l m a n l a r ö z l ə r i n d ə n o n q a t a r t ı q o l a n d ü ş m ə n l ə v u r u ş d u l a r. 7 X ü s u s i l ə M u s t a f a Ç a v u ş u n b a ş ç ı l ı ğ ı n d a k ı d ü. 3 «A z ə r b a y c a n» q ə z e t i t ə r ə f i n d ə n A n d r a n i k i n z ü l m l ə r i y a z ı l m a ğ a b a ş l a y ı n c a, A n d r a n i k i n d ə s t ə s i n d ə o l a n i k i r u s ə s g ə r b u v ə z i y y ə t i 1 2 d e - k a b r c i i l t a r i x l i «K a v k a z s k o e s l o v o» q ə z e t i n d ə t ə k z i b e t m i ş d i r. O n l a r a g ö r ə A n d r a n i k N a x ç ı v a n d a h e ç b i r p i s l i k e t m ə m i ş d i r. H ə t t a A n d r a n i k i n ə m r i i l ə m ü s ə l m a n m a l m a t o x u n m a q q a d a ğ a n o l u n m u ş v ə ə m r ə t a b e o l m a y a n l a r g ü l l ə l ə n m i ş d i r. 4 B u n a i n a n m a q m ü m k ü n d e y i l d i r c i i l i n s e n t y a b r a y ı n ı n ə w ə l l ə r i n d ə N a x ç ı v a n v ə C u l f a e r m ə n i l ə r i - n i n t ə ş k i l a t m ı y a r a t m a q v ə z i f ə s i t a p ş ı r ı l a n E r o P a r a z y a n d a v ə z i y y ə t i e t i r a f e t m i ş d i r. E r o P a r a z y a n 7 s e n t y a b r c i i l t a r i x i n d ə h ö k u m ə t ə t ə q d i m e t d i y i b i r h e s a b a t d a y a z ı r d ı : D a ş n a k n ü m a y ə n d ə s i M ə l i k M u - s a y a n v ə t ü r k o r d u s u n ü m a y ə n d ə s i X a l i l b ə y a r a s ı n d a y a x ş ı m ü n a s i b ə t y a r a n m ı ş d ı. A n c a q A n d r a n i k i n q ü v v ə l ə r i n i n b u r a y a g ə l m ə s i i ş l ə r ə m a n e o l d u. 5 X ə l i l b ə y i n N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n ə g ə l m ə s i v ə t ü r k l ə r i n t ə ş k i l a t m ı 1Xəlil bəy Andranikin Yaycıda törətdiyi soyqınmdan sonra Müsəlman Milli Komitəsinə bir teleqraf göndərmiş və teleqrafda Nehrəm və Cəhri kəndlərinə məktub yazaraq erməni dəstələrinin qarşısınm almmasmı bildirmişdir (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 56). 2 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 67, 68; Fazil Rəhmanzadə. Əsrə bərabər gecə. B., 1991, s. 81. Əliyev. Qırmızı tabor. s.17; Əliyev. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qurulması. s. 10; Mədətov. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi. s.39. Nehrəmdəki müvəffəqiyyətdə payı olanlara daha sonralar XI Qafqaz diviziyasının komandiri Cavid bəy tərəfmdən nişan verilmişdi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 72,73). 3 ATASE A , kls.3188, d.46, f Əliyev. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qurulması. s Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 67, Yenə orada. 6 Xəlil bəyə görə Andranik yerli türk əhalinin möhlət istəyini qəbul etmiş və bu müddəti 48 saata çatdırmışdı. Möhlətin tam qurtardığı anda türk qüwələrinin topu Naxçıvanda partlamışdı. Xəlil bəyin Andranikin əmrləri ilə əlaqədar verdiyi tarix 17 iyuldur və buna görə də bir zaman müəyyənləşdirmişdi (ATASE A.l/2, kls.366, d , f Əmr tarixi 14 iyuldur. 7 Nağdəiizadə. Naxçıvan fəlakətinin tarixçəsi. (Əliyev, 18 iyulda ermənilərin Andranikin adından müsəlmanlara bir ultimatum verərək, silahları 24 saat ərzində təhvil 292 y a r a t m a s ı n ə t i c ə s i n d ə e r m ə n i l ə r o n u n l a s ü l h r a z ı l ı ğ ı n a g ə l m i ş d i l ə r. vermələrini təklif etmiş və aradan bir saat keçməmiş hücuma keçdiklərini bildirmişdir (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 68). 1ATASE A.l/2, kls.366, d , f Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Qafqaz cəbhəsi. II c., s Aysan. İran cəbhəsi. III c., s K ab K a3ckoe c jio b o, 12 dekabr Hovanisyan 2 dekabr 1918-ci ildə göndərdiyi bir məktubda Naxçıvanda türk qüwələri ilə olan vuruşmadan sonra dəstənin özünə gəlməsi üçün Qarabağa getdiyi yazılmışdır. 3 M.B. Naxçıvan-Şərur məsələsi, «Azərbaycan» qəzeti, 17 iyul 1919, M 227. Azərbaycan qəzetində bu məqaləni Məmmədzadə Mirzə Bala adını qısaca M.B. yazmışdı. O, Milli Azərbaycan hərəkatı adlı əsərində də bundan istifadə etmiş, izahlarda M.B. olaraq yazmışdır. (Məmmədzadə Mirzə Bala. Milli Azərbaycan hərəkatı. Milli Az. Müsavat fırqəsi tarixi. Berlin, 1938). Hacıyev. Qars və Araz-Türk Respublikalan. s KaBKa3CKoe c jio b o. 12 dekabr KHpaKacffl. ApMeHitx. s Kirakasyan əsərində Ero Harazyanın bu hesabatım yazdıqdan sonra ifadələrini yumşaltmış, Andraniki gördüyü işlərdə nisbətən haqlı saymışdır. 293

146 m ə h k ə m ə y ə Ş e y x - K ə r i m A x u n d z a d ə, C a b b a r K ə l ə n t ə r o v, V ə l i a ğ a Y E R L İ V Ə İ N Z İ B A T İ T Ə Ş K İ L A T L A R I N Y A R A D I L M A S I T ü r k o r d u l a r ı N a x ç ı v a n a g ə l m o m i ş d o n ə v v ə l b u ş ə h ə r d ə m ü s ə l - m a n v ə e r m ə n i m i l l i k o m i t ə l ə r i m ö v c u d i d i. 1 A n c a q b ö l g ə t ü r k ü s u l i - i d a - r ə s i n ə k e ç ə n d ə n s o n r a b u c ü r m ü ə s s i s ə l ə r a r a d a n q a l d ı r ı l ı r, y e r i n i O s - m a n l ı s i s t e m i t u t u r d u. T ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i v ə z i y y ə t i n ə z a r ə t i a l t m a a l - m ı ş, Ş ə r q O r d u l a r ı k o m a n d a n l ı ğ ı 2 0 i y u l 1 9 I 8 - c i i l t a r i x l i t e l e q r a f ı i l ə O s m a n l ı ü s u l i - i d a r ə s i n ə k e ç ə n b ö l g ə l ə r d ə i d a r ə e t m ə t ə ş k i l a t l a r ı n m y a r a - d ı l m a s ı v ə b u n u n l a ə l a q ə d a r g ə r ə k l i ş ə x s l ə r i n g ö n d ə r i l m ə s i n i t ə l ə b e d i r - d i. 2 T ə l ə b i n t ə c i l i y e r i n ə y e t i r i l m ə s i m ü m k ü n d e y i l d i. M ü h a r i b ə ş ə - r a i t i, İ s t a m b u l u n u z a q l ı ğ ı, n ə q l i y y a t ç ə t i n l i y i v ə s i s t e m d ə y i ş i k l i y i 3 k i m i s ə b ə b l ə r b u s a h ə d ə ə s a s f a k t o r l a r s a y ı l ı r d ı. D i g ə r t ə r ə f d ə n, o s m a n l ı ü s u l i - i d a r ə s i n ə k e ç ə n b ö l g ə l ə r d ə t e z b i r z a m a n d a t ə ş k i l a t i i ş l ə r ə b a x m a q l a z ı m i d i. B e l ə ç ə t i n l i k l ə r v ə s ı x ı n t ı l a r ü z ü n d o n b ö l g ə y ə i d a r ə e t m ə m ə - m u r l a r ı g ö n d ə r i l m ə d i, h ə r b i d a i r ə l ə r i ş ə q a r ı ş d ı. Y e n i ə l ə k e ç i r i l ə n b ö l g ə - l ə r i n ə h a l i s i n i n i ş t i r a k ı i l ə t ə ş k i l a t i i ş l ə r b a ş l a n ı l d ı. İ l k o l a r a q c i a l a y k o m a n d i r i S ü r ə y y a b ə y N a x ç ı v a n a H ö k u - m ə t - i m ə h ə l l ə y ə - r ə i s i ( q ə z a r ə i s i ) t ə y i n e d i l d i. 4 N a x ç ı v a n a g ə l ə n S ü r ə y y a b ə y ə h a l i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə b i r y ı ğ ı n c a q k e ç i r d i. Y ı ğ ı n c a q d a k ı ç ı x ı - ş m d a S ü r ə y y a b ə y m i l l i k o m i t ə n i n l ə ğ v e d i l d i y i n i, y e r i n d ə j a n d a r m a, ə d - l i y y ə v ə b ə l ə d i y y ə i d a r ə l ə r i n i n y a r a d ı l d ı ğ ı m d e d i. J a n d a r m a r ə i s l i y i n ə M ə m m ə d ə l i x a n, m ü a v i n i C a n i b ə y V ə z i r o v, b ə l ə d i y y ə r ə i s l i y i n ə 5 C ə f ə r - q u l u x a n, ü z v l ü y ə i s ə H a c ı A b d u l l a Ş e y x o v, T a ğ ı N a ğ d ə l i y e v, m ü l k i K ə n d l i n s k i t ə y i n o l u n d u l a r. 1 O n l a r d ə r h a l v ə z i f ə l ə r i n i n i c r a s m a b a ş l a - d ı l a r c i Q a f q a z d i v i z i y a s m m T ə b r i z ə h ə r ə k ə t i q ə r a r a a l ı n m c a, S ü r ə y - y a b ə y i n y e r i n ə N a x ç ı v a n Y e r l i h ö k u m ə t r ə i s l i y i n ə m a y o r Ə l i Ş ə f ə q b ə y t ə y i n o l u n d u. 2 Ə l i Ş ə f ə q b ə y N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə b i r s ı r a d ə y i ş i k l i k l ə r a p a r d ı v ə q a y d a l a r q o y d u. İ l k o l a r a q j a n d a r m a k o m a n d i r l i y i n ə C a v a d b ə y a d l ı b i r t ü r k z a b i t i t ə y i n e t d i. K e ç m i ş k o m a n d i r i v ə m ü a v i n i i s ə o n u n m ü a v i n l ə r i o l d u l a r. A n c a q b i r m ü d d ə t d ə n s o n r a j a n d a r m a k o m a n d i r l ə r i m ü a v i n l ə - r i n d ə n C a n i b ə y C u l f a A n b a r m ə m u r l u ğ u n a t ə y i n e d i l d i. H ə m i n g ü n l ə r - d ə ( a v q u s t ) C ə f ə r q u l u x a n N a x ç ı v a n b ə l ə d i y y ə r ə i s l i y i v ə z i f ə s i n d ə n ç ı x d ı. Y e r i n ə q a r d a ş ı R ə h i m x a n g ə l d i. N a x ç ı v a n q ə z a s ı n a h i y ə l ə r ə b ö - l ü n d ü, n a h i y ə l ə r ə m ü d i r l ə r m ü ə y y n l ə ş d i r i l d i. B u z a m a n İ b r a h i n ı b ə y Q ə - d i m o v Ş ə r u r n a h i y ə s i m ü d i r i v ə z i f ə s i n ə, N a x ç ı v a n m k e ç m i ş ş e f l ə r i n d ə n C a b b a r a ğ a V ə z i r o v i s ə ş ə h ə r p o l i s i d a r ə s i m ü d i r l i y i n ə t ə y i n e d i l d i. E l ə c ə d ə ş ə h ə r d ə m ə h ə l l ə m u x t a r l a r ı t ə y i n o l u n d u 3 v ə y e r l i i ş l ə r ç o x a s a n b i r ş ə k i l d ə g e t m ə y ə b a ş l a d ı. N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə t ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i i l ə y e r l i ə h a l i i m k a n l a r ı d a x i l i n d ə y e r l i v ə i n z i b a t i i d a r ə l ə r y a r a d ı l m a s ı s a h ə s i n d ə m ü ə y y ə n i ş l ə r g ö r ü r d ü l ə r. O s m a n l ı h ö k u m ə t i d ə b o ş d u r m u r d u c i i l d ə k i ş ə r q ə m ə l i y y a t l a r ı n ə t i c ə s i n d ə ə l d ə e d i l ə n E l v i y ə - i - S e l a s e v ə B a t u m i m ü q a v i l ə - s i n ə ə s a s ə n ə l ə k e ç i r i l ə n b ö l g ə l ə r d ə i n z i b a t i i d a r ə n i n q u r u l m a s ı ü ç ü n f ə a - l i y y ə t b a ş l a m ı ş d ı. B r e s t - L i t o v s k m ü q a v i l ə s i n ə g ö r ə T ü r k i y ə y ə v e r i l ə n «E l v i y ə - i - S e l a s e d ə» T ü r k i y ə i l ə b i r l ə ş m ə y i i s t ə m ə l ə r i ü ç ü n p l e b i s t ( r ə y s o r ğ u s u ) k e ç i r m ə k l a z ı m i d i. P l e b i s t k e ç i r i l d i v ə x a l q m x e y l i h i s s ə s i t ü r k ü s u l i - 1ATASE A 1/2. 366, kls. 366, d , f Əliyev. Qanh günlərimiz. s ATASE A , kls. 3188, d. 46, f Osmanlı dövbtinə yeni daxil olan bölgələr uzun müddət Rusiyaya bağlı qalmışdır. Rus sıstemi bu bölgələrdə möhkəmlənmişdir. Bir anda rus sistemindən Osmanlı sisteminə keçmək çox çətin idi. Osmanlı dövləti bunu bildiyindən Qafqazda ilhaq edilən bölgələrdə ruslarm vaxtmdakı vergilərin və keçmiş bələdiyyə sisteminin davam etdirilməsini məqsədəuyğun hesab etdi (BOA, MVM. 22 may , ; BOA, MVM 4 sentyabr , ). 4 Osmanlı hərbi yazılarmda Hökuməti-məhəlliyə-rəisliyi şəklindədir. Əliyev isə öz xatirələrində bu vəzifəni ümumiyyətlə mütəsarif (qəza rəisi) adlandırsa da, bəzən hökuməti-məhəlliyə adlandırmışdır. Xalis Turqut bəy özünün 1918-ci ilin oktyabrında Naxçıvan yerli hökuməti rəisi vəkili təyin edildiyini qeyd etmişdir (ATASE A , kls. 251, d. 1-4, f ), Naxçıvanda da yerli hökumət rəisi (Hökuməti-məhəlliyərəisliyi) mövcud olmuşdur (ATASE A , kls. 251, d. 1-4, f ). Xalis Turqut bəy də Naxçıvan hökumətinin mülki məmuru olduğunu söyləməsi bu səbəbdəndir(tbmm Arxivi). 5 Eyni dövrdə Şərur, Qəmərli və Culfada bələdiyyələr təyin edilmişdir (ATASE A , kls. 251, d. 1-4, f. 43-1). 294 i d a r ə s i n i ü s t ü n t u t d u. B u n a g ö r ə d ə 1 5 a v q u s t c i i l d ə p a d ş a h M ə - 1 Mədətov. Naxçıvan türk üsul-idarəsinə keçdikdən sonra Milli Komitə öz fəaliyyətini davam etdirdiyini və bu komitə ilə türk hərbi dairələri arasında Rəhim xan, Kamran xan və Cabbar ağa Vəzirovun əlaqə saxladıqlarmı yazırdı (Mədətov. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi. s. 41). Hacıyev də bu fıkirləri qeyd edir. (Hacıyev. Qars və Araz-Türk Respublikaları. s. 46). Buna görə də türklər Naxçıvanm Türkiyəyə verildiyini elan etdikdəıı sonra 17 iyulda Naxçıvan Milli Şurasım ləğv edib, əvəzində Türkiyə bələdiyyəsi yaratdılar. Naxçıvan vilayətinə Türkiyə kaymakamı, Naxçıvan, Şərur, Ordubad bölgələrinə isə türk komandirləri təyin edildi (İbrahimov. Azərbaycan zəhmətkeşlərinin mübarizəsi. s. 492). 2 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Bu dövrdən sonra idari dairələrdə bir sıra dəyişikliklər oldu. Məsələn Naxçıvan yerli hökumətinə bağlı olan Qəmərli nahiyyə müdirliyinə Mirzə Tağı Nağdəliyev təyin olundu, o, bunu qəbul etmədi. Bu vəzifə Cəmil bəyə verildi (11 sentyabr 1918). Buııdan iki gün əw əl Əli Şəfıq bəy Rəhim xanı bələdiyyə rəisliyindən azad edib yerinə Mirzə Bağır Əliyevi təyin etmişdi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s.75-79). 295

147 h ə m m ə d V ə h i d ə d d i n t ə r ə f ı n d ə n E l v i y e - i - S e l a s e ə h a l i s i n ə b i r b ə y a n n a m ə v e r i l d i v ə r ə s m ə n b u t o r p a q l a r T ü r k i y ə y ə i l h a q e d i l d i. 1 B u i l h a q q ə - r a r ı n d a n s o n r a b ö l g ə d ə B a t u m i m ü q a v i b s i ə s a s m d a a l ı n a n y e r l ə r d ə d a - x i l o l m a q l a i d a r ə e t m ə, h ə r b i v ə m a l i y y ə i ş l ə r i n i n q a y d a y a s a l m m a s ı s a h ə s i n d ə f ə a l i y y ə t b a ş l a n d ı. D a x i l i i ş l ə r n a z i r l i y i n i n s ə l a h i y y ə t l i ş a x s l ə r i n d ə n t o p l a n a n b i r h e - m ı ş, X o r a s a n, K a ğ ı z m a n, N a x ç ı v a n, O l t u, T a v u ş k e r d v ə P a n o f q ə z a l a r ı i l ə 6 5 n a h i y ə d ə n i b a r ə t d i r. İ k i n c i m a d d ə - Q e y d e d i l ə n v i l a y ə t l ə r i n ö z ə l v ə z i y y ə t l ə r i n ə g ö r ə v ə ü m u m i i d a r ə o l u n m a q a n u n l a r m a ə s a s ə n i l h a q o l u n m a m ı ş b u y e r l ə r v i l a y ə t ə b a ğ l a n a c a q d ı r. Ü ç ü n c ü m a d d ə - V i l a y ə t, q ə s ə b ə, q ə z a v ə n a h i y ə l ə r v i l a y ə t ə a i d - y ə t i E l v i y ə - i - S e l a s e, G ü m r ü, A x ı s k a, A x ı l k ə l ə k v ə S ü r m ə l i b ö l g ə l ə r i n i n ı n z i b a t i, h ə r b i v ə m a l i y y ə i ş l ə r i i l ə ə l a q ə d a r b i r s ı r a q ə r a r l a r q ə b u l e t d i. Q ə r a r l a r d a E l v i y ə - i - S e l a s e d ə b i r s ı r a q a y d a l a r ı n q o y u l m a s ı ö n p l a n a ç ə k i l i r d i s ə, G ü m r ü, A x ı s k a, A x ı l k ə l ə k v ə S ü r m ə l i ü ç ü n f ə r q l i ş ə r t l ə r - m ə s ə l ə l ə r m e y d a n a ç ı x m ı ş d ı. B u n a g ö r ə d ə b u b ö l g ə l ə r «E l v i y e - i - S e l a s e» k i m i h ə l ə O s m a n l ı d ö v l ə t i n ə i l h a q e d i l m ə d i y i n d ə n k a d r l a r ı n t ə n z i m l ə n - d i r. l ı d ı r. D ö r d ü n c ü m a d d ə - B u q ə r a r n a m ə n ə ş r o l u n d u ğ u g ü n d ə n e t i b a r - B e ş i n c i m a d d ə - B u q ə r a r m i c r a s m a v ə k i l l ə r h e y ə t i m ə s u l d u r. 1 4 s e n t y a b r c ü i l. 1 G ö r ü n d ü y ü k i m i t ü r k i n z i b a t i s i s t e m i n ə u y ğ u n t ə ş k i l e d i l ə n B a - m ə s i ü ç ü n m ə m u r g ö n d ə r i l m ə s i n ə i m k a n y o x i d i. D a x i l i i ş l ə r n a z i r l i y i n i n m ə s l ə h ə t ç i s i t ə r ə f ı n d ə n g ö n d ə r i l ə n m ə l u m a t a g ö r ə, a d ı g ö s t ə r i l ə n r a y o n - l a r i k i q ə s ə b ə y ə a y r ı l a r a q x ü s u s i ş ə k i l d ə i d a r ə o l u n a c a q d ı. A n c a q q a r ı - ş ı q l ı ğ a y o l v e r i l m ə m ə s i ü ç ü n E l v i y e - i - S e l a s e d ə q a n u n l a r v ə v e r g i l ə r n e c ə t ə t b i q o l u n u r d u s a, A x ı l k ə l ə k, G ü m r ü v ə S ü r m ə l i 2 d ə e y n i c ü r o l m a s ı m ə q s ə d ə u y ğ u n s a y ı l m ı ş d ı. H a z ı r l a n a n b u l a y i h ə l ə r v ə k i l l ə r m ə c l i s i n ə t ə q d i m o l u n m u ş v ə b u m ə c l i s i n 4 s e n t y a b r c i i l d ə k e ç i r i l ə n y ı ğ ı n c a ğ ı n d a q e y d o l u n a n b ö l - g ə l ə r i n i d a r ə e d i l m ə s i v ə ə l a q ə d a r t ə ş k i l a t m, ü m u m i i d a r ə e d i l m ə s i n i n q a n u n i l a y i h ə l ə r i n i n h a z ı r l a n m a s ı y u x a r ı d a a d ı ç ə k i l ə n h e y ə t ə t a p ş ı r ı l - m ı ş d ı. İ ş l ə r s ü r ə t l ə d a v a m e t d i r i l i r d i. 7 s e n t y a b r c i i l t a r i x d ə D a x i l i İ ş l ə r N a z i r l i y i B a t u m i v ə Q a r s q ə s ə b ə l ə r i n d ə n i b a r ə t 1 v i l a y ə t, i n z i b a t i c ə h ə t d ə n b u v i l a y ə t ə b a ğ l ı 2 3 q ə z a v ə n a h i y ə n i n t ə ş k i l i n i n v a c i b o l m a s ı h ə q q m d a Ə s b a b i - M u c i b ə l a y i h ə s i ( L a z ı m i s ə b ə b l ə r l a y i h ə s i ) n ə ş r e t d i r d i s e n t y a b r d a q ə r a r n a m ə h a z ı r l a n m a s ı ü ç ü n l a y i h ə m ə c l i s i - ü m u m i y y ə y ə g ö n d ə r i l d i. 4 B a t u m i v i l a y ə t i n i n t ə ş k i l i h a q q m d a h a z ı r l a n a n q ə r a r n a m ə 1 4 s e n t y a b r d a q ə b u l e d i l d i v ə q ü v v ə y ə m i n d i. Q ə r a r n a m ə n i n t u m i v i l a y ə t i n ə N a x ç ı v a n b i r q ə z a o l a r a q d a x i l e d i l m i ş d i r. B e l ə c ə, Ş ə r q O r d u l a r ı q r u p k o m a n d a n l ı ğ ı n m b a ş k o m a n d a n l ı ğ a v e r d i y i B a t u m i m ü - q a v i l ə s i n ə ə s a s ə n T ü r k i y ə n i n ə l i n ə k e ç ə n b ö l g ə d ə i n z i b a t i t ə ş k i l a t m y a r a - d ı l m a s ı h a q q m d a k ı t ə k l i f ı 2 b i r a y s o n r a a n c a q h ə y a t a k e ç i r i l ə b i l m i ş d i r. X a l i s T u r q u t b ə y c i i h n o k t y a b r a y ı n d a N a x ç ı v a n v i l a y ə t i n ə q ə z a r ə i s i 3 t ə y i n o l u n m u ş d u r. 4 X a l i s T u r q u t b ə y N a x ç ı v a n a t ə y i n o l u n m a s ı i l ə ə l a q ə d a r b u m ə l u m a t ı v e r m i ş d i r : v ə c ü i l l ə r d ə b a t a l y o n y a v ə r i i d i m. H ə m i n i l d ə N a x ç ı v a n i n z i b a t i h ö k u m ə t i n i n t ə ş k i l i n ə q a t ı l d ı m v ə r ə i s v ə k i l i ( m ü t ə ş ə r r i f v ə k i l i ) o l d u m. B u v ə z i f ə n i i c r a e d ə r k ə n e h t i y a t d a o l a n z a b i t d e y i l d i m, ə s g ə r i d i m. 5 X a l i s T ü r q u t b ə y b u v ə z i f ə d ə q ı s a m ü d d ə t ç a l ı ş d ı. B ö l g ə n i n b o ş a l d ı l m a s ı h a q q ı n d a q ə r a r v e r i l d i c i i l i n n o y a b r a y ı n d a b ö l g ə d ə n g e t m ə k m ə c b u r i y y ə t i n d ə q a l d ı. T ə r x i s e d i l d i v ə S i v a s a q a y ı t d ı. 6 X a l i s T u r q u t b ə y i n b ö l g ə d ə n n ə v a x t a y r ı l d ı ğ m ı b i l m i r i k. A n c a q b i l d i y i m i z b u d u r k i, t ü r k o r d u s u b ö l g ə d ə n ç ı x a n a q ə d ə r N a x ç ı v a n Y e r l i h ö k ü m ə t r ə i s i Ə l i Ş ə f ı q b ə y b u r a d a q a l m ı ş, y e r l i ə h a l i n i ö z i d a r ə e t m ə v ə h ə r b i t ə ş k i l a t l a r ı n ı y a r a t m a s ı n d a b ö y ü k r o l o y n a - m ı ş d ı r. 7 s u r ə t i b e l ə i d i. B i r i n c i m a d d ə - Q a r s, Ə r d a h a n v ə M ə r k ə z ə b a ğ l ı B a t u m i v ə Q a r s q ə s ə b ə l ə r i n d ə n i b a r ə t B a t u m i v i l a y ə t i t ə ş k i l o l u n m u ş d u r. B a t u m i q ə s ə b ə - s i - O r t a B a t u m i, Ç ü r ü k s u, B o r s k a, M a r a d i t, A ş a ğ ı A c a r a, Y u x a r ı A c a r a, A r t v i n, A r d a n u ç, Ş a v ş a t q ə z a l a r ı i l ə 3 5 n a h i y ə d ə n, Q a r s q ə s ə b ə s i - Ə r d a h a n, G ö l ə, Ç m d ı r, N ə f s i Q a r s, Ş ü r ə k ə l, A ğ b a b a, Z a r a ş a d, S a r ı q a - BOA. DUİT, Burada Naxçıvamn adınm çəkilməsi anlaşılmazdı. Bu bölgalərla birlikdə Naxçıvan da Türkiyənin bir hissəsi olmuşdur. Ola bilsin ki, adı unudulmuş və ya Sürməli bölgəsi nəzərdə tutulmuşdur. 3 ATASE A , kls. 3188, d. 46, f BOA. DUİT, BOA. DN-İVM, E/40-30; D U İT 1-1. Ankara, 1956, s ATASE A , kls. 3188, d. 46, f O dövrdə əsgərlikdə olan Xalis Turqut bəy Naxçıvan inzibati hökumətmm yaradılmasına təyin edilmişdir. belə başa düşmək olar ki, Xalis Turqut bəy Yerli hökumət rəisi Əli Şəfıq bəyə idarəetmə işlərində köməkçi olaraq təyin edilmişdir. Bəlkə də mütəsərriflik-yerli Hökumət mənasmdadır. Əslində Naxçıvanda mütəsərriflikdən söz açmaq mümkün deyildi. 14 sentyabr tarixli qərarnaməyə əsasən Naxçıvan sancaqdır, qəza deyildir. 4 Çankaya. Mülkiyyətlər. IV c., s QBM M Arxivi. QBMM üzvünün tərcümeyi-hal sənədi nümunəsi. JVe Evliqaya. Mülkiyyətlər. IV c., s ATASE A , kls. 251,d. 1-4, f. 17, 35-3,

148 ARAZ-TÜRK HÖKUMƏTİNİN QURULMASINA GEDƏN YOL ə m r v ə d ə s t ə k v e r i r, h ə m d ə o n l a r ı s a k i t l ə ş d i r m ə k ü ç ü n d a i r ə l ə r i n i n o n - l a r m c a n, m a l v ə n a m u s l a r ı n ı q o r u m a q ü ç ü n h ə r c ü r t ə d b i r g ö r ə c ə y i n i b i l d i r i r. 1 T ü r k o r d u s u n u n i m k a n d a x i l i n d ə ə h a l i n i m ü h a f ı z ə e t m ə k ü ç ü n B a t u m i m ü q a v i l ə s i n o ə s a s ə n h ü q u q i c ə h ə t d ə n T ü r k i y ə t o r p a q l a r ı - n a b i r l ə ş m i ş N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, Q ə m ə r l i, U l u x a n l ı, S ə r d a r a b a d v ə V e d i n i n t ü r k - m ü s ə l m a n ə h a l i s i o r d u n u n ç ı x a r ı l m a s ı n ı e ş i d ə n k i m i b ö y ü k b i r q o r - x u y a, h ə y ə c a n a d ü ş d ü. Ç ü n k i o n l a r ı q a r a g ü n l ə r g ö z l ə y i r d i c i i l i n y a z v ə y a y a y l a r m d a o n l a r ı e r m ə n i z ü l m ü n d ə n q u r t a r a n t ü r k o r d u s u r e - g i o n d a n ç ı x m a ğ a h a z ı r l a ş ı r d ı. D e m ə l i, y e n i d ə n t a r i x ə n d ü ş m ə n l ə r i o l a n e r m ə n i l ə r l ə ü z - ü z ə g ə l ə c ə k d i l ə r. S o n i l l ə r d ə m ü k ə m m ə l ş ə k i l d ə s i l a h l a - n a n, n i z a m l ı h i s s ə l ə r y a r a d a n v ə ə n m ü h ü m ü b i r d ö v l ə t ə s a h i b o l a n, R u - s i y a v ə A n t a n t a d ö v l ə t l ə r i n d ə n d ə s t ə k a l a n e r m ə n i l ə r i n h ü c u m l a r ı n d a n m ü s ə l m a n l a r ı m ü d a f ı ə e d ə n y e g a n ə b i r q ü w ə t ü r k o r d u s u i d i. T ü r k l ə r g e t d i y i n ə g ö r ə m ü s ə l m a n l a r s a h i b s i z q a l a c a q d ı l a r. B u n a g ö r ə ç o x n a - r a h a t i d i l ə r. T e z - t e z t ü r k s ə l a h i y y ə t l i ş a x s l ə r i n d ə n n ə e d ə c ə k l ə r i n i s o r u - ş u r, x a h i ş l ə r e d i r d i l ə r. Ə n m ü h ü m r i c a l a r ı i s ə ə g ə r t ü r k o r d u s u o n l a r ı q o r u m a y a c a q s a, o n d a o n l a r m m ü r a c i ə t e t m ə l ə r i n ə k ö m ə k e t m ə l ə r i i d i. A n c a q t ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i ə h a l i n i k ö ç m ə k f ı k r i n d ə n u z a q l a ş d ı r ı r, o n l a r ı M i l l i M ü d a f ı ə v ə d a h a m ü h ü m ü M i l l i t ə ş k i l a t y a r a t m a ğ a s ö v q e d i r d i l ə r. I X O r d u k o m a n d i r i Y a q u b Ş ö v q ü p a ş a n ı n s ə l a h i y y ə t l i d a i r ə l ə - r ə, x a l q ı n n ü f u z l u ş ə x s l ə r i n ə ç a t d ı r m a q ü ç ü n g ö n d ə r d i y i 2 n o y a b r c i i l t a r i x l i t e l e q r a m A r a z v a d i s i t a r i x i n i n d ö n ü ş n ö q t ə s i n i t ə ş k i l e t d i. 1 B u t e l e q r a m d a g ə l ə c ə k d ə e r m ə n i h ü c u m u n d a n q o r u n m a q ü ç ü n ə h a l i y ə s i l a h p a y l a n a c a ğ ı v ə s. b i l d i r i l d i, ə n m ü h ü m o i d i k i, q ə z a n ı n ə h a l i s i ö z b ö l g ə - l ə r i n d ə b i r y e r l i h ö k u m ə t q u r u b, 2 b ü t ü n i ş l ə r i ö z ə l l ə r i n ə a l m a l ı 3 v ə b e l ə - c ə i d a r ə e t m ə l i d i r l ə r. 4 Y. Ş ö v q ü p a ş a m i l l i t ə ş k i l a t y a r a t m a q ü ç ü n x a l q a 1 Brest-Litovsk müqaviləsinə daxil olmayan regionları boşaltma əmrini alan kimi türk ordusunun səlahiyyətli dairələri xalqm gələcəyi üçün narahat olurdular. Bununla əlaqədar hökumət orqanları arasında müəyyən fıkirlər gəzdi. Bunlardan biri, şübhəsiz ən əhəmiyyətlisi, erməni təhlükəsinə qarşı sərhədboyu və o tərəfdəki xalqın təşkilatmı yaratmaq, xalqa silah paylamaq və bölgədə zabit saxlamaqdır (BOA, BEO, Daxili İşlər Nazirliyi dəftəri, JVq475, 173/5/2). 2 Əvvəlcə qeyd etdiymiz kimi Yerli (məhəlli) hökumətlər türk hərbi dairələrinin əlində idi. Bu səbəbdən xalqdan özlərinə yeni hökumət qurmaları tələb olunurdu. Y.Şövqü paşa bölgənin sahibsizliyini nəzərə alaraq belə bir hökumət qurmağa çalışırdı. 3 Əslində bu bölgə hüquqi cəhətdən heç bir dövlətin torpağı deyildir. Vilsonun fıkrinə görə bölgədə əksəriyyəti təşkil edən türklər hakimiyyətdə olmalı idilər. 4 ATASE A 4/8314, kls. 251, d. 1-4, f. 2. Y.Şövqü paşa milli təşkilatlarla əlaqədar əhaliyə məsləhətlər verirdi. Bəzi komandirlər də öz fıkirlərini bildirirdilər. Şərq orduları qrupunun Təbriz nümayəndəsinin IX ordu komandanlığına göndərdiyi 2 noyabr ci il tarixli teleqrafda yazılmışdır: 1) İrandan çıxdıqdan sonra Təbriz və ətrafım erməni quldurlarınm hücumundan qorumaq üçün təşkilata ehtiyac vardır. 2) Culfadan baş- 298 f ı k i r l ə ş d i y i ə n b ö y ü k i ş o n l a r ı n t ə ş k i l a t m ı y a r a t m a q, o n l a r ı n i d a r ə e t m ə - l ə r i n i ö z i x t i y a r l a r ı n a v e r m ə k i d i. B u m ə q s ə d l ə Y. Ş ö v q ü p a ş a n m 2 n o - y a b r t a r i x l i ə m r i n ə o x ş a r 3 n o y a b r c i i l d ə I X O r d u k o m a n d a n l ı ğ m a b u m ə l u m a t ı v e r m i ş d i r : c i i l ə t a r i x l i ə m r i n ə ə s a s ə n N a x ç ı v a n, Ş a h t a x t ı, Y e n g i c ə, N o r a ş e n, Q ə m ə r l i v ə S ə r d a r a b a d b ö l g ə l ə r i n d ə b i r b a ş m ü d i r l i k, b u b ö l g ə l ə r a r a s ı n d a t ə ş k i l e d i l m i ş b a ş m ü v ə k k i l l i k l ə r t ə ş k i l e d i l m ə s i q ə r a r a a l ı n d ı. O n l a r m h a m ı s ı n m İ q d ı r d a y e r l ə ş ə n y e r l i h ö k u - m ə t l ə ə l a q ə s a x l a m a q l a f ə a l i y y ə t ə b a ş l a m a l a r ı m ü n a s i b ş ə x s l ə r ə b i l d i r i l - d i. B a ş m ü d i r l i k l ə r ə h a l i n i n t ə h l ü k ə s i z l i y i n i t ə m i n e t m ə l i, h ö r m ə t v ə e h - t i r a m ı n ı q a z a n m a l ı, y e r l i h ö k ü m ə t - i d a r ə e t m ə i ş l ə r i n ə a l ı ş m a l ı d ı r. A n c a q b u b ö l g ə n i n ə h a l i s i n i n h ə r b a c a r ı q l ı, n ü f u z l u r ə h b ə r ə e h - t i y a c l a r ı o l m u ş d u r. B u q ə n a ə t d ə y i k k i, İ q d ı r d a o l a n y e r l i h ö k u m ə t r ə i s i v ə m i l i s t ə ş k i l a t m ə r k ə z l ə r i z a m a n ı v ə ş ə r a i t i m ü v a f ı q b ö l g ə ə h a l i s i t ə r ə - f m d ə n h ə r c ü r q e y d i y y a t v ə s i r r l ə r m ü h a f ı z ə e d i l m ə k l ə t ə r x i s e d i l ə n v ə e h t i y a t z a b i t l ə r d ə n m ü n a s i b m i q d a r d a s a x l a y a r l a r s a ç o x ə h ə m i y y ə t l i o l a r. Q a l m a q i s t ə y ə n l ə r d ə v a r. 2 M ü v a f ı q h ə r ə k ə t h a q q ı n d a ə m r v ə m ə - l u m a t v e r i l m ə l i d i r. 3 G ö r ü n d ü y ü k i m i A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n t ə m ə l i q o y u l m u ş v ə o r d u k o m a n d i r i n d ə n b i r s ı r a m ə s l ə h ə t l ə r a l ı n m ı ş d ı r. M ü h ü m ü o i d i k i, y a r a n a c a q t ə ş k i l a t l a r d a t ə c r ü b ə l i ş ə x s l ə r ə e h t i y a c o l d u ğ u n d a n t ə r x i s o l u - n a n e h t i y a t z a b i t l ə r i n d ə n m ü ə y y ə n m i q d a r d a h ö k u m ə t i n t ə r k i b i n ə d a x i l e d i l m ə s i m ə q s ə d ə u y ğ u n h e s a b e d i l i r d i. R e g i o n d a t ə ş k i l a t y a r a t m a q l a b ö y ü k ə m ə y i o l a n I X O r d u k o m a n d i r i Y. Ş ö v q ü p a ş a R ü ş d ü b ə y i n t ə k l i - f ı n ə s ə h ə r i s i g ü n d ə r h a l c a v a b v e r d i. C a v a b a g ö r ə : T ə r x i s o l u n a n e h t i y a t z a b i t l ə r i n d ə n İ q d ı r, N a x ç ı v a n v ə ə t r a f ı n d a n t ə ş k i l a t a d a x i l o l m a q i s t ə - y ə n l ə r d ə n i s t i f a d ə e t m ə k m ü v a f ı q d i r. 4 A n c a q o n l a r ı n O s m a n l ı i n f o r m a - s i y a o l m a m a s ı v ə o n l a r ı n o r d u v ə y a h ö k u m ə t t ə r ə f ı n d ə n g ö n d ə r i l d i y i layaraq Qafqazdan çıxdığımız yerlərdə əhalini qorumaq və müdafıə etmək üçün təşkilat yaradılmalıdır. 3) Buralardan çıxdıqdan sonra bacarıqlı və etibarlı siyasi məmurlar təyin edilərək, Təbriz ilə əlaqənin saxlanılması lazımdır (ATASE A 4, kls. 251, d. 1-4, f. 6). ' ATASE A 4/8314, kls. 251, d. 1-4, f.5. 2 İbrahim bəy xatirələrində göstərirdi ki, türk zabitləri bölgəni tərk etdikləri zaman çox məyus idilər. (Cahangiroğlu. İ. Xatirələr. s. 5). 3 ATASE A 4/8314, kls. 251, d. 1-4, f Bölgədə təşkil edilən Araz-Türk hökumətinin tərkibində işləyənlərdən biri TBMM 2-ci dövr Ərzurum deputatı Hüseyn Avni (İlaqi) bəydir. Fəxrəddin Kırzıoğlu. Ədəbiyyatımızda Qars. II. İst., 1958, s

149 d e y i l m ə m ə l i d i r. 1 A r t ı q b ö l g ə d ə m i l l i t ə ş k i l a t m y a r a d ı l m a s ı ü ç ü n b ö y ü k b i r f ə a l i y y ə t b a ş l a m ı ş d ı. F ə a l i y y ə t i n 2 ə s a s n ö q t ə s i v a r i d i : N a x ç ı v a n, İ q - d ı r. B u r a d a i ş i i c r a e d ə n l ə r t ü r k o r d u s u n a m ə n s u b, y e r l i h ö k u m ə t ə r ə h b ə r l i k e d ə n Ə l i Ş ə f ı q v ə M ə h ə m m ə d M ü h i d d i n b ə y l ə r i d i. N a x ç ı v a n y e r l i h ö k u m ə t i r ə i s i m a y o r Ə l i Ş ə f ı q b ə y, Y. Ş ö v q ü p a ş a n m 2 n o y a b r t a r i x l i ə m r i n ə ə s a s ə n f ə a l i y y ə t i n i d a v a m e t d i r i r d i. 2 İ l k ə w ə l k e ç m i ş Q ə m ə r l i, Ş ə r u r, N a x ç ı v a n, Y e n g i c ə v ə O r d u b a d n a h i y ə l ə r i y e n i d ə n t ə ş k i l e d i l m i ş v ə d a h a ə v v ə l l ə r Ə l i Ş ə f ı q b ə y i n m ü a v i n l ə r i o l a n M ə ş ə d i Ə l i Ə s g ə r a ğ a 3 m ə m l ə k ə t i o l a n Y e n g i c ə n a h i y ə s i n ə m ü d i r t ə y i n o l u n m u ş d u. 4 I X Q a f q a z d i v i z i y a s ı k o m a n d a n l ı ğ ı N a x ç ı v a n d a k ı t ə ş k i l a t y a r a t m a q c ə h d l ə r i n i y a x ı n d a n i z l ə y i r d i. B u m ə q s ə d l ə N a x ç ı v a n y e r l i h ö k u m ə t r ə i s l i y i n ə g ö r ü l ə c ə k i ş l ə r l ə ə l a q ə d a r t ə k l i f l ə r i n i i r ə l i s ü r d ü. R ü ş d ü b ə y i n t ə k l i f l ə r i b u n l a r d ı : 1 ) N a x ç ı v a n t a c i r l ə r i n d ə n M i r z ə N ə s r u l l a h b ə y i n 5 y e r l i h ö k u m ə t r ə i s i m ü a v i n l i y i n ə t ə y i n i. 2 ) N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə k i f ə a l i y - y ə t l ə r i n i n s ü r ə t l ə d a v a m e t d i r i l m ə s i v ə l a z ı m o l a n m ə h ə l l ə l ə r i n b a ş m ü - v ə k k i l l i k v ə m ü v ə k k i l l i k l ə r ə a y r ı l m a s ı. 3 ) B a ş m ü v ə k k i l l i k d ə n b i r ş ə x s k i m i ü z v i d a r ə i ş l ə r i n ə d a x i l e d i l m ə s i ü ç ü n l a z ı m i t ə d b i r l ə r i n g ö r ü l m ə s i. 4 ) P o l i s m ü d i r i A b b a s q u l u b ə y l ə, n a h i y ə m ü d i r i M i r z ə M ə m m ə d x a n m ü z v l ə r s ü r a s ı n a d a x i l e d i l m ə s i v ə b u h e y ə t i n h ö k u m ə t i ş l ə r i n ə a l ı ş d ı r ı l - m a s ı, h ö k u m ə t i ş l ə r i n ə b a ş l a m a s ı. 5 ) E y n i v a x t d a m i l i s v ə j a n d a r m a t ə ş k i l a t ı n m g e n i ş l ə n d i r i l m ə s i. Ə l i Ş ə f ı q b ə y 9 - c u d i v i z i y a s m d a n a l d ı ğ ı ş i f r ə l i t e l e q r a m m s u r ə t i n i n o y a b r c i i l t a r i x d ə Y. Ş ö v q ü p a ş a y a g ö n d ə r i r v ə b u n a g ö - r ü l ə n i ş l ə r h a q q m d a m ə l u m a t ı v ə t ə k l i f l ə r i ə l a v ə e d i r. L a z ı m i g ö s t ə r i ş v e r i l m ə s i n i x a h i ş e d i r d i. 6 1 ) N a x ç ı v a n q ə z a s ı n m i d a r ə e t m ə t ə ş k i l a t ı y e r l i ə h a l i d ə n t ə ş k i l o l u n m a l ı, i ş l ə r o n l a r v a s i t ə s i l ə h ə y a t a k e ç i r i l m ə l i d i r. 2 ) H ə r b i r n a h i y ə d ə k i k ə n d l ə r d ə b i r b a ş m ü v ə k k i l l i k i d a r ə s i o l m a s ı v ə o n l a r m n a h i y ə m ü d i r l i y i n ə t a b e o l m a s ı v a c i b d i r. B u n a g ö r ə d ə b a ş m ü v ə k k i l l i k d ə n ü z v l a z ı m d e y i l. 3 ) J a n d a r m a t ə ş k i l a t ı n m g e n i ş l ə n d i r i l m ə s i t a p ş ı r ı l d ı ğ ı n d a n j a n d a r - m a l a r ı n s a y ı m ü ə y y ə n m i q d a r d a a r t ı r ı l m a l ı d ı r. 4 ) 2 n o y a b r t a r i x l i ə m r i n i z ə u y ğ u n o l a r a q S ə r d a r a b a d d a n O r d u - b a d a q ə d ə r A r a z v a d i s i n d ə n b ö l g ə d ə n t ə ş k i l a t y a r a d ı l m a s ı n a ç a l ı ş d ı ğ ı n - d a n s i z i n l ə g ö r ü ş m ə k ü ç ü n Q a r s d a n ü m a y ə n d ə o l a n, i d a r ə e t m ə m ə c l i s i ü z v l ə r i n d ə n M i r z ə N ə s r u l l a h ə m i r b ə y i n b a ş m ü d i r k i m i t ə ş k i l a t a d a x i l e d i l i b - e d i l m ə m ə s i v ə O r d u b a d a q ə d ə r y a r a d ı l a n t ə ş k i l a t ı n ə s a s k i m i q ə - b u l e d i l m ə s i h a q q ı n d a m ə l u m a t v e r i l m ə s i. Ə l i Ş ə f ı q b ə y i n v e r d i y i m ə l u m a t l a r d a n a y d ı n o l u r k i, r e g i o n d a t ə ş k i l a t y a r a t m a q i ş i s ü r ə t l ə g e d i r v ə i d a r ə e t m ə t ə ş k i l a t l a r m ı n y a r a d ı l m a - s m a ç a l ı ş ı r l a r. İ q d ı r d a b u f ə a l i y y ə t d a v a m e d i r. İ q d ı r y e r l i h ö k u m ə t r ə i s i M ə - h ə m m ə d M ü h i d d i n b ə y i n b i l d i r d i y i n ə g ö r ə b u r a d a m ü s ə l m a n ə h a l i İ d t i - h a d i m i l l ə t f ı r q ə s i a d l ı h ə r b i t ə ş k i l a t y a r a t m ı ş d ı. 1 1 n o y a b r d a t ə ş k i l a t ı n y ı ğ ı n c a ğ ı k e ç i r i l m i ş, o r d u d a n s i l a h v ə d ö y ü ş s u r s a t ı i s t ə m i ş d i l ə r. 1 B e l ə - l i k l ə, q u r u l a c a q h ö k u m ə t ü ç ü n b ü t ü n l a z ı m i i ş l ə r y e r i n ə y e t i r i l i r d i. D a h a ə v v ə l q e y d e t d i y i m i z k i m i, t ü r k o r d u s u n u n q a b a q c ı l n ü m a - y ə n d ə s i k i m i N a x ç ı v a n a g ə l ə n X ə l i l b ə y r e g i o n d a k i ç i k b i r m ü s ə l m a n o r - d u s u y a r a t m a q f ı k r i n d ə i d i. Ş a h t a x t ı, Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n d a t ə ş k i l e d i l ə n h i s s ə l ə r ə p i y a d a v ə t o p ç u t ə l i m i k e ç i r i l m i ş, O r d u b a d d a y e r l i a d a m l a r d a n i b a r ə t n i z a m l ı b i r h i s s ə y a r a d ı l m ı ş d ı. B ö l g ə d ə ə w ə l y a r a d ı l m ı ş k ö n ü l - l ü l ə r d ə s t ə s i t ü r k o r d u s u g ə l d i k d ə n s o n r a d a f ə a l i y y ə t i n i d a v a m e t d i r i r d i. S ə r h ə d l ə r d ə e r m ə n i t ə h l ü k ə s i n ə q a r ş ı k ö n ü l l ü s ü v a r i l ə r k ə ş v i y y a t l a r a p a r ı r d ı l a r c u Q a f q a z d i v i z i y a s ı k o m a n d i r i R ü ş d ü b ə y i n f ə a l i y y ə t i i l ə ə l a q ə d a r k ö n ü l l ü t ə ş k i l a t l a r g e n i ş l ə n d i. 3 C a h a n g i r o ğ l u İ b r a h i m b ə y i n 1 Bölgədə qalmaq istəyənlərin adları, rütbələri orduya bildirilməli idi (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f.22). 2 Əli Şəfıq bəy və Naxçıvandakı digər nüfuzlu şəxslər Naxçıvanda təşkilat yaratmaq fəaliyyətlərini xoş bir niyyətlə davam etdirdiyi halda, bəzi adamla xalq arasmda narazıçılıq yaradır, işləri pozmağa çalışırdılar. Tiflisdə erməni və gürcü pulu ilə yaradılan Hümmət cəmiyyətinin nümayəndələiri Əli Şəfıq tərəfındən təyin edildi. Vəziyyət 4 noyabrda Y.Şövqü paşaya bildirildi. Paşa bu cəmiyyəti idarə edənlərin həbs olunmasmı tələb etdi (Gökdəmir. Qafqaz hökuməti. s. 55). 3 Cahangiroğlu İbrahim bəy Məşədi Əli Əsgər ağa deyə bəhs edərkən (Cahangiroğlu. Xatirələr. s ) Əliyev Məşədi Əsgər ağa Həmzəyev olaraq ifadə edir (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 94). 4 Əli Şəfıq bəy görülən işlər haqqında 9 noyabr 1918-ci ildə Ordu komandanlığına məlumat verdi (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 17). 5 Adı çəkilən Naxçıvan Müsəlman Milli Komitəsi sədri Mirzə Nəsrullah Əmirovdur. Ancaq türk hərbi yazışmalarmda Əmirov yerinə Əmir kimi qeyd olunmuşdur. 6 ATASE A , kls. 251, d.1-4, f.35-3, q e y d e t d i y i n ə g ö r ə, ə q ə d ə r k ö n ü l l ü b a t a l y o n y a r a d ı l m ı ş d ı n ə f ə r d ə n i b a r ə t b u b i r l i k l ə r d ə n 4 b a t a l y o n N a x ç ı v a n d a, 3 b a t a l y o n Ş ə - r u r - D ə r ə l ə y ə z d ə v ə d i g ə r b a t a l y o n l a r Y e d i b a s a r, Z ə n g i b a s a r, Q ə m ə r l i, B a ş k ə n d ( A r a l ı q ) k ə n d i n d ə i d i. İ q d ı r d a b e l ə b i r t ə ş k i l a t y o x i d i. 5 İ b r a h i m b ə y i n İ q d ı r ü ç ü n b u i f a d ə n i i ş l ə t m ə s i n ə b a x m a y a r a q, 1 ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 24; Ender Kökdemir, Cənubi-qərbi Qafqaz hökuməti. Ankara, 1989, s ATASE A , kls. 4844, d. 293, f. 21; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 71, 73, ATASE A , kls. 4844, d. 293, f Kökdəmirin əsərindən aldığımız hissədən: 20-yə qədər batalyon təşkil etmişdik. Bəziləri isə türk ordusu orda ikən bu təşkilatı yaratmışdılar, - deyə yazır (Kökdemir, Cənubi-qərbi Qafqaz hökuməti. s. 51). 5 Cahangiroğlu. Xatirələr, s

150 d e y i l m ə m ə l i d i r. 1 A r t ı q b ö l g ə d ə m i l l i t ə ş k i l a t ı n y a r a d ı l m a s ı ü ç ü n b ö y ü k b i r f ə a l i y y ə t b a ş l a m ı ş d ı. F ə a l i y y ə t i n 2 ə s a s n ö q t ə s i v a r i d i : N a x ç ı v a n, İ q - d ı r. B u r a d a i ş i i c r a e d ə n l ə r t ü r k o r d u s u n a m ə n s u b, y e r l i h ö k u m ə t ə r ə h b ə r l i k e d ə n Ə l i Ş ə f i q v ə M ə h ə m m ə d M ü h i d d i n b ə y l ə r i d i. N a x ç ı v a n y e r l i h ö k u m ə t i r ə i s i m a y o r Ə l i Ş ə f ı q b ə y, Y. Ş ö v q ü p a ş a n ı n 2 n o y a b r t a r i x l i ə m r i n ə ə s a s ə n f ə a l i y y ə t i n i d a v a m e t d i r i r d i. 2 İ l k ə v v ə l k e ç m i ş Q ə m ə r l i, Ş ə r u r, N a x ç ı v a n, Y e n g i c ə v ə O r d u b a d n a h i y ə l ə r i y e n i d ə n t ə ş k i l e d i l m i ş v ə d a h a ə v v ə l l ə r Ə l i Ş ə f ı q b ə y i n m ü a v i n l ə r i o l a n M ə ş ə d i Ə l i Ə s g ə r a ğ a 3 m ə m l ə k ə t i o l a n Y e n g i c ə n a h i y ə s i n ə m ü d i r t ə y i n o l u n m u ş d u. 4 I X Q a f q a z d i v i z i y a s ı k o m a n d a n l ı ğ ı N a x ç ı v a n d a k ı t ə ş k i l a t y a r a t m a q c ə h d l ə r i n i y a x ı n d a n i z l ə y i r d i. B u m ə q s ə d l ə N a x ç ı v a n y e r l i h ö k u m ə t r ə i s l i y i n ə g ö r ü l ə c ə k i ş l ə r l ə ə l a q ə d a r t ə k l i f l ə r i n i i r ə l i s ü r d ü. R ü ş d ü b ə y i n t ə k l i f l ə r i b u n l a r d ı : 1 ) N a x ç ı v a n t a c i r l ə r i n d ə n M i r z ə N ə s r u l l a h b ə y i n 5 y e r l i h ö k u m ə t r ə i s i m ü a v i n l i y i n ə t ə y i n i. 2 ) N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə k i f ə a l i y - y ə t l ə r i n i n s ü r ə t l ə d a v a m e t d i r i l m ə s i v ə l a z ı m o l a n m ə h ə l l ə l ə r i n b a ş m ü - v ə k k i l l i k v ə m ü v ə k k i l l i k l ə r ə a y r ı l m a s ı. 3 ) B a ş m ü v ə k k i l l i k d ə n b i r ş ə x s k i m i ü z v i d a r ə i ş l ə r i n ə d a x i l e d i l m ə s i ü ç ü n l a z ı m i t ə d b i r l ə r i n g ö r ü l m ə s i. 4 ) P o l i s m ü d i r i A b b a s q u l u b ə y l ə, n a h i y ə m ü d i r i M i r z ə M ə m m ə d x a n m ü z v l ə r s ü r a s ı n a d a x i l e d i l m ə s i v ə b u h e y ə t i n h ö k u m ə t i ş l ə r i n ə a l ı ş d ı r ı l - m a s ı, h ö k u m ə t i ş l ə r i n ə b a ş l a m a s ı. 5 ) E y n i v a x t d a m i l i s v ə j a n d a r m a t ə ş k i l a t ı n ı n g e n i ş l ə n d i r i h n ə s i. Ə l i Ş ə f i q b ə y 9 - c u d i v i z i y a s ı n d a n a l d ı ğ ı ş i f r ə l i t e l e q r a m ı n s u r ə t i n i n o y a b r c i i l t a r i x d ə Y. Ş ö v q ü p a ş a y a g ö n d ə r i r v ə b u n a g ö - r ü l ə n i ş l ə r h a q q ı n d a m ə l u m a t ı v ə t ə k l i f l ə r i ə l a v ə e d i r. L a z ı m i g ö s t ə r i ş v e r i l m ə s i n i x a h i ş e d i r d i. 6 1 ) N a x ç ı v a n q ə z a s m ı n i d a r ə e t m ə t ə ş k i l a t ı y e r l i ə h a l i d ə n t ə ş k i l o l u n m a l ı, i ş l ə r o n l a r v a s i t ə s i l ə h ə y a t a k e ç i r i l m ə l i d i r. 2 ) H ə r b i r n a h i y ə d ə k i k ə n d l ə r d ə b i r b a ş m ü v ə k k i l l i k i d a r ə s i o l m a s ı v ə o n l a r ı n n a h i y ə m ü d i r l i y i n ə t a b e o l m a s ı v a c i b d i r. B u n a g ö r ə d ə b a ş m ü v ə k k i l l i k d ə n ü z v l a z ı m d e y i l. 3 ) J a n d a r m a t ə ş k i l a t ı n m g e n i ş l ə n d i r i l m ə s i t a p ş ı r ı l d ı ğ ı n d a n j a n d a r - m a l a r ı n s a y ı m ü ə y y ə n m i q d a r d a a r t ı r ı l m a l ı d ı r. 4 ) 2 n o y a b r t a r i x l i ə m r i n i z ə u y ğ u n o l a r a q S ə r d a r a b a d d a n O r d u - b a d a q ə d ə r A r a z v a d i s i n d ə n b ö l g ə d ə n t ə ş k i l a t y a r a d ı l m a s ı n a ç a l ı ş d ı ğ m - d a n s i z i n l ə g ö r ü ş m ə k ü ç ü n Q a r s d a n ü m a y ə n d ə o l a n, i d a r ə e t m ə m ə c l i s i ü z v l ə r i n d ə n M i r z ə N ə s r u l l a h ə m i r b ə y i n b a ş m ü d i r k i m i t ə ş k i l a t a d a x i l e d i l i b - e d i l m ə m ə s i v ə O r d u b a d a q ə d ə r y a r a d ı l a n t ə ş k i l a t ı n ə s a s k i m i q ə - b u l e d i l m ə s i h a q q ı n d a m ə l u m a t v e r i l m ə s i. Ə l i Ş ə f ı q b ə y i n v e r d i y i m ə l u m a t l a r d a n a y d ı n o l u r k i, r e g i o n d a t ə ş k i l a t y a r a t m a q i ş i s ü r ə t l ə g e d i r v ə i d a r ə e t m ə t ə ş k i l a t l a r m ı n y a r a d ı l m a - s ı n a ç a l ı ş ı r l a r. İ q d ı r d a b u f ə a l i y y ə t d a v a m e d i r. İ q d ı r y e r l i h ö k u m ə t r ə i s i M ə - h ə m m ə d M ü h i d d i n b ə y i n b i l d i r d i y i n ə g ö r ə b u r a d a m ü s ə l m a n ə h a l i İ d t i - h a d i m i l l ə t f i r q ə s i a d l ı h ə r b i t ə ş k i l a t y a r a t m ı ş d ı. 1 1 n o y a b r d a t ə ş k i l a t ı n y ı ğ ı n c a ğ ı k e ç i r i l m i ş, o r d u d a n s i l a h v ə d ö y ü ş s u r s a t ı i s t ə m i ş d i l ə r. 1 B e l ə - l i k l ə, q u r u l a c a q h ö k u m ə t ü ç ü n b ü t ü n l a z ı m i i ş l ə r y e r i n ə y e t i r i l i r d i. D a h a ə w ə l q e y d e t d i y i m i z k i m i, t ü r k o r d u s u n u n q a b a q c ı l n ü m a - y ə n d ə s i k i m i N a x ç ı v a n a g ə l ə n X ə l i l b ə y r e g i o n d a k i ç i k b i r m ü s ə l m a n o r - d u s u y a r a t m a q f ı k r i n d ə i d i. Ş a h t a x t ı, Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n d a t ə ş k i l e d i l ə n h i s s ə l ə r ə p i y a d a v ə t o p ç u t ə l i m i k e ç i r i l m i ş, O r d u b a d d a y e r l i a d a m l a r d a n i b a r ə t n i z a m l ı b i r h i s s ə y a r a d ı l m ı ş d ı. B ö l g ə d ə ə w ə l y a r a d ı l m ı ş k ö n ü l - l ü l ə r d ə s t ə s i t ü r k o r d u s u g ə l d i k d ə n s o n r a d a f ə a l i y y ə t i n i d a v a m e t d i r i r d i. S ə r h ə d l ə r d ə e r m ə n i t ə h l ü k ə s i n ə q a r ş ı k ö n ü l l ü s ü v a r i l ə r k ə ş v i y y a t l a r a p a r ı r d ı l a r c u Q a f q a z d i v i z i y a s ı k o m a n d i r i R ü ş d ü b ə y i n f ə a l i y y ə t i i l ə ə l a q ə d a r k ö n ü l l ü t ə ş k i l a t l a r g e n i ş l ə n d i. 3 C a h a n g i r o ğ l u İ b r a h i m b ə y i n 1 Bölgədə qalmaq istəyənbrin adları, rütbəbri orduya bildirilməli idi (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f.22). 2 Əli Şəfiq bəy və Naxçıvandakı digər nüfuzlu şəxslər Naxçıvanda təşkilat yaratmaq fəaliyyətbrini xoş bir niyyətlə davam etdirdiyi halda, bəzi adamla xalq arasmda narazıçılıq yaradır, işləri pozmağa çalışırdılar. Tiflisdə erməni və gürcü pulu ilə yaradılan Hümmət cəmiyyətinin nümayəndələiri Əli Şəfıq tərəfındən təyin edildi. Yəziyyət 4 noyabrda Y.Şövqü paşaya bildirildi. Paşa bu cəmiyyəti idarə edənlərin həbs olunmasım tələb etdi (Gökdəmir. Qafqaz hökuməti. s. 55). 3 Cahangiroğlu İbrahim bəy Məşədi Əli Əsgər ağa deyə bəhs edərkən (Cahangiroğlu. Xatirələr. s ) Əliyev Məşədi Əsgər ağa Həmzəyev olaraq ifadə edir (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 94). 4 Əli Şəfıq bəy görülən işlər haqqında 9 noyabr 1918-ci ildə Ordu komandanlığına məlumat verdi (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 17). 5 Adı çəkilən Naxçıvan Müsəlman Milli Komitəsi sədri Mirzə Nəsrullah Əmirovdur. Ancaq türk hərbi yazışmalarmda Əmirov yerinə Əmir kimi qeyd olunmuşdur. 6 ATASE A , kls. 251, d.1-4, f.35-3, q e y d e t d i y i n ə g ö r ə, ə q ə d ə r k ö n ü l l ü b a t a l y o n y a r a d ı l m ı ş d ı n ə f ə r d ə n i b a r ə t b u b i r l i k l ə r d ə n 4 b a t a l y o n N a x ç ı v a n d a, 3 b a t a l y o n Ş ə - r u r - D ə r ə l ə y ə z d ə v ə d i g ə r b a t a l y o n l a r V e d i b a s a r, Z ə n g i b a s a r, Q ə m ə r l i, B a ş k ə n d ( A r a l ı q ) k ə n d i n d ə i d i. İ q d ı r d a b e l ə b i r t ə ş k i l a t y o x i d i. 5 İ b r a h i m b ə y i n İ q d ı r ü ç ü n b u i f a d ə n i i ş l ə t m ə s i n ə b a x m a y a r a q, 1 ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 24; Ender Kökdemir, Cənubi-qərbi Qafqaz hökuməti. Ankara, 1989, s ATASE A , kls. 4844, d. 293, f. 21; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 71, 73, ATASE A , kls. 4844, d. 293, f Kökdəmirin əsərindən aldığımız hissədən: 20-yə qədər batalyon təşkil etmişdik. Bəziləri isə türk ordusu orda ikən bu təşkilatı yaratmışdılar, - deyə yazır (Kökdemir, Cənubi-qərbi Qafqaz hökuməti. s. 51). 5 Cahangiroğlu. Xatirələr, s

151 b ö l g ə d ə o k t y a b r a y ı n ı n a x ı r l a r m d a n e t i b a r ə n h ə r b i t ə ş k i l a t l a r m y a r a - d ı l m a s ı n a b a ş l a m l m ı ş d ı c i d i v i z i y a k o m a n d i r i Ə l i R ü f ə t b ə y y e r l i h ö - k u m ə t d ə n k ü r d l ə r i i c m a h a l m a s a l m a ğ ı, ə s g ə r l i y ə y a z m a ğ ı, s i l a h l ı o l a n - l a r ı ə m r ə h a z ı r v ə z i y y ə t ə g ə t i r m ə y i t ə l ə b e d i r, s i l a h l ı o l m a y a n l a r a s i l a h v e r ə c ə y i n i ə m r e d i r d i. 1 G ə l ə c ə k d ə n n a r a h a t o l a n x a l q a R ü f ə t b ə y i n f ə a - l i y y ə t i t ə s i r e t d i. Ə h a l i n i n q a b a q c ı l l a r ı h ə r b i d a i r ə l ə r i n k ö m ə y i i l ə f ə a l i y - y ə t ə b a ş l a d ı l a r. İ q d ı r y e r l i h ö k u m ə t r ə i s i M ə h ə m m ə d M ü h i d d i n ə h a l i n i n f ə a l i y y ə t i h a q q m d a 1 1 n o y a b r c i i l d ə I X O r d u k o m a n d a n l ı ğ ı n a b u m ə l u m a t l a r ı v e r m i ş d i r. B u r a d a k ı m ü s ə l m a n ə h a l i İ t t i h a d i - m i l l ə t f ı r q ə s i a d ı n d a 4 a l a y - d a n, h ə r a l a y 4 b a t a l y o n d a n, h ə r b a t a l y o n p i y a d a, 2 5 s ü v a r i d ə n i b a - r ə t o l m a q l a b i r f ı r q ə y a r a t m ı ş d ı. B u f i r q ə o n m i n m a u z e r l ə b i r s a n d ı q d ö y ü ş s u r s a t ı v e r i l m ə s i n i x a h i ş e d i r. 2 G ö r ü n d ü y ü k i m i q u r u l a n h ö k u - m ə t d ə i ş b a ş ı n a g ə l ə n, i d a r ə e t m ə b a c a r ı ğ ı o l a n ş ə x s l ə r h ə r b i s a h ə d ə d ə ə h ə m i y y ə t l i i ş l ə r g ö r ə b i l m i ş d i l ə r. N a x ç ı v a n d a d a b ə z i i ş l ə r i n k ö n ü l l ü l ə r ( m i l i s ) v ə j a n d a r m a t ə ş k i l a t m ı n g e n i ş l ə n d i r i l m ə s i n ə z ə r d ə t u t u l m u ş d u. 3 T ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i i d a r ə e t m ə t ə ş k i l a t ı k i m i h ə r b i t ə ş k i l a t l a r ı n m ə r k ə - z i n i n İ q d ı r d a y e r l ə ş m ə s i n ə d a i r b i r q ə r a r v e r m i ş d i l ə r. 4 D e m ə l i, n ə z ə r d ə t u t u l a n h ö k u m ə t r a h a t ş ə k i l d ə f ə a l i y y ə t ə b a ş l a y a c a q d ı. H ə r b i h i s s ə l ə r i n t ə ş k i l i z a m a n ı y a r a d ı l m ı ş v ə y a r a d ı l a c a q k ö n ü l - l ü l ə r v ə j a n d a r m a ü ç ü n s i l a h, c ə b b ə x a n a, h ə r b i l ə v a z i m a t l a z ı m i d i. B u n - b ö l g ə d ə k i m ü v a f ı q t ə ş k i l a t l a r a, s i l a h v ə h ə r b i l ə v a z i m a t i s t ə y ə n ə h a l i y ə b u n l a r ı v e r ə b i l ə c ə y i n i, a n c a q ə v v ə l c ə n ə q ə d ə r s i l a h m o l m a s ı h a q q m d a o r d u y a t ə c i l i m ə l u m a t v e r i l m ə s i n i v ə b u n d a n s o n r a m ə s ə l ə n i h ə l l e d ə c ə - y i n i b i l d i r d i o k t y a b r c i i l d ə I X O r d u k o m a n d a n l ı ğ ı o n a t a b e o l a n d a i r ə l ə r d ə n r e g i o n a ə h a l i n i n ə l i n d ə o l a n s i l a h v ə h ə r b i l ə v a z i m a t h a q - q ı n d a m ə l u m a t i s t ə d i. 2 Ç ı x m a ə m r i v e r i l ə n k i m i x a l q s i l a h i s t ə m ə y ə b a ş l a d ı, b u n a g ö r ə d ə 1 9 o k t y a b r t a r i x l i ə m r i t ə c i l i y e r i n ə y e t i r m ə k l a z ı m i d i. B u n u n l a ə l a - q ə d a r h ə r b i d a i r ə l ə r i t ə l ə s d i r d i l ə r. B i r i n c i o l a r a q Ə l i Ş ə f ı q b ə y 6-7 n o - y a b r d a N a x ç ı v a n d a k ı a d a m l a r m v ə s i l a h l a r ı n s a y ı h a q q ı n d a o r d u y a m ə - l u m a t v e r d i. M ə l u m a t d a g ö s t ə r i l i r d i k i, N a x ç ı v a n d a ə s g ə r o l a b i l ə r v ə o n l a r ı n m ü x t ə l i f s i l a h v ə h ə r b i l ə v a z i m a t l a r ı v a r. 3 B u m ə l u m a t o r d u - n u ə s ə b i l ə ş d i r d i v ə N a x ç ı v a n h ö k ü m ə t r ə i s i Ə l i Ş ə f ı q b ə y ə 8 n o y a b r d a s ə r t b i r x ə b ə r d a r l ı q e d i l d i. N a x ç ı v a n d a y a l n ı z ə s g ə r o l a b i l ə n l ə r i n d e y i l, b ü t ü n ə h a l i v ə s i l a h, t ü f ə n g v ə s. h a q q ı n d a m ə l u m a t v e r i l m ə s i d ə t ə l ə b e d i l d i. 4 H ə m i n g ü n q ə z a d a o l a n y a ş l a r a r a s m d a o l a n ş ə x s l ə r i n b ö l - g ü j ü r n a l ı, s i l a h v ə h ə r b i l ə v a z i m a t l a r m n ö v ü, m i q d a r ı h a q q m d a c ə d v ə l - l ə r o r d u y a g ö n d ə r i l d i. B u j u r n a l l a r a ə s a s ə n N a x ç ı v a n ş ə h ə r m ə r k ə z i n d ə p i y a d a, 4 3 a t l ı, Ş a h t a x t ı n a h i y ə s i n ə b a ğ l ı 8 6 k ə n d d ə p i y a d a, a t l ı, N a x ç ı v a n q ə z a s m a b a ğ l ı 4 n a h i y ə d ə p i y a d a, a t l ı, Q ə - d a n ə l a v ə, t ü r k o r d u s u ç ı x d ı q d a n s o n r a e r m ə n i l ə r i n g ə l ə c ə y i n i, 5 b u n d a n m ə r l i v ə o n u n k ə n d l ə r i n d ə p i y a d a, a t l ı v a r i d i. 5 Ə l i Ş ə f ı q b ə y 1 0 s o n r a n ə l ə r b a ş v e r ə c ə y i n i b i l ə n x a l q d a s i l a h l a n m a q i s t ə y i r d i. B u n u n l a ə l a q ə d a r t ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i n ə t e z - t e z m ü r a c i ə t e d i r d i - l ə r. N ə t i c ə d ə I X O r d u k o m a n d i r i Y. Ş ö v q ü p a ş a 2 n o y a b r c i i l d ə n o y a b r c i i l d ə ə h a l i v ə s i l a h l a r h a q q m d a a y r ı c a b i r c ə d v ə l d ə g ö n d ə r d i. 6 Ə h a l i ə l i n d ə k i s i l a h l a r h a q q m d a ə t r a f l ı m ə l u m a t y a l n ı z 9 n o y a b r c i i l t a r i x d ə 9 - c u Q a f q a z d i v i z i y a s ı t ə r ə f i n d ə n I X O r d u y a b i l d i r i l d i. 1ATASE A , kls. 251, d.1-4, f ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 24. Kökdəmir əsərində İqdırdakı hərbi təşkilatlarm Canagiroğlu İbrahim bəy vasitəsi ilə yaradıldığmı, İqdır hökumət rəisi Məhəmməd Muhiddin bəyi isə Araz-Türk Respublikasmın İqdır nümayəndəsi kimi qeyd edir (Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s. 51). Cahangiroğlunun mətninin qeyd edilən Məhəmməd Mühiddin bəyin 11 noyabr tarixli teleqramla heç bir əlaqəsi ola bilməz. Çünki İbrahim bəy 30 noyabrda başlayan, 2 gün davam edən Qars Müsəlman Şurasma sədr seçilmiş (Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s. 70; Fəxrəddin Kırzıoğlu. Milli mübarizədə Qars. I kitab, sənədlər İst., 1960, s.8-9) Regiona qayıtdıqdan sonra Araz- Türk hökuməti sədri Əmır bəy tərəfindən Qars Müsəlman Şurası sədri kimi təqdim olunmuşdur. 3 ATASE A , kls. 251, d.1-4, f ATASE A , kls. 251, d.1-4, f Y.Şövqü paşa bölgəyə erməni mühacirinin gəlməsinə icazə vermişdi (Cahangiroğlu. Xatirələr, s. 9) Ancaq əhali silahlı gələn erməniləri qəbul etməməyi qərara almışdı. Çünki illərdən bəri iki millət arasında olan kin-küdrətin Osmanlı hökumətinin verdiyi tövsiyyələrlə yox olmayacağmı bilirdi. Sonrakı hadisələr bunu isbatladı (ATASE A.l/2, kls. 65, d , f. 21-2; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 84). 302 M ə l u m a t b e l ə i d i : N a x ç ı v a n q ə z a s ı n d a r u s b e ş a t ı l a n ı, p a t r o - n u, B e r d a n k a, p a t r o n u, 5 7 r u s ü ç a t ı l a n ı p a t r o n u, 7 i n - g i l i s t ü f ə n g i, 1 4 p a t r o n u, 4 3 f r a n s ı z t ü f ə n g i, p a t r o n u, 1 0 İ r a n t ü - f ə n g i, p a t r o n u, 6 a l m a n t ü f ə n g i, 8 5 p a t r o n u, 4 A v s t r i y a t ü f ə n g i, p a t r o n u, Ş a h t a x t ı - N o r a ş e n - Y e n g i c ə _ Y a ğ m a c ı - S ə d ə r ə k b ö l g ə l ə r i n d ə d ü z m a u z e r, 1 4 a ç a r l ı, 1 3 k a s s a l ı 8 0 d ü z m a r t i n, 1 3 b ö y ü k k a l i b r l i O s - m a n l ı t ü f ə n g i v a r k i ç i k v ə b ö y ü k k a l i b r l i p a t r o n v a r d ı r r u s b e ş a t i l a m, B e r d a n k a, 8 3 r u s d o q q u z l u s u v a r k i ç i k k a l i b r l i ATASE A , kls. 251, d.1-4, f Yenə orada, f. 28-2, Yenə orada, f ATASE A , kls. 251, d.1-4, f Bu soylar göstərilərək şəxsin adı bir-bir qeyd olunmuşdur. ATASE A , kls 251, d.1-4, f. 16. «ATASE A , kls. 251, d.1-4, f

152 2 1 : r u s ü ç a t ı l a n ı, r u s d o q q u z l u s u n a u y ğ u n p a t r o n v a r. B ö y ü k V e d i - M a l l ı d ə r ə - Q ə m ə r l i - U l u x a n l ı - E ç m i ə d z i n - S ə r d a r a b a d m ə n t ə q ə l ə r i n d ə : k i ç i k k a l i b r l i O s m a n l ı m a u z e r i, 9 3 d ü z m a r t i n, 3 2 d o q q u z l u, t ə ş k i l a t ş ə k l i n ə s a l m m a m ı ş x a l q ü ç ü n d ə s i l a h, h ə r b i l ə v a z i m a t g ö n d ə r i l - m ə s i n i t ə l ə b e t d i. 1 S ə h ə r i s i g ü n y e n i d ə n x a h i ş e d ə n R ü ş d ü b ə y i n 9 n o y a b r t a r i x l i t e l e q r a m ı n a b u n l a r ə l a v ə o l u n m u ş d u : 1. A ğ b a ş, U l u x a n l, E ç m i ə d z i n v ə 1 1 a y n a l ı v ə r u s p a t r o n u v a r r u s b e ş a t ı l a n ı, b e r d a n k a, 6 S ə r d a r a b a d b ö l g ə l ə r i n d ə k i ə h a l i ü ç ü n t ü f ə n g, l a z ı m i q ə d ə r p a t r o n r u s ü ç a t ı l a n ı v ə r u s p a t r o n u, 1 4 a l m a n, 2 4 A v s t r i y a, 2 5 i n g i l i s, 2 9 ü ç a t ı l a n, 4 f r a n s ı z, 2 b o l q a r t ü f ə n g i m ö v c u d d u r, o n l a r ı n t ü f ə n g b a ş m a ( m i n i m u m ) 2 5 p a t r o n u v a r. 1 İ q d ı r Y e r l i h ö k u m ə t r ə i s i v ə m ö v q e k o m a n d i r i M ə h ə m m ə d M ü h i d d i n b ə y I X O r d u y a 7-8 n o y a b r c i i l d ə b ö l g ə s i i l ə ə l a q ə d a r b u m ə l u m a t ı v e r m i ş d i r : l. İ q d ı r q ə s ə b ə s i v ə ə t r a f r a y o n l a r d a k ı m ü s ə l m a n ə h a l i n i n ə l i n d ə b ö y ü k k a l i b r l i, k i ç i k k a l i b r l i O s m a n l ı m a u z e r t ü f ə n g i, d ü z m a r t i n v ə 2 8 ə d ə d O s m a n l ı q a p a q l ı t ü f ə n g v ə i k i k i ç i k k a l i b r l i r u s b e ş a t ı l a n ı, 2 r u s ü ç a t ı l a n ı, t ə k a t ə ş l i r u s t ü f ə n g i, 3 ə d ə d q a r a t ü f ə n g i, ə d ə d r u s k i ç i k k a l i b r l i p a t r o n u, ə d ə d r u s y e r l i p a t r o n u v a r. 2. B u n d a n b a ş q a E k r a d l a r d a n Z i l a n t a y f a s m d a b e ş l i O s m a n l ı k i ç i k k a l i b r l i v ə ə d ə d b e ş l i r u s k i ç i k k a l i b r l i t ü f ə n g v ə h ə r b i r i ü ç ü n 5 0 p a t r o n, b e r u n k i t a y f a s ı n d a ə d ə d k i ç i k k a l i b r l i O s m a n l ı b e ş a t ı l a m v ə ə d ə d k i ç i k k a l i b r l i r u s b e ş a t ı l a n ı v ə h ə r t ü f ə n g i n p a t r o n u v a r. 2 I X O r d u y a v e r i l ə n b u m ə l u m a t ü m u m i l ə ş d i r i l ə r ə k b i r t ə k l a z ı m d ı r. Q ə m ə r l i, V e d i, S ə d ə r ə k, N o r a ş e n, Y e n g i c ə b ö l g ə l ə r i ü ç ü n d ə b u q ə d ə r e h t i y a c o l d u ğ u n ə z ə r d ə t u t u l u r. 2. H ə r e h t i m a l a q a r ş ı f ı r q ə y ə e h t i y a t l ə v a z i m a t a z a l d ı ğ ı n d a n m ü r a c i ə t e d ə n ə h a l i y ə p a y l a m a q ü ç ü n O s m a n l ı m a u z e r p a t r o n u v ə n ə z ə r d ə t u t u l a n m i q d a r d a r u s t ü f ə n g i n i n b i r b a ş a Q ə m ə r l i s t a n s i y a s m a ç a t d ı r ı l m a s ı n a s ə r ə n c a m v e r m ə n i z i x a h i ş e d i r i k. Y. Ş ö v q ü p a ş a R ü ş d ü b ə y i n b u x a h i ş i n i m ü s b ə t q a r ş ı l a d ı, ə l a q ə - d a r t ə ş k i l a t l a r a b i r s ı r a g ö s t ə r i ş l ə r v e r d i. S i l a h, p a t r o n ç o x g i z l i g ö n d ə r i - l ə c ə k. H ə r b i l ə v a z i m a t 9 - c u d i v i z i y a v ə İ q d ı r M ö v q e k o m a n d a n l ı ğ ı n a p a y l a n a c a q d ı r r u s t ü f ə n g i i l ə q u t u p a t r o n, q u t u q ı s a m a u - z e r p a t r o n u, m ü ə y y ə n q ə d ə r O s m a n l ı m a u z e r p a t r o n u g ö n d ə r i l ə c ə k d i. 2 Ş ö v q ü p a ş a n m g ö s t ə r i ş i n ə ə s a s ə n g ö r ü l ə n i ş l ə r h a q q ı n d a 1 1 n o y a b r d a h ə r b i l ə v a z i m a t ı n g ö n d ə r i l ə c ə y i G ü m r ü M ö v q e k o m a n d a n l ı ğ m a 3 v ə b u m a t e r i a l l a r ı a l a n 9 - c u Q a f q a z d i v i z i y a s ı n a m ə l u m a t v e r i l d i n o y a b r d a G ü m r ü d ə n l ə v a z i m a t g ö n d ə r i l m ə s i n ə b a ş l a n ı l d ı. 5 I X O r d u k o m a n d a n l ı ğ ı, İ q d ı r m ö v q e k o m a n d a n l ı ğ ı n a N a x ç ı v a n v ə İ q d ı r s i y a h ı ş ə k l i n ə s a l ı n d a. S i y a h ı d a s i l a h, h ə r b i l ə v a z i m a t v ə ə s g ə r o l a b i l ə n ə h a l i s i n ə p a y l a m a q ü ç ü n I X Q a f q a z d i v i z i y a s ı n a ə d ə d s i l a h ş ə x s l ə r i n s a y ı h a q q ı n d a m ə l u m a t t o p l a n m ı ş d ı. B e l ə l i k l ə, N a x ç ı v a n b ö l - g ö n d ə r d i y i n i b i l d i r d i v ə b u n l a r ı n k i m ə v e r i l ə c ə y i h a q q m d a m ə l u m a t i s t ə - g ə s i n d ə p i y a d a, s ü v a r i, İ q d ı r d a i s p i y a d a, i d i. 4 8 s ü v a r i v a r d i. 6 A n c a q a r a d a n 2 g ü n k e ç m ə s i n ə b a x m a y a r a q, s i l a h l a r 9 - c u Q a f q a z d i v i z i y a s ı n a ç a t m a d ı. R ü ş d ü b ə y d ə v ə z i y y ə t i O r d u y a b i l d i r d i, y e n ə b i r Y u x a r ı d a q e y d e t d i y i m i z s i l a h, l ə v a z i m a t g ə l ə c ə k d ə b a ş v e r ə b i l ə - c ə k t ə h l ü k ə n i n q a r ş ı s m ı a l m a q ü ç ü n k i f a y ə t q ə d ə r d e y i l d i. B u n d a n ə l a v ə ə l i s i l a h t u t a b i l ə n ə h a l i v ə t ə ş k i l e d i l m i ş k ö n ü l l ü j a n d a r m a t ə ş k i l a t l a r ı ü ç ü n ç o x l u s i l a h v ə h ə r b i l ə v a z i m a t l a z ı m i d i. L a k i n b u k i f a y ə t q ə d ə r d e - y i l d i. 5 S i l a h v ə h ə r b i l ə v a z i m a t p a y l a n m a q l a ə l a q ə d a r I X O r d u y a m ü x - t ə l i f t ə k l i f l ə r t ə q d i m o l u n d u. 9 - c u Q a f q a z d i v i z i y a k o m a n d i r i R ü ş d ü b ə y 9 n o y a b r d a t e l e q r a m l a m ü r a c i ə t e d ə r ə k o r d u d a n N a x ç ı v a n r e g i o n u n d a s ı r a x a h i ş l ə r e t d i. İ q d ı r d a ə h a l i n a r a h a t o l d u ğ u n d a n, h ə r b i l ə v a z i m a t i s t ə y i r d i. D i v i z i y a n ı n y e r l ə ş d i y i m ə n t ə q ə d ə ə h a l i q i s m ə n s i l a h s ı z i d i, g ö n - d ə r i l ə n s i l a h d a k i f a y ə t q ə d ə r d e y i l d i. B u n a g ö r ə d ə İ q d ı r d a k ı d i v i z i y a b ö l g ə s i n d ə k i ə h a l i y ə p a y l a m a q ü ç ü n r u s b e ş a t ı l a n t ü f ə n g i n ə v ə k i - f a y ə t q ə d ə r d ö y ü ş s u r s a t ı n a e h t i y a c v a r i d i. 7 I X O r d u n u n b u t ə k l i f l ə r ə c a v a b ı h a q q ı n d a h e ç b i r s ə n ə d ə l d ə e d ə b i l m ə d i k. A n c a q b i z i m f ı k r i - m i z c ə, m ü s b ə t h ə l l o l u n m u ş d u r. 1 5 n o y a b r d a O r d u d a n c i d i v i z i y a y a y a r a d ı l m ı ş k ö n ü l l ü l ə r b a t a l y o n u ü ç ü n 3 5 0, C ə h r i b a t a l y o n u ü ç ü n t ü f ə n g v ə k i f a y ə t q ə d ə r h ə r b i l ə v a z i m a t i s t ə d i, h ə m ç i n i n b ö l g ə d ə h ə l ə 1ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 28-2; Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s. 50, ATASE A , kls. 251, d.1-4, f Naxçıvan bölgəsindən verilmiş məlumata Qəmərlidəki döyüşçülər də daxildir. 4 ATASE A , kls. 251, d.1-4, f Naxçıvan mövqe komandanlığı I Qafqaz artilleriyasından aldığı minə qədər rus tüfəngini əhaliyə paylamış və vəziyyəti 7 noyabrda Orduya bildirmişdir (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 14) ATASE A , kls. 251, d.1-4, f Osmanlı mauzer patronlarına Naxçıvandan nəzərdə tutulmuşdur (ATASE A , kls. 251, d. 1-4, f. 21-1). 3 ATASE A , kls. 251, d.1-4, f ATASE A , kls 251, d.1-4, f Tüfənglər bir məmur nəzarəti altmda Qarsdan bağlı vaqonlarla göndəriləcək, bir hissə də Naxçıvandakı anbardan götürüləcək (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 21). 5 Yenə orada, f Yenə orada, f Yenə orada, f

153 ə m r v e r i l m ı ş d i r k i, S ə r d a r a b a d s t a n s i y a s m d a o l a n s i l a h v ə p a t r o n l a r HÖKUMƏTİN QURULMASI VƏ FƏALİYYƏTİ ə h a l i y ə p a y l a n ı l s m, 1 h ə r b i l ə v a z i m a t k ö m ə y i s o n r a l a r d a d a v a m e t d i r i l - m i ş d i. 2 T ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i n i n k ö m ə y i v ə ə h a l i n i n i ş t i r a k ı i l ə y a r a d ı l a n B e l ə l i k l ə, t ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i n i n k ö m ə y i n ə t i c ə s i n d ə 3 x a l q g ə l ə c ə - y i n d ə n q o r x m a m a ğ a, ö z ü n ə g ü v ə n m ə y ə b a ş l a m ı ş, h ə r b i v ə i d a r ə e t m ə t ə ş k i l a t l a r ı n ı n y a r a n m a s ı s a y ə s i n d ə x e y l i ə h ə m i y y ə t l i i ş l ə r g ö r ü l m ü ş d ü r. B u i k i t ə ş k i l a t m y a r a d ı l m a s ı A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n q u r u l m a s m a z ə - m i n y a r a t m ı ş o l d u. m i l l i t ə ş k i l a t l a r n ə t i c ə s i n d ə 1 8 n o y a b r c i i l d ə Q ə m ə r l i q ə s ə b ə s i n d ə b i r y ı ğ m c a q 1 k e ç i r i l d i v ə A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n y a r a d ı l d ı ğ ı e l a n e d i l - d i. 2 Q u r u l u ş b ə y a n n a m ə s i n d ə y a z ı l m ı ş d ı r : 1 8 T ə ş r i n i - s a n i ( n o y a b r ) c ü i l d ə R ə v a n v i l a y ə t i n d ə A r a z v a d i s i n d ə o l a n b i r m i l y o n a q ə d ə r ə h a l i O s m a n l ı O r d u s u g e t d i k d ə n s o n r a, ö z l ə r i n i n t ə h l ü k ə a l t ı n d a q a l m a m a s ı n a m i n ə, ç a r ə t a p m a q ü ç ü n R ə v a n m ü h a c i r l ə r i, N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, E ç m i ə d z i n, S ü r m ə l i b ö l g ə l ə r i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i y u x a r ı d a q e y d e t d i y i m i z t a r i x d ə Q ə m ə r l i q ə s ə b ə s i n d ə b i r y ı ğ m c a q k e ç i r d i l ə r v ə b i r s ı r a t ə k l i f v ə m ü z a k i r ə l ə r d ə n s o n r a b i r t ə ş k i l a t y a r a t m a ğ ı q ə r a r a a l d ı l a r. B i z, A r a z k ə n a r ı n d a y a ş a y a n b i r m i l y o n a q ə d ə r m ü s ə l m a n c a m a a t ı h ü q u q u m u z u m ü d a f ı ə v ə m ü h a f ı z ə ü ç ü n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i a d ı n d a t ə ş k i l a t y a r a t d ı q. O n u n m ə r k ə z i İ q d ı r q ə s ə b ə s i m ü ə y y ə n e d i l d i. V ə s a i r y e r l ə r d ə ş ö b ə l ə r a ç a c a q, m i l l ə t i m i z i n h ü q u q u n u m ü d a f ı ə v ə m ü h a f ı z ə e d ə c ə k, h e ç b i r d ö v l ə t i n h ü q u q u n a t o x u n m a y a c a - ğ ı q. A n c a q b a ş q a l a r ı b i z ə h ü c u m e d ə r l ə r s ə, ü m u m i s ə f ə r b ə r l i k e l a n e d i - l ə c ə k. S i l a h a s a r ı l ı b, m a l ı m ı z ı, c a n ı m ı z ı, b i r d a m l a q a n ı m ı z a q ə d ə r h ü q u - q u m u z u q o r u m a q s ə l a h i y y ə t i y u x a r ı d a q e y d e d i l ə n h ö k u m ə t ə v e r i l ə c ə k. B a c a r ı q l ı, a ğ ı l l ı ş ə x s l ə r d ə n b i r h ö k u m ə t t ə ş k i l e t d i l ə r k i, m i l l ə t i n, c a m a a t ı n h ü q u q u n u m ü d a f ı ə v ə m ü h a f ı z ə e t s i n. B u n u n ü ç ü n m ə c l i s l a - z ı m b i l d i k i, h ə r b i, m ü l k i, ə d l i y y ə, m a l i y y ə, x a r i c i v ə d i g ə r i ş l ə r ü z r ə m ə - m u r l a r t ə y i n e t s i n l ə r. H ö k u m ə t r ə i s i : 3 Ə m i r b ə y Z a m a n b ə y z a d ə 4 H ə r b i n a z i r : C a h a n g i r o ğ l u İ b r a h i m b ə y M a l i y y ə n a z i r i : Q ə n b ə r Ə l i b ə y B ə n ə n i y a r l ı 1ATASE A , kls. 251, d.1-4, f Gümrüdə olan rus əl bombalarından 100 qutu Araz vadisi əhalisinə paylanmaq üçün 9-cu Qafqaz diviziyasma göndərilmişdi (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 42-1, 42). 3 Osmanlı horbi dairəsi Araz vadisi türk əhalisinə hərbi ləvazimat paylamışdır. 24 yanvar 1918-ci ildə Bakıdakı İrəvan vilayəti Həmşəri Yardımlaşma Cəmiyyəti tərəfındən Naxçıvana göndərilən və 20 fevralda gələn Mirabbas Bağırov türk ordusu çıxdığı zaman bütün silahları, top və pulemyotları apardığın qeyd edirdi. (Azərb. Resp. M DEYTP, f. 894, siy. 10, d. 70, 14). Top və pulemyotları bilmirik, ancaq silahları xalqa paylamışdıiar Qəmərlidə keçirilən və Araz-Türk hökumətinin yaradılması elan olunan yığıncağa 9-cu diviziya komandiri Rüşdü bəy sədrlik edirdi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 82). 2 Araz-Türk hökumətinin yaradılma tarixi 18 noyabr 1918-ci il göstərilir. Buna əlavə etmək lazımdır. 16 noyabr 1918-ci ildə IX Ordu komandanlığma göndərilən bir teleqrafın altmda müvəqqəti Araz-Türk hökuməti və hökumətin Qəmərli, Naxçıvan, Şərur, Zəngibasar, Vedibasar və Gəncəbasarlı üzvlərini imzaları vardır (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 33). 3 Araz-Türk hökumətinin quruluş bəyənnaməsində Əmir bəyin titulu əw əlki diktatordur (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 43). Əliyev isə hərbi diktator deyə ifadə etmişdir (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 82). 4 Cahangiroğlu İbrahim bəy xatirələrində Araz-Türk hökumətinin sədrinin adını Əmir bəy Vəzirov olaraq ifadə edir (Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 4). Əliyev Əmir bəy Nərimanbəyov olaraq yazır (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 82). Kökdəmir isə Əmir bəy Əkbərzadə adı ilə verir. Kökdəmir Cahangiroğlu İbrahim bəyin xatirələrində eyni nəql etdiyi hissədə: Əmir bəy Əkbərzadə admı xatırlayıram deyir və bunu hökumət rəisi olaraq qəbul edi. 307

154 İ n z i b a t i n a z i r : B a ğ ı r b ə y R z a z a d ə 1 Ə d l i y y ə n a z i r i : M ə h ə m m ə d B ə y z a d ə X a r i c i i ş l ə r n a z i r i : H ə s ə n a ğ a S ə f i z a d ə Ş e y x ü l i s l a m : M i r z ə h ü s e y n M i r z ə H ə s ə n z a d ə v ə L ü t f ı X o c a E k i d Ə f ə n d i F ə x r i ü z v v ə a ş i r ə t l ə r r ə i s i : G e n e r a l Ə l i Ə ş r ə f b ə y 2 Y. Ş ö v q ü p a ş a n ı n ə m r i y e r i n ə y e t i r i l m i ş, ə h a l i n i n g ə l ə c ə y i n i q o r u - y a n t ə ş k i l a t q u r u l m u ş d u r. M ə r k ə z i İ q d ı r 3 o l a n b u h ö k u m ə t, h e ç ş ü b - h ə s i z, y e r l i x a l q ı n m ö v c u d l u ğ u b a x ı m ı n d a n h ə m d ə m ü q a v i l ə y ə ə s a s ə n g e r i ç ə k i l ə n T ü r k i y ə n i n r e g i o n i l ə ə l a q ə s i n i d a v a m e t d i r m ə s i b a x ı m ı n d a n ə h ə m i y y ə t l i i d i. B u n a g ö r ə d ə 9 - c u Q a f q a z d i v i z i y a k o m a n d i r i R ü ş d ü b ə y, A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i q u r u l a n g ü n I X O r d u y a m ə l u m a t v e r d i. O r - d u y a g ö n d ə r i l ə n ş i f r ə l i t e l e q r a m d a y a z ı h n ı ş d ı r : 3. I I. 3 4 t a r i x l i ş i f r ə l i ə m r i n 5 - c i m a d d ə s i n ə ə s a s ə n : I. B u m ə n t ə q ə d ə k i m ü s ə l m a n ə h a l i n i n q a b a q c ı l - n ü f u z l u ş ə x s l ə r i y ı ğ ı ş a r a q m ə r k ə z i İ q d ı r o l a n m ü v ə q q ə t i A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i - a l t ı ü z v v ə r ə i s d ə n i b a r ə t b i r h ö k u m ə t t ə ş k i l e t m i ş d i l ə r. B i r t ə r ə f d ə n d ə k ö n ü l - l ü l ə r t ə ş k i l a t ı n ı g e n i ş l ə n d i r i r d i l ə r. R ü ş d ü b ə y h ö k u m ə t i n q u r u l u ş u n u v ə x ü s u s i y y ə t l ə r i n i q e y d e t d i k - d ə n s o n r a o l a r ı n o r d u d a n b i r s ı r a x a h i ş l ə r e t d i y i n i q e y d e d i r. B u x a h i ş - l ə r d ə n b i r i s i l a h, h ə r b i l ə v a z i m a t, z a b i t v ə ə r z a q d ı r. İ k i n c i s i i s ə, A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n h ə r b i n a z i r i s e ç i l ə n q a r s l ı C a h a n g i r o ğ l u İ b r a h i m b ə - y i n Q ə m ə r l i y ə g ö n d ə r i l m ə s i n ə i c a z ə v e r i l m ə s i d i r. 4 Y. Ş ö v q ü p a ş a n ı n i c a z ə s i i l ə İ b r a h i m b ə y Q a r s d a n Q ə m ə r l i y ə g e t m ə k ü ç ü n y o l a d ü ş m ü ş - d ü r. İ b r a h i m b ə y A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n q u r u l u ş u v ə s ə f ə r i n i n m ə q s ə - d i n i b e l ə i z a h e d i r. B i z Q a r s d a M i l l i Ş u r a s e ç m ə k l ə m ə ş ğ u l o l d u ğ u m u z z a m a n t ü r k o r d u s u N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, D ə r ə l ə y ə z, Q ə m ə r l i, İ q d ı r, G ü m r ü v ə Z ə n g i b a - s a r d a n ç ı x m a z d a n b i r h ə f t ə ə w ə l Q ə m ə r l i d ə t o p l a n m ı ş, o r a d a A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i a d ı n d a b i r h ö k u m ə t t ə ş k i l e t m i ş l ə r v ə m ə n h ə r b i n a z i r s e ç i l m i ş ə m. M i l l i Ş u r a n ı n 1 4 m a d d ə l i k q a n u n u n b i r m a d d ə s i n d ə h ə r t ə r ə f d ə ş ö b ə a ç m a q n ə z ə r d ə t u t u l u r. M i l l i Ş u r a M ə c l i s i n b u m a d d ə l ə r i n i o x u m a ğ ı v ə b ə z i y e r l ə r d ə ş ö b ə a ç m a ğ a i c a z ə v e r d i. B u n d a n 5 g ü n s o n r a t ü r k o r d u s u N a x ç ı v a n ı t ə r k e d ə c ə k. Ş ö v q ü p a ş a h ə z r ə t l ə r i n ə m ü r a c i ə t e t d i m. X ü s u s i b i r q a t a r l a N a x ç ı v a n a v ə o r a d a n d a g e r i q a y ı t m a ğ ı m ı z l a ə l a q ə d a r l a z ı m i ə m r l ə r v e r s i n l ə r. B i z ə v e r i l ə n v a q o n a b i z d ə n b a ş q a h ə r k ə s k o m a n d a n l ı q e d i r d i. O g e c ə C ü m r ü d ə q a l d ı q. E r t ə s i g ü n t e z d ə n h a z ı r o l d u q. D ə m i r y o l m ə r k ə z i n ə g ə l d i k. M ə r k ə z d ə A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i a d ı n d a n g ə l m i ş t a n ı - m a d ı ğ ı m ı z i k i ş ə x s i g ö r d ü m. G ö r ü ş d ü k. M ə n ə b i r m ə k t u b v e r d i l ə r. A ç - d ı m, o x u d u m. O s m a n l ı o r d u s u b u g ü n l ə r d ə ç ı x a c a q d ı r. B u s ə b ə b ə g ö r ə t ə ş k i l o l u n m u ş A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n ə S i z i h ə r b i n a z i r s e ç d i l ə r v ə b u r a - d a k ı h e y ə t S i z ə m ə l u m a t v e r m ə k ş ə r ə f ı n i m ə n ə h ə v a l ə e t d i. B u x ə b ə r i v e r m ə k l ə b ə r a b ə r, b u r a d a o l m a s m ı g ö z l ə y i r, S i z ə s a d i q q a l a c a ğ ı m ı z ı t ə k - r a r s ö y l ə m ə m i z l ə f ə x r e d i r i k, ə f ə n d i m. İ m z a M ü v ə q q ə t i A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i 1 r ə i s i Ə m i r b ə y V ə z i r o v 1 Bağır bəy İbrahim bəyin xatirələrində maliyyə naziri kimi göstərilir (Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 15). 2 ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 43, 43-1; Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s. 46, 47; Kökdəmir. Araz-Türk hökuməti. 3 noyabr ci millətlərarası türkoloji konfrans. İst., sentyabr 1985; II türk tarixi. 1 c,. İst., 1985, s Əliyev Araz-Türk hökumətinin üzvlərini belə sıralayır: 1. İbrahim ağa Qarslı - vəziri cəng. 2. Əmir bəy Nərimanbəyov - Hərbi diktator. 3. Bağır bəy Rzayev-inzibati nazir. 4. Qənbər Əli bəy Binankari -m aliyyə naziri. 5. Məhəmməd bəy Məhəmmədbəyov - ədliyyə naziri. 6. Həsən bəy Səfıyev-xarici işlər naziri. 7. Mirzə Hüseyn İrəvan-şeyxülislam. 8. Əli Əşrəf bəy (kürd)-kürdlərin lüftisi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 82, 83). 3 Araz-Türk hökumətinin mərkəzi ilə əlaqədar müxtəlif fıkirlər vardır. Bir fıkrə görə mərkəz Naxçıvandadır. (Kazım Qarabəkir paşa. İstiqlal hərbimiz. İst., s. 288; Aydm Hacıyev. Qars və Araz-türk respublikalarınm tarixindən. Bakı, 1994, s. 47; Nəsib Nəsibzadə. Azərbaycan Demokratik Respublikası. 1990, s.50; Ə. Əliyev. Araz- Türk Respublikası. Yaddaşdan xatirələr. «Azərbaycan», 1 may, 1991, JVq 18 (81). T.Abbasov. Araz-Türk respublikası. «Açıq söz», 13 mart 1992, JVe 9. Başqa bir fıkrə görə mərkəz Qəmərlidədir. M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi; Nizaməddin Önk. Türk ordusu Azərbaycanda, 1918; «Türk dünyası tarixi» dərgisi. Dekabr 1993, JVe 84, s ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 35-2,34,34-1,34-2; Kökdəmir. Qafqaz hökuməti s G ü n o r t a G ü m r ü d ə n q a t a r l a y o l a d ü ş d ü k v ə o b i r i g ü n Q ə m ə r l i y ə g ə l d i k. H ö k u m ə t r ə i s i i l ə l a z ı m o l a n m ə s ə l ə l ə r b a r ə s i n d ə u z u n - u z a d ı d a - n ı ş d ı m. Ə m i r b ə y ə s ö z v e r d i m. N a x ç ı v a n d a n q a y ı d a n d a Q ə m r ə l i d ə q a l a - c a ğ a m. Q ə m ə r l i d ə İ r ə v a n g ə n c l ə r i n i n b i r n e ç ə s i i l ə g ö r ü ş d ü m. B u a r a d a Ə k b ə r b ə y Ə k b ə r o v u x a t ı r l a y ı r a m. Ə w ə l c ə T ə b r i z d ə m ə n i m l ə b ə r a b ə r İ r a n i n q i l a b m d a i ş t i r a k e t m i ş d i. Y a x ş ı b i r a d a m i d i. V ə t ə n v ə m i l l ə t y o l u n d a c a n ı n ı v e r ə n a d a m d ı r. O n l a r i l ə g ö r ü ş d ü m, s o n r a d a N a x ç ı v a n a g ə l d i k. 2 M ə r k ə z i İ q d ı r o l a n M ü v ə q q ə t i A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n 1 s ə r h ə d - 1 Xəlil bəy Naxçıvandan Osmanlı ordusu çıxdıqdan sonra Qarsdan gələn 2 şəxsin az bir tərəfdarla Araz-türk hökumətini qurduğunu göstərir (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 21-2). Xəlil bəy səhv etmişdir. Hökumət 18 noyabrda qurulmuşdur. Ibrahim bəy və yoldaşı dekabrın əvvəllərində Naxçıvana gəlmişdilər. Araz-Türk hökumətinin rəhbərləri ilə Xəlil bəyin arası yaxşı deyildi. Buna görə də düzgün məlumat verməmişdir. 2 Cahangiroğlu. Xatirələr. s

155 l ə r i d a x i l i n d ə E ç m i ə d z i n ( ü ç k i l s ə ), S ə r d a r a b a d, U l u x a n l ı ( Z ə n g i b a s a r ), Q ə m ə r l i ( G ə r n i b a s a r ), V e d i ( V e d i b a s a r ), Ş ə r u r, N a x ç ı v a n, O r d u b a d 2 v ə S ü r m ə l i b ö l g ə s i y e r l ə ş i r d i. 3 A r a z v a d i s i n i n ə h a l i s i n i n ç o x h i s s ə s i n i ə h a t ə e d ə n t ü r k - m ü s ə l m a n s a k i n l ə r t ə r ə f m d ə n q u r u l a n b u h ö k u m ə t h a q q m d a m ü x t ə l i f f ı k i r l ə r m ö v c u d i d i. E r m ə n i m ü ə l l i f H o v a n e s y a n o n u s ö z d ə h ö k u m ə t 4, A z ə r b a y c a n m ü ə l l i f ı M ə d ə t o v O y u n c a q h ö k u m ə t, 5 Y a l a n ç ı R e s p u b l i k a 6 a d l a n d ı r m ı ş l a r. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n b u g ü n k ü m ə n a d a t ə ş k i l a t a s a h i b o l m a m a s ı d a b u s ö z l ə r l ə i f a d ə e d i l m i ş d i r : Ö m r ü q ı s a o l s a d a h ö k u m ə t b ö l g ə s a k i n l ə r i n i n x i l a s e d i l m ə s i n d ə b ö y ü k r o l o y n a m ı ş d ı r. 1 8 n o y a b r d a r ə s m i e l a n e d i l ə n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n f ə a l i y y ə t g ö s t ə r m ə s i v ə r e g i o n ə h a l i s i n i n t ə h l ü k ə s i z l i y i n i t ə m i n e t m ə s i ü ç ü n h ə r b i t ə ş k i l a t l a r ı n y a r a d ı l m a s ı v a c i b i d i. B ü t ü n b u n l a r n ə z ə r ə a l ı n m ı ş, y ı ğ ı n c a q k e ç i r i l m i ş, A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n e l a n e d i l m ə s i n d ə n i k i g ü n ə v v ə l, 1 6 n o y a b r c i i l d ə h ö k u m ə t i n q u r u l u ş u n u h a z ı r l a y a n h e y ə t t ə r ə f ı n d ə n I X O r d u k o m a n d a n l ı ğ m a b i r t e l e q r a f g ö n d ə r i l m i ş d i. T e - l e q r a f d a t ü r k o r d u s u n u n g e t m ə s i n d ə n n a r a h a t o l d u q l a r m d a n, b a ş l a r ı n a g ə l ə b i l ə n h a d i s ə l ə r d ə n v ə b i r s ı r a t ə k l i f l ə r d ə n b ə h s e t m i ş d i r. 1Bu hökumət müvəqqəti olaraq qurulmuşdur. Bölgə əhalisi sülh konfransının verəcəyi qərara qədər ermənilərdən qorunmaq üçün belə bir hökumət yaratmışdır (ATASE A , kls 251, d.1-4, f. 33). Türkiyə ilə ayrılığın qısa müddətli olacağma inanırdılar. Türkiyədən ümidlərini kəsən əhali ümid işığını Azərbacan Cümhuriyyətində tapacaqlar (Azər. Cümh. M DEYTA, f. 894, siy 10, d dekabr 1918; M> 72; M.B. Naxçıvan-Şərur məsələsi; F. Rəhmanzadə. Əsrə bərabər gecə. Bakı, 1991, s. 132; T. Köçərli. Azərbaycan Demokratik Respublikası və Azərbaycanm ərazi bütövlüyü məsələsi; «Kommunist», 30 sentyabr 1990, JVs 226 (21294). 2 Bəzi Azərbaycan müəllifləri Ordubadı Araz-türk hökumətinin tərkibinə daxil etmirdilər. Ordubad isə Azərbaycanm sərhədləri daxilindədir (M.B. Naxçıvan-Şərur məsələsi). Batumi müqaviləsinə əsasən bu doğrudur. Bu dövrdə Azərbaycan heç bir vaxt Ordubadı öz sərhədləri daxilinə sala bilməmişdir. Arada Zəngəzur yerləşirdi. O da ermənilərin əlində idi. Buna görə də Azərbaycanın bölgədə hakimiyyətdə olması mümkün deyildi. Ordubadın Araz-Türk respublikasmm tərkibində yer almasma dair heç bir sənəd əldə edə bilmədik. 15 noyabrda Qarsda Müsəlman Şurasına Ordubaddan da nümayəndə dəvət etmişdilər (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 13; Dayi. Elviyeyi-Selasedə milli təşkilatlanma. s. 92). 3 ATASE A , kls 251, d.1-4, f. 43; M.B. Naxçıvan-Şərur məsələsi; İ. Veysəl. Univar. İstiqlal hərbində bolşeviklərlə 8 ay. İst., 48, s. 9; C.Quliyev, Q. Mədətov, A.Nadirov. Sovet Naxçıvanı. 1984, s. 27. Hacıyev. Araz-türk respublikası. s. 47; Qarabəkir. İstiqlal hərbimiz. s Əliyev. Araz-Türk respublikası; Eynulla Mədətli ci illərdə Naxçıvanda azadlıq mübarizəsi; «Şərq qapısı», 28 may 1993, JVe 40, (16.260). Bəzi müəlliflər Araz-türk hökumətinin sərhədlərini qeyd edirlər. Bu fıkirlərə görə hökumətin tərkibinə Eliviyeyi-Selasenin böyük bir hissəsi daxildir. Başqa bir fıkrə görə Araz-türk hökumətinə Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz qəzaları daxildir (Q. Mədətov. Naxçıvanda sovet hakimiyyətinin qələbəst və Nax. MSSR-in təşkili. Bakı, 1958, s. 42) 4 Riçhard G. Hovanisian. The Republis of Armeni. Vol. 1, the fırst year Los Angeles, 1971, s C.Quliyev, Q. Mədətov, A.Nadirov. Sovet Naxçıvanı. 1984, s Mədətov. Araz-Türk Respublikası haqqmda bunları yazır: türklər Naxçıvandan getməmişdən əw əl yardımçıları-musavatçıların köməyi ilə yalançı Araz respublikasmı qurdular. Türklər yalançı Respublika qurmaqla bölgənin Azərbaycanm və Ermənistanm tərkibinə daxil olmasına mane olmaq istəyirdilər. Beləliklə, onlar Naxçıvanı yenidən işğal etmək üçün əllərində bir imkan olmasma çalışırdılar. Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s. 46; Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 894, op. 10, d. 70, Ə s r l ə r d ə n b ə r i t ü r k a r z u s u i l ə y a ş a y a n Q a f q a z m y ü z m i n l ə r c ə m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i n d i n i v ə q a n ı b i r q a r d a ş l a r m a q o v u ş d u ğ u b u m ə s u d g ü n l ə r i t ə r i f e t m ə k d ə a c i z i k. B u n u n l a b ə r a b ə r, s i y a s ə t l ə b a ğ l ı m ü v ə q q ə t i a y r ı l ı ğ ı m ı z ı e ş i t d i y i m i z g ü n d ə n k ə d ə r l i y i k. A n c a q a l l a h ı n t a l e y i m i z ə b ə x ş e t d i y i b u q ü d r ə t ə i n a n ı r ı q, l a k i n q ı s a b i r v a x t d a n s o n r a m ə q s ə d i m i z ə ç a t a c a ğ ı m ı z a, b u y o l d a h ə r ş e y i n ə z ə r ə a l a r a q y e n ə q o v u ş a c a ğ ı m ı z a ü m i d e d i r i k, t ə s ə l l i t a p ı r ı q. N ə y i n b a h a s ı n a o l u r s a - o l s u n b i z b u n a n a i l o l a c a ğ ı m ı z a a n d i ç m i ş i k. Y e g a n ə ü m i d v ə p ə n a h ı m ı z o l a n O s m a n l ı d ö v l ə t i n i n b i z i u n u t m a y a c a ğ ı m b i l i r i k. T ü r k o r d u s u b u r d a n ç ı x m a ğ a m ə c b u r e d i l i b, t ü r k m ü s ə l m a n t o r - p a ğ ı n d a q a l a n b i z, Q a f q a z m ü s ə l m a n l a r ı, g ü n ü - g ü n d ə n k i n - k ü d u r ə t i a r - t a n, d a i m b i z i m q a n ı m ı z ı i ç m ə y ə h a z ı r o l a n, b u n a f ü r s ə t a x t a r a n q a n - i ç ə n, c a n a v a r, h ə r c ü r a l ç a q l ı q d a n, f ə l a k ə t l ə r d ə n z ö v q a l a n e r m ə n i ə s g ə r - l ə r i n i n, e r m ə n i ə h a l i s i n i n h ü c u m u n a m ə r u z q a l m a ğ ı m ı z d a n, ç o x l a r ı m ı - z m q a n ı h ə d ə r g e d ə c ə y i n d ə n, o ğ u l - u ş a ğ ı m ı z ı n s ü n g ü l ə r a l t ı n d a m ə h v o l a c a ğ m d a n q o r x u r u q. B i z l ə r b u v ə z i y y ə t q a r ş ı s ı n d a k ö m ə k s i z, r ə h b ə r s i z, l ə v a z i m a t s ı z n e c ə h ə r ə k ə t e d ə c ə y i m i z i, n e c ə m ü q a v i m ə t g ö s t ə r ə c ə y i m i z i b i l m i r i k. A l l a h i s l a m m i l l ə t i n i n v ə x ü s u s i l ə t ü r k l ü y ü n b a n i s i v ə h a m i s i o l a n p a d i - ş a h ı m ı z ı, m i l l ə t i m i z i h ə r z a m a n s a x l a s ı n. N a m u s v ə h ə y a t ı m ı z ı n m ü d a f ı ə s i ü ç ü n İ q d ı r A r a z ə h a l i s i a d m d a n b u n l a r ı v e r m ə n i z i x a h i ş e d i r i k. 1. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n m i l i s l ə r i ( k ö n ü l l ü ) ü ç ü n i k i t o p, k i f a y ə t q ə d ə r p u l e m y o t, b u n l a r ü ç ü n d ö y ü ş s u r s a t ı v ə l ə v a z i m a t d a ş ı m a q ü ç ü n h e y v a n. O s m a n l ı h ö k u m ə t i n i n ə z ə r ə a l a r a q m ü h a f ı z ə s i n i t ə m i n e d ə c ə y i m i z z a b i t, ə s g ə r, 2 h ə k i m v ə m ü ə y y ə n q ə d ə r d a v a - d ə r m a n, t i b b i l ə v a z i m a t. 2. Y e n i g e y i m a l a n O s m a n l ı h ə r b i h i s s ə l ə r i n i n k ö h n ə g e y i m l ə - r i n i n m i l i s l ə r ə v e r i l m ə s i. 3. E ç m i ə d z i n, İ q d ı r, N a x ç ı v a n m ə n t ə q ə l ə r i n d ə k i ə r z a ğ m i n d i d ə n v e r i l m ə s i n i x a h i ş e d i r i k. 311

156 1 6 n o y a b r N a x ç ı v a n Ş ə r u r Z ə n g i b a s a r V e d i b a s a r G ə r n i b a s a r ü z v ü z v ü z v ü z v ü z v i m z a i m z a i m z a i m z a i m z a y ə t h a s i l o l u n c a b u f ı r q ə ə s g ə r l ə r i n b u r a d a q a l m a s ı B i r k o m i s s i y a, x a r i c i n ü m a y ə n d ə l ə r d a x i l o l m a q l a s ü l h v ə s ə r h ə d m ə s ə l ə s i n ə q ə r a r v e r m ə k ü ç ü n S ü l h v ə s ə r h ə d m ə s ə l ə s i h ə l l o l u n m a y ı n c a e r m ə n i l ə r i b u t ə r ə f ə b u r a x m a m a l ı. M ü v ə q q ə t i A r a z h ö k u m ə t i Q ə m ə r l i i m z a 1 K ə d ə r v ə h ə y ə c a n i ç i n d ə y a z ı l a n b u t e l e q r a m d a n m ə l u m d u r k i, h ə r b i h i s s ə l ə r i n y a r a d ı l m a s ı n d a k ı n ö q s a n l a r ı t a m a m l a m a q i s t ə y i r. 1 8 n o y a b r d a y a r a d ı l a n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i t ü r k o r d u s u n d a n b ə z i x a h i ş l ə r e t d i. 1. İ k i t o p, h e y v a n. 2. O s m a n l ı h i s s ə s i y e r d ə n g ö t ü r ə n 1 2 t o p P u l e m y o t ə d ə d. 4. B u n l a r a l a z ı m o l a n m ə r m i v ə g ü l l ə. 5. K i f a y ə t q ə d ə r z a b i t v ə ə s g ə r. 6. Ə s g ə r l ə r ə t ə l i m ü ç ü n 4 0 n ə f ə r z a b i t v ə 4 0 n ə f ə r ç a v u ş, y e f - r e y t o r. 7. O n m i n b o m b a, 5 0 m i n b e ş a ç ı l a n t ü f ə n g. 8. Ə s g ə r ü ç ü n m ü m k ü n q ə d ə r p a l t a r. 9. S ə h i y y ə a r a b a l a r ı, l ə v a z i m a t, y ü k a r a b a l a r ı v ə m a ş m, l a z ı m i q ə d ə r ə ş y a M ö v c u d ə r z a q d a n t o n b i z ə a y ı r s m l a r t o n N a x ç ı - v a n d a, t o n Ş ə r u r d a, t o n Q ə m ə r l i d ə, t o n İ q d ı r d a. N a x ç ı v a n y e r l i h ö k u m ə t r ə i s i q a l a n ə r z a ğ ı y ı ğ ı r. M a n e o l u n - m a z s a b i z ə h e ç n ə q a l m a y a c a q M ə h ə m m ə d Ə l i p a ş a n m ö h d ə s i n d ə m ü h a f ı z ə o l u n a n m i n m a n a t 3 m ü h a c i r p u l u. H ö k u m ə t r ə i s i Ə m i r b ə y m ö h ü r 1 A r a z v a d i s i n d ə h ö k u m ə t y a r a d ı l m a s m d a m ü h ü m r o l o y n a y a n R ü ş d ü b ə y A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n i s t ə k l ə r i n ə d i q q ə t l ə y a n a ş ı r d ı. I X O r d u k o m a n d a n l ı ğ ı n a g ö n d ə r d i y i 1 8 n o y a b r t a r i x l i ş i f r ə l i t e l e q r a m d a i s t ə k l ə r i i f a d ə e t d i. 2. Ç ı x d ı q d a n s o n r a e r m ə n i l ə r i n h ü c u m u o l a r s a, m ü d a f ı ə ü ç ü n a y r ı l a n m i l i s d ə s t ə l ə r i n i n ə r z a q l a t ə m i n i ü ç ü n N a x ç ı v a n, N o r a ş e n, S ə r - d a r a b a d v ə y a E ç m i ə d z i n m ə n t ə q ə l ə r i n d ə m ü ə y y ə n q ə d ə r ə r z a q v ə s i l a h - s ı z ə s g ə r l ə r ü ç ü n b i r n e ç ə m i n t ü f ə n g v ə h ə r b i l ə v a z i m a t t ə l ə b i n d ə d i r l ə r. G ö n d ə r i l ə n t ə h l ü k ə l i r u s t ü f ə n g l ə r i y a r a r s ı z d ı r, q ı r ı q d ı r. B e ş a ç ı l a n t ü - f ə n g v e r i l m ə m ə s i n i x a h i ş e d i r. Z a b i t, p u l e m y o t, h ə t t a t o p i s t ə y i r l ə r. B u - n u n ü ç ü n b i r h e y ə t g ö n d ə r i l m ə s i n i x a h i ş e t m i ş v ə i l k q a t a r l a Q a r s a g ə l ə c ə k l ə r i v ə b u n u n s i y a s ə t ə m ü v a f ı q v ə m ü s a i d o l d u ğ u m ə l u m d e y i l s ə. 2 H ö k u m ə t t ə ş k i l a t i i ş l ə r i d a v a m e t d i r d i. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n f ə a l i y y ə t i n ə n ə z ə r s a l s a q g ö r ə r i k h ö k u m ə t o n a l a z ı m o l a n p u l m ə n b ə y i a x t a r ı r d ı. T ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i n ə z a r ə t e t d i k l ə r i N a x ç ı v a n v ə İ q d ı r 3 y e r l i h ö k u m ə t l ə r i n i n ə l i n d ə o l a n v ə b ö l g ə b ə l ə d i y y ə l ə r i n ə m ə n s u b p u l l a r ı t ə l ə b e d i r d i l ə r. 4 B u n d a n ə l a v ə, İ r ə v a n d a k ı O s m a n l ı n ü m a y ə n d ə s i n d ə o l a n M ü s ə l m a n Ş u r a s ı n a m ə n s u b m a n a t ı n q a y t a r ı l m a s ı l a z ı m i d i. V ə z i y y ə t i ö y r ə n ə n Y. Ş ö v q ü p a ş a 2 5 n o y a b r c i i l d ə M ə h ə m m ə d Ə l i p a ş a y a b u t e l e q r a f ı g ö n d ə r d i : İ r ə v a n m ü h a c i r l ə r i n d ə n H a c ı Z e y n a l a b d i n o ğ l u M i r z ə Ə l i b ə y d ə, N a x ç ı v a n Y e r l i h ö k u m ə t i n ə z d i n d ə Q ə m ə r l i, Ş ə r u r v ə N a x - ç ı v a n b ə l ə d i y y ə l ə r i n i n p u l u İ q d ı r k o m a n d a n l ı ğ ı n ı n b ə l ə d i y y ə i d a r ə s i n i n m a n a t l ı q a r t ı q p u l u İ r ə v a n ş a h b ə n d ə r i ( t i c a r ə t i ş l ə r i n ə b a x a n m ə m u r t. i. ) N u r i b ə y d ə ə m a n ə t q o y u l m u ş R ə v a n m ü h a c i r l ə r i n i n t ü f ə n g l ə r i d ə n ç o x T e l e f o n h ə r y e r d ə v a r, ə w ə l k i k i m i q a l m a l ı M ü m k ü n o l s a, t ə ş k i l a t ı m ı z d o ğ r u y o l u t u t u n c a v ə y a ə m n i y - 1ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 33. Əsl mətndə türk sözü yoxdur. 2 İfadədəki anlaşılmazlıq mənbədən irəli gəlir. 3 Sənədin əslində milyon manat yazılmışdır. Sonra milyon sözü pozulmuşdur. Ona görə də nəzərdə tuturuq. (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 40-1) ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 43-1; Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s ATASE A , kls. 251, d.1-4, f İqdır və yerli hökumət rəisi Məhəmməd Mühiddin bəy eyni zamanda mövqe komandiridir. 4 Əliyevin fıkrinə görə, hökumətin istəyi tamamilə yerinə yetirilməmişdir. Naxçıvandan çıxmağa çalışan Əli Şəfıq bəy hökumət kassasmda olan 1 milyona yaxın pulu və 8 vaqon arpa və buğdanı aparmaq istəyirdi. Naxçıvamn nüfuzlu şəxsləri bir heyət göndərərək pul və ərzağı istədilər, lakin verilmədi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 85). 5 ATASE-də işlədiyimiz zaman vizit kartoçkasına rast gəldim: Hacı Zeynalabdin oğlu Mirzə Əli, Ünvan: siyasi və tarix, Burhani-həqiqət məcmuəsinin müdiri və naşiri, İrəvan şəhər məktəbinin türk dili və coğrafiya müəllimi, xeyriyyə cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvü və katibi, İrəvan vilayət türk müəllimlər İttifaqının sədr müavini, müsəlman klubu idarəsi heyət üzvü və müdiri, Müsəlman Milli Şursanm katibi və 313

157 İ r ə v a n M ü s ə l m a n Ş u r a s m a a i d t ə x m i n ə n m a n a t v a r d ı r, İ q d ı r v ə N a x ç ı v a n ə h a l i s i a d ı n d a n p u l u n g e r i q a y t a r ı l m a s m ı x a h i ş e d i r i k. b ə y q ə b u l o l u n m u ş q ə r a r a g ö r ə Y e r l i h ö k u m ə t r ə i s i t ə y i n o l u n d u. 1 A n c a q b u v ə z i y y ə t A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n x o ş u n a g ə l m ə d i. Ə s l i n d ə Y u x a r ı d a q e y d e d i l ə n l ə r a i l ə l ə r i n ə g ö n d ə r i l d i. İ c r a s ı d ö v l ə t r ə y i n ə t ə ş k i l a t i i ş l ə r i n q ı z ğ m d ö v r ü n d ə o n l a r ı n b i l i k l i m ü t ə x ə s s i s l ə r ə b ö y ü k b a ğ l ı d ı r, ə f ə n d i m. 1 A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i t ə ş k i l a t i i ş l ə r i n i t a m a m l a m a q ü ç ü n b i r s ı r a h a z ı r l ı q l a r g ö r ü r, x a h i ş l ə r e d i r, y e r l i s ə l a h i y y ə t l i l ə r b i r s ı r a i ş l ə r g ö r ə r ə k m ü ə y y ə n q ə r a r l a r q ə b u l e d i r d i l ə r. Y e r l i h ö k ü m ə t r ə i s i Ə l i Ş ə f ı q b ə y i n e h t i y a c ı v a r d ı. E h t i y a c l a r ı t ə m i n e t m ə y i n t ə k b i r y o l u t ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i i d i. B u n a g ö r ə d ə h ö k u m ə t d a i m h ə r b i d a i r ə l ə r d ə n b u s a h ə d ə x a h i ş l ə r e d i r d i. T ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i d ə o n l a r a m ü s b ə t c a v a b v e r i r d i. Y. Ş ö v q ü n ü n ə m r i i l ə b ö l g ə d ə y a l n ı z t ə r x i s o l u n m u ş e h t i y a t z a b i t l ə r q a l a b i l ə r d i. s ə d r l i y i i l ə k e ç i r i l ə n y ı ğ ı n c a q d a N a x ç ı v a n ı n n ü f u z l u ş ə x s l ə r i b u q ə r a r l a r ı R ü t b ə l i v ə r ü t b ə s i z ə s g ə r l ə r d ə n d ə b ö l g ə d ə q a l m a q i s t ə y ə n v a r i d i. 2 H ü - q ə b u l e t m i ş d i r : 1 ) m ə c b u r i ə s g ə r y ı ğ m a q. 2 ) ə s g ə r l ə r i b a t a l y o n l a r a b ö l - m ə k v ə k a z a r m a l a r d a s a x l a m a q. 3 ) g e d ə n e r m ə n i l ə r i n ə m l a k m m h ö k u - m ə t ə 2 v e r i l m ə s i. 4 ) h ö k u m ə t a n b a r ı n d a o l a n b u ğ d a d a n ə s g ə r l ə r i n q i d a - l a n m a s ı ü ç ü n 1 4 m i n p u d 3 v e r i l m ə s i. 5 ) t ə z ə ə s g ə r l ə r ə h ö k u m ə t t ə r ə f i n - d ə n g e y i m v ə s. ə ş y a l a r m v e r i l m ə s i. 6 ) ə s g ə r l i y ə g e t m ə y ə n ə h a l i d ə n s i l a h - l a r ı y ı ğ a r a q, s i l a h ı o l m a y a n ə s g ə r l ə r ə p a y l a m a q. 7 ) y a ş l a r a r a s m d a k i ş i l ə r i n h a m ı s ı m ə s g ə r l i y ə ç a ğ ı r m a q. 4 N a x ç ı v a n d a k ı t ə ş k i l a t i f ə a l i y y ə t l ə r b u y ı ğ ı n c a q i l ə q u r t a r m a d ı. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n q u r u l m a s ı i l ə ə l a q ə d a r Q ə m ə r l i y ə g e d ə n n ü m a - y ə n d ə l ə r i n Q a r s a Ş ö v q ü p a ş a n ı n y a n ı n a g e d ə n M i r z ə N ə s r u l l a h b ə y v ə B a ğ ı r b ə y N a x ç ı v a n a q a y ı t d ı q d a n s o n r a g ö r d ü k l ə r i i ş l ə r l ə ə l a q ə d a r q a - b a q c ı l, n ü f u z l u ş ə x s l ə r ə m ə l u m a t v e r m ə k ü ç ü n m ə s c i d d ə ü m u m i b i r y ı - ğ ı n c a q k e ç i r i l d i. 5 Y ı ğ ı n c a q d a N ə s r u l l a h b ə y v e r d i y i i z a h a t d a n s o n r a n ü m a y ə n d ə l ə r Ə l i Ş ə f ı q b ə y i n y a n ı n a g e t d i l ə r v ə o r a d a M i r z ə N ə s r u l l a h möhtac mühacirlərə yardım edən komitənin üzvü və baş katibi (ATASE A kls 251, d.1-4, f. 40). 1ATASE A , kls. 251, d.1-4, f Burada qeyd edilən Naxçıvandakı yerli hökumətdir. 3 16, 4 kq rus ağırlıq ölçüsüdür. 4 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Naxçıvan heyəti Qarsda bu işləri görmüşdür: 1. Müsəlman əhalisinin Osmanlı dövlətinə tabe olub ona birləşmək. 2. Naxçıvan əhalisinə Osmanlı dövləti tərəfmdən silah verilməsi. 3. Naxçıvan əhalisinə top, tüfəng, patron verilməsi. 4. Naxçıvanda Milli Şuranm təşkili. 5. Şəhər gəlirinin hamısınm Milli Şuraya verilməsi min manat pulun Osmanlı hökuməti tərəfmdən qaytarılması. 7. Osmanlı əsgər və zabitlərdən bir hissəsinin bölgədə qalması. 8. Səlmas tərəfindən Qarsa gedən Sərdar Şuca və Mükərrəmil Humayun ilə görüşməsi. 9. Qarsda Y.Şövqü paşa ilə görüşür və padşaha Naxçıvan əhalisinin vəziyyəti haqqında məlumat çatdırılması. 10. Türk ordusunun Naxçıvanda qalması ilə əlaqədar İngilis, Fransız, Italyan və Amerika səfırlərinə məlumat göndərilməsi. 11. Erməni mühacirlərinin silahsız olmaqla, əw əlki yerlərinə qaytarılması. 12. Müsəlmanların şəhərdən çıxmalarmın qadağan edilməsi və müdafıələrinin təmin olunması. 13. İbrahim bəyin dəstəsinin yaxın zamanda Naxçıvana gəlməsi. 14. Qafqazda türk zabitlərinin könüllü qalması. 15. Qars Milli Şurasma Əliyev tərəfındən 10 lirə verilməsi. 16 Andranik dəstəsinə Qafqaz nümayəndələri tərəfındən ultimatum verilməsi. 17 Yerli əsgərlərə geyim və ərzaq verilməsi. 18. Araz-türk hökumətinin təşkili. 19. Qarsda Milli Şuranm açılışı (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 83, 84). 314 q u q ç u H ü s e y n A v n i b ə y i n ( u l a q ) A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n d ə q a l d ı ğ ı m g ö r d ü k. 3 M ə d ə t o v, H a c ı y e v, K ö k d ə m i r N a x ç ı v a n d a k ı X ə l i l b ə y i n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n d ə i ş l ə d i y i n i q e y d e d i r l ə r. 4 H ə q i q ə t d ə i s ə b e l ə d e y i l d i r. X ə l i l b ə y I I d i v i z i y a k o m a n d i r i H a v i d b ə y ə t ə q d i m e t d i y i y a n v a r c u i l t a r i x l i m ə l u m a t ı n d a y a z ı r d ı : A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i b i z ə h e ç b i r v ə z i f ə v e r m ə k i s t ə m ə d i y i k i m i, b i z d ə g e t m ə d i k. 5 İ b r a h i m b ə y d ə b u n u t ə s d i q e t m ə k d ə i d i. O d a A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n X ə l i l b ə y ə v ə z i f ə v e r - m ə d i y i n d ə n b ə h s e d i r. 6 M ə d ə t o v X ə l i l b ə y d ə n b a ş q a t ü r k O r d u s u n u n N a x ç ı v a n d a 5 z a b i t v ə ə s g ə r s a x l a d ı ğ m ı y a z ı r d ı. 7 B u m ə l u m a t ı t ə s d i q e d ə c ə k b a ş q a b i r s ə n ə d ə l i m i z d ə y o x d u r c u i l i n ə v v ə l l ə r i n ə a i d A n t a n t a d ö v l ə t l ə r i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n m ə l u m a t l a r m d a n 8 m ə l u m o l u r k i, r e g i o n d a t ü r k ə s g ə r l ə r i q a l m ı ş d ı r. B e l ə l i k l ə, d e y ə b i l ə r i k k i, A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n d ə H ü s e y n A v n i b ə y k i m ı d a h a b i r ç o x t ə r x i s e d i l m i ş ş ə x s l ə r v a r i d i. 9 T ə r x i s e d i l m i ş, b ö l g ə d ə q a l a n ş ə x s l ə r l ə h ə r b i t ə ş k i l a t l a r ı n y a r a d ı l - m a s ı i ş l ə r i t a m a m l a n a b i l m ə z d i. B u t ə d b i r d ə ə h a l i n i n k ü t l ə v i i ş t i r a k ı 1 Bu vaxt Naxçıvanda Bələdiyyə sədri Hacı Mehdi Bağırov, polis müdiri Abbasqulu bəy Tahirov və hərbi komandir Kəlbalı xan idi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 84, 85, 88). 2 Cahangiroğlu. Xatirələr. s Qırzıoğlu. Ədəbiyyatımızda Qars. II, s. 148; Dayi. Elviyeyi-Selasedə mıllı təşkilatlanma. S Mədətov. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi. s. 43; Hacıyev. Qars və Araz- Türk respublikalan. s. 48; Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s ATASE A , kls. 251, d.1-4, f İbrahim bəy xatirələrində Xəlil bəyin Naxçıvan xanları ilə əlaqəsini belə ifadə edir: Ancaq arada bir şey var idi, o da partizanlıq. Buna birinci səbəb təkirdağlı kapitan Xəlil bəyin bura gəlməsi idi. İbrahim bəy Xəlil bəyi çox ittiham etmişdir. Naxçıvan xanları da öz mənfəətlərı üçün dünyanı qurban edən deyildirlər. Xəlil bəy Anadoluya qayıtdıqdan sonra öz rahatçılığmı ataraq Naxçıvana qayıtmış və iki ilə yaxm ermənilərlə, ingilislərlə, amerikalılarla mübarizə aparmış, dostla dost, düşmənlə düşmən olmuşdur. 7 Mədətov. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi. s. 43; Hacıyev. Qars və Araz- Türk respublikaları. s Yenə orada, s Cahangiroğlu. Xatirələr. s

158 v a c i b s a y ı l ı r d ı. Ə h a l i d ə n t ə ş k i l o l u n m u ş q ü v v ə l ə r o s i l a h v ə h ə r b i l ə v a - z i m a t l a z ı m i d i. V ə z i y y ə t i b a ş a d ü ş ə n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i O s m a n l ı h ə r b i d a i r ə l ə r i n d ə n d a i m k ö m ə k i s t ə y i r. Y u x a n d a ə t r a f l ı o l a r a q b ə h s e t d i y i m i z x a h i ş l ə r i n b i r h i s s ə s i n ə I X O r d u k o m a n d i r i 2 1 n o y a b r c i i l d ə 9 - c u Q a f q a z d i v i z i y a s ı n a, N a x ç ı v a n y e r l i h ö k u m ə t r ə y a s ə t i n ə v ə İ q d ı r k o m a n d a n l ı ğ m a g ö n d ə r d i y i, ə h a l i n i n s i l a h l a n m a s ı b a ş l ı q l ı t e l e - q r a m d a y a z ı r d ı : 1. O r d u m u z o n g ü n ə q ə d ə r A r p a ç a y m ş ə r q i n d ə k i t o r p a q l a r ı t ə r k e d ə c ə k d i r. Ə h a l i ö z a s a y i ş i ü ç ü n i s t ə n i l ə n t ə ş k i l a t ı y a r a t m a q d a s ə r b ə s t - d i r. A n c a q O s m a n l ı ə s g ə r l ə r i n i n b u i ş ə q a r ı ş m a s ı m ə q s ə d ə u y ğ u n d e y i l - d i r. B u i ş l ə r d ə m ə s l ə h ə t v ə k ö m ə k m ü m k ü n d ü r. 2. Ə h a l i y a r a t m a q i s t ə d i y i t ə ş k i l a t ı i n d i d ə n y a r a t s ı n l a r. 3. B o ş a l t m a z a m a n ı b ü t ü n ə s g ə r v ə j a n d a r m a g e d ə c ə y i n d ə n m ü ə y y ə n t ə d b i r g ö r ü l m ə l i d i r. 4. Ə h a l i y ə s i l a h v ə s. v e r m ə k m ü m k ü n d e y i l d i r. 5. A r a z v a d i s i ç o x z ə n g i n o l d u ğ u n d a n v ə b u g ü n l ə r d ə y ı ğ ı l a c a q n ə m ə h s u l v a r s a o r a d a q a l a c a ğ ı n d a n, a r t ı q b a ş q a ə r z a q a e h t i y a c o l m a - y a c a q. 6. M ü h a c i r ə t m ə s ə l ə s i n ə g ə l d i k d ə, m ü h a c i r ə t i h ö k u m ə t m ə q s ə d ə - u y ğ u n h e s a b e t m i r. K ö ç m ə k i s t ə y ə n l ə r ə m a n e o l m a y a c a ğ a m. A n c a q q a t a r l a r d a n i s t i f a d ə e d ə b i l m ə z l ə r. Ç ü n k i q a t a r l a r m ə ş ğ u l o l a c a q d ı r. l a z ı m d ı r B ü t ü n b u n l a r ı ə h a l i n i n q a b a q c ı l n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə b i l d i r m ə k Y. Ş ö v q ü p a ş a y u x a r ı d a k ı t e l e q r a f d a a r t ı q s i l a h, h ə r b i l ə v a z i m a t v ə s. v e r i l m ə y ə c ə y i n i q e y d e t m i ş s ə d ə, b i r m ü d d ə t s o n r a f ı k r i n i 9 v ə c i d i v i z i y a l a r a v e r d i y i ə m r d ə d e y i r d i : c i f ı r q ə k o m a n d a n l ı ğ ı t ə r ə f ı n d ə n G ü m r ü d ə m ö v c u d r u s ə l b o m b a l a r ı n d a n q u t u a y r ı l a n v ə d ə g e d ə c ə k y ü k q a t a r l a r ı i l ə U l u x a n l ı s t a n s i y a s m a g ə t i r i l ə c ə k d i. 9 - c u Q a f q a z d i v i z i y a s ı b u b o m b a - l a r ı U l u x a n l ı s t a n s i y a s ı n d a n g ö t ü r ə r ə k, A r a z v a d i s i n i n m ü s ə l m a n ə h a l i - s i n i n q a b a q c ı l n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə v e r i l ə c ə k d i. B u, g i z l i s a x l a n ı l m a l ı d ı r. 2 Y. Ş ö v q ü p a ş a n ı n ə m r i s ə h ə r i s i g ü n y e r i n ə y e t i r i l d i v ə ə l b o m b a s ı o l a n q u t u U l u x a n l ı y a g ö n d ə r i l d i. 3 Y e n ə b u v a x t A x ı s k a v ə A x a l k ə l ə k ə h a l i s i n ə s i l a h, h ə r b i s u r s a t p a y l a n ı l d ı. 4 B m ü d a f ı ə ü ç ü n h a z ı r l a m a q d a i d i. o ş a l d ı l a c a q b ö l g ə ə h a l i s i ö z ü n ü A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n t ə ş k i l a t y a r a t m a q t ə ş ə b b ü s l ə r i e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n a r a h a t e d i r d i. B u m ə q s ə d l ə e r m ə n i x a r i c i i ş l ə r n a z i r l i y i 2 1 1ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 35, Yenə orada, f Yenə orada, f Yenə orada, f n o y a b r c i i l d ə İ r ə v a n d a k ı O s m a n l ı n ü m a y ə n d ə s i M ə h ə m m ə d ə l i p a ş a y a m ü r a c i ə t e d ə r ə k n a r a h a t ç ı l ı q l a r ı m b i l d i r d i. E r m ə n i d a i r ə l ə r i A r a z v a d i s i n d ə m ü s ə l m a n ə h a l i n i n a l a y l a r t ə ş k i l e t m ə s i, h ə r b i h a z ı r l ı q l a r g ö r m ə s i i l ə ə l a q ə d a r e r m ə n i m ü h a c i r l ə r i n i n d ə n a r a h a t o l u b s i l a h l a n m a - s ı n ı b i l d i r i r, b u f ə a l i y y ə t l ə r ə s o n v e r i l m ə s i n i t ə l ə b e d i r d i. 1 H ə m i n g ü n M ə h ə m m ə d ə l i p a ş a i l ə Ş ö v q ü p a ş a a r a s ı n d a y a z ı ş m a l a r a p a r ı l d ı. M ə - h ə m m ə d ə l i p a ş a Y. Ş ö v q ü p a ş a n m t e l e q r a m ı m a l m a m ı ş d a n ə w ə l, e r m ə n i x a r i c i i ş l ə r n a z i r l i y i n ə t u t a r l ı c a v a b v e r d i v ə m ə t n i n b i r n ü s x ə s i n i d ə I X O r d u k o m a n d a n l ı ğ ı n a g ö n d ə r d i. E r m ə n i x a r i c i i ş l ə r n a z i r l i y i n ə g ö n d ə - r i l m i ş c a v a b d a b i l d i r i l i r d i. E r m ə n i s t a n ı n b ü t ü n ə h a l i s i s i l a h l a n d ı ğ ı n d a n b o ş a l d ı l a n A r a z v a d i s i n d ə k i m ü s ə l m a n ə h a l i a n c a q ö z l ə r i n i m ü d a f ı ə e t - m ə k ü ç ü n s i l a h l a n m a ğ a m ə c b u r o l m u ş d u r. B e l ə a d a m l a r d a n a l a y t ə ş k i l e d i l m ə s i n ə e h t i m a l y o x d u r. O s m a n l ı h ö k u m ə t i n i n m ə q s ə d i q o n ş u E r m ə - n i s t a n h ö k u m ə t i i l ə y a x ş ı m ü n a s i b ə t s a x l a m a q d ı r. S ə r h ə d l ə r i n c i d d i m ü - h a f ı z ə s i h ə r i k i d ö v l ə t i n ə l i n d ə d i r. 2 Y. Ş ö v q ü p a ş a d a t e l e q r a m d a g ö s t ə - r i r d i k i, A r a z v a d i s i n d ə y a r a d ı l a n t ə ş k i l a t a O s m a n l ı O r d u s u n u n h e ç b i r t ə s i r i y o x d u r, ə h a l i ö z n a m u s v ə h ə y a t l a r ı n ı q o r u m a q s a h ə s i n d ə s ə r b ə s t - d i r l ə r, g ə l ə c ə k m ü h a c i r l ə r l ə y e r l i ə h a l i n i n q a y n a y ı b q a r ı ş m a s ı ü ç ü n t ə d b i r l ə r g ö r ü l ü r. 3 O s m a n l ı h ə r b i d a i r ə l ə r i, A r a z v a d i s i n d ə k i m ü s ə l m a n ə h a l i y ə h ə r b i t ə ş k i l a t l a r ı n y a r a d ı l m a s ı n a k ö m ə k e t m ə d i k l ə r i n i n ə q ə d ə r d e s ə l ə r d ə b u, h ə q i q ə t ə u y ğ u n d e y i l d i. Ə s l i n d ə s i y a s ə t ə g ö r ə b e l ə d e y i l i r d i. O s - m a n l ı h ə r b i v ə i d a r ə e t m ə d a i r ə l ə r i, b o ş a l d ı l a c a q b ö l g ə d ə o l a n t ü r k - m ü - s ə l m a n ə h a l i s i n i n g ə l ə c ə y i n i n ə z ə r ə a l a r a q ə l l ə r i n d ə n g ə l ə n i ə s i r g ə m i r - d i l ə r. D a i m İ s t a m b u l i l ə ə l a q ə s a x l a n ı l ı r, r ə h b ə r d a i r ə l ə r i n f ı k i r l ə r i n i s o - r u ş u r d u l a r. 4 R e g i o n ə h a l i s i n i n t ə z y i q i v ə x a h i ş l ə r i O s m a n l ı d a i r ə l ə r i n ə d ə ö z t ə s i r i n i g ö s t ə r i r d i. 5 Ə h a l i n i n b i r h i s s ə s i t ə ş k i l a t y a r a t s a d a y e n ə q o r x u 1Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. S ATASE A , kls. 251, d.1-4, f Y.Şövqü paşanm erməni mühacirlərinin məskunlaşması haqqındakı fıkirləri həqiqət idi. İcazə verilmiş, erməni mühacirləri gəlməyə başlamış, məskunlaşmaları təmin edilmişdir. 25 noyabr 1918-ci ildə İrəvan yolu ilə gələn 622 və səhəri gün Eçmiədzin tərəfdən gələn 239 erməni mühacirləri kəndlərinə göndərilmişlər. Mühacirlərin üstləri axtarılır, silah və patronları almırdı. Gələcək təhlükələrin qarşısım almaq istəyirdilər (Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s ). Araz-Türk hökuməti qurulduqdan sonra erməni hökumətinə bir nota vermiş və sərhədləri daxilinə gələn erməni mühacirlərinin silahsız gəlmələrinə şərt qoymuşdur (ATASE A , kls. 251, d.1-4, f. 21-1). Naxçıvanlılar dağ bölgələrinə gələcək erməni mühacirlərinin silahsız olmasım istəyirdilər (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 84). «BOA, BEO. Daxili İşlər Naz. dəftəri JVq ; ATASE A 1.1. kls. 37, d , f Qars inzibati müfəttişi Hilmi bəy 20 noyabr 1918-ci ildə Daxili İşlər Nazirliyinə, oradan da sədrəzəm Sadrayan Tofıq paşaya bir məlumat göndərmişdi. Dünən 317

159 v ə h ə y ə c a n i ç o r i s i n d ə i d i. B u c ü r n a r a h a t ç ı h q l a r a b a x m a y a r a q, A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i t ə ş k i l a t - l a n m a s a h ə s i n d ə k i f ə a l i y y ə t l o r i n i d a v a m e t d i r i r, t ü r k o r d u s u d a m ü ş t ə r ə k b ö l g ə d ə n a ğ ı r - a ğ ı r ç ı x ı r d ı. E l ə b u v a x t, A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n h ə r b i n a z i r i s e ç i l m i ş Q a r s M ü s ə l m a n Ş u r a s ı r ə i s i C a h a n g i r o ğ l u İ b r a h i m b ə y, 1 m ü a v i n i F. m i n b ə y v ə k a t i b i S a m i b ə y N a x ç ı v a n a g ə l d i l ə r. M ə q s ə d i Q a r s M ü s ə l m a n Ş u r a s ı n ı n q ə b u l e t d i y i q ə r a r l a n o x u m a q v ə A r a z v a d i s i n d ə ş ö b ə l ə r a ç m a q - d ı r. A n c a q A r a z v a d i s i n ə g ə l ə n İ b r a h i m b ə y Q a r s M ü s ə l m a n Ş u r a s ı n ı n ş ö - b ə l ə r i n i a ç m a q ə v ə z i n ə, r e g i o n d a h ə r b i t ə ş k i l a t l a r ı n y a r a d ı l m a s ı i l ə m ə ş ğ u l o l d u. Ə m i r b ə y, B a ğ ı r b ə y v ə İ b r a h i m b ə y N a x ç ı v a n a g ə l ə r ə k, m ə s c i d ə t o p l a ş a n ə h a h y ə h ə r b i t ə ş k i l a t l a r h a q q ı n d a m ə l u m a t v e r d i l ə r. S o n r a C ə h r i k ə n d i n ə y o l a d ü ş d ü l ə r. M ə q s ə d b u r a d a y e r l ə ş ə n C ə h r i b a t a l y o n u n u z i y a r ə t e t m ə k i d i. İ b r a h i m b ə y C ə h r i y ə g ə l d i k d ə n s o n r a s ə r h ə d d ə o l a n i s t e h k a m l a n y o x l a d ı, b i r s ı r a m ə l u m a t l a r ə l d ə e t d i v ə t ə k r a r N a x ç ı v a n a q a y ı t d ı. A n c a q N a x ç ı v a n d a k ə d ə r l i d ə q i q ə l ə r y a ş a n ı r d ı. T ü r k ə s g ə r l ə r i b ö l g ə d ə n ç ı x m a q h a z ı r h q l a r ı g ö r ü r, ə h a l i i s ə h ə y ə c a n v ə q o r x u i ç ə r i s i n d ə g ö z l ə y i r d i. 2 B e l ə b i r ş ə r a i t d ə İ b r a h i m b ə y ə h a h i l ə b ə r a b ə r t ü r k ə s g ə r i ç ı x d ı q d a n s o n r a n ə e d ə - c ə k l ə r i n i m ü z a k i r ə e t d i. 3 B i r m ü d d ə t d ə n s o n r a t ü r k ə s g ə r i i l ə N a x ç ı v a n d a n ç ı x a n İ b r a h i m b ə y Q ə m ə r h y ə g ə l d i. Q ə m ə r l i y ə g ə l ə n İ b r a h i m b ə y b u r a d a k ı h ə r b i t ə ş k i l a t y a r a t m a q i ş i n i s ü r ə t l ə n d i r d i. B ü t ü n b a t a l y o n v ə r o t a k o m a n d i r l ə r i n i Q ə m ə r l i y ə ç a ğ ı r d ı. Ə v v ə l d ə q e y d o l u n d u ğ u k i m i, t ü r k o r d u s u ç ı x m a m ı ş d a n ə v v ə l y ə q ə d ə r b a t a l y o n y a r a d ı l m ı ş d ı n ə f ə r d ə n i b a r ə t o l a n b a t a l - y o n u n d ö r d ü N a x ç ı v a n d a, ü ç ü Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z d ə, d i g ə r l ə r i d ə V e d i b a - s a r, Z ə n g i b a s a r, Q ə m ə r l i v ə B a ş k ə n d d ə ( A r a l ı q ) i d i. İ q d ı r t ə r ə f ı n d ə n h ə l ə k i f a y ə t q ə d ə r t ə ş k i l a t y o x i d i. 4 İ b r a h i m b ə y x a t i r ə l ə r i n d ə b u n d a n s o n r a g ö r d ü y ü i ş l ə r i b e l ə i f a d ə e d i r. A r a h q - B a ş k ə n d i n q a b a q c ı l l a r m d a n b i r n e ç ə s i n i ç a ğ ı r d ı m. O n l a r a l a z ı m i m ə s l ə h ə t l ə r v e r d i m. O b ö y ü k a d a m l a r b i r g e c ə i c a z ə i s t ə d i l ə r, e r k ə n d ə n g ə l d i l ə r. B i r a l a y n ə f ə r o l m a q ş ə r t i i l ə 5 s ü v a r i r o t a s ı, i k i k ə n d d ə k i ə s g ə r l ə r i n a d l a r ı o l a n d ə f t ə r l ə r i ö z l ə r i i l ə g ə t i r d i l ə r. O s a a t o r a y a b i r z a b i t, b i r ç a v u ş, o n t ü r k ə s g ə r i g ö n d ə r d i m. Z a b i t ə p u l, l a z ı m i ş e y l ə r, ə m r v e r i l d i. A r a h q - B a ş k ə n d ə z a b i t g ö n d ə r d i k d ə n s o n r a A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i y ı ğ ı n c a q k e ç i r d i. H ə r t ə r ə f d ə n o r a y a n ü m a y ə n d ə l ə r ç a ğ ı r ı l d ı, m ü z a k i r ə l ə r b a ş l a d ı. E r m ə n i l ə r i n t ü r k v ə m ü s ə l m a n l a r a e l ə d i k l ə r i z ü l m l ə r i b i r - b i r s a y d ı l a r. Ç o x u z u n m ü z a k i r ə l ə r d ə n s o n r a ç ı x ı ş e d ə n l ə r d ə n b i r i d e d i k i, i n d i e r m ə n i l ə r ə q a r ş ı n ə e t m ə k l a z ı m d ı r s a, o n u d e m ə k l a z ı m d ı r. B u n d a n s o n r a t ü r k y o x d u r. T ü r k i y ə d ə u z a q. S a b a h, o b i r i g ü n e r m ə n i l ə r s ə r h ə d i m i z ə g ə l ə c ə k l ə r. T ə k r a r e d i r ə m, o n a q a r ş ı n ə e t m ə l i y i k. Y e r d ə n ü m u m i c a v a b v e r i l d i. E r m ə n i l ə r i b u r a x m ı r ı q, b i r i m i z q a l s a q d a b e l ə. Ə k s ə r i y y ə t i s ə m ü - h a r i b ə e t m ə y i t ə k h f e t d i, y ı ğ ı n c a q d a ğ ı l d ı, b ö l g ü k e ç i r i l d i. H ə r b i k o m a n - d i r l ə r ə m r l ə r a h b, g e r i q a y ı t d ı l a r. B i z d ə h a z ı r h q g ö r d ü k. B i r h e y ə t l ə b ə - r a b ə r s ə r h ə d l ə r i g ə z d i k, l a z ı m o l a n y e r l ə r i g ö r d ü k. Q ə m ə r h d ə n ç ı x d ı ğ ı m ı z z a m a n e r m ə n i k ə n d l ə r i n d ə y a ş a y a n m ü h a c i r l ə r k ö ç m ə y ə b a ş l a m ı ş l a r. Ə m r v e r d i k, m ə n i m ə m r i n o l m a s a h e ç k ə s k ə n d d ə n ç ı x a b i l m ə z. B i z o g ü n A k - ç a b a n k ə n d i n ə g ə l d i k v ə o r a d a i ş ə b a ş l a d ı q. S ə r h ə d b o y u l a z ı m o l a n ə s - g ə r l ə r i y e r l ə ş d i r d i k. O g ü n 8 s a a t s ə r h ə d b o y u g ə z d i k, a x ş a m ü s t ü y e n ə Q ə m r ə h y ə g ə l d i k. 1 İ b r a h i m b ə y v ə A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n q a b a q c ı l l a r ı y a - x ı n l a ş a n e r m ə n i t ə h l ü k ə s i n i g ö r ü r d ü l ə r, ö l k ə n i n t ə h l ü k ə s i z h y i n i t ə m i n e t - m ə k ü ç ü n d a i m ç a h ş ı r d ı l a r. S ə r h ə d l ə r y o x l a m h r, m ü v a f i q ə m r l ə r v e r i r d i l ə r. 2 İ b r a h i m b ə y v ə y o l d a ş l a n b ö y ü k s t r a t e j i ə h ə m i y y ə t i o l a n U l u x a n l ı n ı q o r u m a q ü ç ü n b i r s ı r a t ə d b i r l ə r g ö r m ə y i n ə z ə r d ə t u t u r d u l a r. B u m ə q s ə d l ə U l u x a n h y a g ə l ə n h e y ə t b ö y ü k ç ə t i n h k l ə r l ə q a r ş ı l a ş d ı. Ə h a h n i n b i r h i s s ə s i e r m ə n i t ə b l i ğ a t ı n a u y a r a q A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n ə ə h ə m i y y ə t v e r m i r d i l ə r. 3 B u n a g ö r ə d ə t ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i n i n U l u x a n l ı s t a n s i y a s ı n d a A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n ə v e r d i k l ə r i 4 0 a r a b a y a q ə d ə r b o m b a m n d a ş ı n m a s ı ü ç ü n l a z ı m o l a n d a ş r n ı a v a s i t ə s i n i v e r m ə k i s t ə m i r d i l ə r. Naxçıvan ib İqdır əhalisi adından bir neçə şəxs müraciət edərək bildirmişlər ki, ordu çıxdıqdan sonra kimsəsiz və köməksiz qalacaqlar, vaxtı ilə ermənilərlə pis-yaxşı bir idarə altında yaşayırdılar. Osmanlı ordusu oraya gəldikdən sonra, bu imkansızdır, orada yaşayan müsəlmanlar soyqırımına məruz qalacaqlar. Bir neçə günə ordu çıxacaq, bunun ardınca anarxiya yaranacaq, yenidən iki tərəf arasmda arzuedilməz münaqişə yaranacaq. 1 Cahangiroğlu İbrahim bəy 30 noyabr 1918-ci ildə toplanıb, iki gün davam edən Qars Müsəlman Milli Şurasınm yığıncağmda Milli Müsəlman Şurasmm rəisi seçilmişdi (Erdoğan. Türk ellərində xatirələrim. s. 169; Elviyeyi-Selasedə milli təşkilatlar. s ). 2 Siyasi mühitdə qatma-qarışıqlıqlara baxmayaraq iqtisadi həyatda qaydalar davam edirdi. Naxçıvanlı tacirlər xüsusilə İran ilə alış-veriş edirdilər. 3 Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 5-6; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s İqdırda hərbi təşkilati fəaliyyətləri tam şəkildə olmadığından İbrahim bəy belə ifadə etmişdi. 318 B i r q i s i m m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i n b u c ü r d a v r a m ş l a r ı n a b a x m a y a - r a q, İ b r a h i m b ə y v ə y o l d a ş l a r ı U l u x a n l ı ə t r a f m d a o l a n k ö n ü l l ü l ə r r o t a - s m ı s ə r h ə d ə y e r l ə ş d i r m ə k ü ç ü n m ü b a r i z ə e d i r d i l ə r. 4 A r t ı q, e r m ə n i l ə r h ə r a n g ə l ə b i l ə r d i l ə r. 1Cahangiroğlu. Xatirələr. s Naxçıvanda yerli səlahiyyətlilər hərbi təşkilatlar sahəsində boş durmurdular. Naxçıvan qəzasında yığılan əsgərlərin and içmə mərasimi keçirilmişdir. Əvvəlcədən bölgədə olan Xəlil bəylə bərabər topçu kapitan Hüsnü bəy, Şahtaxtıda topçu əsgər hazırlayırdılar (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 87). 3 Cahangiroğlu. Xatirələr. s Əliyev. Qanlı günlərimiz. s

160 ERMƏNİLƏRƏ QARŞI APARILAN MÜBARİZƏLƏR d ə s t ə y i i l ə ə r k ö y ü n l ə ş ə n e r m ə n i l ə r t ü r k o r d u s u n u n g ö z ü q a b a ğ m d a, ö z s ə r h ə d l ə r i d a x i l i n d ə o l a n m ü s ə l m a n l a r a z ü l m e d i r d i l ə r. N o y a b r a y ı n ı n a x ı r l a r ı n a y a x m N a x ç ı v a n v ə G ö y ç ə g ö l ü a r a s m d a q a l a n m ü s ə l m a n ə h a - E r m ə n i t ə h l ü k ə s i n i n q a r ş ı s m ı a l m a q ü ç ü n t ə ş k i l a t y a r a d a n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i b u n a s ü r ü k l ə y ə n s ə b ə b l ə r v a r i d i. B u n l a r d a n ə n m ü - h ü m ü e r m ə n i l ə r i n s i y a s ə t i, r u h l a r ı n d a q a y n a y a n v ə h ş i l i k l ə r i t ü r k l ə r ə t ə t - b i q e t m ə l ə r i i d i. E r m ə n i t a r i x ç i s i H o v a n i s y a n a g ö r ə İ r ə v a n v i l a y ə t i n d ə k i e r m ə n i l ə r i n s a y ı n m m ü s ə l m a n l a r d a n a r t ı q o l m a s ı n a b a x m a y a r a q, S ü r - m ə l i n i n c ə n u b u n d a, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z v ə N a x ç ı v a n d a ə k s ə r i y y ə t i t ə ş k i l e d ə n t ü r k l ə r ö l k ə n i n ə t r a f ı n ı, n ə q l i y y a t v ə r a b i t ə y o l l a r ı n ı n ə z a r ə t l ə r i a l - t m d a s a x l a y ı r d ı. İ r ə v a n ı n y a x ı n l ı ğ m d a y e r l ə ş ə n Z ə n g i b a s a r d a ə k s ə r i y y ə t i t ə ş k i l e d ə n t ü r k l ə r e r m ə n i l ə r i i s t ə m i r d i l ə r. 1 B e l ə b i r v ə z i y y ə t d ə e r m ə n i h ö k u m ə t i c ü m h u r i y y ə t i n İ r a n s ə r h ə d i n ə q ə d ə r u z a n a n z ə n g i n b ö l g ə l ə r i n ə n ə z a r ə t i ə l ə k e ç i r m ə y i v a c i b b i l i r d i. 2 E r m ə n i l ə r i n b ö l g ə y ə o l a n m a r a ğ ı t ü r k o r d u s u ç ı x m a d a n b ə l l i i d i. O s m a n l ı h ö k u m ə t i n ə q ə d ə r o n l a r l a y a x ş ı d a v r a n s a d a, k ö m ə k e t s ə d ə, e r m ə n i l ə r r a h a t d u r m u r d u l a r. Y. Ş ö v q ü p a ş a n ı n h ə r b i n a z i r ə g ö n d ə r d i y i 2 5 n o y a b r t a r i x l i t e l e q r a m d a b u m a r a q l ı i f a d ə l ə r d i q q ə t i c ə l b e d i r : S i y a s ə t ə ə s a s ə n b i z e r m ə n i l ə r l ə x o ş k e ç i n i r, o n l a r l a s ə b i r l i d a v r a - n ı r ı q. Ə r z a q e h t i y a c l a r ı t ə m i n e t m ə k ü ç ü n h ö k u m ə t a d ı n d a n ç o x t a x ı l v e r d i k. 3 M ü s ə l m a n ə h a l i s i n i s a k i t l i y ə d ə v ə t e t d i k. B u a y ə r z i n d ə e r m ə n i m ü h a c i r l ə r i n i q ə b u l e t d i k, m ə s k u n l a ş m a s ı n a, ə r z a q e h t i y a c l a r ı n a k ö m ə k e t d i k. M ü s ə l m a n ə h a l i s i d ə e r m ə n i m ü h a c i r l ə r i n ə h ü s n ü - r ə ğ b ə t b ə s l ə d i - l ə r. B u n u n q a r ş ı l ı ğ ı n d a e r m ə n i m ü h a c i r l ə r i k i ç i k, ə h ə m i y y ə t s i z b i r - i k i h a d i s ə t ö r ə d ə r ə k e r m ə n i h ö k u m ə t i n i n d i q q ə t i n i c ə l b e t d i l ə r, ö z l ə r i n i n h a q l ı o l d u q l a r ı n ı g ö s t ə r m ə y ə ç a l ı ş d ı l a r. B u n u n l a d a o n l a r g ə l ə c ə k d ə e d ə - c ə k l ə r i f ı t n ə - f ə s a d l a r a, ə d a v ə t ə z ə m i n h a z ı r l a y ı r d ı l a r. B u ə s a s s ı z ş a i y ə E r m ə n i s t a n ı n X a r i c i İ ş l ə r N a z i r l i y i t ə r ə f i n d ə n x a r i c i h ö k u m ə t l ə r ə ç a t - d ı r ı l ı r v ə b u d a E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n i n m ü s ə l m a n ə h a l i y ə h ü s n ü - r ə ğ - b ə t i o l m a d ı ğ ı m g ö s t ə r i r d i. 4 B ə l i, Y. Ş ö v q ü p a ş a n ı n d e d i y i k i m i, e r m ə n i l ə r l i y ə e r m ə n i l ə r t o p v ə p u l e m y o t l a h ü c u m a k e ç ə r ə k k ə n d l ə r i d a ğ ı d ı r, ə ş y a - l a r ı z ə b t e d i r, d i g ə r t ə r ə f d ə n, İ r a n t ə r ə f ı n d ə b o ş d u r m a y a n e r m ə n i l ə r ü ç y ü z, d ö r d y ü z n ə f ə r m ü s ə l m a n ə h a l i n i N a x ç ı v a n a d o ğ r u ç ə k i l m ə y ə m ə c - b u r e t d i l ə r. 1 H ə m i n d ö v r d ə e r m ə n i l ə r N a x ç ı v a n q ə z a s m m ş i m a l ı n d a Z ə n g ə z u r i l ə N a x ç ı v a n a r a s m d a o l a n t ü r k - m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n ə h ü c u m e d ə r ə k, ə h a l i n i i n c i t m i ş d i l ə r. 2 S o y q ı r ı m m d a n c a n l a r ı m q u r t a r a b i l ə n l ə r N a x ç ı - v a n v ə G ə n c ə y ə q a ç m ı ş d ı l a r. Z ə n g ə z u r d a m i n d ə n a r t ı q m ü s ə l m a n ş ə h i d o l m u ş, k ə n d b o ş a l d ı l m ı ş d ı. 3 Q a r a b a ğ d a v ə Z ə n g ə z u r d a z ü l m l ə r e d ə n A n d r a n i k N a x ç ı v a n a x ə b ə r l ə r g ö n d ə r i r, m ü s ə l m a n l a r ı h ə d ə l ə y i r d i. 4 A n - d r a n i k b o ş y e r ə h ə d ə l ə m ə d i y i n i s ü b u t e t m ə k ü ç ü n Z ə n g ə z u r v ə O r d u b a d a r a s ı n d a k ı t ü r k - m ü s ə l m a n k ə n d l ə r i n i m ü h a s i r ə y ə a l m a ğ a v ə ə h a l i n i ö l d ü r m ə y ə b a ş l a d ı. İ r a n a q a ç m a q i s t ə y ə n l ə r A r a z ç a y m d a b o ğ u l u r d u. 5 E l ə b i l k i, A n d r a n i k c i i l d ə N a x ç ı v a n d a e l ə d i y i v ə h ş i l i k l ə r i t ə k r a r - l a y ı r d ı. T ə b i i k i, s ə r h ə d b r ə y a x m r a y o n l a r d a b a ş v e r ə n v ə h ş i l i k l ə r A r a z - t ü r k h ö k u m ə t i n i v ə x a l q ı n a r a h a t e d i r, b i r g ü n d ə n ö v b ə n i n o n l a r a ç a t a - c a ğ m ı b i l i r d i l ə r. B u n d a n s o n r a A r a z - t ü r k h ö k u m ə t i E r m ə n i s t a n a v e r d i y i b i r n o t a d a, O s m a n l ı d ö v l ə t i n i n q o y d u ğ u s ə r h ə d i n s i l a h l ı e r m ə n i l ə r t ə r ə - f ı n d ə n k e ç i l m ə m ə s i n i t ə l ə b e d i r, ə k s t ə q d i r d ə q a n t ö k ü l ə c ə y i n i b i l d i r d i. 6 A n c a q ə v v ə l c ə s ə r h ə d i s i l a h l ı e r m ə n i l ə r d e y i l, o n l a r m b i r ç o x m ü l k i a d a m l a r ı k e ç i r d i l ə r. B i r s ı r a x a l q m m ü s ə l m a n l a r d a n, e r m ə n i l ə r d ə n t ə ş k i l o l u n m u ş h e y ə t l ə r i n i n h i y l ə v ə ş i r n i k l ə n d i r m ə i l ə r e g i o n u n q a b a q c ı l - n ü - f u z l u ş ə x s l ə r i n i ö z t ə r ə f l ə r i n ə ç ə k m ə k i s t ə y i r d i l ə r. T ü r k - m ü s ə l m a n ə h a - l i y ə E r m ə n i s t a n m y a x ş ı n i y ə t i o l m a s ı, s ü l h s e v m ə s i h a q q ı n d a t ə b l i ğ a t a p a r ı r, A n t a n t a d ö v l ə t l ə r i n i n r e g i o n u E r m ə n i s t a n a v e r d i k l ə r i n i b i l d i r i r - d i l ə r. 7 B u m ə q s ə d b İ r ə v a n d a n Q ə m ə r l i y ə i k i m ü s ə l m a n ( M i r C ə f ə r a ğ a m ü s ə l m a n l a r a x o ş m ü n a s i b ə t b ə s l ə m i r d i l ə r. A n t a n t a d ö v l ə t l ə r i n i n 1 Hovanisyanın yaddan çıxardığı bir şey var idi. O da budur ki, erməniləri istəməyən yalnız Zəngəzur türkləri deyil, Qəmərli və Vedi bölgələrinə də aiddir. Bu gün Ermənistan torpaqlarma daxil olan iki bölgə sərhəddən baxanda İrəvan şəhərinin xarici məhəllələri kimi görünür ci ildə Qəmərlidən İrəvana məsafə 29 km. Zəngibasardan (Uluxanlı) İrəvana 20 km-dir (Əziz Ələkbəri. Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan. B., 1994, s. 89, 90, 117). 2 Hovanisyan. 3 Ermənistandakı Osmanlı nümayəndəsi Məhəmməd Əli paşanm ifadəsinə görə verilən buğda 450 tondur. Ordu erməni mühacirlərinə buğda vermişdir («Təsviri-Əfkar», 30 dekabr 1918, JVe. 2606). 4 BOA, BEO, Yenə orada. ATASE A 1/2. kls. 82, d , f. 7-1, Ermənilərin vəhşilikləri haqqında xəbərləri eşidən Naxçıvan əhalisi çox narahat idi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 85). 3 ATASE A 1/2. kls. 82, d , f Yenə orada, f Müsəlmanlarm bu acmacaqlı vəziyyəti Ordubaddan Azərbaycan qəzetinə göndərilən bir məktubda gözlər önünə gətirildi. Məktubda imza edən Hacıyev bölgəyə azərbaycanlı və gürcüstanlı nümayəndələr göndərilməsini və buradakı dəyişikləri görməyini tələb edirdi («Azərbaycan», 2 dekabr 1918, JVe 62). 6 ATASE A 1/2. kls. 82, d , f Bu təbliğatlar qısa bir zamanda təsirini göstərdi. Naxçıvanın Ermənistana verildiyi və ermənilərin hücum edərək rayonu ələ keçirəcəkləri xəbəri əhalıdə bövük bir qorxu və 321

161 v ə M i r B a b a y e v ) v ə i k i e r m ə n i d ə n i b a r ə t b i r h e y ə t g ö n d ə r i l d i. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n b i n a s ı n d a s ə l a h i y y ə t l i ş ə x s l ə r l ə y ı ğ m c a q k e ç i r i l d i. İ b r a h i m b ə y ə g ö r ə, o n u n m ü a v i n l ə r i n i n y ı ğ m c a q s a l o n u n a g ə l d i k l ə r i z a m a n h e y ə t ə s l m ə q s ə d l ə r i n i g i z l ə t d i, h ö k u m ə t l ə r i n i n o n l a r ı Q ə m ə r l i y ə, t ü r k l ə r l ə e r m ə n i l ə r i n n e c ə m ü n a s i b ə t s a x l a d ı q l a r ı m ö y r ə n m ə k ü ç ü n g ö n - d ə r d i k l ə r i n i b i l d i r d i l ə r. B u n a g ö r ə d ə, e r m ə n i h e y ə t i n d ə k i m ü s ə l m a n l a r a i s t ə d i l ə r, a n c a q o n u n M a k u x a n ı n m q o h u m u o l d u ğ u n u b i l ə r ə k n i y y ə t - l ə r i n d ə n ə l ç ə k d i l ə r. A n c a q Ə l i x a n m x a l q a r a s m d a m ə n f i t ə b l i ğ a t l a r m ı e ş i d i n c ə h ə r ə k ə t ə k e ç d i l ə r. 1 Ə l i x a n ı U l u x a n l ı d a n t u t u b g ə t i r m ə k i ş i Ə k b ə r b ə y Ə k b ə r o v a v ə R ə ş i d b ə y Ş ə m s ə d d i n o v a t a p ş ı r ı l d ı. O n l a r ö z l ə r i i l ə k i f a y ə t q ə d ə r s ü v a r i g ö t ü r d ü l ə r, b i r g ü n s o n r a U l u x a n l ı y a g e t d i l ə r. O n l a r ı n U l u x a n l ı y a ç a t m a l a r ı n a b i r s a a t q a l m ı ş İ r ə v a n v ə E ç m i ə d z i n a ğ ı r s ö z l ə r d e d i l ə r v ə n ə t i c ə d ə h e y ə t İ r ə v a n a q a y ı t m a ğ a m ə c b u r o l d u. E r m ə n i h e y ə t i g e t d i k d ə n s o n r a A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i t ə r ə f ı n d ə n t ə r ə f l ə r d ə n g ə l ə n s ü v a r i v ə p i y a d a e r m n ə z a r ə t l ə r i a l t ı n a a l d ı l a r. 2 ə n i ə s g ə r i b ö l g ə n i ö z b ö y ü k b i r y ı ğ ı n c a q k e ç i r i l d i. H ə r t ə r ə f d ə n n ü m a y ə n d ə l ə r ç a ğ ı r ı l d ı. U z u n m ü z a k i r ə l ə r d ə n s o n r a b e l ə q ə r a r a g ə l d i l ə r k i, e r m ə n i l ə r h ü c u m e d ə r l ə r s ə, t ə k b i r n ə f ə r q a l a n a q ə d ə r m ü b a r i z ə n i d a v a m e t d i r ə c ə k l ə r. H ö k u m ə t v ə t ə n i m ü d a f ı ə e t m ə k ü ç ü n m ü h ü m q ə r a r l a r q ə b u l e d i r, b i r s ı r a i ş l ə r g ö r ü r d ü, e r m ə n i l ə r d ə b o ş d u r m u r d u l a r. İ b r a h i m b ə y ə g ö r ə o n l a r p u l l a ə l d ə e t d i k l ə r i m o l l a l a r, i r ə v a n l ı x a n l a r v ə t a c i r l ə r v a s i t ə s i l ə m ü s ə h n a n x a l q ı n m a ğ l m ı a l m a ğ a ( f ı k i r l ə r i n i y a y ı n d ı r m a ğ a ) ç a l ı ş ı r d ı l a r. B u c ü r t ə b l i ğ a t l a r x ü s u s i l ə U l u x a n l ı d a ç o x t ə s i r l i o l m u ş d u. B e l ə k i, s ə r h ə d l ə r d ə E r m ə n i l ə r A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n ə q a r ş ı b i r n e ç ə t ə r ə f d ə n h ü c u m e t m i ş d i l ə r. 3 B ö y ü k s t r a t e j i ə h ə m i y y ə t i o l a n U l u x a n l ı - Q ə m ə r l i x ə t t i n d ə n Ş ə r u - r a 1 0 d e k a b r d a b a ş l a y a n h ü c u m u a l b a y D o l u x a n o v i d a r ə e d i r d i. 4 D i g ə r t ə r ə f d ə n d ə O s m a n l ı ə r a z i s i n d ə k i e r m ə n i l ə r d ə n i b a r ə t b i r e r m ə n i q ü v v ə s i D ə r ə l ə y ə z t ə r ə f d ə n m ü s ə l m a n ə h a l i y ə h ü c u m e d ə r ə k b i r k ə n d i b o ş a l t m ı ş 5 v ə o n l a r ı n y e r i n ə e r m ə n i l ə r i y e r l ə ş d i r m i ş d i l ə r. E y n i v a x t d a e r m ə n i l ə r i n l i d e r l ə r i n d ə n Y a p u n i l ə ə m ə k d a ş l ı ğ a g i r ə n A n d r a n i k d ə X u d a f ə r i n l a z ı m i t ə d b i r l ə r g ö r ə n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i h e y ə t i h ə m U l u x a n l ı d a q a r - ş ı l a n m a m ı ş, h ə m d ə i s t ə d i k l ə r i y e r i n ə y e t i r i l m ə m i ş d i. A n c a q, İ b r a h i m b ə y i n s ə d r l i y i i l ə o l a n h e y ə t U l u x a n l ı y a b a ğ l ı N e ç i m k ə n d i n d ə q a l m ı ş d ı. G e c ə h e y ə t i n y a n ı n a ə t r a f k ə n d l ə r d ə n a d a m l a r v ə k o m a n d i r l ə r g ə l d i. B u n l a r m h a m ı s ı m ü h a r i b ə t ə r ə f d a r ı d e y i l d i. U l u x a n l ı n a h i y ə m ü d i r i : b u a l ç a q l a r e r m ə n i l ə r ə s ö z v e r m i ş l ə r d e y i r d i. N a h i y ə m ü d i r i h a q s ı z d e y i l d i. S ə h ə r i s i a x ş a m y e n ə h ə m i n k ə n d d ə k e ç i r i l ə n ü m u m i y ı ğ ı n c a q d a ə t r a f d a n g ə l ə n b ü t ü n n ü m a y ə n d ə l ə r, s ə r h ə d d ə n e r m ə n i ə s g ə r l ə r i n k e ç m ə s i n i n m ü - h a r i b ə y ə s ə b ə b o l a c a ğ ı m b i l i r d i l ə r. U l u x a n l ı l ı n ü m a y ə n d ə l ə r b u f ı k i r d ə d e y i l d i l ə r. Y ı ğ m c a q z a m a n ı g ə l ə n A l l a h y a r a d l ı b i r i s i, n ü m a y ə n d ə l ə r i n m ü - h a r i b ə t ə r ə f d a r ı o l d u ğ u n u g ö r ü n c ə i c a z ə i s t ə y ə r ə k ç ı x ı ş e t d i. M ə q s ə d i o n - l a r m f ı k i r l ə r i n i y a y ı n d ı r m a q i d i. B i r n e ç ə g ü n ə v v ə l İ r ə v a n d a d ə l i Q a z a n a d l ı b i r d a ş n a ğ m e v i n d ə q o n a q o l a n A l l a h y a r b ə y s ö z l ə r i n i n i n a n d ı r ı c ı o l m a s ı ü ç ü n t ü r k z a b i t i, k a p i t a n, m i l l i y ə t ç ə ə r ə b o l a n Ə b d ü l q ə d i r b ə y ə i s t i n a d e d i r d i. Ə b d ü l q ə d i r i n f ı k r i n c ə e r m ə n i l ə r l ə b o ş y e r ə m ü h a r i b ə a p a r m a q l a z ı m d e y i l. Ç ü n k i, A n t a n t a d ö v l ə t l ə r i b ö l g ə n i E r m ə n i s t a n a v e r m i ş d i r. N ü m a y ə n d ə l ə r b u n u ç o x s ə r t q a r ş ı l a d ı l a r, i n a n m a d ı l a r. A n - c a q b u s ə f ə r d ə P ə n a h x a n m o ğ l u Ə l i x a n m e y d a n a ç ı x d ı. Ə m i r b ə y v ə İ b r a h i m b ə y b i r q a r ş ı l a ş m a z a m a n ı Ə l i x a n ı t ə s i r s i z h a l a g ə t i r m ə k kədər yaratdı. Bir çox adamlar İrana müraciət etdilər. Naxçıvanm nüfuzlu şoxsləri məscidə yığışdılar ki, məsələni müzakirə etsinlər. Nəticədə şeyx Kərim Axundzadə, Mehdiqulu xan Diyarbəkiri və Abbas ağa Kəngərlinski Irandakı Antanta dövlətləri nümayəndələrindən vəziyyəti soruşmaq üçün getdilər. Digər tərəfdən yerli hökumət pis təbliğatm nəticələrini aradan qaldırmağa çalışırdı (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 86, 88) İbrahim bəyin xatirələrində Əli bəyin fəaliyyəti belə göstərilir. Kənd əhalisinə cibindəki pulu çıxarıb göstərmiş və demişdir. Əgər ermənilər buralara gələrlərsə, siz də mənim kimi pul ilə oynayacaqsmız. Əgər müharibə etsəniz, ermənilər sizi qırar. Oğuluşağmız ayaq altmda qalar. Türklər axirətə getdilər, onların üzünü görməyəcəksiniz (Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 14). Əliyev göstərirdi ki, Uluxanlıya gələn irəvanlı Pənah oğlu Əli xan və Mirbağır ağa camaatı məscidə yığıb, onlara erməni hökumətinin yaxmlaşdığından bəhs etmiş, Antanda dövlətlərinin Naxçıvanı Ermənistana verdiklərini demişdi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 88). 2 Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 8-9; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 88. İbrahim bəyə görə erməni əsgərlərini Uluxanlıya mollalar, tacirlər, xan və bəylər dəvət etmişdilər. Bu haqda Azərbaycan qəzetində də məlumata rast gəlirik (17 iyul 1919). Yazıda yazılmışdır: erməni cümhuriyyəti özlərinə yaxın olan müsəlman yerlərini xain və təcrübəsiz müsəlmanların köməyi ilə öz hökmranlığı altma alırdı. Məs, İrəvan uezdinin Zəngibasar bölgəsini İrəvan xanzadələrindən Əli xan Makinski vasitəsila öz taxt-tacı altma keçirdi (M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi I). Əli xan Makinski İbrahim bəyin qeyd etdiyi Əli xandır. 3 Araz-Türk hökumətinin sərhədləri daxilində türklərin əksəriyyət təşkil etməsinə ermənilər əhəmiyyət vermirdilər. Məhsuldar torpaqlarm əllərindən çıxması ölkə iqtisadiyyatına zərər verərdi. Kaçaznuniyə görə Ermənistan Şərur və Naxçıvansız yaşaya bilməzdi. 4 ATASE A 1/2. kls. 65, d , f.21-2; Tarix, fəlsəfə, hüquq. Xəbərlər. Azərb. SSR. EA JVq 4, B., 1984, s. 114; Ə. Əliyev Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qurulması uğrunda mübarizə ci illər. B., 1960, s İbrahim bəy Naxçıvandan qarsa qayıdarkən Bəyazidə gəlmiş və burada aldığı məlumata görə hücum edən ermənilərin lideri Papu adlı bir nəfərdir və dəstəsində 1200 nəfər var (BOA. D. 4.1.UM ; BOA, BEO, ). 5 Hovanisyan qeyd edir ki, ermənilər üçün bu əməliyyat çox əhəmiyyətli idi. Çünki İrəvandan Zəngəzura uzanan təhlükəli dağlıq yolu türklərin Naxçıvan və Şərur yolunu tutduqları bir zamanda ermənilərin nəzarəti altma almmışdır. 323

162 k ö r p ü s ü n ə d o ğ r u h ə r ə k o t ə b a ş l a d ı. T ə b i i k i, A n d r a n i k b u h ə r o k ə t i z a m a n ı x a r a k t e r i n ə y a r a ş a n h a d i s ə l ə r t ö r ə d ə c ə k d i v ə t ö r ə d i r d i. 1 O n u n z ü l m ü n d ə n N a x ç ı v a n a q a ç a n l a r v ə h ş i l i k l ə r i n i d a n ı ş ı b q u r t a r a b i h n i r d i l ə r. 2 U l u x a n l m m e r m ə n i l ə r i n ə l i n ə k e ç m ə s i Q ə m ə r l i d ə ş o k y a r a t d ı. T ə - c i l i b i r y ı ğ m c a q k e ç i r i l d i. İ r ə v a n a i k i n ə f ə r l i k h e y ə t g ö n d ə r i l m ə s i n i q ə r a - r a a l d ı l a r. Y a x m l a ş a n t ə h l ü k ə n i n c i d d i l i y i n i b a ş a d ü ş ə n İ b r a h i m b ə y Q ə - m ə r l i d ə k i m ü h ü m m a t e r i a l l a r ı a r a b a l a r l a A r a z ç a y ı n m q a r ş ı t ə r ə f m ə d a - ş ı t d ı r d ı. İ r ə v a n a g e d ə n h e y ə t o g e c ə g e r i d ö n d ü. B u n d a n s o n r a b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r i İ b r a h i m b ə y x a t i r ə b r i n d ə b e l ə t ə s v i r e t m i ş d i r : H ö k ü m ə t r ə i s i Ə m i r b ə y v ə m a l i y y ə n a z i r i B a ğ ı r b ə y d ə n b a ş q a b i r k i m s ə q a l m a d ı. K i m ə m ü r a c i ə t e t d i k b i r n ə t i c ə s i o l m a d ı. İ k i g ü n s o n r a m ü a v i n i m E m i n b ə y i c a z ə i s t ə d i, Q a r s a q a ç d ı. Ü m u m i k a t i b S a m i b ə y ə i c a z ə v e r d i m, m ə n i q o y u b g e t m ə d i. M ə n s ə n i b u r a x m a m d e d i. B i z Q ə m ə r l i d ə n ç ı x d ı q. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n ü z v l ə r i ç ı x d ı q d a n b i r s a a t s o n r a Ə l i x a n e r m ə n i l ə r i Q ə m ə r l i y ə g ə t i r d i. 3 B e l ə l i k b, h ö k u m ə t i n q e y r i - r ə s m i m ə r k ə z i o l a n Q ə m ə r l i e r m ə n i - l ə r i n ə l i n ə k e ç d i v ə h ö k u m ə t ü z v l ə r i i l ə m ü s ə l m a n ə h a l i s i d ə N a x ç ı v a n a d o ğ r u ç ə k i l m ə y ə b a ş l a d ı l a r. U l u x a n l ı n ı v ə Q ə m ə r l i n i ə l ə k e ç i r ə n e r m ə n i l ə r 4 D ə v ə l i y ə d o ğ r u i r ə l i l ə y i r d i l ə r. H o v a n i s y a n a g ö r ə, m ə q s ə d l ə r i D ə v ə l i ə t r a f ı n d a k ı m ü s ə l - m a n l a r ı n n ə z a r ə t i a l t m d a o l a n e r m ə n i l ə r i q u r t a r m a q v ə e r m ə n i l ə r i n c ə - n u b a g e t m ə s i n ə m a n e o l a n B ö y ü k V e d i b ö l g ə s i n i d ə t ə s i r s i z h a l a g ə t i r - m ə k i d i. 5 A n c a q e r m ə n i l ə r V e d i d ə g ö z l ə m ə d i k l ə r i m ü q a v i m ə t l ə q a r ş ı l a ş - d ı l a r. A b b a s q u l u Ş a d l i n s k i n i n k o m a n d a n l ı ğ m d a k ı t ü r k m ü d a f ı ə s i e r m ə - n i l ə r ə k e ç i d v e r m i r d i. 6 D i g ə r t ə r ə f d ə n, N a x ç ı v a n a ç ə k i l ə n A r a z - T ü r k h ö - k u m ə t i n i n s ə l a h i y y ə t l i n ü m a y ə n d ə l ə r i D ə v ə l i k ə n d i n d ə b ö y ü k b i r q a r - m a - q a r ı ş ı q l ı q l a q a r ş ı l a ş d ı l a r. K ə n d ə h a l i s i n d ə n k ü r d l ə r y a x ı n l a ş a n e r m ə - n i t ə h l ü k ə s i n d ə n q u r t u l m a q ü ç ü n D ə v ə l i d ə n ç ı x m ı ş d ı l a r. 7 Q a l a n t ü r k l ə r i s ə y a x m l ı q d a k ı d i g ə r k ə n d l ə r l ə b i r l ə ş ə r ə k m ü d a f ı ə o l u n m a ğ ı q ə r a r a a l m ı ş d ı l a r. Ə m i r b ə y v ə İ b r a h i m b ə y ə h a l i n i s a k i t l ə ş d i r ə r ə k k ə n d d ə n ç ı x m ı ş d ı l a r. Y o l l a r ı n v ə z i y y ə t i d ə h ş ə t l i i d i. E r m ə n i t ə h l ü k ə s i n d ə n q a ç a n x a l q y a ğ ı ş v ə p a l ç ı q i ç i n d ə Ş ə r u r a d o ğ r u ç ə k i l i r d i l ə r. H ö k u m ə t ü z v l ə r i - n i n ə t r a f ı n a t o p l a ş a n a d a m l a r n ə e d ə c ə k l ə r i n i s o r u ş u r d u l a r. Ə h a l i n i n b e - l ə n a r a h a t, h ə y ə c a n l ı v ə z i y y ə t l ə r i q a r ş ı s m d a ç a r ə s i z q a l a n h ö k u m ə t ü z v - l ə r i S ə d ə r ə y ə g ə l d i l ə r. S ə h ə r i s i g ü n 4 0 a r a b a b o m b a i l ə y o l a ç ı x ı b g e c ə B a ş N o r a ş e n ə ç a t d ı l a r. H ö k u m ə t ü z v l ə r i N o r a ş e n ə g ə l d i k l ə r i g ü n ü n s ə - h ə r i s i y a x m l ı q d a k ı Y e n g i c ə y ə g e t d i l ə r. Y e n g i c ə k ə n d i n i n s a k i n l ə r i M ə - ş ə d i Ə l i, Ə s g ə r A ğ a H ə m z ə z a d ə, 1 K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d b ə y, H a c ı C a b - b a r a ğ a i l ə g ö r ü ş d ü l ə r. H ə m i n g ü n ə t r a f a ə m r l ə r g ö n d ə r i l d i, Ş ə r u r - D ə r ə - l ə y ə z b ö l g ə s i n ə b a ğ l ı k ə n d l ə r i n n ü m a y ə n d ə l ə r i Y e n g i c ə y ə d ə v ə t e d i l d i l ə r. S ə h ə r i s i g ü n n ü m a y ə n d ə l ə r i n g ə l m ə s i i l ə Y e n g i c ə s t a n s i y a s m d a b i r y ı ğ m - c a q k e ç i r i l d i. H ö k ü m ə t r ə i s i Ə m i r b ə y i n ç ı x ı ş ı n d a n s o n r a b i r n e ç ə n ü - f u z l u ş ə x s l ə r d ə ç ı x ı ş e t d i. N ü m a y ə n d ə l ə r q ə t i q ə r a r a g ə l d i l ə r k i, v ə t ə n m ü d a f ı ə o l u n m a l ı d ı r, ç ü n k i d ü ş m ə n a r t ı q D ə v ə l i n i ə l ə k e ç i r m i ş d i. S ə d ə r ə y ə y a x ı n l a ş ı r d ı l a r. 2 T ə h l ü k ə ç o x y a x m l a ş d ı ğ ı n d a n, A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i s i l a h l ı q ü v - v ə l ə r i n n i z a m l a n m a s ı n a d i q q ə t i a r t ı r d ı. A r t ı q e r m ə n i l ə r i n q a b a ğ ı n d a n ç ə k i l ə c ə k y e r y o x i d i. D ö y ü ş m ə k l a z ı m i d i. B u f ı k i r d ə o l a n Ə m i r b ə y, İ b r a h i m b ə y v ə d i g ə r h ö k u m ə t ü z v l ə r i a r t ı q f ə a l i y y ə t ə b a ş l a d ı l a r. İ b r a - h i m b ə y n ə f ə r l i k s ü v a r i a l a y ı y a r a t m a ğ a b a ş l a d ı. İ l k m ə r h ə l ə d ə n ə f ə r i n a d ı n ı q e y d e t d i r d i. N o r a ş e n d ə d ə b u f ə a l i y y ə t l ə r d a v a m e t d i r i - l i r d i. İ b r a h i m b ə y N o r a ş e n b ə y l ə r i n d ə n b i r i n i c ə b h ə y ə m ö v q e k o m a n d i r i t ə y i n e t d i v ə e y n i v a x t d a N a x ç ı v a n d a n k ö n ü l l ü ə s g ə r i s t ə d i. K ə r i m x a n i n t r i q a y a b a ş l a d ı. B u n a g ö r ə d ə h ə m t e l e f o n a c a v a b v e r m ə d i l ə r, h ə m d ə ə s g ə r g ö n d ə r m ə d i l ə r. N a x ç ı v a n d a n k ö m ə k g ə l m ə s ə d ə 3 ə t r a f d a k ı b ö l g ə - l ə r d ə n a x ı n - a x m k ö n ü l l ü q ü v v ə l ə r g ə l i r d i v ə b u n l a r d a n r o t a, b a t a l y o n y a r a t m a q d a m ü m k ü n i d i. 4 B u q ü v v ə l ə r i n y a r a d ı l m a s ı z a m a n ı b i z i m q a r ş ı l a ş d ı ğ ı m ı z m i l l i q ü v v ə l ə r d ə n 5 N e h r ə m b a t a l y o n u n a - K ə b l ə M u x - t a r, C ə h r i b a t a l y o n u n a K ə b l ə K ə r i m, D i z ə b a t a l y o n u n a Q u l u b ə y, M ə - ATASE A 1/2. kls. 82, d , f. 7-1, ATASE A 1/2. kls. 65, d , f Əliyevə görə Zəngəzurda Nejde adlı bir erməni lideri müsəlman əhaliyə zülm edirdi (Əliyev. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qurulması. s. 11). 3 Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 15. Əliyev qeyd edirdi ki, Qəmərliyə gələn erməni qüwələri əhalini soyurdular (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 89). 4 ATASE A 1/2. kls. 65, d , f.21-2; Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 15. Əliyev qeyd edirdi ki, müsəlman qüvvələrinin Qəmərliyə gedib, erməniləri məğlub etməsi Naxçıvana telefonla bildirilmişdir (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 89). 5 Hovanisyan. 6 M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi I; «İzvestiya», 1989, JVq4, s ; Ə.Əliyev. Qırmızı tabor. B , s ATASE A 1/2. kls. 82, d , f h ə m m ə d R z a b ə y, Ş ə r u r b a t a l y o n u n a H ü s e y n Ə l i y e v, Ş ə r u r - S ə d ə r ə k 1 Məşədi Əli Əsgər ağa Araz-Türk hökuməti qurulmağa hazırlıqlar görüldüyü zaman Əli Şəfıq bəy tərəfmdən Yengicə nahiyəsinə müdir təyin edilmişdi (ATASE A kls. 251, d.1-4, f. 17). 2 Cahangiroğlu. Xatirələr. s Şərurdakı həyəcan və qorxu Naxçıvanı da bürüdü və onlar şəhərlərini müdafıə etməyi qərara aldılar (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s ). 3 Naxçıvandan istənilən köməyə həmin gün müsbət cavab verilməmiş, səhərisi gün yardım edilməsi qərara almmışdır (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 90). 4 Cahangiroğlu. Xatirələr. s Milli qüvvələr - təşkilat yaratmaq bölməsində qeyd etdiyimiz kimi daha əwəllər yaradılmışdı. 325

163 k ə n d l ə r i n d ə k i b i r l i k l ə r ə H ə s ə n Ş a h v e r d i o ğ l u, Y e n g i c ə q ü v v ə l ə r i n ə M ə ş ə d i Ə l ə s g ə r a ğ a, K ə r k ə r q ü w ə l ə r i n ə M ö h s ü n C a m a l o v, B a ş N o r a - ş e n - Z e y v ə - D ü d ə n g ə k ə n d q ü w ə l ə r i n ə F ə t u l l a h H ü s e y n o v v ə K ə r b ə l a y i H ə b i b b ə y, O r d u b a d b a t a l y o n u n a m ü ə l l i m İ b r a h i m X ə l i l A x u n d o v k o - m a n d i r l i k e d i r d i l ə r. 1 G ö r ü n d ü y ü k i m i, m i l l i q ü w ə l ə r y e r l ə ş d i y i b ö l g ə l ə r, O r d u b a d i s t i s n a o l m a q l a, h a m ı s ı N a x ç ı v a n m q ə r b i n d ə, y ə n i e r m ə n i h ü c u m u q a r ş ı s m d a i d i l ə r. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i e r m ə n i h ü c u m u n u n q a r ş ı s ı m a l m a q ü ç ü n b i r s ı r a h ə r b i h i s s ə l ə r y a r a d a r k ə n, s ö z s ü z k i, b ö y ü k m a d d i s ı x ı n t ı i ç i n d ə i d i. K ö m ə y ə e h t i y a c ı v a r i d i. T ü r k i y ə d ə n y a r d ı m a l ı n m a s ı n a i m k a n y o x i d i. İ d a r ə ç i l i k b o ş l u ğ u o l a n İ r a n d a n d a d ə s t ə k a l m a q m ü m k ü n d e y i l d i. Y e g a n ə, b ə l k ə d ə ə n y a x ş ı k ö m ə y i a l a c a ğ ı r e g i o n q a n ı b i r, d i l i b i r, i n s a n - l a r ı b i r A z ə r b a y c a n i d i. H ö k u m ə t d ə b u n u t ə q d i r e t d i y i n d ə n b ö l g ə n i n f ə a l g ə n c l ə r i n d ə n P a ş a B a y r a m o v A z ə r b a y c a n a k ö m ə k ü ç ü n g ö n d ə r i l d i. 2 P a ş a B a y r a m o v B a k ı y a ç a t a r - ç a t m a z f ə a l i y y ə t ə b a ş l a d ı. İ l k ə w ə l A z ə r - b a y c a n h ö k u m ə t i n i n s ə l a h i y y ə t l i ş ə x s l ə r i i l ə g ö r ü ş d ü, A r a z - T ü r k h ö k u - m ə t i n i n i s t ə k l ə r i n i b i l d i r d i. 2 4 d e k a b r c i i l d ə A z ə r b a y c a n q ə z e t i n d ə b i r x ə b ə r n ə ş r o l u n d u. B u x ə b ə r d ə P a ş a B a y r a m o v u n A z ə r b a y c a n h ö k u - Y u s i f b ə y H a d ı y e v t ə r ə f m d ə n T i f l i s y o l u i l ə g ə t i r i l ə n p u l n ə A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n ə l i n ə k e ç d i, n ə d ə N a x ç ı v a n a ç a t d ı. Y a r d ı m p u l l a r ı n m r e - g i o n a g ə t i r i l m ə m ə s i r e g i o n d a k ı m ö v c u d s ı x m t ı l a r m a r t m a s m a s ə b ə b o l d u. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i b i r t ə r ə f d ə n h ə r b i h i s s ə l ə r i n t ə ş k i l i n i t a - m a m l a m a ğ a ç a l ı ş ı r, b i r t ə r ə f d ə n m a d d i k ö m ə k a x t a r ı r, e r m ə n i t ə h l ü k ə s i d ə g e t d i k c ə y a x m l a ş ı r d ı. O n l a r A r a z d ə y ə n ə q ə d ə r g ə l m i ş d i l ə r. 1 D ə h n ə b o ğ a z m a ç a t m a m ı ş e r m ə n i l ə r, m ü s ə l m a n l a r d a n i b a r ə t b i r h e y ə t i A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n ə g ö n d ə r d i l ə r v ə t ə s l i m o l m a l a r m ı t ə k l i f e t d i l ə r. H ö k u - m ə t i n q ü r u r u n a t o x u n a n b u t ə k l i f r ə d d e d i l d i. 2 E r m ə n i l ə r i n S ə d ə r ə k y a - x ı n l ı ğ m d a k ı A r a z d ə y ə n ə g ə l d i y i n i ö y r ə n ə n T a ğ ı b ə y f ə a l n ü m a y ə n d ə k i - m i b ö l g ə y ə g ö n d ə r i l d i. 2 g ü n s o n r a T a ğ ı b ə y d ə n g ə l ə n m ə l u m a t ü r ə k a ç ı c ı d e y i l d i. Y a n m d a k ı q ü v v ə l ə r l ə A r a z d ə y ə n i n y a x m l ı ğ m a g ə l ə n T a ğ ı b ə y, s a y c a ü s t ü n o l a n e r m ə n i b i r l i k l ə r i i l ə d ö y ü ş m ü ş v ə m ə ğ l u b o l m u ş d u. 3 M ə ğ l u b o l a n T a ğ ı b ə y D ə h n ə y ə d o ğ r u ç ə k i l ə r ə k b u r a d a m ü d a f ı ə h a z ı r l ı q l a r ı n a b a ş l a d ı. 4 M ə ğ l u b i y y ə t x ə b ə r i n i h ö k u m ə t ə b i l d i r ə n T a ğ ı b ə y t ə c i l i q ü w ə v ə h ə r b i l ə v a z i m a t i s t ə y i r d i. İ b r a h i m b ə y T a ğ ı b ə y i n i s t ə k l ə r i n i h ə m i n d ə q i q ə y e r i n ə y e t i r m i ş v ə o n a g ö r ə c ə y i i ş l ə r h a q q ı n d a m ə t i n ə A r a z v a d i s i n d ə e r m ə n i l ə r i n e t d i k l ə r i z ü l m v ə v ə h ş i l i k l ə r d ə n m ə l u - m a t v e r m ə s i g ö s t ə r i l i r v ə m ü s ə l m a n l a r a d ə y ə n z ə r ə r i n y e r i n d ə c ə m ü ə y - y ə n e d i l m ə s i ü ç ü n A n t a n t a d ö v l ə t l ə r i n i n v ə A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə l ə - r i n i n r e g i o n a g ə l m ə s i n i i s t ə d i y i b i l d i r i l i r d i. 3 P a ş a B a y r a m o v d a ç o x q e y r ə t l i b i r a d a m i d i. O n u n f ə a l i y y ə t i n ə t i c ə s i n d ə B a k ı d a y a ş a y a n İ r ə v a n v i l a y ə t i m ü s ə l m a n l a r ı İ r ə v a n v i l a y ə t i h ə m y e r l i l ə r i n Y a r d ı m l a ş m a C ə m i y y ə t i y a r a t d ı l a r. C ə m i y y ə t ə ü z v s e ç k i s i k e ç i r i l d i. F ə a l i y y ə t l ə r n ə t i c ə s i n d ə c ə m i y y ə t A r a z v a d i s i n d ə k i m ü h a c i r l ə r ə p u l y a r d ı m e t d i. 4 A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i d ə A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n ə q ü v - v ə l ə r i n t ə ş k i l i ü ç ü n r u b l g ö n d ə r d i. 5 A n c a q P a ş a B a y r a m o v v ə 1 Milli qüvvələr döyüşə öz silahları, atı, geyimləri və ərzağı ilə gedir, olduqları kəndlərdən kömək alacaqlar (Əliyev Araz). 2 M.B. Naxçıvan-Şərur məsələsi I; Naxçıvan-Şərur məsələsi III; «Azərbaycan», 22 iyul 1919,JVç 231. Bəzi bölgə nümayəndələrinin də Azərbaycanla əlaqə saxladıqları məlumdur. 7 dekabr 1918-ci ildə ilk yığıncağım keçirən Azərbaycan parlamenti (Eraq Kürçüoğlu, Türkiyə-Azərbaycan münasibətləri (dok. dissertasiyası nəşr olunmayıb, Ərzurum, 1994), Ordubad əhalisi admdan A.Hacıyev bir təbrik teleqramı göndərmiş və bütün Qafqaz müsəlmanlarmm ümidgahı olduğunu bildirmişdir (Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s.50). 3 «Azərbaycan», 24 dekabr 1918, JVq72. * Azərb. Cüm. M DEYTA f. 894,op.l0, d. 7, JVe 2. 5 Yardım pullarım Bakıdan alıb Tiflisə gələn Paşa Bayramovu və Yusif bəy Qadıyevi burada bir sürpriz gözləyirdi. Bu dövrdə (yanvar 1918) Araz-Türk hökuməti devrilmiş, yerinə Şura hökuməti qurulmuşdu. O zaman Tiflisdə olan Naxçıvan Şura hökumətinin 326 xarici işlər komissarı Bəhram xan Paşa Bayramovun pul gətirdiyini bilərək ondan pulu istədi. Bəhram xan deyirdi: Araz-Türk hökuməti dağılmış, yerinə Naxçıvan şura hökuməti qurulmuşdur. Özü də hökumətin üzvü olduğuna görə pul ona çatmalı idi və o, bu pulu Naxçıvana aparacaqdı. Bəhram xanın və Azərbaycan parlamentinin üzvü Camalbəyovun intriqası nəticəsində pul Naxçıvana çatmadı, Bakıya geri qaytarıldı (M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi III). Bakıdakı Yardımlaşma Cəmiyyəti boş durmadı və Naxçıvan, Şərur, Ordubad və Sürməlidəki vəziyyəti müəyyənləşdirmək üçün Mir Abbas Bağırovu regiona göndərdi. 20 fevralda Naxçıvana gələn Mir Abbas Bağırov Sürməli işğal olunduğundan bölgəyə girə bilmədi (Azər. Cüm. M DEYTA, f. 894, siy. 10, iş 70; M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi III). 1Cahangiroğlu. Xatirələr. s Tağı Nağdəlizadə. Naxçıvan ətrafmda. «İstiqlal», 14 fevral 1919, JVe 2. 3 Tağı bəyin qüvvələrinin məğlubiyyəti nəticəsində erməni qüvvələri Sədərəyə gəlmişdi. Əhali erməniləri duz-çörəklə qarşılamışlarsa da, ermənilər duz-çörək gətirənləri həbs etmişdi dekabr 1918-ci ildə Şərurdakı hökumət qüwələrinə yardım göstərilməsi qərara alındığı kimi, İranın X oy və Təbriz şəhərlərindəki səlahiyyətli dairələrindən də kömək istənildi və vəziyyət Antanda dövlətlərinin nümayəndələrinə bildirildi, onlardan bölgəyə nümayəndə göndərilməsi tələb olundu (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 90). İrandan kömək istəməyin 2 cəhəti var idi: 1. Xəlil bəyin iştirakı ilə İrandan yardım istənilməsi (ATASE A Vı, kls. 65, d , f.21-2), digəri İran tabeliyinə keçmək təklifı idi (Azərb. Cüm. MDEYTA, f. 970, op.l, d. 42, 1, 3, 4; Tağıyeva, Nəsibzadə ci illərdə Azərbaycan-İran münasibətləri. s. 66; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s

164 s i y a h ı d a v e r m i ş d i. B u s i y a h ı y a g ö r ə, D ə h n ə b o ğ a z ı n d a 1 m ü d a f ı ə h a z ı r - l ı q l a r m a b a ş l a n ı l a c a q, i s t e h k a m l a r t i k i l ə c ə k d i. B u n d a n b a ş q a, ə s g ə r i n y e m ə k, g e y m ə k, q a l m a v ə i s t i l i k e h t i y a c l a r ı t ə m i n e d i l i r v ə s o n r a o n l a r c ə b h ə y ə g ö n d ə r i l i r d i. A n c a q T a ğ ı b ə y D ə h n ə d ə q a l m ı r. D ə m i r ç i y ə g ə l i r. Q ü v v ə l ə r i b u r a d a q o y u b N o r a ş e n ə g e d i r. 2 Q a r ş ı l a r m d a c i d d i b i r m a n e ə g ö r m ə y ə n e r m ə n i q ü v v ə l ə r i Ş ə r u r u ( Ş u r u r ) ə l ə k e ç i r m ə k ü ç ü n 1 4 d e k a b r c i i l d ə ü m u m i b i r h ü c u m a b a ş l a d ı. 3 S ə r h ə d d ə k i d a ğ k ə n d l ə r i n d ə n N o r a ş e n ə h ü c u m e d i l d i. Ə w ə l c ə e r m ə n i h ü c u m u m ü v ə f f ə q i y y ə t q a z a n d ı, s o n r a d ə f e d i l d i v ə e r m ə n i l ə r ə x e y l i z ə r ə r v e r d i l ə r. A n c a q y e n i h ü c u m u n D ə h n ə b o ğ a z m d a n o l a c a ğ m ı b i l ə n İ b r a h i m b ə y, t ə c i l i o l a r a q T a ğ ı b ə y i o r a y a g ö n d ə r d i. T a ğ ı b ə y b o - ğ a z a g ə l ə n d ə d ö y ü ş b a ş l a m ı ş d ı. O n d a n ə v v ə l b ö l g ə d ə o l a n M ə ş ə d i Ə l i Ə s g ə r a ğ a 4 k ə ş f ı y y a t a g ə l ə n e r m ə n i s ü v a r i l ə r i i l ə v u r u ş u r d u. E r m ə n i l ə r ə g ə l ə n k ö m ə y i n h e s a b m a d ö y ü ş g ü c l ə n d i. M ə ş ə d i Ə l i Ə s g ə r a ğ a o n l a r ı g e r i ç ə k i l m ə y ə m ə c b u r e t d i. S o n r a a r d m a d ü ş d ü l ə r. B i r h i s s ə q ə n i m ə t ə l d ə e d ə n t ü r k q ü w ə l ə r i x e y l i i r ə l i g e d ə r ə k, e r m ə n i t o p l a r m ı n a t ə ş m ə n - z i l i n ə g i r d i l ə r. S o n r a n ə o l d u s a, m e y d a n a g ə l d i l ə r. Ü ç t ə r ə f d ə n e r m ə n i k o m a n d i r d ə n b a ş q a h e ç k i m q a l m a m ı ş d ı 1 v ə t ü r k l ə r i n g e r i ç ə k i l d i y i n i g ö r ə n e r m ə n i q ü v v ə l ə r i s i l a h l a r ı ç i y i n l ə r i n d ə D ə h n ə b o ğ a z ı n a g i r d i l ə r. 2 D ə h n ə b o ğ a z m ı r a h a t l ı q l a k e ç ə n e r m ə n i q ü v v ə l ə r i n i n q a r ş ı s ı n d a ç ə t i n k e ç i d l ə r d e y i l, i ş ğ a l e d i l m ə s i ç o x a s a n o l a n d ü z b i r o v a l ı q d u r u r d u. O n l a r i l k h ə m l ə d ə D ə m i r ç i Q u ş ç u k ə n d i n i i ş ğ a l e t d i l ə r. 3 K ə n d ə m ü h a - c i r ə t ə g e t m ə y i b q a l a n x a l q l a y a x ş ı r ə f t a r e d i r d i l ə r. 4 A n c a q s i l a h l a r ı y ı ğ - m a q l a k i f a y ə t l ə n d i l ə r. S ə h ə r i s i g ü n y a x ı n l ı q d a k ı M a x t a k ə n d i d ə i ş ğ a l e d i l d i. B u k ə n d ə h a l i s i i l ə d ə e r m ə n i l ə r ç o x y a x ş ı d a v r a n d ı l a r. X ə l i l b ə y ə g ö r ə, e r m ə n i l ə r i n b u d a v r a n ı ş ı b i r i n a n d ı r m a i d i, ( ö z l ə r i n i ə d a l ə t l i g ö s t ə - r i r d i l ə r ) 5 v ə Ş ə r u r, Ş a h t a x t ı v ə N a x ç ı v a n a g i r m ə y i p l a n l a ş d ı r ı r d ı l a r. 6 B u n u n ü ç ü n b i r s ı r a t ə b l i ğ a t l a r a p a r ı r d ı l a r. D ə m i r ç i Q u ş ç u y a g e d ə n m ü - s ə l m a n h e y ə t i t ə r ə f ı n d ə n b i r d o k t o r e r m ə n i k o m a n d i r i t ə r ə f m d ə n i n a n - d ı r ı l m ı ş d ı. E r m ə n i k o m a n d i r i t ə r ə f ı n d ə n a l d ı ğ ı p u l l a r a a l d a n a n x a i n d o k t o r 7 q ı s a b i r m ü d d ə t d ə ə t r a f k ə n d l ə r i n ə h a l i s i n i v u r u ş m a m a ğ a i n a n - d ı r m a ğ a b a ş l a d ı. 8 N i s b ə t ə n m ü v ə f f ə q i y y ə t ə l d ə e t d i. B i r s ı r a k ə n d l ə r d ə n ə s g ə r t o p l a n m a d ı. E r m ə n i l ə r Ş ə r u r d ü z ü n d ə x a l q ı i n a n d ı r m a q ü ç ü n f ə a - l i y y ə t ə b a ş l a y ı b, ə d a l ə t l i i d a r ə e t m ə n ü m u n ə l ə r i g ö s t ə r m ə y ə ç a l ı ş ı r d ı. h ü c u m u n a m ə r u z q a l a n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i q ü v v ə l ə r i y ə q ə d ə r ş ə h i d v e r ə r ə k g e r i ç ə k i l m ə y ə b a ş l a d ı l a r. 5 B u v a x t 1 8 t ü r k ə s g ə r l ə D ə h n ə b o ğ a z m a g ə l ə n A r a z - T ü r k h ö k u - m ə t i h ə r b i n a z i r i İ b r a h i m b ə y q o r x u l u b i r m ə n z ə r ə i l ə q a r ş ı l a r ş d ı. Y e r l i t ü r k q ü v v ə l ə r i d ə s t ə - d ə s t ə d ü ş m ə n i n q a r ş ı s ı n d a n g e r i ç ə k i l i r d i. İ b r a h i m b ə y o n l a r m d a y a n m a s ı ü ç ü n x ə b ə r d a r l ı q e t s ə d ə, n ə t i c ə s i o l m a d ı. B u - n u n l a ə l a q ə d a r y a n m d a k ı ə s g ə r l ə r ə c ə b h ə d ə n q a ç a n l a r ı v u r m a ğ ı ə m r e d ə r ə k i r ə l i y ə g e t d i. A n c a q c ə b h ə d ə v ə z i y y ə t p i s i d i. Y e r l i q ü w ə l ə r d ə s t ə - d ə s t ə c ə b h ə n i t ə r k e d i r, M ə ş ə d i Ə l i Ə s g ə r a ğ a H ə m z ə y e v v ə T a ğ ı b ə y ç a r ə s i z l i k i ç i n d ə q ü v v ə l ə r i n i n i z a m l ı b i r ş ə k i l d ə g e r i a p a r a b i l m i r d i l ə r. İ b r a h i m b ə y i n d e d i y i n ə g ö r ə, b i r m ü d d ə t s o n r a c ə b h ə d ə ö z ü v ə 2 1 Dəhnə boğazı Nax. MR ilə Türkiyə arasmda sərhədin kəsişdiyi və hər iki tərəfdən gediş-gəlişi təmin edən Dilucu bölgəsinin 7-8 km şərqində yerləşir. 2 Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 19, ATASE A la, kls. 65, d , f.21-3; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Məşədi Əli Əsgər ağanm ermənilərə qarşı döyüşü Y.Şövqü paşa tərəfmdən hərbi nazirliyə bildirilmiş, türk dairələrinin hadisələrdən xəbəri olmuşdu (ATASE A '/2. kls 65, d , f.13; ATBD, JVe 85). 5 Əliyevə görə Dəhnə döyüşü zamanı Naxçıvanda Arslan Həsən bəyin rəhbərliyi ilə 1 top və 500 əsgər göndərilmişdi. Bu döyüşlər türklər üçün məğlubiyyətlə nəticələndiyi vaxtda Şahtaxtıya həmin qüvvələr yeni çatmışdılar və bir müddətdən sonra geri qayıtdılar (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 90, 91-93). İbrahim bəy bununla əlaqədar Xəlil bəyi və Kərim xanı günahlandırır: intriqalardan əl çəkib vaxtında q ü w ə göndərsəydiniz, yerli qüwələr Dəhnəni tərk etməzdilər,- deyirdi (Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 19) Naxçıvan şura hökumətinin hərbi naziri Bəhram xan həmin hadisələr haqqmda Tiflisə bu məlumatları vermişdi: Dəhnə və Vəlidağ təpələri arasmda erməniləri dayandırmaq üçün başda Həmzəyev olmaqla min nəfərlik qüvvə göndərildi. Ermənilər mühasirəyə alındı, ancaq erməni komandiri hiylə işlədərək geri çəkildi, Naxçıvan qüvvələrini düzənliyə çıxartdı. Həmzəyev bu hiyləni başa düşmədi, ermənilərin qaçdığmı zənn etdi, Ermənilər birdən hücuma keçdilər. Naxçıvanlı əsgərlər döyüşə bilməyərək qaçdılar (Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 870, op.l, d., ). 2 Ibrahim bəy Dəhnə məğlubiyyətini vaxtında q ü w ə göndərilməməsi ilə əlaqələndirirdi. Əliyev isə sayca üstün olan müsəlmanlarm nizamsız, ciddi döyüşməmələri ilə əlaqələndirirdi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 90, 91). 3 ATASE A V2, kls. 65, d , f İbrahim bəy və Məşədi Əli əsgər ağa Yengicəyə, Tağı bəy isə Noraşenə getmişdi. İbrahim bəyə görə, yollar kəndlərini tərk etmiş adamlarla, onlarm heyvanları ilə dolmuşdu. Və o burada çox dayana bilməmiş, Şahtaxtıya getmişdi (Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 24). 4 Əliyevə görə ermənilər Dəmirçi Quşçuya hücum etdikləri vaxt əhalini soymuşdular, geri döndükləri vaxt kürdlər onları soymuşdular (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 91). Bu sözlər Xəlil bəyin sözlərinə uymur. Xəlil bəy hadisələri çox yaxmdan izlədiyindən biz birinci fıkrin doğruluğuna inanırıq. 5 Cahangiroğlu. Xatirələr. s ATASE A / 2, kls. 65, d , f Doktorun adı Hüseynqulu bəy Səfıyevdir. Onun erməni komandiri Doluxanov ilə arası çox yaxşı idi. O, erməni qüwələri Naxçıvanı tutduqdan sonra məktublar göndərərək müsəlmanları inandırmaq üçün fəaliyyətə başlamışdı (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 96, 97). 8 Bir müddət sonra əhali belə adamlara nifrət etdi. Onlardan İrəvanlı Abış bəy Mirzabağır Şükuf Naxçıvanda müsəlmanlar tərəfmdən faciəli surətdə öldürüldü (M.B. Naxçıvan-Şərur məsələsi I). 329

165 A n c a q U l u x a n l ı, Q ə m ə r l i, İ q d ı r v ə S ə d ə r ə k b ö l g ə l ə r i n i n, V e d i n i n b i r s ı r a m ü s ə l m a n l a r ı ç o x a ğ ı r v ə z i y y ə t d ə i d i l ə r. E r m ə n i l ə r U l u x a n l ı d a n h ə r ə k ə t ə b a ş l a y a r a q r a s t g ə l d i k l ə r i t ü r k ə h a l i y ə z ü l m e d i r d i l ə r. M ü q a v i m ə t g ö r - m ə d ə n Q ə m ə r l i y ə g i r ə n e r m ə n i q ü v v ə l ə r i q ə s ə b ə ə h a l i s i n ə i ş g ə n c ə l ə r v e - e r m ə n i l ə r i n f ə a l i y y ə t l ə r i n i n d a y a n d ı r ı l m a s ı m ü m k ü n d e y i l d i. 1 M ü d a f ı ə - s i z t ü r k ü t u t m u ş d u l a r, ə k s - m ü q a v i m ə t g ö r m ə d ə n b u r a x m a l a r ı m ü m k ü n d e y i l d i. E r m ə n i h ü c u m u n ə t i c ə s i n d ə A r a z ç a y ı n ı n s o l s a h i l i n d ə k i A r a z - r i r d i l ə r 1 v ə S ə d ə r ə k ə h a l i s i n ə d ə b u n u t ə k r a r l a d ı l a r. S ə d ə r ə k g ə n c l ə r i n i T ü r k h ö k u m ə t i n i n t o r p a q l a r ı b i r - b i r ə l d ə n ç ı x ı r, ə h a l i z ü l m ə m ə r u z n a m ə l u m t ə r ə f l ə r ə g ö n d ə r d i k l ə r i k i m i, y a x ı n l ı q d a k ı ü ç t ü r k k ə n d i n i d ə t a m a m i l ə y a n d ı r d ı l a r. 2 E r m ə n i l ə r i n v ə h ş i h ə r ə k ə t l ə r i b ö y ü k b i r m ü h a - c i r l i k d a l ğ a s ı y a r a t d ı. A ğ ı r v ə z i y y ə t d ə o l a n ə h a l i İ r a n a v ə N a x ç ı v a n a ç ə k i l i r d i l ə r. 3 O s m a n l ı r ə s m i d a i r ə l ə r i t ə r ə f m d ə n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i t o r p a q - l a r ı n d a e r m ə n i l ə r i n t ö r ə t d i k l ə r i c i n a y ə t l ə r ö y r ə n i l d i. B ə y a z i d y o l u i l ə Q a r s a q a y ı d a n İ b r a h i m b ə y i n v e r d i y i m ə l u m a t a g ö r ə : N a x ç ı v a n t ə r ə f ə h ü c u m e d ə n e r m ə n i l ə r m ü h a c i r o l a n n ə f ə r i ö l d ü r m ü ş l ə r. V e d i b a - s a r d a d a g ə n c q a d m l a r ı a y ı r ı b, n ə f ə r x ı r m a n d a ö l d ü r m ü ş l ə r, 4 0 q a - d ı n v ə u ş a ğ ı b i r y e r ə y ı ğ a r a q y a n d ı r m ı ş l a r, b u n d a n b a ş q a n ü f u z l u ş ə x s - l ə r d ə n S e y i d H ə s ə n i n a i l ə s i n ə t ə c a v ü z e t m i ş d i l ə r. B u v ə z i y y ə t i g ö r ə n ə h a - l i e v l ə r i n i t ə r k e d ə r ə k, s o y u ğ a, a c l ı ğ a d ü ç a r o l d u l a r. 4 İ b r a h i m b ə y i n b u m ə l u m a t m ı Q a r s d a n h ə r b i n a z i r ə g ö n d ə r i l m i ş t e l e q r a m d a t ə s d i q l ə y i r. 2 7 d e k a b r t a r i x l i b i r t e l e q r a m d a g ö s t ə r i l i r d i k i, V e d i v ə S ə d ə r ə k ə t r a - f ı n d a e r m ə n i l ə r i n t ö r ə t d i k l ə r i z ü l m v ə v ə h ş i l i k l ə r n ə t i c ə s i n d ə n ü f u z l u ş ə x s l ə r d ə n Ə l i z a d ə D ə m i r b ə y v ə F ə t h i B ə y z a d ə B ə d r i b ə y ş ə h i d o l - m u ş l a r. B u v ə z i y y ə t l ə ə l a q ə d a r n a r a h a t m ü s ə l m a n A r a z ç a y ı n m s a ğ t ə r ə f ı n d ə k i B ə y a z i d ə d o ğ r u ç ə k i l i r d i. İ r ə v a n y a x m l ı ğ ı n d a k ı m ü s ə l - m a n l a r d a ç ə t i n v ə z i y y ə t d ə i d i l ə r v ə d ə h ş ə t l i z ü l m ə m ə r u z q a l m ı ş d ı l a r. İ b r a h i m b ə y i n m ə l u m a t ı n a ə s a s ə n y u x a r ı d a q e y d e t d i y i m i z v ə Y a p u n a d l ı e r m ə n i q u l d u r u t ə r ə f ı n d ə n e d i l ə n s o y q ı r ı m ı b u t e l e q r a m d a ö z ə k s i n i q a l ı r d ı. A r a z ç a y ı n ı n s a ğ t ə r ə f ı n d ə y e r l ə ş ə n, h ö k u m ə t i n r ə s m i m ə r k ə z i s a y ı l a n İ q d ı r d a h ə y ə c a n l ı g ü n l ə r y a ş a n ı r d ı. E r m ə n i q ü v v ə l ə r i U l u x a n l ı - Q ə m ə r l i x ə t t i ü z r ə N a x ç ı v a n a d o ğ r u i r ə l i l ə y ə r k ə n, m i n n ə f ə r l i k 8 - c i e r - m ə n i p i y a d a l a r ı d a S ü r m ə l i y ə h ü c u m e t d i. 2 D i g ə r r a y o n l a r d a o l d u ğ u k i m i b u r a d a d a b i r m ü s ə l m a n e r m ə n i l ə r i n q a b a ğ ı n d a g e d i r d i. M ə ş ə d i R ə ş a b ə y T o p ç u b a ş e v a d l ı x a i n i n ə m ə l l ə r i n ə t i c ə s i n d ə, e r m ə n i l ə r S ü r m ə - l i n i i ş ğ a l e t d i l ə r. 3 A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n m ə r k ə z i İ q d ı r ı n v ə S ü r m ə l i o v l a ğ ı n m q ə r b i n d ə y e r l ə ş ə n Q u l p ( D u z l u c a ) e r m ə n i l ə r i n ə l i n ə k e ç d i. 4 B u d ə q i q ə l ə r d ə n e t i b a r ə n İ q d ı r d a v ə ə t r a f m d a q a n l ı g ü n l ə r b a ş l a n d ı. İ q d ı r d a n B ə y a z i d ə q a ç a n Ə l i Ə k b ə r b ə y v ə ü ç y o l d a ş ı e r m ə n i z ü l m k a r l ı ğ m ı Ə r z u r u m a b i l d i r d i l ə r. Ə r z u r u m v a l i s i v ə z i y y ə t i D a x i l i İ ş l ə r N a z i r l i y i n ə v ə I X O r d u k o m a n d a n l ı ğ ı n a b i l d i r d i d e k a b r d a Y. Ş ö v q ü p a ş a İ q d ı r d a k ı z ü l m l ə r i t e l e q r a m l a b i l d i r - m i ş d i : O s m a n l ı ə s g ə r l ə r i t ə r ə f m d ə n İ q d ı r b o ş a l d ı l d ı q d a n s o n r a g e r i d ö - n ə n e r m ə n i l ə r z ü l m ə b a ş l a d ı l a r. İ q d ı r q ə s ə b ə s i n d ə m ü s ə l m a n g ə n c l ə r i n i y ı ğ ı r, m ə c h u l y e r l ə r ə g ö n d ə r i r, m ü s ə l m a n ə h a l i y ə m ə n s u b ə r z a ğ ı z o r l a a l ı r d ı l a r. O ğ u l - u ş a ğ ı q a r l a r ü z ə r i n ə q o y u r d u l a r. O s m a n l ı s ə r h ə d l ə r i d a x i l i n ə q a ç a n m ü s ə l m a n l a r O s m a n l ı h ö k u m ə t i n d ə n k ö m ə k i s t ə y i r d i l ə r. 6 M ü s ə l m a n ə h a l i s i ç ı x ı l m a z b i r v ə z i y y ə t d ə i d i. O s m a n l ı h ö k u m ə t i A n t a n - t a d ö v l ə t l ə r i n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə d a n ı ş ı q l a r a p a r a r a q z ü l m ə s o n q o y m a q i s t ə y i r d i l ə r. 7 B e l ə b i r t ə ş ə b b ü s ü n n ə t i c ə v e r m ə y ə c ə y i m ə l u m i d i v ə d o ğ - r u d a n d a, n ə t i c ə v e r m ə d i. S o n r a g ö r ə c ə y i k k i, A n t a n t a d ö v l ə t l ə r i a n c a q t a p m ı ş d ı r. Y. Ş ö v q ü p a ş a s o y q ı r ı m ı i l ə ə l a q ə d a r e r m ə n i h ö k u m ə t i i l ə ə l a - q ə y ə g i r d i y i n i g ö s t ə r i r, v ə z i y y ə t i n İ s t a m b u l d a o l a n A n t a n t a n ü m a y ə n - d ə l ə r i n ə b i l d i r i l m ə s i n i v ə b u q ı ş g ü n ü n d ə d a v a m e d ə n v ə h ş i l i k l ə r ə s o n q o y u l m a s ı n ı t ə l ə b e d i r d i. 5 A n c a q A n t a n t a d ö v l ə t l ə r i n d ə n d ə s t ə k a l a n 1 Qəmərliyə mühacir kimi gələn ermənilər əw əlcə naxçıvanlılardan dəstək gördülər. Ancaq ermənilər Qəmərlini işğal etdikdən sonra müsəlmanlarla pis davrandılar «(H3BecTHH». 1989, JVq4, s. 118). 2 ATASE A / 2. kls. 65, d , f Sədərəkdə iki müsəlman nümayəndə həmin dəqiqə edam edilmiş, 60-a yaxm adam həbs olunaraq, İrəvana göndərilmişdi. «H3BecTH, 1989, JNe 4. 3 Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 16, 17. Univar. Bolşeviklərlə 8 ay. s BOA Dn. (I-UM 20-18, BOA, VEO, ). 5 ATASE A V2, kls. 82, d , f. 12-1; ATASE A /2, kls. 63, d , f. 17; BOA, BEO, ; Dokument (Ankara, 1986) s. JNq 2038; ATBD, JVq 85, (oktyabr 1985), s. JV Türk dairələri tərəfındən müəyyən edilmişdir ki, ermənilər həmin vaxtda Xınalı Qaraxaçdakı qərərgahlanna yığdıqları müsəlmanı yandırmış, 360 gənc qadmı özləri ilə aparmışlar. 2 Hovanisyan. 3 Bölgənin türk əhalisi bu adamm xəyanətini başa düşmüş və onu öldürmüşlər (M.B. Naxçıvan-Şərur məsələsi I). 4 Hovanisyana görə İqdır və Qulp bölgəsindəki strateji yerlərə qarnizon yerləşdirilmişdir. Milli müdafıə naziri Haqverdiyan bölgəni qorumaq üçün artıq hissə verə bilmirdi. 5 BOA D N. I-İM , ATASE A V2, kls 82, d , f. 10. Y.Şövqü paşanm bu teleqramı hərbi nazir tərəfmdən Xarici İşlər Nazirliyinə təqdim olundu. Antanta dövlətləri qarşısında məsələ qaldırılması və zülmə son qoyulması xahiş edildi (Dokument, JVq 01, Ş.Ankara, 1986) s. 2039; ATBD JVe 85 (oktyabr, 1985) s BOA, BEO,

166 t ü r k l ə r q ə l ə b ə q a z a n a n d a m ü d a x i l ə e d ə c ə k l ə r. E r m ə n i l ə r i n D ə h n ə b o ğ a z m a v ə Ş ə r u r a h ü c u m l a r ı d a v a m e d ə r - k ə n, m ü s ə l m a n ə h a l i a x m - a x ı n İ r a n a q a ç m a q d a y d ı. 1 İ r a n a g e t m ə k ü ç ü n A r a z ç a y ı ü z ə r i n d ə n k e ç m ə y ə m ə c b u r o l a n m ü h a c i r l ə r i n b i r h i s s ə s i ç a y ı n a z ğ m s u l a r ı n d a y o x o l m u ş d u l a r. 2 B e l ə c ə, e r m ə n i z ü l m ü n d ə n q u r t a r a n - l a r m b i r h i s s ə s i d ə A r a z m s u l a r m a q a r ı ş d ı. E r m ə n i h ü c u m u t ü r k - m ü s ə l - m a n ə h a l i ü ç ü n ç o x a ğ ı r o l d u. B e l ə k i, b u d ö v r d ə İ q d ı r, Q ə m ə r l i, D ə r ə - l ə y ə z, U l u x a n l ı d a y a ş a y a n a d a m l a r ı n b i r h i s s ə s i y u r d l a r ı n d a n q o v u l m u ş, Q ə m ə r l i d ə 4 8, V e d i b a s a r d a 1 8, D ə r ə l ə y ə z d ə 7 4, Ş ə r u r d a 7 k ə n d y a n d ı - r ı l m ı ş, ə h a l i y ə i ş g ə n c ə v e r i l m i ş d i. 3 A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n s ə r h ə d l ə r i d a x i l i n d ə q a r a g ü n l ə r y a ş a - n ı r d ı. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i h a d i s ə l ə r h a q q ı n d a P a ş a B a y r a m o v u n v e r - d i y i m ə l u m a t l a r d a n b a ş q a b i r ş e y b i l m i r d i. A n c a q N a x ç ı v a n a n i s b ə t ə n y a x m o l a n C ə b r a y ı l ə h a l i s i s o y d a ş l a r ı n ı n b a ş m a g ə l ə n l ə r i 2 8 d e k a b r d a A z ə r b a y c a n D a x i l i İ ş l ə r N a z i r l i y i n ə b i r t e l e q r a m l a b i l d i r d i l ə r. 1 0 y a n - v a r d a b u t e l e q r a m ı n m ə t n i A z ə r b a y c a n q ə z e t i n d ə d ə r c o l u n d u. B u m ə t n - d ə g ö s t ə r i l m i ş d i r : E r m ə n i q ü v v ə l ə r i S ə d ə r ə y ə g i r m i ş, 8 m ü s ə l m a n k ə n d i - b ə y, K ə l b a l ı x a n v ə M ə ş h ə d i Ə l i Ə s g ə r a ğ a b ö l g ə n i n m ə r k ə z i o l a n N o - r a ş e n ə g e t d i l ə r. A n c a q b u r a d a k ı v ə z i y y ə t ü r ə k a ç a n d e y i l d i. Y u x a r ı d a q e y d e t d i y i m i z k i m i, e r m ə n i t ə b l i ğ a t ı x a l q a ç o x t ə s i r e t m i ş d i v ə b i r ç o x k ə n d l ə r ə s g ə r v e r m ə k d ə n ç ə k i n i r d i l ə r. İ b r a h i m b ə y i n c ə h d l ə r i b i r n ə t i c ə v e r m ə d i. Y e n i d ə n Ş a h t a x t ı y a g e t m ə k q ə r a r a a l ı n d ı. B u r a d a N a x ç ı v a n - d a n q ü v v ə a l m a ğ ı f ı k i r l ə ş i r d i l ə r. İ b r a h i m b ə y ə g ö r ə, a r t ı q b ə r a b ə r h ə r ə - k ə t e d ə c ə k b i r k i m s ə q a l m a m ı ş d ı. M ə ş h ə d i Ə l i Ə s g ə r a ğ a b ə y l ə r d ə n ç ə - k i n i r d i. Ş a h t a x t ı y a g ə l ə n İ b r a h i m b ə y, N a x ç ı v a n i l ə t e l e q r a f v ə t e l e f o n ə l a q ə s i y a r a t m a ğ a ç a l ı ş s a d a n ə t i c ə s i o l m a d ı. 1 N ə t i c ə d ə Q a r s a q a y ı t m a q ü ç ü n Ş a h t a x t ı d a n a y r ı l d ı. 2 M a k u - B ə y a z i d, 3 Q a r a k ö s ə, K a ğ ı z m a n y o l u i l ə Q a r s a q a y ı t d ı. 4 İ b r a h i m b ə y Ş a h t a x t ı d a n ç ı x d ı. Q a r s a g e d ə r k ə n Ş ə r u r y a x m l ı ğ ı n - d a k ı e r m ə n i h ü c u m l a r ı d a y a n m ı ş d ı. 5 E l ə o v a x t l a r L o r i d ə e r m ə n i - g ü r c ü m ü n a q i ş ə s i b a ş l a m ı ş d ı. 6 E r m ə n i k o m a n d a n l ı ğ ı n m Ş ə r u r t ü r k l ə r i i l ə d ö - y ü ş ü n ə z ə r d ə t u t u l u r d u. 7 E r m ə n i l ə r ü ç ü n i k i c ə b h ə d ə b i r d ə n v u r u ş m a q ç ə t i n i d i. n i m ü h a s i r ə y ə a l m ı ş, ə h a l i d ə İ r a n a q a ç m ı ş d ı r. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n s ə r h ə d l ə r i i ç ə r i s i n d ə b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r i n m ü z a k i r ə s i 8 y a n v a r c u i l d ə A z ə r b a y c a n P a r l a m e n t i n i n g ü n d ə l i y i n ə d a x i l e d i l d i. B ö l g ə n ü m a y ə n - d ə l ə r i A z ə r b a y c a n P a r l a m e n t i n ə e r m ə n i z ü l m l ə r i n ə a i d ə r i z ə i l ə m ü r c i ə t e t m i ş d i l ə r. 4 İ c l a s m s o n u n d a b u z ü l m l ə r ə s o n q o y m a q ü ç ü n t ə d b i r g ö - r ü l m ə s i t ə k l i f e d i l d i. E r m ə n i l ə r y a v a ş - y a v a ş Ş ə r u r u n k ə n d l ə r i n i i ş ğ a l e d i r, m ü s ə l m a n ə h a l i a r a s ı n d a ə k s - t ə b l i ğ a t a p a r ı r d ı. A r a z - T ü r k h ö k u m ə - t i n i n s ə l a h i y y ə t l i ş ə x s l ə r i d ə b ö y ü k s a r s ı n t ı y a b a x m a y a r a q, r e g i o n u n m ü d a f ı ə s i ü ç ü n b i r s ı r a t ə ş ə b b ü s l ə r ə ə l a t d ı l a r. B u m ə q s ə d l ə h ö k u m ə t r ə i s i Ə m i r b ə y, h ə r b i n a z i r İ b r a h i m b ə y, k o m a n d i r l ə r d ə n B a ğ ı r b ə y Ş a h - t a x t ı y a y ı ğ ı ş d ı l a r. İ b r a h i m b ə y N a x ç ı v a n a z ə n g e d i b k ö m ə k i s t ə d i. 2 g ü n s o n r a N a x ç ı v a n d a n K ə l b a l ı x a n m 5 k o m a n d a n l ı ğ ı i l ə n ə f ə r l i k b i r q ü v v ə g ə l d i. N a x ç ı v a n a y e n i d ə n z ə n g e d i l d i, a n c a q c a v a b a l ı n m a d ı. 6 B u n a g ö r ə Ş ə r u r d a i ş l ə r i n n e c ə g e t d i y i n i y a x m d a n g ö r m ə k ü ç ü n İ b r a h i m 1 Univar. Bolşeviklərlə 8 ay. s. 15. İrana qaçanlar içərisində naxçıvanlı varlı ailələr də var idi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 94). 2 Nağdəlizadə. Naxçıvan ətrafmda; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s Əliyev. Araz-Türk respublikası. 4 Hacıyev Azərbaycan parlamentində müzakrə edilən bu məsələni Araz-Türk hökumətinin parlament üzvlərinin təqdim etdiklərini yazırdı (Hacıyev. Qars və Araz- Türk respublikaları. s. 51). 5 Kəlbalı xan Naxçıvamn nüfuzlu şəxslərindən Cəfərqulu xanm oğlu idi. Xalq tərəfmdən sevilən bu şəxs rus ordusunda xidmət etmişdir (Cahangiroğlu. Xatirələr. s 8). 6 Bu vaxt Naxçıvan ilə Şahtaxtı arasmda telefon əlaqəsi kəsilmişdir (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 93) Ibrahim bəyin Naxçıvanla əlaqə yaratmağa çalışdığı bir vaxtda şəhərdə həyəcanlı anlar yaşamrdı. Xoydakı Iran komandiri göndərdiyi məktubda bir sıra suallar soruşduqdan sonra yaxınlarda 2 top, 2 pulemyot və silahlanmış 500 əsgər ilə Maku yolu ilə Şahtaxtıya gələcəyinə, ancaq hərbi xərc üçün qızıl lirənin hazır edilməsini tapşırdı. Bununla əlaqədar Mirzə Nəsrullah bəy camaatı məscidə yığıb, istənilən pulu toplamaq üçün fıkirlərini öyrənmək istədi. Elə bu vaxt Şahtaxtıdan hərbi nazir yavəri Davudun zəngi ortalığı qarışdırdı. Davud Kərim xana bildirdi ki, Naxçıvan qüwələri geri qayıtdılar, çünki şərurlular döyüşmək istəməyiblər, ermənilərə təslim olublar. Xəbərin xalq arasmda yayılması qorxuya səbəb oldu, əhalinin müəyyən hissəsi Naxçıvan şəhərindən qaçmağa başladı. Mirzə Nəsrullah bəy yerli hökumət rəisi vəzifəsindən ayrıldı (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s ). 2 Cahangiroğlu. Xatirələr. s İbrahim bəyin Qarsa qayıtmasına bu təsirlərin böyük rolu olmuşdur. l)araz-türk hökumətinin dağılmaq üzrə olması və İbrahim bəyin bölgədə tək qalması. 2) Qars müsəlman Şurası sədri İbrahim bəyin Qarsda çox işlər görəcəyini fıkirləşməsi. 3) Qarsa İbrahim bəyin geri çağırılması. 3 İbrahim bəyin Bəyazidə gəldiyini 23 dekabr 1918-ci ildə Ərzurum valiliyinə, 25 dekabrda Daxili İşlər Nazirliyinə bildirdilər (BOA. D N. 1-UM, 20-18, 12-13; BOA, BEO, ). 4 İbrahim bəy xatirələrində Şahtaxtıdan çıxdıqdan sonra 18 gündə Qarsa çağırıldığım yazırdı (Cahangiroğlu. Xatirələr. s ). Qarsa qayıdan İbrahim bəy bölgədə türklərin qalması üçün mühüm işlər görməyə başladı. 5 Xəlil bəy erməni hücumunun dayandırılmasına çox əhəmmiyyət verməmişdir ATASE A!/2, kls. 65, d , f B.FypKO. ApMHHCKHÜ Bonpoc. E., 1950, c ATASE A '/2,. kls. 82, d , f

167 ARAZ-TÜRK HÖKUMƏTİNtN SÜQUTU m ü b a r i z ə e d ə n Ə l i Ə s g ə r a ğ a b ə y l ə r d ə n ç ə k i n m ə y ə, q o r x m a ğ a b a ş l a d ı. 1 B e l ə g ö r ü n ü r k i, o d ö v r d ə h ö k u m ə t s i m v o l i k b i r m ə n a d a ş ı y ı r d ı. T ə ş - E r m ə n i q ü v v ə l ə r i D ə h n ə b o ğ a z m ı k e ç i b Ş ə r u r u n m ə r k ə z i n d ə y e r l ə ş ə n N o r a ş e n ə y a x ı n l a ş d ı ğ ı v a x t l a r d a A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i d ə s o n g ü n l ə r i n i y a ş a y ı r d ı. E r m ə n i h ü c u m l a r ı n ə t i c ə s i n d ə Q ə m ə r l i d ə n N a x ç ı - v a n a g ə l ə n 1 A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n b i r s ı r a ü z v l ə r i ç ı x ı b g e t m i ş 2 v ə ə h a l i a r a s m d a n ü f u z d a n d ü ş m ü ş d ü l ə r. 3 İ b r a h i m b ə y i n d e d i y i n ə g ö r ə, h ə l ə Q ə m ə r l i y ə e r m ə n i h ü c u m u o l - m a m ı ş d a n ə v v ə l, o r a d a ö z ü n d ə n, Ə m i r b ə y v ə B a ğ ı r b ə y d ə n b a ş q a b i r k i m s ə q a l m a m ı ş d ı. 4 N a x ç ı v a n a g ə l d i k d ə n s o n r a d a v ə z i y y ə t d ə y i ş m ə d i. Ş ə r u r b ö l g ə s i n i n i k i m ü h ü m ş ə x s i n i - T a ğ ı b ə y i v ə M ə ş h ə d i Ə l i Ə s g ə r k i l a t ı t a m a m d a ğ ı l m ı ş d ı. C a h a n g i r o ğ l u İ b r a h i m b ə y d ə b u v ə z i y y ə t i y a x - ş ı b a ş a d ü ş m ü ş d ü, b u n a g ö r ə d ə b ö l g ə d ə ç o x q a l m a d ı v ə Q a r s a g e t m ə k ü ç ü n Ş a h t a x t ı d a n ç ı x d ı. İ b r a h i m b ə y i n N a x ç ı v a n d a n ç ı x m a s ı n ə t i c ə s i n d ə A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i ə n b ö y ü k d a y a ğ ı m, t ə ş k i l a t ç ı s ı m i t i r m i ş o l d u. A r t ı q o r a d a r ə i s Ə m i r b ə y d ə n b a ş q a b i r k i m s ə q a l m a d ı ğ ı n d a n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i f e l ə n s ü q u t e t d i. 2 B e l ə l i k l ə, a d ı n a b i r t ü r k k ə l m ə s i b i r - l ə ş d i r ə n v ə b u c ə h ə t d ə n b ö y ü k ə h ə m i y y ə t d a ş ı y a n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i m ü h ü m h a d i s ə l ə r l ə t a r i x d ə ö z y e r i n i t u t d u. A r t ı q N a x ç ı v a n b ö l g ə s i n d ə y e n i q ü v v ə l ə r, b a ş q a - b a ş q a s i y a s i q u r u l u ş l a r m e y d a n a ç ı x a c a q d ı. a ğ a n ı y a n l a r m a a l a n Ə m i r b ə y v ə İ b r a h i m b ə y m ü b a r i z ə n i d a v a m e t d i - r i r d i l ə r. M ə n b ə l ə r d ə n g ö r ü n d ü y ü k i m i, d i g ə r h ö k u m ə t ü z v l ə r i o r t a d a y o x i d i. B e l ə g ö r ü n ü r k i, h ö k u m ə t z ə i f l ə m i ş, y a l n ı z Ə m i r b ə y l ə İ b r a h i m b ə y i n ş ə x s i n ü f u z v ə t ə ş ə b b ü s l ə r i s a y ə s i n d ə a y a q ü s t ə d u r m u ş d u. H ö k u - m ə t i n z ə i f l ə m ə s i, N a x ç ı v a n d a k ı y e r l i h ö k u m ə t i n v ə b i l a v a s i t ə h ə r b i g ü c ü ə l l ə r i n ə a l a n x a n l a r m q ü v v ə t l ə n m ə s i n ə, n ü f u z l a r m m a r m a s m a s ə b ə b o l d u. H a c ı y e v i n f ı k r i n ə g ö r ə, A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n d ə y e r l i o l m a y a n v ə o l m a l a r ı i s t ə n i l m ə y ə n b u ş ə x s l ə r i n d i e r m ə n i q ə l ə b ə l ə r i n i b i r f ü r s ə t s a y ı r v ə b u n d a n i s t i f a d ə e d i r d i l ə r. 5 T ə b i i k i, m ə q s ə d l ə r i i q t i d a r a g ə l m ə k d i. S ə d ə r ə k m ə ğ l u b i y y ə t i n d ə n s o n r a ( N a x ç ı v a n y e r l i h ö k u m ə t i ) b i l a - v a s i t ə x a n l a r n i y y ə t l ə r i n i b i r u z ə v e r d i l ə r. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n x ə b ə r i o l m a d a n o n l a r İ r a n d a n y a r d ı m i s t ə d i k l ə r i k i m i, N a x ç ı v a n a g ə l ə n e r m ə n i n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə g ö r ü ş m ə k ü ç ü n d ə ö z l ə r i n i s ə l a h i y y ə t l i h e s a b e d i r - d i l ə r. 6 D ə h n ə d ö y ü ş l ə r i n d ə h ə r b i n a z i r İ b r a h i m b ə y i n i s t ə d i y i q ü v v ə l ə r i v a x t ı n d a g ö n d ə r m ə m ə l ə r i v ə t e l e f o n l a r a c a v a b v e r m ə m ə l ə r i 7 d ə N a x ç ı - v a n ı n n ü f u z l u ş ə x s l ə r i n i n h ö k u m ə t ə e t i b a r e t m ə d i k l ə r i n i g ö s t ə r i r d i. D ə h - n ə m ə ğ l u b i y y ə t i v ə n ə t i c ə d ə e r m ə n i l ə r i n Ş ə r u r b ö l g ə s i n ə g ə l m ə s i, ə h a l i - n i n e r m ə n i t ə b l i ğ a t ı n a i n a n a r a q ə s g ə r v e r m ə k i s t ə m ə m ə s i h ö k u m ə t i n n ü - f u z u n u a ş a ğ ı s a l m ı ş, N a x ç ı v a n x a n v ə b ə y l ə r i i s ə x e y l i g ü c l ə n m i ş d i. B u g ü c l ə n m ə e l ə b i r g ü c l ə n m ə i d i k i, a r t ı q Y e n g i c ə n a h i y ə s i m ü d i r i A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n s ə l a h i y y ə t l i ş ə x s l ə r i i l ə e r m ə n i l ə r ə q a r ş ı c a n - b a ş l a 1 Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 970, op. 1, d. 42, 1. 3,4, çş M>2. 63; Tağıyeva, Nəsibzadə. Azərbaycan-İran münasibətləri. 2 M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi II. «Azərbaycan», 20 iyun 1919, JVe M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi I. 4 Cahangiroğlu. Xatirələr. s Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikalan. s Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 89,90. 7 Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 19, 23-25; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 90, Cahangiroğlu. Xatirələr. s Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 894, op. 10, d. 70, 1. 3; Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 970, op. 1, d. 42, 1. 3,4; M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi II, çş, 1990, JVe 63; Tağıyeva, Nəsibzadə. Azərbaycan-İran münasibətləri. s. 66. Bəzi Azərbaycan müəllifləri Araz- Türk hökumətinin dağılmasmı, sadəcə hökumət dəyişikliyi kimi göstərir, bəziləri də heç bir şey olmamış kimi hökumətin fəaliyyətini davam etdirdiyini qeyd edirlər (Nağdəlizadə. Naxçıvan ətrafmda; Fazil Rəhmanzadə. Əsrə bərabər gecə. Bakı, 1991, s. 132; T. Köçərli. Azərbaycan Respublikası və Azərbaycanm ərazi bütövlüyü məsələsi. «Kommunist», 30 sentyabr 1990, JVe226 (21294); Hüseynzadə. İbrət dərsləri. «Şərq qapısı», 3 aprel 1993). Yuxarda göstərdiyimiz kimi, hökumət yıxılmışdı. 335

168 ARAZ-TÜRK HÖKUMƏTİNİN QARS MÜSƏLMAN ŞURASI HÖKUMƏTİNƏ BİRLƏŞMƏSİ MƏSƏLƏSI 2 1 o k t y a b r c i i l t a r i x l i ə m r i i l ə t ü r k o r d u s u B a t u m i m ü q a - v i l ə s i i l ə a l m a n y e r b r i b o ş a l m a ğ a h a z ı r l a ş ı r d ı. Ç ı x a n b i r l i k b r i n ö z b r i i l ə l a z ı m i m a t e r i a l l a r ı E l v i y e y i - S e l a s e y ə a p a r m a q n ə z ə r d ə t u t u l d u. A n c a q M u d r o s s a z i ş i i m z a l a n d ı q d a n s o n r a v ə z i y y ə t d ə y i ş m ə y ə b a ş l a d ı. A n t a n - t a d ö v l ə t l ə r i E l v i y e y i - S e l a s e n i n d ə b o ş a l d ı l m a s ı n ı i s t ə y i r d i l ə r. 1 A r a z v a d i s i n d ə b a ş l a y a n h ə y ə c a n E l v i y e y i - S e l a s e n i d ə b ü r ü d ü. Ə h a l ı ç o x y a x ş ı b i l i r d i k i, t ü r k o r d u s u ç ı x d ı q d a n s o n r a e r m ə n i v ə g ü r c ü l ə r l ə b a ş - b a ş a q a l a c a q l a r. B u m ə q s ə d l ə, I X O r d u k o m a n d i r i Y. Ş ö v q ü p a ş a d a n v ə Q a r s v a l i s i H i l m i b ə y d ə n d ə s t ə k a l a n P i r o ğ u F ə x r ə d d i n b ə y v ə y o l d a ş l a r ı Q a r s d a b i r M ü s ə l m a n Ş u r a s ı y a r a t d ı l a r n o y a b r c i i l d ə Q a r s M ü s ə l m a n Ş u r a s ı Q a r s d a ü m u m i b i r k o n f r a n s k e ç i r m ə k m ə q s ə d i l ə f ə a l i y y ə t ə b a ş l a d ı. B a t u m i d ə n O r d u b a d a q ə d ə r o l a n b ö l g ə l ə r d ə n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n d ə n 3 b u ş ə x s l ə r ç a ğ ı r ı l m ı ş d ı : O r d u b a d d a n b ə l ə d i y y ə r ə i s i R z a b ə y, M ə ş h ə d i A b b a s R a m a z a n o v, N a x ç ı v a n d a n M ə ş h ə d ı A b b a s B a y r a m z a d ə, H a c ı Ə b d ü l a b b a s Ş e x z a d ə, Ş ə r u r u n Y e n g ı c ə n a h i y ə s i n d ə n 4 Ə l i Ə s g ə r a ğ a H ə m z ə z a d ə, T a ğ ı b ə y Ş ə f ı z a d ə, I q d ı r d a n R ə ş i d b ə y Ş ə m s ə d d i n o v, Ş a m i l b ə y P a r n a v u d l u, Q ə m ə r l i d ə n K ə r b ə l a y ı g ö n d ə r m ə y ə b a ş l a d ı. B u ç a ğ ı r ı ş l a r a ə s a s ə n O r d u b a d, N a x ç ı v a n, Q ə - m ə r l i, S u r m ə l i, S ə r d a r a b a d, Ş ə r q i Ş ü r a k ə l, A x ı l k ə l ə k, A x ı s k a, Q a r s, Ə r - d a h a n, B a t u m i b ö l g ə v ə q ə s ə b ə l ə r i n d ə n g ə b n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i ş t i r a k ı i l ə I I Q a r s K o n f r a n s ı 3 0 n o y a b r c i i l d ə a ç ı l d ı. C a h a n g i r o ğ l u İ b r a h i m b ə y s ə d r s e ç i l d i. K o n f r a n s ö z i ş i n i q u r t a r d ı. N ə t i c ə d ə Q a r s M ü s ə l m a n Ş u r a s ı h ö k u m ə t i q u r u l d u v ə r ə i s İ b r a h i m b ə y C a h a n g i r o ğ l u s e ç i l d i. S ə r h ə d l ə r i N a x ç ı v a n d a n B a t u m i y ə q ə d ə r u z a n ı r d ı. 1 B u m ə l u m a t a ə s a s ə n b ə z i m ü ə l l i f l ə r k o n f r a n s d a A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i i l ə A x ı s k a m ü v ə q q ə t i h ö k u m ə t i n i n Q a r s M ü s ə l m a n Ş u r a s ı i l ə b i r l ə ş d i y i n i g ö s t ə r i r l ə r. 2 A z ə r - b a y c a n q ə z e t i n i n 2 2 a p r e l c u i l t a r i x l i s a y m d a Q a r s M ü s ə l m a n Ş u - r a s ı n ı n s ə d r l i y i n d ə n b ə h s e d i l ə r ə k, A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n q u r u l d u ğ u e y n i i l ə v e r i l m i ş d i r. 3 A n c a q A t a b ə y ə g ö r ə Q a f q a z M ü s ə l m a n Ş u r a s ı s ə r - h ə d l ə r i n ə B a t u m i, Q a r s, A r t v i n, O l t u, A x ı s k a, S ü r m ə l i ( T u z l u c a - İ q d ı r - A r a l ı q ) A x ı l k ə l ə k i l ə E ç m i ə d z i n i n q ə r b b ö l g ə l ə r i d a x i l d i r. 4 N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r o n u n s ə r h ə d l ə r i n ə d a x i l e d i l m ə m i ş d i r y a n v a r c u i l d ə I I Q a f q a z k o n f r a n s ı k e ç i r i l d i. H ə m i n g e c ə q ə b u l e d i l ə n q ə r a r a ə s a s ə n s ə d r C a h a n g i r o ğ l u İ b r a h i m b ə y o l m a q l a M ü v ə q q ə t i M i l l i C ə n u b i - Q ə r b i Q a f q a z h ö k u m ə t i t ə ş k i l e d i l d i. 5 A x ı s k a, A x a l k ə l ə k, Ə r d a h a n, O l t u, K a ğ ı z m a n, İ q d ı r, Ş a v ş a t, Q ə m ə r l i, N a x ç ı v a n, O r d u b a d, Q a r s, B a t u m i b u h ö k u m ə t i n t ə r k i b i n ə d a x i l d i r. 6 Y ə n i M i l l i X u d a y a r, U l u x a n l m m N e ç i l i k ə n d i n d ə n H a c ı M ə h ə m m ə d o ğ l u M ə h ə m m ə d z a d ə, M i r z ə C a b b a r, H a c ı R ə c ə b n o y a b r d a d i g ə r b ö l g ə l ə r d ə n g ə l ə n n ü m a y ə n d ə b r i n d ə ı ş t ı r a k ı i l ə I Q a r s k o n f r a n s ı k e ç i r i l d i. 6 N ə t i c ə d ə P i r o ğ l u M ə h ə m m ə d b ə y i n s ə d r l i y i i l ə 8 n ə f ə r l i k m ü v ə q q ə t i h e y ə t, K ə p ə n ə k ç i E m i n a ğ a n ı n s ə d r l i y i i b Q a r s M ü s ə l m a n Ş u r a s ı Ü m u m i M ə r k ə z i y a r a d ı l m ı ş d ı. 3 0 n o y a b r d a k e ç i r i l ə c ə k I I Q a r s k o n f r a n s ı ü ç ü n b u t ə ş k i l a t l a r ə t r a f a m ə l u m a t l a r 1Mudros müqaviləsi və tətbiqi. S Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s Fəxrəddin Erdoğan. Türk ellərində xatirələrim. Ist., 1954, s. 166; Fəxrəddın. Qars tarixi tst 1953, s. 556; Qothayd Jeask. Qurtuluş müharıbəsı ılə əlaqədar mgılıs sənədləri. Änkara, 1991, s. 43; Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s noyabrda Qarsda keçirilən konfransa nümayəndələr 1918-cı ıldən dəvət olunurdu. Bu vaxt Araz-Turk hökuməti qurulmamışdı. Ancaq biz sənəd bilinsin deyə bu ıfadənı ^ sln əd d ə Yengicə kəndi göstərilirdi. O dövrdə isə Yengicə nahiyə idi Məşədi Əli Əsgər ağa oraya nahiyə müdiri təyin olunmuşdu (ATASE A , kls. 251, d. 1-4,. s 1 5 ' noyabrda cümə günü dəvət olunanlar Qars Müsəlman Milli Şurasında olmalı idilər (ATASE A , kls. 251, d. 1-4, f. 13; Dayi. Elviyeyı-Selasedə mıllı təşkilatlanma. s. 92) Qars konfransmm 14 noyabrda keçirildiyini deyənlər də var (Fəxrəddm Qırzıog. Milli mübarizədə Qars, I kitab, sənədlər. İst., 1960, s. 8; Kökdəmir. Qafqaz hökumə 1. s. 65). Ancaq bütün dəvətnamələrdə 15 noyabrda keçirildiyi qeyd olunmuşdur Erdoğan. Türk ellərində xatirələrim. s. 169; Qırzıoğlu. Milli mübarizədə Qars. s. 89; Qırzıoğlu. Qars tarixi. I, s ; Sami Onal. Milli mübarizədə oldu. 1968, s. 41; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s. 16; Qırzıoğlu. Cənubi-Qərbi Qafqaz Cümhurıyyəti (Qars Milli Şura hökuməti); Türk kültürü, JVq 72, oktyabr, 1968, s Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s. 70; Dayi. Elviyeyi-Selasedə milli təşkilatlanma. S. 94; Nəsibzadə. Azərbaycan Demokratik Respublikası. B., 1990, s. 50; Nilgün Erdaş. Milli mübarizə dövründə Qafqaz Cümhuriyyəti ilə münasibətlər ( ), Ankara, 1994, s «Azərbaycan», 22 aprel 1919, JVe Sərvər Atabəy. 1919, s Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s. 90; Dayi. Elviyeyi-Selasedə milli təşkilatlanma; Qırzıoğlu. Milli mübarizədə Qars. s ; Erdaş. Milli mübarizə dövründə Qafqaz Cümhuriyyəti ilə münasibətlər. s. 62; Qırzıoğlu. Cənubi-Qərbi Qafqaz Cümhuriyyəti. s ; ATASE A 1/1, kls. 23, d. 151, f. 38; Erdoğan. Türk ellərində xatirələrim. s. 194, 195, 202, ATASE A 1/1, kls. 23, d. 151, f. 38; Erdoğan. Türk ellərində xatirələrim. s. 194, 195, 202, ; Qırzıoğlu. Milli mübarizədə Qars, s. 2.6,27; Dayi. Elviyeyi-Selasedə milli təşkilatlanma. s ; Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s. 401; Hacıyev. Qars və Araz- Türk respublikaları. s. 29,30. Osmanlı qüvvələrindən dəstək alan Cənubi-Qərbi Qafqaz hökuməti təşkilatlanma işlərini bitirib, bir tərəfdən erməni və gürcülərə qarşı mübarizə aparır, digər tərəfdən isə ingilislərin təzyiqinə sinə gərirdi. Regionu erməniiərə vermək üçün plan hazırlayan ingilisiər Cənubi Qafqaz hökumətirıi ;.əiflətmək üçün Qarsa 337

169 Ş u r a n ı n s ə r h ə d l ə r i e y n i i l ə m ü h a f ı z ə e d i l d i. Y u x a r ı d a q e y d e t d i y i m i z m ə l u m a t d a n a y d m o l u r k i, O s m a n l ı o r d u s u c ü i l s ə r h ə d l ə r i n ə ç ə k i l m ə k ü ç ü n h a z ı r l ı q l a r g ö r d ü y ü z a m a n r e g i o n d a k ı m ü s ə l m a n l a r m m ü ş t ə r ə k n a r a h a t ç ı l ı q l a r ı o n l a r ı y a x m l a ş d ı r - m a ğ a b a ş l a m ı ş d ı. A n c a q b u y a x m l a ş m a h a n s ı d ə r ə c ə d ə i d i? B u n u y a x ş ı ö y r ə n m ə k l a z ı m d ı r. K e ç m i ş İ r ə v a n q u b e r n i y a s ı n d a y a ş a y a n m ü s ə l m a n - l a r l a E l v i y e y i - S e l a s e d ə y a ş a y a n m ü s ə l m a n l a r b i r t a m b i r l i y i y a r a d a b i l m i ş d i l ə r m i? N a x ç ı v a n, S ü r m ə l i, Q ə m ə r l i, U l u x a n l ı b ö l g ə l ə r i n d ə n g ə - l i b, Q a r s d a k ı k o n f r a n s l a r d a i ş t i r a k e d ə n l ə r ö z x a l q l a r m ı n e c ə t ə m s i l e d i r d i l ə r? A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i v ə Q a r s m ü s ə l m a n h ö k u m ə t i Q a r s M ü - s ə l m a n Ş u r a s ı i l ə b i r l ə ş m i ş d i r m i? Q a r s M ü s ə l m a n Ş u r a s ı v ə d a h a s o n r a C ə n u b i - Q ə r b i Q a f q a z h ö k u m ə t i n i n A r a z v a d i s i n d ə k i h ö k m r a n l ı ğ ı t ə s i s e d i l m i ş d i r m i? Y o x s a m ü ə y y ə n l ə ş d i r i l ə n s ə r h ə d l ə r a n c a q k a ğ ı z ü z ə r i n d ə q a l m ı ş d ı? A r a z v a d i s i n d ə n n ü m a y ə n d ə l ə r i n I v ə I I Q a r s k o n f r a n s l a r ı n d a i ş t i r a k ı d ə q i q d i r. H ə t t a E r d o ğ a n x a t i r ə l ə r i n d ə, I I Q a f q a z k o n f r a n s m d a y a r a d ı l a n M i l l i Ş u r a n ı n N a x ç ı v a n d a 5 n ə f ə r l i k b i r ş ö b ə s i n i n d ə a ç ı l - X ə l i l b ə y A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n q u r u l u ş u h a q q m d a s ə h v i f a d ə i ş l ə t s ə d ə, Q a r s d a n g ə l ə n ş ə x s l ə r i n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i i l ə ə l a q ə s a x l a d ı ğ m ı b i l d i r m i ş d i r. G ö r ü n d y ü k i m i g ü n d ə l i k e ş i t d i y i h a d i s ə l ə r i q e y d e d ə n, b i z ə ç a t d ı r a n Ə l i y e v d ə İ b r a h i m b ə y i n y a n m d a h ö k u m ə t r ə i s i Ə m i r b ə y v ə d a x i l i i ş l ə r n a z i r i B a ğ ı r b ə y o l m a q l a N a x ç ı v a n a g ə l d i y i n i v ə b u n l a r m s i - y a s ə t i i l ə b a ğ l ı s ö h b ə t l ə r a p a r d ı ğ m ı g ö s t ə r i r. 1 Q a r s İ s l a m Ş u r a s ı h ö k u - m ə t i n i n ş ö b ə a ç m a q k i m i f ə a l i y y ə t i n d ə n i s ə b ə h s e t m i r l ə r. I v ə I I Q a r s k o n f r a n s l a r ı n a d ə v ə t o l u n a n v ə i ş t i r a k e d ə n ş ə x s l ə r i n d ə ö z b ö l g ə l ə r i n i n ə d ə r ə c ə d ə t ə m s i l e t d i k l ə r i ş ü b h ə l i d i r. A r a z v a d i s i n d ə t ü r k o r d u s u v a s i t ə s i l ə b i r t ə ş k i l a t y a r a d ı l m a s ı n a ç a l ı ş d ı ğ ı h a l d a, Q a r s d a b a ş q a b i r t ə ş k i l a t a d a x i l o l m a m n e l ə b i r ə h ə m i y y ə t i y o x i d i. Q a r s d a k ı Ş u r a n ı n s ə l a h i y y ə t l i ş ə x s l ə r i d ə b u n u f ı k i r l ə ş i r d i l ə r. A n c a q t ü r k h ə r b i d a i r ə l ə r i n i n b e l ə b i r b i r l i k h a q q m d a h e ç b i r f ı k i r v ə n i y y ə t l ə r i y o x i d i. O n l a r b u n a g ö r ə d ə b i r - b i r i l ə r i n ə u z a q o l m a y a n i k i b ö l g ə d ə a y r ı - a y r ı t ə ş - k i l a t l a r, h ö k u m ə t l ə r y a r a d ı l m a s ı n a k ö m ə k e t m i ş d i l ə r. Ə g ə r i s t ə s ə y d i l ə r q ı s a b i r z a m a n d a y a r a d ı l a n h ö k u m ə t l ə r i n b i r l ə ş m ə s i n ə ç a l ı ş a r d ı l a r. B i z O s m a n l ı h ə r b i d a i r ə l ə r i n i n b e l ə b i r f ə a l i y y ə t i n ə r a s t g ə l m ə d i k. T ü r k m a s m ı q ə r a r a a l d ı ğ m ı v ə b u i ş i n H ə m z ə l i o ğ l u Ə l i Ə k b ə r i n s ə d r l i y i i l ə h ə r b i d a i r ə l ə r i n i n d ə s t ə y i n i a l m a y a n v ə y a o n l a r ı n r e g i o n d a y a r a t d ı q l a r ı H a c ı C a b b a r, A l l a h y a r v ə H ə s ə n b ə y ə t a p ş ı r ı l d ı ğ m ı, b u ş ə x s l ə r i n f ə a l i y - y ə t ə b a ş l a d ı ğ m ı, İ q d ı r d a i s ə M ə h ə m m ə d b ə y Ə l i z a d ə n i n ü m u m i v a l i t ə y i n o l d u ğ u n u g ö s t ə r i r. 1 t ə ş k i l a t a b a x m a y a r a q b a ş q a b i r t ə ş k i l a t a d a x i l o l m a q i s t ə y ə n ş ə x s l ə r i n n ə d ə r ə c ə d ə x a l q l a r m ı t ə m s i l e t d i k l ə r i ş ü b h ə l i d i r. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i - n i n t ə ş k i l i d ö v r ü n d ə d ə g ö s t ə r i l d i y i k i m i, O s m a n l ı d a i r ə l ə r i n o y a b r a y ı - F ə x r ə d d i n b ə y i n i f a d ə l ə r i b i r s ı r a z i d d i y y ə t l ə r y a r a t d ı. B u n l a r d a n n ı n ə v v ə l l ə r i n d ə n e t i b a r ə n A r a z v a d i s i n i n t ü r k - m ü s ə l m a n ə h a l i s i i l ə b ə - b i r i n c i s i, N a x ç ı v a n d a Q a r s M ü s ə l m a n Ş u r a s ı n ı n ş ö b ə s i n i n a ç ı l m a s ı m ə s ə l ə s i v ə b u n u n l a ə l a q ə d a r b i r ç o x a d a m l a r ı n f ə a l i y y ə t ə b a ş l a m ı s ı d ı r. A n c a q Q a r s M ü s ə l m a n Ş u r a s m ı n q ə b u l e t d i y i q ə r a r l a r ı o x u m a q v ə ş ö b ə a ç m a q ü ç ü n C a h a n g i r o ğ l u İ b r a h i m b ə y i n A r a z v a d i s i n ə g e t d i y i n i b i l i - r i k. 2 M a r a q l ı b u d u r k i, n ə İ b r a h i m b ə y, n ə d ə b a ş q a m ə n b ə l ə r F ə x r ə d d i n b ə y i n i f a d ə l ə r i n i t ə s d i q l ə m ə m i ş d i r. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n h ə r b i n a z i r i k i m i b ö l g ə y ə g ə l ə n İ b r a h i m b ə y i n f ə a l i y y ə t i ə s n a s m d a N a x ç ı v a n d a Q a r s M ü s ə l m a n M i l l i Ş u r a s m m b i r m ə r k ə z i ş ö b ə s i n i a ç m a q i s t ə d i y i n i b i l i r i k. A n c a q ş ö b ə n i n a ç ı l m a s m a d a i r h e ç b i r m ə l u m a t y o x d u r. İ b r a h i m b ə y b ö l g ə d ə A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n ü z v ü k i m i f ə a l i y y ə t ə b a ş l a m ı ş v ə x ü - s u s i l ə h ə r b i t ə ş k i l a t l a r ı n - h i s s ə l ə r i n y a r a d ı l m a s m a f ı k i r v e r m i ş d i r. Ə s l i n - d ə, X ə l i l b ə y ə d ə d e m i ş d i r k i, N a x ç ı v a n d a n O s m a n l ı O r d u s u ç ı x d ı q d a n s o n r a ə w ə l c ə m i l l i k o m i t ə n i n t ə ş k i l i m ə q s ə d i l ə Q a r s d a n g ə l ə n b i r - i k i ş ə x s l ə m ü v ə q q ə t i A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i a d m d a b i r h ö k u m ə t e l a n e t d i l ə r. 3 r a b ə r i d a r ə e t m ə v ə h ə r b i t ə ş k i l a t l a r y a r a t m a ğ a b a ş l a y a r a q b ü t ü n i ş l ə r i y e r l i ş ə x s l ə r i n n ə z a r ə t i n ə b u r a x m ı ş l a r. 2 X a l q d a n d ə s t ə k a l a n y e r l i i d a r ə r ə h b ə r l ə r i d ə f ə a l i y y ə t l ə r i n i d a - v a m e t d i r m i ş d i l ə r. İ n d i b ö l g ə d ə x a l q m d ə s t ə y i i l ə i ş l ə y ə n b u r ə h b ə r l ə r o l a - o l a, Q a r s k o n f r a n s l a r m d a i ş t i r a k e d ə n ş ə x s l ə r i n t ə m s i l g ü c ü n ü f ı - k i r l ə ş m ə k l a z ı m d ı r m ı? G ö r ü n ü r, Q a r s k o n f r a n s l a r m d a i ş t i r a k e d ə n l ə r n ü m a y ə n d ə k i m i d e y i l, d ə v ə t n a m ə y ə ə s a s ə n i ş t i r a k e t m i ş d i l ə r. B ö l g ə d ə h ə r h a n s ı b i r c ə m i y y ə t i n Q a r s a n ü m a y ə n d ə g ö n d ə r m ə s i h a q q ı n d a h e ç b i r s ə n ə d, q e y d y o x d u r. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n Q a r s M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i i l ə b i r l ə ş m ə s i m ə s ə l ə s i n ə g ə l i n c ə, b i z ə l i m i z d ə k i s ə n ə d l ə r v ə h ə q i q ə t l ə r ə ə s a s ə n b e l ə b i r i d d i a n ı q ə b u l e t m i r i k. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i Q a r s M i l l i Ş u r a s ı i l ə b i r l ə ş m i ş o l s a y d ı, o z a m a n Q a r s d a n A r a z v a d i s i n ə g ə l ə n C a - h a n g i r o ğ l u İ b r a h i m b ə y i h ö k u m ə t r ə i s i k i m i q a r ş ı l a y a r d ı l a r, h a l b u k i A r a z h ö k u m ə t i b u n u e l ə m ə d i. İ b r a h i m b ə y i ə v v ə i k i k i m i h ə r b i n a z i r o l a r a q q a r ş ı l a d ı v ə o n a b u v ə z i y y ə t i b i l d i r d i. 3 İ b r a h i m b ə y b ö l g ə d ə n gəlişində bir planla gəlirdi (ATASE A 'A. kls. 65, d , f. 20-2; «Azərbaycan», 11 aprel 1919, JVs 155). 1Erdoğan. Türk ellərində xatirələrim. s Cahangiroğlu. Xatirələr. s. 3,4. 3 ATASE A / 2, kls. 65, d , f Əliyev. Qanlı günlərimiz. s ATASE A 4/8314, kls. 251, d. 1-4, f Cahangiroğlu. Xatirələr. s

170 q a y ı t d ı q d a n s o n r a A r a z - T ü r k h ö k u m o t i n i n b i r ü z v ü k i m i f ə a l i y y ə t i n i d a v a m e t d i r d i. Ə m i r b ə y i h ö k u m ə t r ə i s i k i m i t a n ı d ı v ə b i r n a z i r k i m i h ə r ə k ə t e t d i. İ b r a h i m b ə y i n x a t i r ə l ə r i n d ə b u n u n l a ə l a q ə d a r d e d i y i s ö z l ə r ç o x ə h ə m i y y ə t l i d i r : H ö k u m ə t r ə i s i Ə m i r b ə y V ə z i r o v h ə z r ə t l ə r i m ə n d ə n i z a h a t i s t ə d i, H ö k u m ə t r ə i s i Ə m i r b ə y ə t ə ş r i f g ə t i r d i l ə r, i ş ə b a ş l a d ı. 1 Ş a y ə t, o r a d a b i r b i r l ə ş m ə m ə s ə l ə s i o l s a i d i b u c ü r d a v r a n ı ş v ə i f a d ə l ə r o l m a m a l ı i d i. Q a r s M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i q u r u l d u q d a n s o n r a b ö l g ə y ə g ə - l ə n b ə y, r ə i s k i m i q a r ş ı l a n m a l ı v ə A r a z v a d i s i n d ə k i b ü t ü n i ş l ə r o n u n ə m r i i l ə o l m a l ı i d i. 2 Y u x a r ı d a q e y d e t d i y i m i z k i m i Q a r s M i l l i Ş u r a h ö k u - m ə t i n i n A r a z v a d i s i n ə h ə r h a n s ı b i r t ə s i r i o l m u r. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i ö z f ə a l i y y ə t i n i d a v a m e t d i r d i. B u d ö v r h a q q ı n d a y a z d ı q l a r ı i l ə g ü n ü - m ü z ə m ə l u m a t ç a t d ı r a n X ə l i l, İ b r a h i m v ə M i r z ə B a ğ ı r b ə y l ə r i n y a z ı l a - r ı n d a d a, m ü x t ə l i f a r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə b i r l ə ş m ə m ə s ə l ə s i h a q q ı n d a ə n k i - g ö s t ə r d i v ə b u n u x a r i c i a l ə m ə e l a n e t d i. 1 B u n d a n ə l a v ə, Q a r s, B a t u m i v ə N a x ç ı v a n d a M i l l i Ş u r a ş ö b ə s i n i n a ç ı l m a s ı q ə r a r a a l ı n m ı ş d ı. 2 Ə s l i n d ə, b u d ö v r d ə C ə n u b i - Q ə r b i Q a f q a z h ö k u m ə t i n i n N a x ç ı v a n v ə İ q d ı r b ö l g ə - l ə r i n i h ə q i q ə t ə n ö z s ə r h ə d l ə r i d a x i l i n ə a l m a s ı, b u r e g i o n d a h ö k u m ə t q u r u l m a s ı m ü m k ü n d e y i l d i. Ç ü n k i 1 0 d e k a b r d a b a ş l a y a n e r m ə n i h ü - c u m l a r ı n ə t i c ə s i n d ə İ q d ı r, U l u x a n l ı v ə Q ə m ə r l i t a m a m i l ə e r m ə n i l ə r i n n ə - z a r ə t i a l t m a k e ç m i ş, r e g i o n u n Q a r s i l ə ə l a q ə s i k ə s i l m i ş d i r. 3 N a x ç ı v a n d a d a M i l l i Ş u r a h ö k u m ə t i v a r i d i. 4 Q a r s d a n N a x ç ı v a n a g e t m ə k ü ç ü n T ü r - k i y ə v ə İ r a n s ə r h ə d l ə r i n d ə n k e ç m ə k l a z ı m g ə l i r d i. B e l ə b i r v ə z i y y ə t d ə C ə n u b i - Q ə r b i Q a f q a z h ö k u m ə t i n i n s ə r h ə d l ə r i n i n B a t u m i d ə n O r d u b a d a q ə d ə r u z a n m a s ı f i k r i h ə q i q ə t ə u y ğ u n o l m a y ı b, b u a n c a q ö z ü n ü b ö y ü k g ö s t ə r m ə k, s o y d a ş l a r ı n a s a h i b ç ı x m a q h i s s i n d ə n f a y d a l a n m a q m ə q s ə d i d a ş ı y ı r d ı. ç i k b i r i ş ı q u c u y o x d u r. Y a l n ı z g e r ç ə k o l a n v a r s a, o d a e r m ə n i h ü c u m l a r ı n ə t i c ə s i n d ə Ö l k ə t o r p a q l a r ı m q o r u y a b i l m ə y ə n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n x a l q a r a s m d a n ü f u z u n u n d ü ş m ə s i v ə d a ğ ı l m a s ı d ı r. O n u n y e r i n d ə i s ə b a ş - q a b i r h ö k u m ə t q u r u l m u ş d u. B u h ə q i q ə t ə a r x i v s ə n ə d l ə r i n d ə, m ü x t ə l i f q ə z e t x ə b ə r l ə r i n d ə v ə t ə d q i q a t ə s ə r l ə r i n d ə r a s t g ə h n ə k m ü m k ü n d ü r. 3 H a d i s ə b e l ə c ə a ç ı q - a y d ı n b ə l l i o l d u ğ u h a l d a, b i r l ə ş m ə m ə s ə l ə s i n i n n ə d ə n o r t a y a a t ı l d ı ğ ı a ğ ı l a g ə l i r. S u a l m c a v a b ı n ı h ə r h a l d a I I Q a r s k o n - f r a n s ı n ı n m ü ə y y ə n e t d i y i s ə r h ə d m ə s ə l ə s i n d ə a x t a r m a q l a z ı m d ı r. H ö k u - m ə t i n r ə s m i o l a r a q e l a n e t d i y i s ə r h ə d i g ö r ə n b ə z i t ə d q i q a t ç ı l a r b u f i k r i t ə s d i q e d ə b i l ə r l ə r. Y u x a r ı d a q e y d e d i l d i y i k i m i, Q a r s M i l l i Ş u r a s ı n m s ə r h ə d l ə r i A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i d ə ə h a t ə e d i r d i. A n c a q H a c ı y e v i n d ə g ö s t ə r d i y i k i m i, Q a r s M ü s ə l m a n Ş u r a s ı h ö k u m ə t i n i n s ə r h ə d l ə r i n i n N a x - ç ı v a n v ə İ q d ı r b ö l g ə l ə r i n i ə h a t ə e t m ə s i s a d ə c ə g ö r ü n ü ş d ə b e l ə i d i. H ə q i - q ə t d ə i s ə A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n m ü s t ə q i l b i r q u r u l u ş u v a r i d i n o y a b r d a i ş ə b a ş l a y a n Q a r s k o n f r a n s ı b u n u A r a z v a d i s i n d ə n i ş t i r a k e d ə n b i r ç o x n ü m a y ə n d ə l ə r i n t ə s i r i i l ə v ə d a h a m ü h ü m ü o d ö v r d ə h e ç b i r k ö k l ü d ö v l ə t ə b a ğ l ı o l m a y a n v ə ç o x l a r m m s a h i b o l m a q i s t ə d i y i b ö l g ə n i ö z s ə r h ə d l ə r i d a x i l i n ə a l a r a q, ö z ü n ü x a r i c i a l ə m ə g ü c l ü g ö s t ə r m ə k, h ə m d ə o r a d a k ı i n s a n l a r ı q o r u m a q m ə q s ə d i l ə e t m i ş d i r. M ə r k ə z i Q a r s o l a n C ə n u b i - Q ə r b i Q a f q a z h ö k u m ə t i b u y o l l a g e t d i. N a x ç ı v a n, İ q d ı r, U l u - x a n l ı, Q ə m ə r l i v ə O r d u b a d b ö l g ə l ə r i n i t a m a m i l ə ö z s ə r h ə d l ə r i d a x i l i n d ə 1Cahangiroğlu. Xatirələr. s ATASE A Vi, kls. 65, d , f Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 894, op. 10, d.70, 1. 3; Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 970, op. 1, d.42, ; M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi II; M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi III, çş, 1990, JVq 2, 63; Tağıyeva, Nəsibzadə. Azərbaycan-İran münasibətləri. s. 66; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s ATASE A 1/1, kls. 23, D. 151, F. 38; Erdoğan. Türk ellərində xatirələrim. s. 194, 195, 202, ; Qırzıoğlu. Milli mübarizədə Qars, s. 26,27; Dayi. Elviyeyi-Selasedə milli təşkilatlanma. s ; Kökdəmir. Qafqaz hökuməti. s. 401; Hacıyev. Qars və Araz- Türk respublikaları. s. 29,30. 2 Qırzıoğlu. Cənubi-Qərbi Qafqaz Cümhuriyyəti. s. 963, Naxçıvandan Qarsa İbrahim bəy Şahtaxtı-Maku-Bəyazid-Kağızman yolu ilə getmişdi (Cahangiroğlu. Xatirələr. s ). 4 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s

171 NAXÇIVAN HÖKUMƏTLƏRİ E r m ə n i h ü c u m l a r ı n ə t i c ə s i n d ə A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i z ə i f l ə y i b d a ğ ı l m a ğ a b a ş l a y ı r, N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n d ə i s ə y e r l i h ö k u m ə t 1 g ü n ü - g ü n d ə n g ü c l ə n i r d i. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n N a x ç ı v a n d a n y a r d ı m i s t ə m ə s i v ə b ö l g ə y ə K a l b a l ı x a n m k o m a n d i r l i y i i l ə q ü v v ə g ö n d ə r i l m ə s i y e r l i 2 h ö k u - m ə t i n g ü c ü n ü a r t ı r d ı. X ü s u s i l ə N a x ç ı v a n d a h ə r b i q ü v v ə l ə r i ə l l ə r i n ə a l a n x a n l a r ı n b ö l g ə d ə n ü f u z u h i s s e d i l m ə y ə b a ş l a d ı, b e l ə k i, i n k i ş a f e d ə n h a d i s ə l ə r n ə t i c ə s i n d ə A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n ü f u z u n u i t i r i b d a ğ ı l a n k i m i N a x ç ı v a n d a k ı y e r l i v ə n i s b ə t ə n o n a b a ğ l ı f ə a l i y y ə t g ö s t ə r ə n x a n l a r v ə z i y - y ə t ə n ə z a r ə t i ə l ə k e ç i r d i. N a x ç ı v a n y e r l i h ö k u m ə t i n ü f u z b o ş l u ğ u n u d o l d u r m a ğ a ç a l ı ş ı r d ı, b u ə s n a d a i s ə b ö l g ə d ə ç o x l u s ı x m t ı l a r, n a r a h a t ç ı l ı q l a r v a r i d i. B u s ı - x ı n t m m ə n c i d d i s i, ş ü b h ə s i z, d ü ş m ə n i ş ğ a l ı n a m ə r u z q a l m ı ş v ə t ə n t o r - p a q l a r ı n ı q o r u m a q i d i. Y e r l i h ö k u m ə t, A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i ö z n ü f u - z u n u i t i r m ə z d ə n ə v v ə l b u m ə s ə l ə n i n h ə l l i ü ç ü n h ə r ə k ə t ə k e ç m i ş, İ r a n d a n y a r d ı m i s t ə m i ş d i. M ə s ə l ə İ r a n ş a h m a b i l d i r i l m i ş v ə N a x ç ı v a n a l a z ı m i y a r d ı m g ö s t ə r i l m ə s i q ə r a r a a l m m ı ş d ı. 3 Ə v v ə l c ə h ə r b i y a r d ı m g ö s t ə r m ə k n ə z ə r d ə t u t u l m u ş s a v ə b i r s ı r a t ə d b i r l ə r g ö r ü l m ü ş s ə d ə s o n r a d a n b u f ı k r ə ə h ə m i y y ə t v e r i l m ə m i ş d i. N a x ç ı v a n a v ə b i l a v a s i t ə İ r ə v a n a i k i e r m ə n i v ə İ r a n h e y ə t i s ə h ə r i s i g ü n t e z d ə n s ə l a h i y y ə t l i l ə r l ə g ö r ü ş d ü v ə s a a t 1 1 r a d ə l ə r i n d ə İ r ə v a n a y o l a d ü ş d ü. N a x ç ı v a n d a n s e ç i l ə n H a c ı M i r B a ğ ı r a ğ a, H e y d ə r q u l u b ə y v ə C ə f ə r q u l u x a n d a İ r a n h e y ə t i i l ə b ə r a b ə r g e t d i. N a x ç ı v a n h e y ə t i n i n m ə q s ə d i e r m ə n i l ə r l ə m ü s ə l m a n l a r a r a s m d a m ü v v ə q - q ə t i a t ə ş k ə s m ü q a v i l ə s i b a ğ l a m a q v ə İ r ə v a n a g e d ə c ə k İ r a n h e y ə t i n i n f ə a l i y y ə t i n i n n ə t i c ə s i n i g ö z l ə m ə k i d i. 1 N a x ç ı v a n h e y ə t i D ə m i r ç i, Q u ş ç u k ə n d i n d ə o l a n e r m ə n i k o m a n d i r i D o l u x a n o v a m ü v ə q q ə t i a t ə ş k ə s t ə k l i f e t d i, q a r ş ı t ə r ə f d ə n m ü s b ə t c a v a b g ö z l ə y ə n h e y ə t b i r a n d a d o n u b q a l d ı. Ç ü n k i D o l u x a n o v N a x ç ı v a n h e y ə t i n i h ə b s e t d i r d i. N o r a ş e n v ə Y e n g i - c ə y ə h ü c u m ə m r i v e r d i. 2 A n c a q b u d ə f ə e r m ə n i l ə r i n ü m i d l ə r i b o ş a ç ı x a - c a q d ı. Ç ü n k i q a r ş ı l a r ı n d a q ı s a z a m a n d a m ü t ə ş ə k k i l t ə ş k i l o l u n m u ş, N a x ç ı v a n d a n K a l b a l ı x a n m r ə h b ə r l i y i a l t ı n d a y a r d ı m a g ə l ə n ə s g ə r l ə r l ə m ü s t ə q i l l i k l ə r i n i q o r u m a ğ a a n d i ç m i ş q ü w ə d u r u r d u. 3 K ə l b a l ı x a n v ə M ə ş h ə d i Ə l i Ə s g ə r a ğ a n ı n k o m a n d i r l i y i a l t ı n d a t ü r k q ü v v ə l ə r i e r m ə - n i l ə r i n g ö z l ə m ə d i k l ə r i b i r m ü q a v i m ə t g ö s t ə r d i l ə r, b i r i n c i g ü n o n l a r ı M a x t a v ə D ə m i r ç i k ə n d l ə r i n d ə n ç ı x a r d ı l a r. Ə s l d ö y ü ş s ə h ə r i s i g ü n D ə h - n ə b o ğ a z ı ( Q u r d k e ç i d i ) ə t r a f m d a o l d u. B a c a r ı q l ı, a ğ ı l l ı k o m a n d i r l ə r i n r ə h b ə r l i y i a l t ı n d a k ı q ü v v ə l ə r e r m ə n i q ü v v ə l ə r i n ə a ğ ı r z ə r b ə e n d i r m i ş d i - l ə r. D ə h n ə b o ğ a z m d a m ə ğ l u b o l u b o r a n ı t ə r k e d ə n e r m ə n i q ü v v ə l ə r i n i A r a z d ə y ə n ə q ə d ə r q o v a l a y a r a q x e y l i q ə n i m ə t ə l ə k e ç i r m i ş d i l ə r. 4 i k i m ü s ə l m a n d a n i b a r ə t b i r h e y ə t g ö n d ə r i l m i ş d i d e k a b r d a N a x ç ı - v a n a g ə l ə n h e y ə t i n m ə q s ə d i t ü r k l ə r i l ə e r m ə n i l ə r a r a s ı n d a s ü l h ü t ə m i n e t - m ə k v ə e r m ə n i h ü c u m u n u d a y a n d ı r m a q i d i. 5 G e c ə N a x ç ı v a n d a q a l a n 1Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi rəhbər dedikdə Araz-Türk hökuməti nəzərdə tutulur. 2 Bununla bağlı, doğrudan da, bir məlumat yoxdur. Araz-Türk hökumətinin süqutundan sonra xanların iqtidan - Naxçıvan hökuməti yaradılmışdır (Azərb. Cüm. MDEYTA, f. 970, op. 1, d.42, ; Azərb. Cüm. MDEYTA, f. 894, op.10, d.70, 1. 3; M.B. Naxçıvan-Şərur məsələsi III; «İzvestiya», 1990, JNq 2, s.63; Tağıyeva, Nəsibzadə. Azərbaycan-İran münasibətləri. s. 66; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s. 53. Başqa bir fıkrə görə Araz-Türk hökuməti yerinə Milli Şura hökuməti qurulmuşdu (M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi II). Bu hökumətlər Naxçıvanda iqtidara gəlmişdir. Hadisələri hər gün qələmə alan Əliyevin əsərlərində buna aid aydın məlumatlar var. Əliyevə görə sıra ilə Yerli hökumət (Məhəlli hökumət) Milli Şura hökuməti və xanlann nəzarəti altmda Naxçıvan hökuməti iqtidara gəlmişdi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s ). 3 İran hərbi qüvvələrinin xərclərini naxçıvanlılar ödəməlidirlər (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 93). 4 ATASE A Vı, kls. 65, d , f. 21-3; Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 970, op. 1, d. 42, M DEYTA, f.894, op. 10, d. 70, 1. 3; Univar. Bolşeviklərlə 8 ay, s. 16; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s 53; Tağıyeva, Nəsibzadə. Azərbaycan-İran münasibətləri. s İran hökuməti göndərdiyi məlumatda erməni hökumətinə bunları bildirməsini tələb etmişdir: ermənilər Arazm şimalmdakı müsəlmanlara qarşı hərəkətlərini davam etdirərlərsə, İran hökuməti sərhədlərində olan əhalisini qorumağa məcbur olacaqdır və 342 bu hadisələrlə əlaqədar İranda müsəlmanlarla ermənilor arasmda münaqişə çıxsa, İran hökuməti məsuliyyət daşımayacaq. 1 ATASE A!/2, kls. 65, d , f. 21-3, 21-4; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 95, 96; Univar. Bolşeviklərlə 8 ay, s. 16; Xəlil bəy və Veysəl bəy İran heyətinin İrəvana getmə tarixini 25 dekabr 1918-ci il olaraq göstərirlər. 2 ATASE A / 2, kls. 65, d , f. 21-4; Univar. Bolşeviklərlə 8 ay, s. 16. Əliyevə görə yerli türk qüwələri ermənilərə hücum etmişdir (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 96). Biz bu hadisələri daha yaxmdan izləyən Xəlil bəyin ifadələrini daha düzgün sayınq. Hovanisyana görə erməni-gürcü münaqişəsi ingilislərin təkidi ilə dayandırıldıqdan sonra müdaflə naziri Haqverdiyan Dəvəlidəki erməni qüwələrinə hücuma hazırlaşmağı əmr etmişdir. Bundan əvvəl də Şərur və Naxçıvan qüwələri sülh bağlanmasını təklif etmişdilər (Hovanisyan. Ermənistan respublikası. s. 230). Hovanisyan bu sahədə səhv etmişdir. Onun dediyi kimi erməni qüvvələri Qurd keçidinin (Dəhnə boğazı) ətrafında qalmayıb, Şərura girmiş və bölgənin bir hissəsini işğal etmişdilər. Naxçıvan əhalisi yurdlarmı qorumaq üçün hazırlaşarkən İran və yerli türk nümayəndələri İrəvana yola düşdülər. Erməni komandiri Doluxanov atəşkəs təklifini qəbul etmədi. Qüwələrə hücum əmri verdi. Həmin döyüşdə türklər qələbə qazanmış, Dəvəliyə qədər erməniləri çəkilməyə məcbur etmişlər. Ermənilərin Dəvəli mövqeyində olduğu bölgəyə başqa bir müsəlman heyəti getməmişdir. 3 İngilis mənbəyinə görə bu döyüş əsnasmda müsəlman qüwələri arasmda idi (Azərb. Cüm. M DEYTA, f.9 70, op.l, d.42, ; «İzvestiya», 1990, JNq 2, s. 63. Hovanisyan. Ermənistan respublikası. s. 230). 4 ATASE A / 2, kls. 65, d , f. 2, JVq 24; Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 970, op. 1, d. 42, ; Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 894, op. 10, d. 70, 1. 3; Nağdəlizadə. Naxçıvan 343

172 T ü r k q ü v v ə l ə r i A r a z d ə y ə n d ə, e r m ə n i l ə r i s ə D ə v ə l i d ə y e r l ə ş d i l ə r. 1 A n c a q m ə ğ l u b i y y ə t i h e ç c ü r q ə b u l e t m ə y ə n e r m ə n i l ə r p o l k o v n i k D o l u x a n o v u g e r i ç a ğ ı r d ı l a r v ə y e n i d ə n h ə r b i h a z ı r l ı ğ a b a ş l a d ı l a r. O n l a r V e d i n i n k ə n d l ə r i n d ə n i n t i q a m l a r m ı a l m a q i s t ə y i r d i l ə r. Q a r a l a r, Q a b q ı r a n, Ş i r a z - l ı, R e y h a n l ı, Ə f ş a r k ə n d l ə r i ə t r a f m d a d ö y ü ş l ə r b a ş l a d ı. B u d ə f ə d ə e r m ə - n i l ə r q ə h r ə m a n v e d i l i l ə r t ə r ə f i n d ə n m ə ğ l u b e d i l ə r ə k İ y o v a, D ə v ə l i y ə g e r i ç ə k i l d i l ə r. 2 E r m ə n i q ü w ə l ə r i d a l b a d a l m ə ğ l u b i y y ə t ə u ğ r a y a r k ə n z ə f ə r l ə r ə g ö r ə N a x ç ı v a n d a x o ş s a a t l a r y a ş a n ı r d ı. D ə h n ə d ö y ü ş l ə r i n d ə m ü h ü m r o l o y n a y a n v ə x a l q t ə r ə f i n d ə n q ə h r ə m a n e l a n e d i l ə n K ə l b a l ı x a n 3 ə m r i a l - t m d a o l a n q ü w ə l ə r l ə b i r l i k d ə 2 8 d e k a b r d a N a x ç ı v a n a g ə l d i. Q ə h r ə m a n - l ı q n ə ğ m ə l ə r i o x u y a - o x u y a ş ə h ə r ə g i r ə n ə s g ə r l ə r i x a l q s e v i n c l ə q a r ş ı l a d ı, q a z a n d ı q l a r ı q ə l ə b ə l ə r h a q q m d a s ö h b ə t e t d i l ə r. H ə m i n g ü n y e r l i h ö k u - m ə t r ə i s i M e h d i B a ğ ı r o v v ə k o m a n d i r K ə r i m x a n Ş ə r u r a g e t d i l ə r. S ə h ə - q e y d s i z - ş ə r t s i z e v l ə r i n ə q a y t a r ı l m a l a r ı n ı t ə k l i f e d i r d i. 1 M e h d i q u l u x a n d a y a z d ı ğ ı m ə k t u b d a b i l d i r i r d i k i, s ü l h d a m ş ı q l a r ı a p a r m a q ü ç ü n İ r a n v ə N a x ç ı v a n h e y ə t l ə r i İ r ə v a n a g e d i b l ə r, o n l a r q a y ı d a n a q ə d ə r h e ç b i r ş e y e t m ə y ə c ə k l ə r. 2 N a x ç ı v a n l ı l a r s ü l h t ə m i n o l u n m a d a n e r m ə n i l ə r l ə b i r y e r - d ə y a ş a m a q i s t ə m i r d i l ə r. 1 y a n v a r c i i l d ə b i r t ə r ə f d ə n A r a z d ə y ə n d ə t ü r k v ə e r m ə n i q ü w ə l ə r i a r a s ı n d a m ü n a q i ş ə x ə b ə r i g ə l d i, d i g ə r t ə r ə f d ə n i s ə N a x ç ı v a n d a a z a d l ı q m ü b a r i z ə s i n i n b a y r a q d a r l a r ı n d a n o l a n X ə l i l b ə y i n v i d a m ə k t u b u o x u n d u. 3 M ü s ə l m a n o r d u s u k o m a n d i r i N u r i p a ş a t ə r ə f i n d ə n 3 n o y a b r d a y a z ı l a n, 2 0 d e k a b r d a N a x ç ı v a n a g ə l ə n ə m r ə ə s a s ə n X ə l i l b ə y N a x ç ı v a n d a n g e d i r d i. A y r ı l ı q x ə b ə r i N a x ç ı v a n d a g ə r g i n l i k y a r a t d ı. H ə m i n d ə q i q ə y e r l i h ö k u m ə t i n y ı ğ ı n c a ğ ı k e ç i r i l d i. X ə l i l b ə y i n b u r a x ı l m a s ı v ə m a a ş l a r m h ö k u m ə t t ə r ə f i n d ə n ö d ə n i l m ə s i q ə r a r a a l ı n d ı. Q ə r a r ı b i l d i r m ə k v ə X ə l i l b ə y i T ü r k i y ə y ə g ö n d ə r m ə k ü ç ü n B ə h r a m x a n r i s i g ü n N a x ç ı v a n ş ə h ə r k l u b u n d a ə s g ə r l ə r i n ş ə r ə f i n ə b i r ə d ə b i y y a t g e c ə s i N a x ç ı v a n l ı, H a c ı H ü s e y n Q u r b a n o v, M i r z ə C a b b a r B ə k t a ş i v ə k e ç i r i l d i v ə ə y a x ı n v a r l ı a d a m b u r a y a d ə v ə t e d i l i. A n c a q i s t ə n i l ə n s ə v i y y ə d ə i ş t i r a k e d ə n o l m a d ı. 3 0 d e k a b r d a N a x ç ı v a n d a Ş ə r u r d a n g ə l ə n ə s g ə r l ə r i n q e y r i - q a n u n i h ə r ə k ə t l ə r i b a ş v e r d i. O n l a r x a i n l ə r ə a i d s ö z l ə r M e h d i q u l u x a n D i y a r b ə k i r i d ə n i b a r ə t h e y ə t t ə ş k i l o l u n d u. A n c a q X ə l i l b ə y a l d ı ğ ı ə m r i y e r i n ə y e t i r m ə l i i d i. O, b u h e y ə t i i n a n d ı r d ı, o n l a r ı n r a z ı l ı ğ ı a l d ı q d a n s o n r a x ə s t ə, k i ç i k l e y t e n a n t X ə l i l İ b r a h i m ə f ə n d i n i d e y i r d i l ə r. Ö z l ə r i k i m i x a i n h e s a b e d i r d i l ə r s ə o n u d a t ə l ə b e d i r d i l ə r. 4 N a x ç ı v a n d a q o y d u v ə d i g ə r y o l d a ş l a r ı i l ə b ə r a b ə r 5 y a n v a r c u i l d ə Q i y a m a q a l x a n ə s g ə r l ə r i s a k i t l ə ş d i r m ə y ə ç a l ı ş ı r d ı l a r, b u v a x t N a x ç ı v a n d a A n d r a n i k i n s ə s - s ə d a s ı e ş i d i l m ə y ə b a ş l a d ı. A n d r a n i k d ə n k e ç m i ş N a x ç ı v a n M i l l i K o m i t ə s i s ə d r i M e h d i q u l u x a n D i y a r b ə k i r i n i n a d ı n a b i r m ə k t u b g ə l d i. 5 A n d r a n i k, e r m ə n i l ə r l ə A z ə r b a y c a n t ü r k l ə r i a r a - s m d a s ü l h b a ğ l a n m a s ı n a ə s a s ə n N a x ç ı v a n d a n k ö ç m ü ş e r m ə n i l ə r i n N a x ç ı v a n d a n ç ı x d ı. 4 B e l ə c ə c i i l i n m a y ı n d a n b a ş l a y a n X ə l i l b ə y l i g ü n l ə r s o n a ç a t d ı. B i l d i y i m i z k i m i Ş ə r u r a g e d ə n h ö k u m ə t r ə i s i H a c ı M e h d i B a ğ ı r o v 2 y a n v a r c u i l d ə N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n ə q a y ı t d ı v ə h ə m i n v a x t ə r a f d a n ç a ğ ı r ı l m ı ş n ü m a y ə n ə l ə r l ə b ə r a b ə r ü m u m i b i r y ı ğ ı n c a q k e ç i r d i. O r d u b a d y e r l i h ö k u m ə t r ə i s i B ö y ü k x a n N a x ç ı v a n s k i n i n t ə l ə b l ə r i y ı ğ m c a ğ ı n ə s a s m ə s ə l ə s i i d i. B ö y ü k x a n O r d u b a d d a k ı h ə r b i h i s s ə l ə r i n d a ğ ı l d ı ğ m ı b i l d i - r i r, N a x ç ı v a n q a p ı s ı m ö v q e y i n i d a ş ı y a n b ö l g ə d ə y e n i d ə n h ə r b i h i s s ə y a - ətrafında; M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi II; «İzvestiya», 1989, JNq 4, s. 118; İzvesti, 1990, JVq 2, s. 63; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 96, 97; Univar. Bolşeviklərlə 8 ay. S. 16; Tağıyeva, Nəsibzadə. Azərbaycan-İran münasibətləri. s. 66; Hacıyev. Qars və Araz- Türk respublikaları. s. 53; Əliyev. Araz-Türk respublikası. 1 Nağdəlizadə yazırdı ki, türk qüwələri Arazdəyənə gələn zaman ingilislər döyüşlərə müdaxilə etdilər. Daşnaklar ingilislərə şikayət etmişdilər ki, Naxçıvan qüvvələri içində Osmanlı əsgərləri var. Buna görə də onlar məğlub olmuşlar. 2 İzvesti, 1989, JVq4, s M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi II. 4 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Bu dövrdə ingils komandanlığmm təsiri ilə Qarabağdan Gorusa gedən Andranik və dəstəsi dəhşətli sıxmtı içərisində idilər. Yaxmlarmdakı mühacirlər aclıq çəkirdilər. Buna görə də Andranik bunların bir hissəsini Naxçıvanda yerləşdirmək istəyirdi. İngilislər də bu fıkirdə idilər. Zəngəzurdakı mühacirlərin yerlərinə göndərilməsi ilə əlaqədar Vilyam D. Hibbon Naxçıvana gəldi. O müsbət nəticə əldə edə bilmədi (Hovanisyan. Ermənistan respublikası. s. 189, 190; Mədətov. Naxçıvanda sovet hakimiyyətinin qələbəsi. s. 45). 344 r a t m a q ü ç ü n z a b i t v ə ə s g ə r g ö n d ə r i l m ə s i n i t ə l ə b e d i r d i. 5 N a x ç ı v a n h ö k u - m ə t i b i r y a n d a n b e l ə t ə k l i f l ə r i y e r i n ə y e t i r m ə y ə ç a l ı ş ı r, d i g ə r t ə r ə f d ə n g ü c ü n ü x a l q a b i l d i r m ə k, t ə ş k i l a t m ı g e n i ş l ə n d i r m ə k ü ç ü n b i r s ı r a f ə a l i y - y ə t l ə r h ə y a t a k e ç i r i r d i. M ə q s ə d y e n i h ö k u m ə t r ə i s i s e ç m ə k v ə p a r l a m e n t t ə ş k i l e t m ə k i d i. B u m ə q s ə d l ə h ö k u m ə t 4 y a n v a r c u i l d ə q ə b u l e t - 1 Andranik belə bir təklif edəndə Ermənistandan çıxarılmış müsəlmanları yaddan çıxarmışdır. 2 ATASE A Vı, kls. 65, d , f. 21-4; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 99, Əliyev. Qanlı günlərimiz. S ATASE A / 2. kls. 65, d , f. 21-4; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Xəlil bəyin Türkiyəli günləri uzun sürmədi və o, iyulda gecə Bəyaziddən çıxaraq (Qarabəkir. İstiqlal hərbimiz. s. 73) iyul gecəsi Naxçıvanm Yengicə nahiyəsinə gəldi. (ATASE A , kls. 814, d.509, f ; «Cümhuriyyət», 20 may 1933, JVq 3244). 5 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s

173 d i y i q ə r a r a ə s a s ə n b i r m ə h ə l l ə d ə n s a v a d l ı, t ə c r ü b ə l i 5 n ə f ə r i n s e ç i l m ə s i n i ə m r e t d i. S e ç k i l ə r b a ş l a n d ı. A n c a q b ə z i y e r l ə r d ə h ö k u m ə t i n ə m r i n ə z i d d o l a r a q s a v a d s ı z l a r s e ç i l i r d i. S e ç k i l ə r d a v a m e d i r d i. 1 2 y a n v a r c u i l d ə a x ş a m İ r ə v a n a g e d ə n h e y ə t g e r i q a y ı t d ı. A n c a q o n l a r m y a n ı n d a 2 - s i E r m ə n i s t a n h ö k u - m ə t i n d ə n, 2 - s i A n d r a n i k i n d ə s t ə s i n d ə n o l a n 4 n ü m a y ə n d ə d ə n i b a r ə t o l a n b i r h e y ə t d ə N a x ç ı v a n a g ə l m i ş d i. S ə h ə r i s i g ü n ş ə h ə r i n t a n m m ı ş ş ə x s l ə r i v ə m ə h ə l l ə v ə k i l l ə r i y ı ğ m c a ğ a ç a ğ ı r ı l d ı, h ö k u m ə t r ə i s i H a c ı M e h - d i B a ğ ı r o v u n s ə d r l i y i i l ə b i r y ı ğ ı n c a q k e ç i r i l d i. A n c a q n ə İ r ə v a n d a n q a y ı - d a n İ r a n v ə N a x ç ı v a n h e y ə t l ə r i n d ə n, n ə d ə e r m ə n i n ü m a y ə n d ə l ə r i n d ə n b i r m ə l u m a t ə l d ə o l u n m a d ı. B e l ə v ə z i y y ə t d ə m ü x t ə l i f d e d i - q o d u l a r y a - y ı l m a ğ a b a ş l a d ı. 1 4 y a n v a r d a e r m ə n i n ü m a y ə n d ə l ə r i t ə k l i f l ə r i n i i r ə l i s ü r - d ü l ə r : 1 ) D ə h n ə b o ğ a z ı h ə r i k i t ə r ə f ü ç ü n s ə r h ə d o l s u n, b u n u n q ə r b i n d ə q a l a n b ö l g ə l ə r e r m ə n i l ə r i n, ş ə r q i m ü s ə l m a n l a r m n ə z a r ə t i a l t m d a q a l s ı n. 2 ) E r m ə n i q a t a r l a r ı n ı n s o n d a y a n a c a ğ ı D ə v ə l i, m ü s ə l m a n q a t a r l a r m ı n d ə y i ş d i. H ö r m ə t y e r i n i c i d d i l i k a l d ı. Ç ü n k i o n l a r b u q a r ı ş ı q v ə z i y y ə t d ə y u r d l a r ı n a m ü h a c i r q ə b u l e t m ə k i s t ə m i r d i l ə r. 1 Ə w ə l k i a c ı n a c a q l ı t ə c r ü - b ə l ə r o n l a r ı b u n a s ö v q e d i r d i. 4 y a n v a r c u i l d ə h ö k u m ə t i n ə m r i i l ə b a ş l a n a n s e ç k i l ə r s o n a ç a t m ı ş, n ü m a y ə n d ə l ə r b ə l l i o l m u ş d u. N a x ç ı v a n y e r l i h ö k u m ə t i, p a r l a - m e n t t ə ş k i l e t m ə k ü ç ü n 1 7 y a n v a r c u i l d ə o n l a r m h ö k u m ə t b i n a s ı - n a g e t m ə l ə r i n i x a h i ş e t m i ş d i. H ə m i n g ü n O r d u b a d, Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n n ü m a y ə n d ə l ə r i y ı ğ ı ş d ı l a r. Ü m u m i b i r m ə c l i s t ə ş k i l o l u n m a s ı i l ə ə l a q ə d a r b ö y ü k b i r m ü z a k i r ə b a ş l a n d ı. K e ç m i ş A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i r ə i s i Ə m i r b ə y, M ə ş h ə d i A b b a s Ə l i H a c ı K ə r i m o ğ l u İ r ə v a n i v ə X ə l i l a ğ a A ğ a l a r o v t ə r ə f i n d ə n d a n ı ş ı q l a r a p a r ı l d ı. Ə m i r b ə y ç ı x ı ş m d a t ə c i l i o l a r a q ü m u m i b i r m ə c l i s y a r a d ı l m a s ı m m ə q s ə d ə u y ğ u n s a y m a d ı. M ü z a k i r ə z a m a n ı p a r - l a m e n t s ö z ü l ə ğ v e d i l d i, M i l l i Ş u r a y a r a d ı l d ı 2. Ə m i r b ə y i n s ə d r o l d u ğ u Ş u r a n ı n d i g ə r ü z v l ə r i b u n l a r d ı r : N e h r ə m d ə n K ə r b ə l a y i M u x t a r H a c ı, C ə h r i d ə n M ə ş h ə d i S a d ı q v ə Ə b d ü l Ə z i m R ü s t ə m o v, N a x ç ı v a n d a n H a c ı s o n d a y a n a c a ğ ı D ə h n ə o l s u n. İ k i t ə r ə f ı n q a t a r l a r ı b i r - b i r i n i n s ə r h ə d l ə r i n i M e h d i B a ğ ı r o v, A x u n d Ə l i H ə s ə n z a d ə, X ə l i l a ğ a A ğ a l a r o v, M i r z ə A b - k e ç m ə s i n. A n c a q t i c a r ə t ü ç ü n g e d i ş - g ə l i ş k ə s i l m ə s i n. 3 ) M ü s ə l m a n l a r İ r ə v a n e r m ə n i l ə r i n ə p u d u a l t ı m a n a t a p u d b u ğ d a s a t s m l a r. H ö - k u m ə t i n i d a r ə h e y ə t i v ə b i l a v a s i t ə r ə i s H a c ı M e h d i B a ğ ı r o v t ə r ə f m d ə n e r m ə n i l ə r i n t ə k l i f ı q ə b u l e d i l d i v ə m ü q a v i l ə i m z a l a n d ı. 1 H ö k u m ə t i n b u n d a n s o n r a k ı g ü n d ə l i y i İ r a n h e y ə t i v ə i n g i l i s n ü - m a y ə n d ə s i o l d u ğ u n u s ö y l ə y ə n ş ə x s l ə ə l a q ə d a r o l d u. İ r a n h e y ə t i n i n s ə d r i, ə v v ə l c ə N a x ç ı v a n ş ə h ə r i n d ə ə w ə l k i e r m ə n i - m ü s ə l m a n m ü n a s i b ə t l ə r i n ə d a i r s u a l l a r v e r i r d i. 2 N a x ç ı v a n d a e r m ə n i m ü h a c i r l ə r i m ə s ə l ə n i h ə l l e t m ə k ü ç ü n g ə l ə n g e n e r a l T o m s o n u n r a b i t ə z a b i t i V i l y a m D. H i b b o n a 3 h ö k u - m ə t r ə i s i H a c ı M e h d i B a ğ ı r o v v ə d i g ə r s ə l a h i y y ə t l i l ə r t ə r ə f i n d ə n b ö y ü k h ö r m ə t g ö s t ə r i l i r, N a x ç ı v a n m ü s ə l m a n l a r ı n m v ə z i y y ə t i o n a b i l d i r i l m ə y ə c ə h d g ö s t ə r i l i r d i. 4 A n c a q H i b b o n m ə q s ə d i n i b i l d i r d i k d ə v ə z i y y ə t b a s Q ə d i m o v v ə C ə f ə r q u l u x a n N a x ç ı v a n s k i, Ə l i n c ə ç a y n a h i y ə s i n d ə n M ə s u m ə l i b ə y B ə n ə n i y a r l ı v ə Q ə n b ə r Ə l i b ə y B ə n ə n i y a r l ı 3. M i l l i Ş u r a n ı n t ə ş k i l i n i n a r d m c a ü z v v ə i ş ç i l ə r i n m a a ş m ə s ə l ə s i i l ə ə l a q ə d a r b i r s ı r a i ş l ə r g ö r ü l d ü. A n c a q y e r l i h ə r b i t ə ş k i l a t b u i ş ə ə k s m ü - n a s i b ə t g ö s t ə r i r d i. M ə s ə l i n i n h ə l l i ü ç ü n y ı ğ m c a q k e ç i r i l m ə s i q ə r a r a a l m - d ı. Ş u r a d a x i l i m ə s ə l ə l ə r i h ə l l e t m ə y ə ç a l ı ş ı r d ı, k ə n a r d a n g ə l ə n m ə s ə l ə l ə r i s ə ü r ə k a ç ı c ı d e y i l d i. N a x ç ı v a n s ə r h ə d i n d ə k i a d a m l a r i m d a d i s t ə y i r d i l ə r. B ö y ü k Y e d i v ə Z ə n g ə z u r ə t r a f m d a k ı ə h a l i n i e r m ə n i h ü c u m l a r ı a ğ ı r v ə z i y y ə t ə s a l m ı ş d ı. M ü s ə l m a n ə h a l i s o y q ı r ı m ı i l ə ü z - ü z ə i d i y a n v a r c u i l d ə k a p i t a n F. E. L a n d t o n u n s ə d r l i y i i l ə b i r i n g i l i s h e y ə t i N a x - ç ı v a n a y o l a d ü ş d ü. 5 İ r ə v a n d a k ı N a x ç ı v a n n ü m a y ə n d ə s i M i r z ə C a b b a r M ə h ə m m ə d o v v ə z i y y ə t i d ə r h a l h ö k u m ə t ə b i l d i r d i. E r t ə s i g ü n s ə h ə r s a a t 9 - d a N a x ç ı v a n a g ə l ə n h e y ə t i b a ş k o m a n d a n M ə h ə m m ə d Ə l i x a n v ə b i r 1 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Hovanisyana görə İrana gedən nümayəndələrlə aparılan danışıqlar nəticəsində Kaçaznuni kabinəsi 10 gün cəbhədə dayanmağı əmr etdi. Bu müddət ərzində türk elçiləri xalqmı sakitləşdirəcək və həm də erməni və müsəlmanların bütün hüquqlarmı ordu və hökumət qəbul etdirməyə çalışacaqlar. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Naxçıvana gələn Ermənistan hökuməti nümayəndələrinin belə bir təklifı olmamışdır. 2 İran heyəti Naxçıvandan getdiyi zaman türk heyəti də onlarla bərabər getmişdir. Bir müddətdən sonra İrandan telefonla bildirildi ki, Naxçıvan heyəti vəliəhd tərəfmdən hörmətlə qəbul edilmişdir. İran vəliəhdi türklərlə ermənilər arasmda münaqişənin bitməsindən xeyli məmnundur (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s ). 3 Mədətov. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi. s.45; Hacıyev. Qars və Araz- Türk respublikaları. s Səlahiyyətlilərin bu ehtiramma baxmayaraq əhali V.D.Hibbondan rəsmi sənədi olmadığma görə şübhələnirdi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 104). 346 ç o x s ü v a r i ə s g ə r q a r ş ı l a d ı. İ n g i l i s h e y ə t i N a x ç ı v a n a y e r l ə ş d i k d ə n s o n r a M i l l i Ş u r a ü z v l ə r i i l ə b ə r a b ə r b i r s ı r a m ə s ə l ə l ə r d ə r a z ı l a ş d ı l a r. Q ə b u l e d i - 1Hovanisyan. Ermənistan respublikası. s Milli Şuramn quruluşu haqqmda Əliyevin əsəri istisna olmaqla digər Azərbaycan mənbələrində məlumat yoxdur. Bu təşkilat erməni qüwələri Naxçıvandan çıxarılmamışdan əw əl yaradılmışdır (Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 970, op. 1, d. 42, 1 3-4; M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi II; İzvesti, 1990, JVq 2, s. 63; Tağıyeva, Nəsibzadə. Azərbaycan-İran münasibətləri. s. 66. Tarix səhvdir. Milli Şura 17 yanvarda ermənilər Naxçıvandan çıxarıldıqdan sonra yaradılmışdır). 3 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 104, 105. Əliyev nədənsə Milli Şuraya Şərur və Ordubaddan seçilən üzvləri göstərməmişdir. 4 ATASE A / 2, kls. 65, d , f. 22-2, Hovanisyan. Ermənistan respublikası. s

174 l ə n q ə r a r l a r b u n l a r ı ə h a t ə e d i r d i : s ə r h ə d i n m ü ə y y ə n e d i l m ə s i, d ə m i r y o l u n u n i ş ə d ü ş m ə s i, t e l e q r a f s i s t e m i n i n i ş l ə m ə s i v ə A m e r i k a n m y a r d ı m c ə m i y y ə t l ə r i n ə b u ğ d u s a t ı l m a s ı. 1 S ə r h ə d l ə r m ü ə y y ə n l ə ş d i k d ə m ü s ə l m a n l a r ı n t a b e l i y i n d ə o l a n b ö l g ə l ə r y e n ə o n l a r m n ə z a r ə t i a l t ı n d a s a x l a n ı l ı r d ı. M i l l i Ş u r a b u n a b i r s ö z d e m ə d i. A n c a q o n l a r e r m ə n i l ə r i n i s t i l a s i y a s ə t i n ə p r o t e s t o e t d i l ə r. N a x ç ı v a n ı n ö z ü n ü m ü d a f i ə e t m ə k ü ç ü n h ə r a n h a z ı r o l d u ğ u n u b i l d i r d i l ə r. 2 Ş u r a s ə d r i Ə m i r b ə y d ə a ç ı q - a y d ı n ö z l ə r i n i A z ə r b a y c a n m b i r p a r ç a s ı h e s a b e t d i k l ə r i n i d e y i r d i. 3 N a x ç ı v a n Ş u r a h ö k u m ə t i q e y d e t d i y i m i z i n g i l i s t ə l ə b l ə r i n ə ə t r a f l ı c a v a b v e r m ə m i ş q a r ı ş ı q l ı q l a r m e y d a n a ç ı x d ı. İ l k ə v v ə l K ə r i m x a n v ə z i f ə s i n d ə n i s t e f a e t d i. K ə r i m x a n ı n i s t e f a s ı ə s g ə r l ə r a r a s m d a h ə y ə c a n y a r a t d ı. B i r s ı r a n a r a h a t ç ı l ı q l a r d o ğ u r d u. 2 2 y a n v a r c u i l d ə i s ə b e l ə b i r ş a i y ə y a r a n d ı k i, Ş ə r u r ə h a l i s i N a x ç ı v a n ə s g ə r i n i i s t ə m i r v ə o n l a r d a n b ö l g ə n i t ə r k e t m ə l ə r i n i t ə l ə b e d i r. B u, N a x ç ı v a n d a n a r a h a t ç ı l ı q y a r a t d ı. A z s o n r a M i l l i Ş u r a s ə d r i Ə m i r b ə y v ə Ş ə r u r b ö l g ə s i n i n n ü f u z l u ş ə x s - l ə r i n d ə n M ə ş h ə d i Ə l ə Ə s g ə r H ə m z ə z a d ə ə s g ə r l ə r t ə r ə f i n d ə n h ə b s o l u n d u - l a r. 4 X a l q h ə y ə c a n i ç i n d ə i d i. M i l l i Ş u r a n m l ə ğ v o l u n u b o l u n m a d ı ğ ı b ə l l i d e y i l d i. İ s t e f a ə r i z ə s i n i g e r i g ö t ü r ə n K ə r i m x a n v ə K a l b a l ı x a n b ü t ü n h ö k u m ə t i n ə z a r ə t a l t ı n a a l m ı ş d ı. O n l a r Ş u r a ü z v l ə r i n i 2 4 y a n v a r d a y ı - ğ m c a ğ a ç a ğ ı r d ı l a r. B u v a x t h ə b s d ə n ç ı x a n M ə ş h ə d i Ə l i Ə s g ə r a ğ a v ə b i r Ç o x ş ə r u r l u l a r N a x ç ı v a n a g ə l d i l ə r. Ə m i r b ə y h ə b s d ə n a z a d e t d i r i l d i. G ü n a h k a r l a r m m ü ə y y ə n e d i l m ə s i n ə ç a l ı ş d ı l a r. Y ı ğ ı n c a q z a m a n ı Ş u r a ü z v l ə r i n i n h a m ı s ı b u n a r a h a t ç ı l ı ğ ı n H a c ı M e h d i B a ğ ı r o v u n h i y l ə g ə r l i y i n ə t i c ə s i n d ə b a ş v e r d i y i n i b i l d i r d i l ə r v ə o, v ə z i f ə d ə n a z a d e d i l d i. 5 N a x ç ı v a n d a k ı q a t m a - q a r ı ş ı q l ı q l a r v ə Ə m i r b ə y i n h ə b s o l u n m a s ı C ə f ə r q u l u x a n, K a l b a l ı x a n v ə K ə r i m x a n ü ç ü n ə l v e r i ş l i i d i. Ə m i r b ə y i n n ü f u z u a ş a ğ ı d ü ş m ü ş, o n u n y e r i n ə i s ə e r m ə n i l ə r l ə d ö y ü ş d ə m ə ş h u r l a ş a n, q ə h r ə m a n e l a n e d i l ə n K a l b a l ı x a n ö z v a r l ı ğ m ı y a x ş ı h i s s e t d i r m ə y ə b a ş - l a m ı ş d ı. K a l b a l ı x a n ı n q ü v v ə t l ə n m ə s i, M i l l i Ş u r a n ı n z ə r b ə a l m a s ı, b ü t ü n b u n l a r h ö k u m ə t i n K a l b a l ı x a n ı n a t a s ı C ə f ə r q u l u x a n ı n v ə q o h u m l a r ı K ə r i m x a n m i d a r ə s i a l t m a k e ç m ə l ə r i n ə i m k a n y a r a t m ı ş d ı. 6 H ö k u m ə t r ə i s i C ə f ə r q u l u x a n, m ü a v i n i A b b a s q u l u b ə y T a h i r o v, 1 Əliyev. Qanlı günbrimiz. s ; Mədətov. Naxçıvanda sovet hakimiyyətinin qələbəsi. s Hovanisyan. Ermənistan respublikası. s Rəhmanzadə. Əsrə bərabər gecə. s Əliyevin yazdığına görə qarışıqlıqlar davam edərkən 4 nəfərdən ibarət türk əsgər qrupu bəlli olmayan səbəbdən Naxçıvana gəlmişdi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 108). 5 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi II; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s b a ş k o m a n d a n ( h ə r b i n a z i r ) K ə r i m x a n, m ü a v i n i K a l b a l ı x a n, 1 x a r i c i i ş l ə r n a z i r i B ə h r a m x a n i d i. 2 H ö k u m ə t 3 i l k i c l a s m ı 2 5 y a n v a r d a C ə - f ə r q u l u x a n ı n s ə d r l i y i i l ə k e ç i r d i. M i l l i Ş u r a l ə ğ v e d i l d i. H a c ı M e h d i B a ğ ı r o v l a ə l a q ə d a r i s t i n t a q a p a r ı l d ı. S ə h ə r i s i g ü n Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n h ö k u m ə t b i n a s ı n d a k e ç i r d i k l ə r i m ü ş t ə r ə k i c l a s ı n d a b u q ə r a r l a r q ə b u l e d i l d i : l. A m e r i k a k o m i s s i y a s ı n a, Ş ə r u r d a n o n m i n p u d b u ğ d a, p u d u ə l l i m a n a t a s a t ı l m a s ı ; 2. M ü h a c i r l ə r ə y a r d ı m e d i l m ə s i i l ə ə l a q ə d a r, Ş ə r u r u n m ə d a x i l v ə m ə x a r i c l ə r i n ə n ə z a r ə t e t m ə k m ə q s ə d i l ə i k i s i Ş ə r u r d a n, i k i s i d ə N a x ç ı v a n d a n o l m a q l a 4 m ü f ə t t i ş i n m ü ə y y ə n - l ə ş d i r i l m ə s i. H ö k u m ə t b u q ə r a r l a r ı q ə b u l e t d i y i b i r v a x t d a t ə r k i b i n d ə 1 3 e r - m ə n i o l a n b i r A m e r i k a k o m i s s i y a s ı N a x ç ı v a n a g ə l i b B ə h r a m x a n ı n e v i n - d ə q o n a q o l d u. M ə q s ə d i ə r z a q a l m a q o l a n k o m i s s i y a N a x ç ı v a n ü ç ü n n ə z ə r d ə t u t d u ğ u f ə a l i y y ə t l ə r i b i t i r m i ş d i. 2 8 y a n v a r d a a ç ı q l a n a n l a y i h ə y ə g ö r ə 1. Ş ə h ə r d ə 5 y a t a q l ı b i r x ə s t ə x a n a n ı n a ç ı l m a s ı, n ə f ə r l i k u ş a q e v i n i n a ç ı l m a s ı, 3. B u t ə ş k i l a t ü ç ü n m a n a t p u l v ə p u d b u ğ d a n m a y r ı l m a s ı. 4 A m e r i k a k o m i s s i y a s ı q ı s a b i r z a m a n d a p l a n l a r ı g e r ç ə k l ə ş d i r m ə y ə b a ş l a d ı. N a x ç ı v a n d a n ə f ə r l i k u ş a q e v i a ç ı l d ı. 5 0 n ə f ə r l i k d i s p a n s e r a ç m a ğ ı p l a n l a ş d ı r a n A m e r i k a h e y ə t i ü z v l ə r i, N a x ç ı v a n d a f a b r i k l ə r t ə ş k i l i n i d ü ş ü n d ü k l ə r i n i d ə b i l d i r i r d i. 5 A m e r i k a y a v a ş - y a v a ş b ö l g ə d ə y e r l ə ş m ə k i s t ə y i r d i. D a h a s o n r a l a r g ö r ü l ə n i ş l ə r b u n u i s b a t e d ə c ə k d i. X a n l a r i q t i d a r m ı n f ə a l i y y ə t l ə r i n d ə n b i r i d ə x a r i c i i ş l ə r n a z i r i B ə h r a m x a n ı T i f l i s ə g ö n d ə r m ə k o l m u ş d u r. N a x ç ı v a n d a m ü ə y y ə n l ə ş ə c ə k s ə r h ə d m ə s ə l ə s i i l ə ə l a q ə d a r B ə h r a m x a n T i f l i s d ə k i i n g i l i s s ə l a h i y y ə t l i d a i r ə l ə r i i l ə g ö r ü ş ə c ə k, 6 o r a d a n d a B a k ı y a g ə l ə c ə k d i. A z ə r b a y c a n h ö k u - m ə t i n ə İ r ə v a n v i l a y ə t i n d ə k i v ə z i y y ə t h a q q ı n d a 7 m ə l u m a t v e r ə c ə k d i. 1 1Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 109; Hüeynzadə. İbrət dərsləri. 2 Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 970, op. 1, d. 42, ; M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi III; Hüseynzadə. İbrət dərsləri; İzvesti, 1990, JNb 2, s. 63. Hökumətin digər üzvləri haqqmda məlumat əldə edə bilmədik. Ancaq Amerika-Rusiya missiyasma aid Tiflis bölməsi sədri Benjamin Burqer Moçenin 13 aprel tarixli məlumatmda dövrü bəlli olmayan Naxçıvan hökumət üzvlərinin siyası vardır. Bu siyahıda qeyd etdiyimiz 2 nəfərin də adı var. Bu məlumata əsasən üzvlər bunlardar: 1. Sədr: Qənbər Əli Bənəniyari (sosial-demokrat bolşevik). 2. Birinci müavin: Mehdi Bağırov (bolşevik). 3. Hərbi nazir: Kəlbalı xan. 4. Daxili işlər naziri: Hacıyev (təhlükəli). 5. Xarici işlər naziri Bəhram xan (USA JNb Paris Peace Conferance (10). 3 Bəhram xan bu yeni hökuməti Naxçıvan türk hökuməti adlandırmışdır (M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi II). 4 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 894, op. 10, d. 70, M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi III. 7 Naxçıvan, Şərur, Ordubad, Vedi müsəlmanlarmın vəziyyəti nəzərdə tutulmuşdur. 349

175 T i f l i s d ə i ş l ə r i n i b i t i r ə n B ə h r a m x a n H ü s e y n C a v i d l ə b ə r a b ə r B a k ı y a g e t d i, 2 F. X. X o y s k i v ə T o m s o n l a g ö r ü ş d ü. 3 A n c a q o, T i f l i s d ə i k ə n N a x ç ı v a n ə h a l i s i ü ç ü n ç o x z ə r ə r i o l a n b i r f ə a l i y y ə t ə g i r m i ş d i k i, b u h a q d a d a n ı ş m ı q f a y d a l ı o l a r. D a h a ə w ə l q e y d e t d i y i m i z k i m i, a ğ ı r v ə z i y y ə t d ə o l a n A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i y a r d ı m a l m a q ü m i d i i l ə P a ş a B a y r a m o v u g ö n d ə r m i ş d i. P a ş a B a y r a m o v u n s o n s u z ə m ə y i n ə t i c ə s i n d ə İ r ə v a n V i l a y ə t i M ü s ə l m a n l a r ı Y a r d ı m l a ş m a C ə m i y y ə t i q u r u l m u ş d u. N ə t i c ə d ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i - n i n v ə c ə m i y y ə t i n N a x ç ı v a n a y a r d ı m o l a r a q g ö n d ə r d i y i p u l l a r ı a l a n P a ş a B a y r a m o v v ə Y u s i f b ə y K a d ı y e v T i f l i s ə g ə l m i ş d i l ə r. M ə q s ə d l ə r i b u r a d a n N a x ç ı v a n a g e t m ə k i d i. A n c a q o n l a r ı o r a d a b i r s ü r p r i z g ö z l ə y i r d i. T i f - l i s d ə o l a n N a x ç ı v a n X a r i c i İ ş l ə r K o m i s s a r ı A z ə r b a y c a n M ə c l i s ü z v ü C a - m a l b ə y o v d a n P a ş a B a y r a m o v u n A z ə r b a y c a n d a n a l d ı ğ ı p u l l a r l a T i f l i s ə g ə l ə c ə y i n i ö y r ə n m i ş d i r. B i r m ü d d ə t s o n r a B ə h r a m x a n C a m a l b ə y o v l a b ə r a b ə r P a ş a B a y r a m o v l a g ö r ü ş m ü ş v ə o n a A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i n i n d a ğ ı l d ı ğ m ı, y e r i n d ə i s ə N a x ç ı v a n T ü r k h ö k u m ə t i n i n q u r u l d u ğ u n u v ə ö z ü n ü n b u h ö k u m ə t i n X a r i c i İ ş l ə r K o m i s s a r ı t ə y i n e d i l d i y i n i, b u m ə q - s ə d l ə g ə t i r i l ə n p u l l a r m o n a v e r i l m ə s i n i n m ə q s ə d ə u y ğ u n o l d u ğ u n u d e m i ş - d i. D i g ə r t ə r ə f d ə n C a m a l b ə y o v m ə c l i s ü z v ü o l d u ğ u n a g ö r ə N a x ç ı v a n ə t r a f ı n d a k ı m ü h a c i r l ə r ə g ö n d ə r i l ə n p u l u n g e r i a l m m a s ı n ı A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə t ə k l i f e t m i ş d i. B u m a n e ə l ə r ə g ö r ə 4 P a ş a B a y r a m o v v ə Y u s i f b ə y K a d ı y e v p u l u N a x ç ı v a n a g ə t i r m ə d i l ə r, B ə h r a m x a n a v ə C a m a l - b ə y o v a d a v e r m ə d i l ə r, B a k ı y a g ə t i r i b h ö k u m ə t x ə z i n ə s i n ə v e r d i l ə r. P u - l u n N a x ç ı v a n a g ə t i r i l m ə m ə s i, r e g i o n ə h a l i s i ü ç ü n a ğ ı r g ü n l ə r i n d a h a d a p i s l ə ş m ə s i n ə s ə b ə b o l d u. 5 Ə g ə r b i r m i l y o n d a n a r t ı q r u b l g ə t i r i l s ə y d i, N a x ç ı v a n d a v ə ə t - r a f m d a h ə m h ə r b i h i s s ə l ə r i n t ə ş k i l i s a h ə s i n d ə x e y l i i ş g ö r ü l ə r d i, h ə m d ə m ü h a c i r l ə r i n d ə r d l ə r i n ə d ə r m a n o l a b i l ə r d i. B ə h r a m x a n T i f l i s d ə b i r s ı r a i n g i l i s s ə l a h i y y ə t l i l ə r i i l ə s ə r h ə d m ə - s ə l ə s i n i m ü z a k i r ə e t m ə k i s t ə y ə r k ə n, N a x ç ı v a n d a k ı i n g i l i s n ü m a y ə n d ə s i F. E. L a u t e n d ə c i d i v i z i y a q ə r a r g a h m a v e r d i y i b i r m ə l u m a t d a, N a x ç ı v a n d a h ə r b i b i r i d a r ə, r ə h b ə r l i k y a r a d ı l m a s m ı t ə k l i f e d i r d i. L a u t e n i n t ə k l i f ı 2 6 y a n v a r d a k e ç i r i l ə n y ı ğ m c a q d a q ə b u l e d i l d i v ə o n u n ö z ü N a x ç ı v a n a y e r l i p o d p o l k o v n i k r ü t b ə s i i l ə h ə r b i v a l i t ə y i n e d i l d i. 1 A n c a q e r m ə n i l ə r, i n g i l i s h ə r b i v a l i l i y i n ə ç o x e t i b a r e t m ə d i l ə r. L a u t e n i n t ə y i n o l u n m a s ı n d a n q ı s a b i r m ü d d ə t s o n r a e r m ə n i l ə r D ə v ə l i y a x ı n l ı ğ ı n d a k ı A v ş a r k ə n d i n ə h ü c u m e d ə r ə k, y ü z ə q ə d ə r m ü s ə l m a n ı ö l - d ü r d ü l ə r. B ö y ü k v e d i l i l ə r i n k ö m ə y ə g ə l m ə s i n ə t i c ə s i n d ə e r m ə n i l ə r m ə ğ - l u b e d i l i b k ə n d d ə n ç ı x a r ı l d ı. X ə b ə r N a x ç ı v a n a ç a t a n k i m i K ə l b a l ı x a n v ə p o l k o v n i k L a u t e n t ə c i l i D ə v ə l i y ə g e t d i l ə r. D ə v ə l i d ə e r m ə n i h u c u m u d a v a m e d i r, m ü s ə l m a n q ü v v ə l ə r i i s ə m ü d a f ı ə o l u n u r d u l a r. D ə m i r y o l u i l ə g ə l ə n i n g i l i s h ə r b i v a l i s i e r m ə n i z a b i t i n ə ö z s ə r h ə d i o l a n Y u v a k ə n d i n ə ç ə k i h n ə s i n i ə m r e t d i. E r m ə n i g e - n e r a l ı P r i m o v L a u t e n i n t ə k l i f m ə e t i r a z e t d i v ə n ə t i c ə d ə a r a l a r m d a m ü - n a q i ş ə y a r a n d ı. N ə t i c ə d ə h i r s l ə n ə n L a u t e n o n u m ü ş a y ə t e d ə n l ə r l ə İ r ə v a - n a y o l a d ü ş d ü. K ə l b a l ı x a n d ə m i r y o l u n u n m ü h a f ı z ə e d i l m ə s i n i b i l d i r d i v ə ö z ü n ü n 3 g ü n ə q ə d ə r N a x ç ı v a n a q a y ı d a c a ğ ı n ı d e d i. 2 L a u t e n İ r ə v a n d a m ə q s ə d l ə r i n i h ə y a t a k e ç i r m ə d ə n Ş ə r u r a q a y ı t d ı. A r d ı n c a g e n e r a l G e o r g i T. F o r e s t e r - V a l k e r, g e n e r a l V e r n e y - E s s e r l ə b ə - r a b ə r N a x ç ı v a n a g ə l d i l ə r. 6 f e v r a l c u i l d ə L a u t e n B a ş N o r a ş e n ə y o l l a n a n i n g i l i s h ə r b i s ə l a h i y y ə t l i ş ə x s l ə r i i l ə b ə z i s ə r h ə d l ə r i n m ü ə y y ə n l ə ş d i r i l m ə s i n d ə r a z ı l ı q ə l d ə e t d i l ə r. 3 S ə h ə r i s i g ü n h ə r b i v a l i ( g e n e r a l - q u b e r n a t o r ) L a u t e n i n m ü - ş a y i ə t i i l ə N a x ç ı v a n a g ə l d i. S t a n s i y a d a b ö y ü k b i r t ə m t ə r a q l a q a r ş ı l a n a n i n g i l i s v a l i s i n i n ş ə r ə f ı n ə z i y a f ə t v e r i l d i. A r t ı q N a x ç ı v a n r e g i o n u n d a L a u - t e n i n s ö z ü k e ç ə r l i i d i. N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i n i n ə m r i i l ə m ü s ə l m a n b a y r a ğ ı q ü l l ə d ə n e n d i r i l m i ş v ə g i z l ə d i l m i ş d i. 4 N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i y a r ı m m ü s t ə q i l 1Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 970, op. 1, d. 42, Hüseynzadəyə görə, Bəhram xan və şair Hüseyn Cavid İran yolu ilə Bakıya getmişdir (Hüseynzadə. İbrət dərsləri). Bu flkirləri təsdiq edəcək başqa bir mənbəyə rast gəlmədik. 3 Mədətov, Bəhram xanın görüşləri nəticəsində Azərbaycan hökumətinin Naxçıvana polkovnik Ququşovun komandirliyi ilə 11 zabit göndərdiyini yazır, ancaq burada bir səhvlik var (Mədətov. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi). Yanvar ayınm axırlarında Tiflisə gedən Bəhram xan Bakıya ancaq fevral aymda gələ bilərdi. Azərbaycamn hərbi heyəti isə 24 yanvar 1919-cu ildə Naxçıvana doğru yola düşmüşdü. Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 894, op. 10, d. 70,1. 1, 2. 4 Azərbaycandan Tiflisə gələn pulun bölgəyə çatdırılmasmda bir sıra maneələrin olması haqda Naxçıvanda xəbər yayıldı (Azərb. Cüm. M DEYTA, f op. 10, d. 70, 1. 1, 3). 5 M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi II Hovanisyan. Ermənistan respublikası. c.i, s M.Baloya görə Naxçıvan müsəlmanlarmı qorumaq üçün Azərbaycan hökumətinin razılığı ilə ingilislər polkovnik Lauteni hərbi vali təyin etmişdilər (M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi I). Tiflisdə ingilis generalı Biç ilə görüşən bir azərbaycanlı səlahiyyətli şəxs Azərbaycanm Qafqazdakı mübahisəli bölgələrlə (Naxçıvan, Zəngəzur, Qarabağ, Borçalı, Axalkələk, Axıska, İrəvan və Eçmiədzin) əlaqədar məsələnin sülh yolu ilə həll edilməsi tərəfdarı olduğunu və sülh təmin edilənə qədər bu məntəqələrə Antanta dövlətlərinin nəzarət etməsinin lazım gəldiyini bildirmişdir (Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 970, op. 1, d. 42,1. 3-4; İzvesti, 1990, JVq 2, s ). 2 Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 110, Hovanisyan. Ermənistan respublikası. c.i. s Əliyev. Qanlı günlərimiz. s

176 b i r v ə z i y y ə t ə d ü ş m ü ş d ü. 1 N a x ç ı v a n a g ə l ə n v a l i ( g e n e r a l - q u b e r n a t o r ) L a u t e n, N o r a ş e n d ə m ü ə y y ə n l ə ş d i r d i k l ə r i s ə r h ə d l ə ə l a q ə d a r b i r b ə y a n n a m ə n ə ş r e t d i r d i. B u n a ə s a s ə n, r e g i o n u n s ə r h ə d i V e d i n i n b ö y ü k b i r h i s s ə s i n i i ç i n ə a l m ı ş, x e y l i m i q d a r d a g e n i ş l ə n m i ş d i. E r m ə n i s ə r h ə d i i s ə Q ə m ə r l i n i n y a n m d a y e r l ə ş ə n Y u v a ( Ş a u m y a n ) k ə n d i o l d u. S ə d ə r ə k v ə Y u v a a r a s m d a ö y r ə n m ə k v ə m ü s ə l m a n ə h a l i s i n ə y a r d ı m e t m ə k i d i. H e y ə t a ğ ı r, ç ə t i n b i r s ə f ə r d ə n s o n r a O r d u b a d a g ə l d i. O r d u b a d ə h a l i s i t ə r ə f m d ə n b ö y ü k b i r s e v i n c l ə q a r ş ı l a n a n h e y ə t g ə l m ə l ə r i n i n m ə q s ə d i n i b i l d i r d i, o n l a r a A z ə r - b a y c a n h a q q ı n d a m ə l u m a t v e r d i l ə r. O r d u b a d ı i d a r ə e d ə n M i l l i Ş u r a İ c - r a i y y ə K o m i t ə s i O r d u b a d x a l q ı n m A z ə r b a y c a n a b i r l ə ş m ə k a r z u s u n a d a i r p r o t o k o l u h e y ə t ə t ə q d i m e t d i l ə r. 1 A z ə r b a y c a n d a n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n g i l i s l ə r i n n ə z a r ə t i a l t ı n d a n e y t r a l z o n a y a r a d ı l m m ü s ə l m a n l a r a v e r i l m i ş d i. ı ş v ə b u r a d a v ə z i f ə l ə r O r d u b a d a g ə l m ə s i n i t e l e f o n l a N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i n ə b i l d i r d i l ə r. H e y ə t i N a x ç ı v a n a g ə t i r m ə k ü ç ü n C u l f a y a x ü s u s i b i r q a t a r g ö n d ə r i l d i. O r d u - S ə d ə r ə k d ə n O r d u b a d a q ə d ə r o l a n b ö l g ə N a x ç ı v a n ı n n ə z a r ə t i a l - t ı n d a o l a c a q d ı. A n c a q b u r a d a k ı h ö k u m ə t ə i n g i l i s v a l i n ə z a r ə t e d ə c ə k d i. 2 İ n g i l i s l ə r b i r t ə r ə f d ə n N a x ç ı v a n t ü r k l ə r i i l ə e r m ə n i l ə r a r a s ı n d a o r t a y a ç ı x a c a q b ö y ü k m ü h a r i b ə n i n q a r ş ı s ı n ı a l m a q ü ç ü n b u c ü r s ə r h ə d m ü ə y y ə n l ə ş d i r i r, d i g ə r t ə r ə f d ə n r e g i o n u ö z n ə z a r ə t i a l t ı n a a l ı r d ı l a r. N a x ç ı v a n ı n q a b a q c ı l l a r ı, n ü f u z l u ş ə x s l ə r i b i l i r d i l ə r k i, b i r g ü n g ə l ə c ə k i n g i l i s i d a r ə e t m ə s i s o n a ç a t a c a q. O n l a r i n d i d ə n h a n s ı h ö k u m ə t ə t a b e o l a c a q l a r ı n ı f i k i r l ə ş i r d i l ə r. N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i n d ə b u n u n l a ə l a q ə - d a r b i r s ı r a m ü z a k i r ə l ə r k e ç i r i l d i. 3 M i r z ə B a l a n ı n q e y d e t d i y i n ə g ö r ə, h ö k u m ə t r ə i s i C ə f ə r q u l u x a n v ə o n u n q o h u m u o l a n x a n l a r İ r a n a t a b e o l m a q i s t ə y i r d i l ə r. Q o h u m l a r ı o l a n M a k u x a n ı k i m i i q t i d a r l ı b i r x a n l ı ğ a ç e v r i l m ə k n i y y ə t i n d ə i d i l ə r. B u m ə q s ə d l ə M a k u x a n ı n m k ö m ə y i i l ə İ r a n v ə l i ə h d i n i n y a n m a n ü m a y ə n d ə l ə r g ö n d ə r i l d i. 4 D i g ə r t ə r ə f d ə n ə h a l i n i n ç o x h i s s ə s i A z ə r b a y c a n a t a b e o l m a q i s t ə y i r d i, f ə a l i y y ə t ə k e ç m ə k ü ç ü n b i r ə s a s t a p a b i l m i r d i l ə r. A z ə r b a y c a n l a h e ç c ü r ə l a q ə t ə m i n e d i l m ə d i. Ç ü n k i i k i b ö l g ə a r a s ı n d a k ı m ə n t ə q ə l ə r e r m ə n i d ə s t ə l ə r i n i n ə l i n d ə i d i. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i v ə B a k ı d a y a r a d ı l a n İ r ə v a n v i l a y ə t i H ə m ş ə h r i Y a r d ı m l a ş m a C ə m i y y ə t i d ə A r a z v a d i s i m ü s ə l m a n l a r ı i l ə ə l a q ə y a r a d ı b, o n l a r a y a r d ı m e d ə b i l m ə d i k l ə r i n d ə n n a r a h a t i d i l ə r. O n l a r m g ö s t ə r d i y i t ə ş ə b b ü s, y u x a r ı d a q e y d e t d i y i m i z k i m i, T i f l i s d ə m a n e ə y ə r a s t g ə l m i ş, N a x ç ı v a n a g ö n d ə r i l ə n y a r d ı m y e r i n ə ç a t m a m ı ş d ı. A n c a q H ə m ş ə h r i Y a r - d ı m l a ş m a C ə m i y y ə t i v ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i T i f l i s y o l u i l ə p u l g ö n - d ə r ə r k ə n, İ r a n y o l u i l ə N a x ç ı v a n a ö z a d a m l a r m ı ( m ü t ə x ə s s i s ) g ö n d ə r - m ə k i s t ə y i r d i l ə r. V ə b e l ə c ə, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n i s t ə y i i l ə c ə m i y - b a d a g ə l m ə l ə r i n i n 5 - c i g ü n ü, n ü m a y ə n d ə l ə r C u l f a y a, o r a d a n d a g ö n d ə - r i l m i ş q a t a r l a N a x ç ı v a n a y o l a d ü ş d ü l ə r. A z ə r b a y c a n d a n g ə l ə n h e y ə t i q a r ş ı l a m a q h ə y ə c a n ı b ü t ü n N a x ç ı v a n ı b ü r ü m ü ş d ü. M i r z ə N ə s r u l l a h b ə y i n e v i n d ə z i y a f ə t h a z ı r l a n m ı ş d ı ; d ü k a n l a r ı n ı b a ğ l a y a n s ə n ə t k a r l a r s t a n s i y a n ı g ə z i r, u ş a q l a r, ə s g ə r l ə r m i l l i m a h n ı l a r o x u y u r d u l a r. E l ə b i l k i, N a x ç ı v a n d a N o v r u z b a y r a m ı n ı q e y d e d i r d i l ə r. A n c a q g ö z l ə n i l ə n s a a t d a A z ə r b a y c a n h e y ə t i g ə l m ə d i, c a m a a t e v l ə r i n ə q a y ı t d ı. N ə h a y ə t, 2 0 f e v r a l 2 a x ş a m s a a t d a h e y ə t N a x ç ı v a n a g ə l m i ş v ə b ö y ü k z i y a f ə t v e r i l m i ş d i. Y e m ə k z a m a m ə d ə b i s ö h b ə t l ə r a p a r ı l m ı ş d ı. M i r A b b a s b ə y A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i v ə İ r ə v a n V i l a y ə t i H ə m - y e r l i l ə r Y a r d ı m l a ş m a C ə m i y y ə t i h a q q m d a m ə l u m a t v e r d i v ə N a x ç ı v a n ə h a l i s i n ə h ə r z a m a n y a r d ı m a h a z ı r o l d u q l a r ı n ı, b u m ə q s ə d l ə P a ş a B a y - r a m o v v ə Y u s i f Q a z i y e v i n 1 m i l y o n m a n a t p u l g ə t i r d i y i n i b i l d i r d i. 3 F e v r a l ı n d ə p o l k o v n i k Q u q u ş o v, M i r A b b a s b ə y, h ö k u m ə t r ə i s i C ə f ə r q u l u x a n v ə o ğ l u K ə l b a l ı x a n i n g i l i s v a l i s i n i z i y a r ə t ə g e t d i l ə r. V a l i o n l a r ı n k i m o l d u q l a r ı n ı v ə m ə q s ə d l ə r i n i s o r u ş d u. P o l k o v n i k Q u q u - ş o v y e r l i ə h a l i n i n x a h i ş i i l ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i t ə r ə f i n d ə n g ö n d ə r i l - d i k l ə r i n i v ə m ə q s ə d l ə r i N a x ç ı v a n d a n i z a m l ı b i r h ə r b i t ə ş k i l a t y a r a t m a q o l d u ğ u n u d e d i. P o d p o l k o v n i k L a u t e n s ə r t c a v a b v e r d i. O n u n f i k r i n c ə h ə l ə l i k A z ə r b a y c a n a b a ğ l ı o l m a y a n v ə k i m ə v e r i l ə c ə y i m ə l u m o h n a y a n b u r e g i o n d a h ə l ə k i, i n g i l i s v a l i l i y i ( g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u ) m ö v c u d - d u r. B u n a g ö r ə d ə o n l a r q o n a q d ı r l a r v ə q o n a q k i m i d ə g e d ə c ə k l ə r. M i r A b b a s b ə y i n d a n ı ş m a s ı g ə r g i n h a v a n ı y u m ş a l t d ı v ə m ö v z u d ə y i ş d i. V a l i C ə f ə r q u l u x a n a e r m ə n i l ə r ü ç ü n t ə k l i f l ə r v e r d i. E r m ə n i m ü h a c i r l ə r i n ə y ə t i n n ü m a y ə n d ə s i v ə h ə r b i n a z i r l i k t ə r ə f ı n d ə n v ə z i f ə t a p ş ı r ı l a n p o l k o v - n i k Q u q u ş o v u n s ə d r l i y i i l ə 1 1 z a b i t 2 4 y a n v a r d a İ r a n y o l u i l ə N a x ç ı v a n a y o l a d ü ş d ü. 5 M ə q s ə d l ə r i A r a z v a d i s i n d ə k i v ə z i y y ə t i d a h a y a x m d a n 1USA N A Paris Peace Conferance /10. 2 M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi III; Hovanisyan. Ermənistan respublikası. c.i, s Əliyev. Qanlı günlərimiz. s M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi II. 5 Kağızmandan Y.Şövqü paşaya cu il tarixli bir teleqraf göndərildiyi göstərilmişdir. Azərbaycan hökuməti polkovnik Həsən ağa Ququşovun sədrliyi ilə zabit və bir milyon manat pul Naxçıvana göndərmişdir (ATASE A 4, kls. 254, d. 10-6, f. 14). Naxçıvana 1 polkovnik və 11 zabit göndərilmiş və onlar pul gətirməmişlər. Pul Tiflis yolu ilə göndərilmişdi. 1 Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 894, op. 10, d. 70, 1. 1; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s Əliyev yazırdı ki, heyət Naxçıvana 18 fevralda gəlmişdi (Əliyev. Qanlı günlərimiz. s ). 3 Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 894, op. 10, d. 70, 1. 1,2; M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi III; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s ; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s

177 N a x ç ı v a n a q a y ı t m a i c a z ə s i v o c r m o n i b r o p u d b u ğ d a v e r i l m ə s i t ə k l i f m i i r ə l i s ü r d ü. A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə l ə r i i l ə m ə s l ə h ə t l ə ş ə n C ə f ə r q u l u x a n v a l i y ə d e d i k i, m ü h a c i r l ə r i n g ə l m ə s i s ü l h k o n f r a n s ı n m q ə r a r m a q ə d ə r t ə x i r ə s a h n m a l ı d ı r v ə ə h a l i n i n e h t i y a c m ı n ə z ə r ə a l a r a q b u ğ d a n ı n e f t v ə q ə n d i l ə d ə y i ş d i r ə b i l ə r l ə r. 1 İ n g i l i s v a l i s i i l ə d a n ı ş ı q l a r d a v a m e d ə r k ə n ş ə h ə r x ə b ə r ç i l ə r i x a l q a s ə h ə r i s i g ü n m ə s c i d ə y ı ğ ı ş m a l a r m ı x ə b ə r e t d i l ə r. F e v r a l ı n d ə s a a t d ə i c l a s k e ç i r i l d i. N ü m a y ə n d ə l ə r i n ç ı x ı ş ı n d a n s o n r a c a m a a t A z ə r b a y - c a n l a b i r l ə ş m ə k i s t ə d i y i n i b ö y ü k s e v i n c l ə b i l d i r d i, m ə m u r g ö n d ə r i l m ə s i n i t ə l ə b e t d i. B u v a x t d i v a r l a r a x a l q ı A z ə r b a y c a n l a b i r l ə ş m ə y ə ç a ğ ı r a n e l a n l a r y a p ı ş d ı r ı l d ı. X a n i q t i d a r ı t ə r ə f d a r l a r ı A z ə r b a y c a n l a b i r l ə ş m ə y ə q a r ş ı ç ı x ı r, e l a n l a r ı c ı r ı r d ı l a r. A n c a q q a r ş ı l a r ı n a m ü h ü m b i r q ü w ə ç ı x ı b, f ə a l i y y ə t l ə r i n ə m a n e o l u r d u. B u n l a r d a A z ə r b a y c a n a x o ş n i y y ə t l ə b a x a n N a x ç ı v a n ə s g ə r l ə r i i d i. 2 A z ə r b a y c a n d a n g ə l ə n z a b i t l ə r q ı s a m ü d d ə t d ə ə s g ə r l ə r ə ç o x t ə s i r g ö s t ə r m i ş d i l ə r. B u d a N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i n i n a r a h a t e d i r d i. H ö k u m ə t y a n m d a x a l q ı t ə m s i l e t m ə k v ə b i r n ö v m ə c l i s v ə y a m ə s l ə h ə t q r u p u r o l u n u o y n a y a n M i l l i Ş u r a y a 3 s e ç k i l ə r k e ç i r i l ə n z a m a n n a r a h a t ç ı l ı q l a r d a h a d a a r t d ı c u i l f e v r a l m d ə s a a t d ə M i l l i Ş u r a n ı n t ə ş k i l i ü ç ü n Ş ə r u r, V e d i b a s a r, C ə h r i, Ə l i n c ə ç a y, N e h r ə m v ə N a x ç ı v a n n ü m a y ə n d ə l ə r i N a x ç ı v a n b ə l ə d i y y ə b i n a s ı n a a x ı ş d ı l a r. C ə f ə r - q u l u x a n m s ə d r l i y i i l ə a ç ı l a n y ı ğ m c a q ç o x g ə r g i n k e ç i r d i. M ü z a k i r ə l ə r z a m a m K ə r i m x a n m i s t e f a ə r i z ə s i o x u n d u, a r d m c a C ə f ə r q u l u x a n d a v ə z i f ə s i n d ə n i s t e f a e t d i y i n i b i l d i r ə r ə k s a l o n u t ə r k e t d i. A r d ı n c a y ı ğ ı n - c a q d a i ş t i r a k e d ə n l ə r n a r a z ı b i r ş ə k i l d ə d a ğ ı l d ı l a r. B i r m ü d d ə t d ə n s o n r a Ş u r a i c l a s m m h ə m i n g ü n y e n i d ə n k e ç i r i l m ə s i q ə r a r a a l m d ı, n ü m a y ə n - d ə l ə r ç a ğ ı r ı l d ı. S a l o n d a o l a n Ə l i n c ə ç a y, N e h r ə m, C ə h r i, S ə l ə s ü z v ə Ş ə r u r b a t a l - y o n k o m a n d i r l ə r i K a l b a l ı x a n d a n n a r a z ı q a l d ı q l a r m ı b i l d i r d i l ə r v ə p o l - k o v n i k Q u q u ş o v u n ü s u l - i d a r ə s i a l t ı n a k e ç d i k l ə r i n i e l a n e t d i l ə r. 4 A r t ı q N a x ç ı v a n q a r ı ş ı q b i r d ö v r ə g i r d i. K e ç m i ş A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i r ə i s i Ə m i r b ə y v ə y o l d a ş l a r ı d a h a - l ə r d ə n b i r n e ç ə s i K a l b a l ı x a n a x ə b ə r v e r d i, o n u ö z l ə r i n i n r ə i s i g ö r m ə k i s t ə d i k l ə r i n i b i l d i r d i l ə r. Ə k s - t ə q d i r d ə o n l a r h a d i s ə l ə r ə t a m a ş a ç ı o l m a - y a c a q l a r. H ə m i n g ü n ( 2 5 f e v r a l ) h a k i m i y y ə t ə g ə l ə c ə k h ö k u m ə t i m ü ə y y ə n - l ə ş d i r ə n t o p l a n t ı k e ç i r i l d i. K a l b a l ı x a n M i r A b b a s b ə y i g ö t ü r ə r ə k t o p - l a n t ı s a l o n u n a g e t d i. Ç ı x ı ş l a r ç o x g ə r g i n o l d u. T ə r ə f l ə r b i r - b i r i l ə r i n i t a - p a n ç a v ə x ə n c ə r l ə h ə d ə l ə y i r d i l ə r. T o p l a n t ı d a o l a n M i r A b b a s b ə y v ə b ə z i z a b i t l ə r n ü m a y ə n d ə l ə r i s a k i t l ə ş d i r d i l ə r. A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə l ə r i ö z ç ı x ı ş l a r ı n d a m ö v c u d h a k i m i y y ə t i r ə s m ə n t a m d ı q l a r ı n ı v ə o n l a r l a i ş l ə - y ə c ə k l ə r i n i b i l d i r d i l ə r. B u n a g ö r ə k e ç m i ş h ö k u m ə t y e r i n d ə q a l d ı. A y r ı c a b i r M i l l i Ş u r a ( M i l l i k o m i t ə ) y a r a d ı l d ı. T o p l a n t ı d a i ş t i r a k e d ə n l ə r, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n ö z i ş ç i l ə r i n i g ö n d ə r m ə s i n i x a h i ş e t d i l ə r. N ü m a y ə n d ə l ə r i n t ə k l i f ı i l ə k ö n ü l l ü s u r ə t d ə A z ə r b a y c a n a b i r l ə ş m ə k ü ç ü n x a h i ş n a m ə y a z ı l d ı. B u x a h i ş n a m ə s i y a s i, h ə r b i, m ü l k i, i q t i s a d i, m a d d i v ə m ə d ə n i s a h ə l ə r i ə h a t ə e d i r d i. H ö k u m ə t, M i l l i Ş u r a ü z v l ə r i v ə ə h a l i n i n n ü m a y ə n d ə l ə r i t ə r ə f i n d ə n i m z a l a n a n x a h i ş n a m ə h ö k u m ə t m ö h ü r ü i l ə t ə s d i q e d i l d i k d ə n s o n r a, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə t ə q d i m e t m ə k ü ç ü n s e ç i l ə n n ü m a y ə n d ə l ə r ə t ə q d i m e d i l d i. 1 O n l a r i l h a q q ə r a r ı n ı g ö t ü r ü b A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə ç a t d ı r a c a q v ə b ö l g ə l ə r i ü ç ü n b i r s ı r a t ə k l i f l ə r e d ə c ə k d i l ə r. 2 A r t ı q N a x ç ı v a n d a s a - b i t l i k y a r a n m ı ş d ı. Y ə q i n k i, A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i n t ə s i r i n ə t i c ə - s i n d ə x a n l a r ı n g ü c ü z ə i f l ə m ə y ə, d e m o k r a t i k q ü v v ə l ə r i n n ü f u z u a r t m a ğ a b a ş l a m ı ş d ı. 3 H ö k u m ə t y a n ı n d a M i l l i Ş u r a n ı n o l m a s ı b u n u s ü b u t e d i r d i. A z ə r b a y c a n n ü f u z u n u y a v a ş - y a v a ş N a x ç ı v a n d a h i s s e t d i r m ə y ə b a ş l a m ı ş d ı. A z ə r b a y c a n H ə r b i N a z i r l i y i t ə r ə f ı n d ə n g ö n d ə r i l m i ş z a b i t l ə r x i d m ə t b ö l g ə l ə r i n ə p a y l a n m ı ş d ı. 4 V e d i, Ş ə r u r, N a x ç ı v a n v ə O r d u b a d d a 2 0 p i y a d a r o t a s ı, b i r b a t a r e y a ü ç ü n t o p ç u q r u p u, n ə f ə r l i k s ü v a r i r o t a s ı, p u l e m y o t ç u l a r d ə s t ə s i v ə N a x ç ı v a n d a b i r t ə l i m q r u p u y a r a d ı l a c a q i d i. M i r A b b a s b ə y ə g ö r ə t ü r k l ə r g e d ə r k ə n b ü t ü n s i l a h l a r ı - t o p l a r ı, p u - l e m y o t l a r ı a p a r d ı q l a r ı ü ç ü n N a x ç ı v a n ə s g ə r l ə r i n i n ə l i n d ə k i f a y ə t q ə d ə r s u r s a t y o x i d i. 5 B u n a g ö r ə d ə p o l k o v n i k Q u q u ş o v h ə r b i n a z i r l i y ə s i l a h g ö n d ə r i l m ə s i h a q q ı n d a r a p o r t y a z m ı ş v ə A z ə r b a y c a n a ç a t d ı r m a q ü ç ü n k i m i y y ə t i ə l ə k e ç i r m ə k ü ç ü n h a z ı r l a ş ı r d ı l a r. A z ə r b a y c a n d a n g ə l ə n z a b i t - 1Azərb. Cüm. MDEYTA, f. 894, op. 10, d. 70,1. 1,2; M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi III; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s ; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 894, op. 10, d. 70, 1. 1; M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi III; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s. 115; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s. 54, Hakimiyyəti ələ keçirən xanlar Milli Şuranı ləğv etdilər. İndi yeni seçkilər keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. 4 Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 894, op. 10, d. 70, 1. 1,2,3; Əliyev. Qanlı günlərimiz. s Naxçıvandan 2, Şərur, Zəngəzur və Vedibasardan bir nümayəndə təyin edilmişdi (Azərb. Cüm. M DEYTA, f. 894, op. 10, d. 70, ); Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s. 55, Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s Yenə orada, s Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. səh Osmanlı qüwələri bölgəni boşaldarkən bir çox hərbi hissələrin təşkilinə və silahla təminatına kömək etmişdilər. Osmanlı hərbi dairələrinin Araz vadisində top və pulemyot saxlamalarına dair sənəd yoxdur. 355

178 M i r A b b a s b ə y ə v e r m i ş d i. 1 İ ş i n i q u r t a r a n M i r A b b a s b ə y v a l i L a u t e n i n k ö m ə y i i i ə T i f l i s ə y o l a d ü ş d ü. A z ə r b a y c a n a q a y ı d a n d a g ö r d ü y ü i ş l ə r v ə t ə k l i f l ə r i ə h a t ə e d ə n b i r h e s a b a t ı h ö k u m ə t ə t ə q d i m e t d i. 2 A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n i n d ə s t ə y i n i a l d ı ğ ı n a i n a n a n N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i ö z r e g i o n u n d a k ı m ü s ə l m a n i a r m v ə h ə m d ə e r m ə n i n ə z a r ə t i n d ə o l a n y a x ı n b ö l g ə l ə r d ə k i s o y d a ş l a r m m h ü q u q u n u q o r u m a ğ a ç a l ı ş ı r d ı. B u n u n ü ç ü n 2 6 f e v r a l c u i l d ə h ö k u m ə t v ə Ş u r a ü z v l ə r i n i n i m z a l a r ı i l ə N a x ç ı v a n d a k ı i n g i l i s v a l i s i n ə b i r m ə k t u b g ö n d ə r i l d i. O n l a r k e ç m i ş İ r ə v a n v i l a y ə t i n ə b a ğ l ı b ö l g ə l ə r i n ( N a x ç ı v a n, Ş ə r u r, S ü r m ə l i, V e d i, Q ə - m ə r l i, U l u x a n l ı ) m ü s ə l m a n l a r m ı n r a z ı l ı ğ ı o l m a d a n E r m ə n i s t a n a v e r i l - m ə s i n i p r o t e s t o e d i r d i l ə r. 3 M ə k t u b d a y a z ı l m ı ş d ı k i, m ü s ə l m a n x a l q ı n d a n h e ç b i r ü s t ü n l ü y ü o l m a y a n, ə k s i n ə b i r ç o x c ə h ə t d ə n g e r i q a l a n e r m ə n i - l ə r ə t a b e o l m a q m ü m k ü n d e y i l d i r. O, b i r ç o x d i g ə r s ə b ə b l ə r d ə g ö s t ə r - m i ş d i r. Ə v v ə l c ə İ r a n l a b i r l ə ş m ə k i s t ə s ə l ə r d ə, i n d i C ə n u b i Q a f q a z ı n d i g ə r b ö l g ə l ə r i n d ə k i m ü s ə l m a n l a r k i m i o n l a r d a q a n l a r ı, d i n l ə r i, m ə d ə n i y - y ə t l ə r i b i r o l a n A z ə r b a y c a n a b i r l ə ş m ə k i s t ə y i r d i l ə r. B u i s t i q a m ə t d ə b i r a d d ı m d a a t ı l m ı ş, 2 5 f e v r a l d a S ü r m ə l i v ə İ r ə v a n a y a x m b ö l g ə l ə r d ə n g ə - l ə n n ü m a y ə n d ə l ə r i n i ş t i r a k e t d i y i y ı ğ ı n c a q d a A z ə r b a y c a n a i l h a q q ə r a r ı q ə b u l e d i l m i ş d i. İ n d i o n l a r, i n d i k i v ə g ə l ə c ə k n ə s i l l ə r i n s ə a d ə t i ü ç ü n v a l i L a u t e n d ə n A z ə r b a y c a n a b i r l ə ş m ə l ə r i n d ə k ö m ə k g ö z l ə y ə b i l m ə z d i l ə r. O n l a r m ö z l ə r i n ə m ə x s u s s i y a s ə t l ə r i, p l a n l a r ı v a r i d i. M a r t a y ı n ı n ə w ə l l ə r i n d ə N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i ü ç ü n ə h ə m i y y ə t l i o l a n d a h a b i r h a d i s ə b a ş v e r d i. E r m ə n i y o l u n u n b a ğ l ı o l m a s ı i l ə ə l a q ə d a r N a x ç ı v a n, Ş ə r u r v ə O r d u b a d d a n b i r ç o x a d a m T i f l i s d ə q a l m ı ş d ı. Ə k s ə - r i y y ə t i O s m a n l ı ü s u l i - i d a r ə s i d ö v r ü n d ə İ s t a m b u l a g ö n d ə r i l ə n g ə n c l ə r d ə n i b a r ə t b u a d a m l a r v ə t ə n l ə r i n ə q a y ı d a b i l m i r d i l ə r. M ə s ə l ə n i n h ə l l e d i l m ə s i ü ç ü n C ə f ə r q u l u x a n 1 4 m a r t c u i l d ə G ü r c ü s t a n d a k ı A z ə r b a y c a n s ə f i r i Y u s i f C ə f ə r o v a b i r m ə k t u b g ö n d ə r d i. M ə h ə m m ə d Y u s i f b ə y d ə n T i f l i s d ə k i a d a m l a r ı n N a x ç ı v a n a g ö n d ə r i l m ə s i n ə k ö m ə k e t m ə s i n i x a h i ş e d ə n C ə f ə r q u l u x a n, A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə ç a t d ı r m a q m ə q s ə d i l ə b i r 1Azərb. Cüm. MDEYTA, f. 894, op. 10, d. 70, Mir Abbas bəy hesabatında Naxçıvan regionu ilə əlaqədar bu təklifləri vermişdir: 1. Naxçıvanın ıdarosi üçün azərbaycanlı vali təyin etmək lazımdır. 2. O, İran və Ermənistanm təsirinə qarşı çıxmalı, xanlara, nüfuzlu şəxslərə rəğbət bəsləməli, xarici təsirlərə qapılmamalı, qəti bir siyasət aparmalı, əzmli olmalı, rüşvət almamalıdır. 3. Bu xüsusiyyətlərə sahib səlahiyyətli şəxs hərbi nazir tərəfındən müəyyənləşdirilməlidir. 4. Mülki idarə və məhkəmələrin idarə edilməsi üçün qəti surətdə Azərbaycandan işçi təyin olunmalıdır. 5. Naxçıvana daha çox zabit göndərilməlidir. 6. Çox zəngin olan bu regiona pul yarım edilməlidir (Azərb. Cüm. M DEYTA, f.. 894, op. 10, d. 70, ); Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s. 55, Bu dövrdə Naxçıvan və Şərur üçün belə bir layihə olmamasına baxmayaraq hökumət bəzi xəbərlər almışdı. 356 s ı r a m ə l u m a t l a r d a v e r d i, g i l e y d e e t d i. O, N a x ç ı v a n d a g ə r g i n v ə z i y y ə t d ə o l m u ş v ə s o y u q d a n ö l ü m l ə ü z - ü z ə q a l a n m ü s ə l m a n m ü h a c i r ə A z ə r b a y c a n d a n y a r d ı m g ö s t ə r i l m ə d i y i n ə g ö r ə ş i k a y ə t e d i r v ə h ə r a n B a k ı d a n m a d d i v ə m ə n ə v i k ö m ə k g ö z l ə d i k l ə r i n i b i l d i r i r d i. 1 M ə q a l ə n i n s o n h i s s ə s i n d ə g ö s t ə r i l i r d i k i, n a x ç ı v a n l ı l a r A z ə r b a y - c a n a n ü m a y ə n d ə l ə r g ö n d ə r ə r ə k r e g i o n a v a l i t ə y i n e d i l m ə s i n i x a h i ş e d i r, a n c a q h ə l ə k i, b i r ş ə x s g ö n d ə r i l m ə d i y i n d ə n n a r a h a t d ı r l a r. O n l a r A z ə r - b a y c a n h ö k u m ə t i n i n s ə l a h i y y ə t l i d a i r ə l ə r i n i n N a x ç ı v a n a l a z ı m i q ə d ə r ə h ə m i y y ə t v e r m ə l ə r i n i v ə t e z b i r z a m a n d a f ə a l i y y ə t ə b a ş l a m a l a r m ı a r z u e d i r d i l ə r. 2 C ə f ə r q u l u x a n ı n v ə N a ğ d ə l i z a d ə n i n x a h i ş v ə ş i k a y ə t l ə r i m ü q a - b i l i n d ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i d ə i m k a n l a r ı d a x i l i n d ə b i r ş e y l ə r e t m ə y ə ç a l ı ş ı r d ı. A n c a q o n u n ə n b ö y ü k n a r a h a t ç ı l ı ğ ı N a x ç ı v a n i l ə ə l a q ə s a x l a y a b i l m ə m ə s i i d i. İ k i t ə r ə f a r a s ı n d a g e d i ş - g ə l i ş i m k a n l a r ı ç o x a ğ ı r ş ə r t l ə r a l t ı n d a ə l d ə e d i l d i. E r m ə n i l ə r t ə r ə f m d ə n b ü t ü n y o l l a r b a ğ l a n m ı ş d ı. P i y a - d a y o l l a İ r a n t ə r ə f ı n d ə n ə l a q ə y a r a t m a q n i s b ə t ə n m ü m k ü n i d i. A n c a q b u y o l d a n N a x ç ı v a n a m a d d i y a r d ı m ç a t d ı r m a q i m k a n s ı z g ö r ü n ü r d ü. A n c a q b u y o l d a n - T i f l i s y o l u i l ə g ö n d ə r i l ə c ə k b i r y a r d ı m h e y ə t i E r m ə - n i s t a n d a n k e ç m ə y ə m ə c b u r o l d u ğ u n d a n i n g i l i s l ə r i n k ö m ə y i n ə e h t i y a c v a r i d i. İ n g i l i s h ə r b i d a i r ə l ə r i i s ə b e l ə b i r k ö m ə k e t m ə y i h e ç f ı k i r l ə ş - m i r d i l ə r. B ə h r a m x a n m s ə d r l i y i i l ə B a k ı y a g ə l ə n N a x ç ı v a n h e y ə t i n d ə n r e g i o n h a q q ı n d a m ü h ü m m ə l u m a t ə l d ə e d ə n A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i A r a z v a d i s i n ə b i r h e y ə t g ö n d ə r m ə y i q ə r a r a a l m ı ş d ı. 3 A r a z v a d i s i n d ə e r m ə n i z ü l m ü n d ə n q a ç a r a q m ü h a c i r o l m ü ş m ü s ə l m a n l a r a b i r m i l y o n m a n a t y a r d ı m g ə t i r ə n, o n l a r ı n v ə z i y y ə t i n i y a x ı n d a n i n c ə l ə y ə n h e y ə t i n N a x - ç ı v a n a t ə h l ü k ə s i z g ə l m ə s i l a z ı m i d i. O n u n ü ç ü n d ə A z ə r b a y c a n N a z i r l ə r Ş u r a s m ı n s ə d r i F ə t ə l i x a n X o y s k i 3 a p r e l c u i l d ə i n g i l i s g e n e r a l ı T o m s o n d a n k ö m ə k i s t ə d i. İ n g i l i s h ə r b i d ə s t ə s i n i n h e y ə t i m ü h a f ı z ə e t - m ə s i l a z ı m i d i. G e n e r a l T o m s o n u n c a v a b ı m ə n f ı o l d u. O, A z ə r b a y c a n h e y ə t i n i n r e g i o n ü ç ü n f a y d a g ə t i r m ə y ə c ə y i n i b i l d i r d i v ə i n g i l i s i d a r ə e t - m ə s i a l t ı n d a o l a n b ö l g ə l ə r ə g e d ə c ə k n ü m a y ə n d ə l ə r ə t ə h l ü k ə s i z l i k l ə r i ü ç ü n d ə s t ə v e r i l m ə s i n i d ə m ə q s ə d ə u y ğ u n s a y m ı r d ı. Ş ü b h ə s i z ə k i, A z ə r - b a y c a n ı n ə w ə l c ə d ə n n ə z ə r d ə t u t u l m u ş b i r s ı r a p l a n l a r ı n a T o m s o n u n b u h ə r ə k ə t i m a n e o l a c a q i d i. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i b i r t ə r ə f d ə n A ğ d a m - F ü z u l i - N a x ç ı v a n a r a s ı n d a p o ç t - t e l e q r a f x ə t t i n i n q a y d a y a s a l m m a s ı v ə m ü h a f ı z ə s i ü ç ü n f ə a l i y y ə t ə b a ş l a y ı b, d i g ə r t ə r ə f d ə n N a x ç ı v a n v ə Q a r s a 1Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s Nağdəlizadə. Naxçıvan fəlakətlərinin tarixçəsi. 3 Heyətdə Teymur bəy Makinski, R. İsmayılov və doktor Qənizadə var idi (Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s. 62.) 357

179 ç o x b ö y ü k e h t i y a c ı o l a n n e f t g ö n d ə r m ə k b a r ə d ə d ü ş ü n ü r d ü. 1 A n c a q b ü t ü n b u i ş l ə r i n g i l i s l ə r i n k ö m ə y i i l ə m ü m k ü n i d i v ə o n l a r d a b e l ə b i r k ö m ə y i e t m i r d i l ə r. T o m s o n u n m ə n f i c a v a b ı o n l a r m C ə n u b i Q a f q a z d a s i y a s ə t i n i n d ə y i ş m ə s i n ə b i r i ş a r ə i d i. O n l a r a r t ı q m ü q a v i l ə d ə g ö s t ə r i l m i ş r e g i o n t o r p a q l a r ı m b ö l ü b, ö z l ə r i d ə a r a d a n ç ı x m a q i s t ə y i r d i l ə r. N a x ç ı - v a n - Ş ə r u r b ö l g ə l ə r i n i e r m ə n i l ə r ə v e r m ə k i s t ə y ə n i n g i l i s d a i r ə l ə r i, s t r a t e j i N A X Ç I V A N T Ü R K İ Y Ə V Ə A Z Ə R B A Y C A N I N N Ə Z A R Ə T İ A L T I N D A A Z Ə R B A Y C A N Ü Ç Ü N N A X Ç I V A N M Ə S Ə L Ə S İ n ö q t ə l ə r i ə l ə k e ç i r m i ş, h ə r b i g ü c l ə r i n i a r t ı r a r a q y e r l i h ö k u m ə t i ə z m ə k s i y a s ə t i t ə t b i q e d i r d i l ə r. 2 A z ə r b a y c a n z a b i t l ə r i b u r a d a n u z a q l a ş d ı r ı l ı r, Ç a r R u s i y a s ı d ö v r ü n d ə b a ş q a b ö l g ə l ə r d ə o l d u ğ u k i m i Q a f q a z d a t ü r k t ə b ə ə l ə r i h ə b s e d i l i r, b ə z i b ö l g ə l ə r d ə ə h a l i s i l a h s ı z l a ş d ı r ı l ı r d ı. 3 A r t ı q b i r ç o x q u b e r n i y a l a r a ( v i l a y ə t l ə r ə ) a y r ı l m ı ş, F e v r a l i n q i l a b ı n ə t i c ə s i n d ə N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i n i n v a r l ı ğ ı - y o x l u ğ u b ə l l i d e y i l d i. O n l a r a n c a q b i r n e ç ə p r o t e s t o l a r d a n i r ə l i g e d ə b i l m i r d i l ə r. İ n g i l i s v a l i l i y i b ü t ü n i n z i b a t i v ə h ə r b i o r q a n l a r ı n ə z a r ə t i a l t ı n a a l m ı ş d ı. N a x ç ı v a n c a m a a t ı ü ç ü n q ə m l i g ü n l ə r y a x ı n l a ş ı r d ı. ç a r ü s u l i - i d a r ə s i n i n d a ğ ı l m a s ı Q a f q a z d a v ə z i y y ə t i d ə y i ş d i r m i ş, O z a k o m y a r a d ı l m ı ş d ı. O k t y a b r i n q i l a b m d a n s o n r a n ö v b ə i l ə Z a q a v k o m, 2 8 n o - y a b r d a i s ə Z a q a f k a z i y a k o m i s s a r l ı ğ ı v ə 2 2 a p r e l d ə Z a q a f q a z i y a h ö k u - m ə t i q u r u l d u. N ə h a y ə t, B a t u m i k o n f r a n s m d a n ə v v ə l c ü m h u r i y y ə t y a r a - d a n G u r c u s t a n, A z ə r b a y c a n v ə E r m ə n i s t a n m ü s t ə q i l l i k l ə r i n i e l a n e d ə r ə k m ü s t ə q i l d ö v l ə t l ə r k i m i d ü n y a d a t a n m d ı l a r. B u d ö v r d ə r u s l a r d a n d ə s t ə k a l a n e r m ə n i l ə r ə h a l i s i n i n ə k s ə r i y y ə t i t ü r k o l a n İ r ə v a n ı ( R ə v a n ı ) m ə r k ə z e t m i ş d i l ə r. B i l a v a s i t ə İ r ə v a n q u b e r n i y a s m a d a x i l o l a n u e z d l ə r ə ( q ə z a ) s a - h i b o l m a q i s t ə y i r d i l ə r. B u n u n ə k s i n ə o l a r a q ə v v ə l m ə r k ə z i G ə n c ə, s o n r a d a B a k ı o l a n A z ə r b a y c a n C ü m h u r i y y ə t i d ə b u s a h ə d ə i ş ə b a ş l a d ı. O n l a r C ə n u b i Q a f q a z d a ə h a l i s i n i n ə k s ə r i y y ə t i t ü r k o l a n b ö l g ə l ə r i ö z t o r p a q l a r ı k i m i g ö r ü r d ü. B u n u n b i r s ə b ə b i d ə b ö l g ə d ə y a ş a y a n a d a m l a r m d i l, d i n, i r q v ə h ə t t a m ə z h ə b c ə h ə t d ə n A z ə r b a y c a n ə h a l i s i i l ə e y n i o l m a l a r ı i d i. İ k i n c i s ə b ə b i s ə, O s m a n l ı o r d u s u ç ı x d ı q d a n s o n r a E r m ə n i s t a n ə t r a - f m d a k ı t ü r k b ö l g ə l ə r i n i n s a h i b s i z q a l m a l a r ı i d i. T ü r k i y ə i m z a l a d ı ğ ı m ü - q a v i l ə y ə ə s a s ə n b u b ö l g ə n i n ə h a l i s i i l ə m a r a q l a n m ı r d ı. O r a d a b u a d a m - l a r ı q o r u y a c a q, q a y ğ ı s ı n a q a l a c a q t ə k d ö v l ə t A z ə r b a y c a n q a l m ı ş d ı. B ö l - g ə d ə m ü s t ə q i l h ö k u m ə t l ə r ş ə k l i n d ə y a ş a m a ğ a ç a l ı ş a n h ö k u m ə t l ə r d ə N a x ç ı v a n d a o l d u ğ u k i m i, A z ə r b a y c a n ı ö z ü n ü n k ü h e s a b e t d i k l ə r i n d ə n o n u n l a b i r l ə ş i r d i l ə r. 1 B u n a g ö r ə d ə A z ə r b a y c a n v ə z i y y ə t i y a x ş ı b i l d i y i n - d ə n N a x ç ı v a n b a ş d a o l m a q l a m ü s ə l m a n l a r ı n ə k s ə r i y y ə t t ə ş k i l e t d i k l ə r i b ö l g ə l ə r i ö z p a r ç a s ı s a y ı r v ə m i l l ə t l ə r a r a s ı p l a t f o r m a d a o n l a r m h ü q u - q u n u m ü d a f ı ə e d i r d i y a n v a r c u i l d ə T i f l i s d ə i n g i l i s g e n e r a l ı V i l y a m H e n r i B i ç i l ə g ö r ü ş ə a z ə r b a y c a n l ı b i r s ə l a h i y y ə t l i ş ə x s ö l k ə s i n i n s ə r h ə d l ə r i n i D a - ğ ı s t a n d a n b a ş l a d a r a q b u r a y a B o r ç a l ı n ı, T i f l i s v i l a y ə t i n i n b i r h i s s ə s i n i, E ç m i ə d z i n q ə z a s ı n ı n k ü r d l ə r y a ş a y a n h i s s ə s i n i, İ r ə v a n, Q a r s v i l a y ə t l ə - 1Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. 2 USA N A Paris Peace Conferance /10; Hovannisian. The Republic of Armenia. V.l, s Tamaşaçı. Naxçıvan I Ermənilər Naxçıvana necə sahib oldular? «Azərbaycan», 9 iyul, JSfe 220; Əliyev. Qanlı günlərimiz Azərb. Resp. M DEYTA, f. 894, op. 10, s. 70, v. 2-6; Parisdəki Sülh konfransında Qafqaz Azərbaycanı sülh heyətinin tələbləri (Tərcümə: Vilayət Quliyev). Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti. B., 1992, ç. 177, T.Köçərli. Azərbaycan Demokratik Respublikası və Azərbaycanm ərazi bütövlüyü məsələləri; «Kommunist», 30 sentyabr 1990, JVb 226 (21294). 359

180 r i n i, A x ı l k ə l ə k, Ə r d a h a n v ə B a t u m i q ə z a l a r m ı d a x i l e t m i ş d i r. G e n e r a l B i ç d ə r h a l e t i r a z e d ə r ə k E r m ə n i s t a n a y e r q a l m a d ı ğ ı m b i l d i r d i. 1 A z ə r - b a y c a n h ö k u m ə t i s ə r h ə d x ə t l ə r i n i b i r a z d a g e r i ç ə k ə r ə k P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n a g e t d i. A n c a q b u r a d a A z ə r b a y c a n m i k i r ə q i b i v a r i d i : E r m ə n i s t a n v ə İ r a n. H ə r ü ç d ö v l ə t k o n f a r n s d a ç o x b ö y ü k t ə l ə b l ə r l ə i ş t i - r a k e d i r d i. A z ə r b a y c a n B o r ç a l ı, N a x ç ı v a n, Ş ə r u r - D ə r ə l ə y ə z, S ü r m ə l i q ə - z a l a r ı v ə Y e n i ( N o v o ) B ə y a z i d, E ç m i ə d z i n v ə G ü m r ü q ə z a l a r m m b i r h i s - s ə s i n i t ə l ə b e d i r, B a t u m i v ə Q a r s ü z ə r i n d ə h a q l a r ı o l d u ğ u n u g ö s t ə r i r d i. 2 E r m ə n i s t a n m t ə l ə b l ə r i d a h a b ö y ü k i d i. O n l a r C ə n u b i - Q a f q a z d a n b a ş q a A n a d o l u n u n d a y a r ı s ı n ı i s t ə y i r d i l ə r. 3 B u, S o v e t l ə r i n ə w ə l k i m ü q a v i l ə l ə - r i n i l ə ğ v e t d i y i n i b i l d i r ə n İ r a n m P a r i s S ü l h k o n f r a n s ı n d a f a n t a s t i k t ə - l ə b l ə r e t m ə s i n ə s ə b ə b o l m u ş d u. İ r a n n ü m a y ə n d ə s i Ə l i q u l u x a n B a k ı, D ə r b ə n d, Ş ə k i, Ş a m a x ı, G ə n c ə, Q a r a b a ğ v ə İ r ə v a n ı t ə l ə b e d i r d i. Ə l i q u l u x a n C ə n u b i Q a f q a z m ü s ə l m a n l a r m m m ə d ə n i y y ə t v ə d i n c ə h ə t d ə n İ r a n ə h a l i s i i l ə e y n i o l d u ğ u n u b i l d i r i r v ə n a x ç ı v a n l ı l a r ı n İ r a n l a b i r l ə ş m ə k a r z u s u n u d ə l i l k i m i g ö s t ə r i r d i. 4 K o n f r a n s d a A z ə r b a y c a n v ə E r m ə n i s t a n a r a s ı n d a ç o x c i d d i m ü - b a h i s ə l ə r o l u r d u. X ü s u s i l ə N a x ç ı v a n m ə s ə l ə s i d ü y ü n n ö q t ə s i ı d i. A z ə r - b a y c a n h e y ə t i N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r u n ö z t o r p a q l a r ı o l d u ğ u n u i r ə l i s ü r ü r, b u n u i s b a t e t m ə y ə ç a l ı ş ı r d ı. E r m ə n i h e y ə t i i s ə s ə n ə d l ə r l ə k o n f r a n s a g ə l - m i ş A z ə r b a y c a n ı m ə s u m E r m ə n i s t a n a q a r ş ı p i s n i y y ə t l ə r b ə s l ə m ə k d ə, Q a r a b a ğ v ə N a x ç ı v a n d a k ı m ü s ə l m a n l a r m s a y ı n ı ş i ş i r t m ə k d ə i t t i h a m e d i r d i l ə r. 5 İ r a n i l ə a n l a ş ı l m a z l ı q l a r m a r a d a n q a l d ı r ı l m ı s a m ü m k ü n o l - m u r d u. O k t y a b r c u i l d ə A z ə r b a y c a n n ü m a y ə n d ə s i T o p ç u b a ş o v v ə İ r a n x a r i c i İ ş l ə r N a z i r i Ə l i q u l u x a n a r a s m d a d a n ı ş ı q l a r a n l a ş ı l m a z l ı q l a s o n a ç a t d ı. A n c a q k o n f r a n s ı n İ r a n m t ə l ə b l ə r i n ə x o ş m ü n a s i b ə t b ə s l ə m ə s i n ə t i c ə s i n d ə İ r a n - A z ə r b a y c a n m ü n a s i b ə t l ə r i d ü z ə l m i ş v ə İ r a n d a A z ə r b a y - c a n s ə f i r l i y i v ə k o n s u l l u ğ u a ç ı l m ı ş d ı. 6 N a x ç ı v a n A z ə r b a y c a n ü ç ü n s t r a t e j i b a x ı m d a n ç o x b ö y ü k ə h ə - m i y y ə t ə 7 m a l i k i d i. A z ə r b a y c a n N a x ç ı v a n v a s i t ə s i l ə q a r d a ş ö l k ə T ü r k i y ə i l ə ə l a q ə y a r a t m a q n i y y ə t i n d ə i d i. B u n a g ö r ə d ə B a k ı - C u l f a d ə m i r y o l u x ə t t i n i n Ş a h t a x t ı - M a k u, B ə y a z i d v ə A ğ r ı d a n 1 Ə r z u r u m a q ə d ə r u z a t m a q i s t ə y i r d i. D i g ə r t ə r ə f d ə n d ə d ə m i r y o l u 2 v a s i t ə s i l ə N a x ç ı v a m n ə z a r ə t d ə s a x - l a m a q a s a n l a ş a c a q d ı. E r m ə n i s t a n ü z ə r i n d ə ü s t ü n l ü k ə l d ə e d i l ə c ə k. A z ə r - b a y c a n ı n N a x ç ı v a n ı ə l i n d ə s a x l a m a s ı h ə m s i y a s i, h ə m d ə h ə r b i c ə h ə t d ə n ç o x ə h ə m i y y ə t l i i d i. B u n a g ö r ə d ə A z ə r b a y c a n ı n İ r ə v a n d a k ı d i p l o m a t i k n ü m a y ə n d ə s i X a n T ə k i n s k i 4 i y u n c i i l d ə h ö k u m ə t i n ə g ö n d ə r d i y i b i r t e l e q r a m d a b i l d i r i r d i k i, A z ə r b a y c a n a q a r ş ı b a ş v e r ə c ə k e r m ə n i - r u s k ö n ü l l ü l ə r i n ( D e n i k i n O r d u s u ) b i r g ə ə m ə l i y y a t l a r ı n m d a y a n d ı r ı l m a s m m ə n m ü n a s i b y o l u N a x ç ı v a n d a q ü w ə t l i o l m a q v ə e r m ə n i l ə r ə x ə b ə r d a r l ı q e t m ə k d i r. N a x ç ı v a n l ı l a r Z ə n g ə z u r u n ə l ə k e ç i r i l m ə s i n d ə m ü h ü m r o l o y - n a y a b i l ə r d i l ə r. 3 İ k i t ə r ə f d ə n s ı x ı ş d ı r ı l a n e r m ə n i l ə r b ö l g ə d ə n ç ı x a b i l ə r l ə r. D a h a s o n r a l a r A z ə r b a y c a n v ə N a x ç ı v a n q ü v v ə l ə r i b u i s t i q a m ə t d ə m ü ş - t ə r ə k b i r ə m ə l i y y a t a p a r m ı ş d ı l a r. 4 A z ə r b a y c a n i l ə N a x ç ı v a n m ə l a q ə q u r m a s ı h ə q i q ə t ə n ç o x ç ə t i n i d i. A r a d a k ı Z ə n g ə z u r e r m ə n i d ə s t ə l ə r i n i n n ə z a r ə t i a l t ı n d a i d i v ə d a i m m ü - n a q i ş ə l ə r b a ş v e r i r d i. B a k ı - T i f l i s - İ r ə v a n - N a x ç ı v a n d ə m i r y o l u e r m ə n i l ə r t ə r ə f i n d ə n k ə s i l m i ş d i. A z ə r b a y c a n l ı l a r ı n E r m ə n i s t a n d a n k e ç m ə s i n ə i c a z ə v e r i l m i r d i. A z ə r b a y c a n v ə y a N a x ç ı v a n n ü m a y ə n d ə l ə r i y a m ü t t ə f i q l ə r i n y a r d ı m ı i l ə T i f l i s - İ r ə v a n d ə m i r y o l u n d a n, y a d a İ r a n ı n ş i m a l h i s s ə s i n d ə n i s t i f a d ə e d ə b i l i r d i l ə r. A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i ə s a s m d a m ü s t ə q i l ş ə k i l d ə y a ş a y a n t ü r k - m ü s ə l m a n ə h a l i 7 d e k a b r c i i l d ə A z ə r b a y c a n p a r l a m e n t i n i n a ç ı l ı ş ı - n a ç o x s e v i n m i ş d i l ə r. A ç ı l ı ş a n ü m a y ə n d ə g ö n d ə r d i y i k i m i, O r d u b a d ə h a l i s i t ə b r i k t e l e q r a m ı d a g ö n d ə r m i ş d i. M ü s ə l m a n ə h a l i A z ə r b a y c a n p a r l a m e n t i n i n b ü t ü n Q a f q a z m ü s ə l m a n l a r m a s a h i b ç ı x a c a ğ ı n a i n a n ı r d ı. N a x ç ı v a n a e r m ə n i h ü c u m u n u n b a ş l a m a s ı, A r a z v a d i s i ə h a l i s i n i n A z ə r - b a y c a n l a o l a n ə l a q ə l ə r i n i d a h a d a a r t ı r ı r d ı. A z ə r b a y c a n p a r l a m e n t i n ə b ö l g ə d ə b a ş v e r ə n h a d i s ə l ə r h a q q ı n d a m ə l u m a t v e r i l d i. V ə z i y y ə t i n c i d d i o l d u ğ u b i l d i r i l d i. P a r l a m e n t d ə r h a l h ö k u m ə t d ə n l a z ı m i t ə d b i r l ə r i n g ö - r ü l m ə s i n i t ə l ə b e t d i. 5 A n c a q A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i b i r ç o x i m k a n s ı z l ı q v ə t ə ş k i l a t s ı z l ı ğ a g ö r ə A r a z v a d i s i n ə d ə r h a l y a r d ı m ə l i n i u z a d a b i l m ə d i. 1Azərb. Resp. M DEYTA, f. 970, op. 1, s. 42, v. 3,4; HcTopnn, (J)njroco(})ita, npabo. AH Asepö. CCP. B., 1990, JVq 2, 61, Azərbaycan sülh heyətinin tələbləri. s Bıyıqlıoğlu. Sərhəd siyasəti. s Firuz Kazımzadə. The Struqqle for Transcaucasia ( ). New-York, 1951, s. 267; N.Nəsibzadə. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı, 1990, s. 27; Ş. Tağıyeva. N.Nəsibzadə ci illərdə Azərbaycan-İran münasibətləri və Azadistan məsələsi, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti. B., 1992, s Firuz Kazımzadə. The Struqqle for Transcaucasia ( ). S Ş. Tağıyeva. N.Nəsibzadə ci illərdə Azərbaycan-İran münasibətləri. s Culfadan Bakıya Araz çayı boyunca yaxşı bir torpaq yolu var Ruslar tərəfmdən Culfa-Şahtaxtı-Maku-Bəyazid və Ağrı arasında bir dəmiryolu çəkilmişdi («Təsviri-Əfkar», 11 mart 1920, JVe 3009). 2 Qarabəkir. İstiqlal müharibəmiz, s Qafqaza səyahət zamanı general Harbord Azərbaycan dəmiryolu məsələsində niyyətini anlamışdı (USA N A Paris Peace Conferance /2; Dokuments on British Foreign Policy, First Series, Vol. IV, London, 1958, s. 818). 3 Hovanisyan. Göstərilən əsəri. 4 ATASE A/5, kls. 814, d. 5-9, f ; ATASE A 1/1 kls. 23, s , f. 29; Qarabəkir. İstiqlal müharibəmiz. s Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. B., 1994, s

181 A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i i s ə e r m ə n i h ü c u m l a r ı n ə t i c ə s i n d ə z ə i f l ə m i ş d i, k ö - m ə y ə e h t i y a c ı v a r i d i. B u n a g ö r ə d ə A r a z - T ü r k h ö k u m ə t i b ö l g ə n i n f ə a l g ə n c l ə r i n d ə n P a ş a B a y r a m o v u B a k ı y a g ö n d ə r d i. B a y r a m o v a z ə r b a y c a n l ı s ə l a h i y y ə t l i ş ə x s l ə r l ə g ö r ü ş d ü, h ö k u m ə t i n i n x a h i ş l ə r i n i b i l d i r d i. 1 B a k ı d a y a ş a y a n İ r ə v a n v i l a y ə t i m ü s ə l m a n l a r ı i l ə g ö r ü ş d ü v ə n ə t i c ə d ə İ r ə v a n V i l a y ə t i M ü s ə l m a n l a r ı H ə m y e r l i l ə r i n Y a r d ı m l a ş m a C ə m i y y ə t i q u r u l d u. P a ş a B a y r a m o v u n f ə a l ç a l ı ş m a s ı n ə t i c ə s i n d ə A r a z v a d i s i n d ə k i m ü h a - c i r l ə r ə y a r d ı m g ö n d ə r ə r k ə n, 2 A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i d ə A r a z - T ü r k h ö k u - m ə t i n ə h ə r b i h i s s ə l ə r i n i y a r a t m a l a r ı ü ç ü n b i r m i l y o n r u b l v e r m i ş d i r. 3 A n c a q ə w ə l g ö s t ə r d i y i m i z k i m i, A r a z v a d i s i ü ç ü n ç o x m ü h ü m o l a n b u p u l m ü ə y y ə n m ə s ə l ə l ə r l ə ə l a q ə d a r b ö l g ə y ə ç a t m a d ı. D i g ə r t ə r ə f d ə n A z ə r - b a y c a n h ö k u m ə t i n i n r a z ı l ı ğ ı i l ə 2 4 y a n v a r c u i l d ə İ r ə v a n V i l a y ə t i M ü s ə l m a n l a r ı H ə m y e r l i l ə r i n Y a r d ı m l a ş m a C ə m i y y ə t i n i n n ü m a y ə n d ə s i M i r a b b a s M i r b a ğ ı r o v v ə h ö k u m ə t i n s ə l a h i y y ə t v e r d i y i p o l k o v n i k H ə s ə n a ğ a Q u q u ş o v u n m ə i y y ə t i n d ə 1 1 z a b i t C ə b r a y ı l - Ş i m a l i İ r a n y o l u i l ə N a x - ç ı v a n a g ö n d ə r i l d i. 4 M ə q s ə d l ə r i A r a z v a d i s i ə h a l i s i n i n e h t i y a c l a r m ı t ə m i n e t m ə k i d i. 2 0 f e v r a l c u i l d ə N a x ç ı v a n a g ə l ə n A z ə r b a y c a n h e y ə t i t ə n t ə n ə i l ə q a r ş ı l a n d ı. A z ə r b a y c a n m d ə s t ə y i i l ə h ə v ə s l ə n ə n n a x ç ı v a n l ı l a r b ö l g ə l ə r i n d ə i n g i l i s v a l i l i y i ( g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u ) q u r u l m a s ı n a b a x - m a y a r a q, A z ə r b a y c a n l a b i r l ə ş m ə y i q ə r a r a a l d ı l a r. A z ə r b a y c a n z a b i t l ə r i d ə b ö l g ə y ə p a y l a n a r a q h ə r b i h i s s ə l ə r i n y a r a d ı l m a s ı i l ə ə l a q ə d a r i ş ə b a ş l a d ı l a r. 5 M i r A b b a s b ə y B a k ı y a q a y ı d a n k i m i h ö k u m ə t ə b i r h e s a b a t t ə q d i m e t d i, g ö r ü l ə c ə k i ş l ə r h a q q ı n d a m ə s l ə h ə t l ə r v e r d i. O n u n f ı k r i n c ə, N a x ç ı v a n a d ü r ü s t b i r a z ə r b a y c a n l ı v a l i g ö n d ə r i l m ə l i v ə b u ş ə x s İ r a n v ə E r m ə n i s t a n m A r a z v a d i s i n d ə k i f ə a l i y y ə t i n ə m a n e o l m a l ı d ı r. E y n i z a - m a n d a b i r k o m a n d i r t ə y i n o l u n m a l ı, m ü l k i i d a r ə v ə m ə h k ə m ə l ə r i n i d a r ə e d i l m ə s i ü ç ü n a z ə r b a y c a n l ı m ə m u r l a r a v ə z i f ə v e r i l m ə l i d i r. K i f a y ə t q ə d ə r z a b i t g ö n d ə r i l m ə l i d i r. İ r a n v ə E r m ə n i s t a n m t ə s i r i n ə m ə r u z q a l a n N a x - ç ı v a n, Ş ə r u r v ə O r d u b a d a ç o x l u p u l g ö n d ə r i l m ə l i d i r. B u n d a n b a ş q a, A z ə r b a y c a n d a n C u l f a y a ç ə k i l m ə s i n ə z ə r d ə t u t u l a n v ə a n c a q r e l s l ə r i n d ö ş ə n m ə s i q a l m ı ş b u d ə m i r y o l u n u n ç ə k i l m ə s i t e z b a ş a ç a t m a l ı i d i. 1 E r m ə n i s t a n d a k ı m ü s ə l m a n l a r a e d i l ə n z ü l m v ə i ş g ə n c ə l ə r N a x ç ı - v a n d a b ö y ü k b i r k ə d ə r i n y a r a n m a s ı n a s ə b ə b o l d u. E r m ə n i s t a n d a n q a ç a b i l ə n m ü s ə l m a n m ü h a c i r l ə r i N a x ç ı v a n a g ə l m ə y ə b a ş l a d ı. M ü h a c i r l ə r i n s a y ı y ü z m i n ə ç a t m ı ş d ı. B u n a g ö r ə d ə N a x ç ı v a n h ö k u m ə t i r ə i s i C ə f ə r q u - l u x a n 1 4 m a r t c u i l d ə A z ə r b a y c a n ı n T i f l i s d ə k i n ü m a y ə n d ə s i M ə m m ə d Y u s i f C ə f ə r o v a b i r t e l e q r a m g ö n d ə r d i. B u t e l e q r a m d a A z ə r b a y c a n l a b i r l ə ş d i k l ə r i ü ç ü n C ə f ə r o v u ö z n ü - m a y ə n d ə l ə r i h e s a b e t d i k l ə r i b i l d i r i l d i. E r m ə n i s t a n m m a n e o l m a s ı ü z ü n - d ə n T i f l i s d ə n N a x ç ı v a n a g ə l ə b i l m ə y ə n l ə r i n i n g i l i s l ə r v a s i t ə s i l ə g ö n d ə r i l - m ə s i n i t ə l ə b e t d i. S o n r a i s ə N a x ç ı v a n d a o l a n m ü h a c i r l ə r ə d ə r h a l y a r d ı m g ö s t ə r i l m ə s i n i x a h i ş e t d i. 2 X a r i c i İ ş l ə r N a z i r i B ə h r a m x a n N a x ç ı - v a n s k i n i n b a ş ç ı l ı ğ i l ə B a k ı y a g ö n d ə r i l ə n N a x ç ı v a n h e y ə t i A z ə r b a y c a n N a z i r l ə r Ş u r a s ı s ə d r i F ə t ə l i x a n X o y s k i v ə İ n g i l i s g e n e r a l ı V i l y a m M. T o m s o n i l ə g ö r ü ş d ü, x a h i ş l ə r i n i b i l d i r d i. 3 A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i b ü t ü n i m k a n s ı z l ı q l a r ı n a b i x m a y a r a q, N a x ç ı v a n l a m a r a q l a n m a q i s t ə y i r d i. M a r t v ə a p r e l a y l a r m d a b i r ç o x f ı k i r l ə r v ə f ə a l i y y ə t l ə r o l d u. İ n d i k i F ü z u l i - N a x ç ı v a n a r a s ı n d a k ı p o ç t - t e l e q r a f x ə t t i n i n i s t i f a d ə y ə v e r i l m ə s i v ə m ü h a f ı z ə s i i l ə ə l a q ə d a r y a z ı ş m a - l a r a b a ş l a n d ı. N a x ç ı v a n a n e f t g ö n d ə r i l m ə s i ü ç ü n t ə ş ə b b ü s g ö s t ə r i l d i. T e y m u r b ə y M a k i n s k i, R. İ s m a y ı l o v v ə d o k t o r Q ə n i z a d ə d ə n i b a r ə t b i r h e y ə t ə A r a z v a d i s i n d ə k i m ü s ə l m a n l a r m v ə z i y y ə t i n i y a x ı n d a n g ö r m ə k v ə z i f ə s i t a p ş ı r ı l d ı. 4 A n c a q b u z a m a n C ə n u b i Q a f q a z d a A z ə r b a y c a n ı n N a x ç ı v a n s i y a s ə t i n ə k ü l ə k l ə r ə s m ə y ə b a ş l a d ı. Q a f q a z d a k ı i n g i l i s q o ş u n l a r ı n ı n b a ş k o m a n d a n ı g e n e r a l T o m s o n b i r s ı r a ə r a z i b ö l g ü s ü e t m i ş, Ş ə r u r v ə N a x ç ı v a n ı d a E r m ə n i s t a n a v e r m ə y i n ə z ə r d ə t u t m u ş d u. 5 A z ə r b a y c a n h ö - k u m ə t i v ə b i l a v a s i t ə E r m ə n i s t a n d a k ı n ü m a y ə n d ə X a n T ə k i n s k i ç o x n a - r a h a t o l d u l a r. E r m ə n i i d a r ə ç i l i y i a l t ı n d a q a l m a q N a x ç ı v a n ə h a l i s i n i m ə - y u s e t m i ş d i v ə b u n u n l a A z ə r b a y c a n ı n N a x ç ı v a n d a k ı v a r l ı ğ ı s o n a ç a t d ı. B u n a g ö r ə d ə i n g i l i s v a l i s i A z ə r b a y c a n z a b i t l ə r i n ə N a x ç ı v a n d a n ç ı x - 1M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi I; «Azərbaycan», 17 iyul 1919, JVq227; M.B.Naxçıvan- Şərur məsələsi III, «Azərbaycan», 22 iyul 1919, JVe 231; «Azərbaycan», 2 dekabr 1918, JVe M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi III. 3 Azərb. Resp. M DEYTA, f. 894, op. 10, s. 70, v Azərb. Resp. M DEYTA, f. 894, op. 10, s. 70, v. 1-6; ATASE A 4/8316, kls. 254, s , f. 14. M.B.Naxçıvan-Şərur məsələsi III; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s. 53, Azərb. Resp. M DEYTA, f. 894, op. 10, s. 70, v. 4; Əliyev. Qanlı günlərimiz ( , Naxçıan). B.,1993, s Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s. 55, Azərb. Resp. M DEYTA, f. 894, op. 10, s. 70, v. 5,6; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s Q.Mədətov. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və MSSR-in təşkili. B., 1958, s. 47, 48; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikalan tarixindən. s. 61, U SA N A Paris Peace Conferance /126; Tamaşaçı. Naxçıvan məktubları II; «Azərbaycan», 14 iyul 1919, JVe 224; Hovanisyan. Göstərilən əsəri. s. 237; Akaby Nassibian. Britain and the Armenian quetions Nyu-York, 1984, s. 156; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s. 62, 63; Gothard Jaske. 28 maydan 27 aprelə qədər Milli Azərbaycan təqvimi; Qurtuluş, JVq 19 (may 1936), s

182 m a l a r ı ü ç ü n u l t i m a t u m v e r m i ş d i. 1 İ r ə v a n d a e r m ə n i v ə i n g i l i s t ə ş - k i a l t l a r m ı n N a x ç ı v a n ı i ş ğ a l p l a n l a r ı n a ş a h i d o l a n X a n T ə k i n s k i h a d i - s ə l ə r m a n e o l m a q ü ç ü n b i r ç o x i ş l ə r g ö r d ü. T ə k i n s k i b ö y ü y ə n h a d i s ə l ə r h a q q ı n d a g i z l i m ə l u m a t l a r l a h ö k u m ə t i n ə m ə l u m a t v e r i r v ə N a x ç ı v a n - d a k ı m ü s ə l m a n l a r ı n m ü q a v i m ə t l ə r i n i d ə s t ə k l ə m ə k ü ç ü n p u l i s t ə y i r. N a x ç ı v a n v ə Ş ə r u r ü z ə r i n d ə e r m ə n i t ə z y i q i n i a z a l t m a q ü ç ü n s ə r h ə d l ə r d ə ö z g ü c l ə r i n i n ü m a y i ş e t d i r m ə y i n l a z ı m o l d u ğ u n u b i l d i r i r. B u n d a n b a ş q a o, N a x ç ı v a n d a x a l q ı n k ö n ü l l ü o l a r a q s i l a h l a n d ı r ı l ı b - s i l a h l a n d ı r ı l m a m a s ı h a q q ı n d a m ə l u m a t i s t ə d i v ə m ü q a v i m ə t ə h a z ı r o l a n N a x ç ı v a n t ü r k l ə - r i n i n A z ə r b a y c a n d a n i ş ə r a t g ö z l ə d i y i n i b i l d i r d i. 2 H ə q i q ə t ə n d ə n a x ç ı v a n l ı l a r S ə d ə r ə k y a x ı n l ı ğ ı n d a k ı Q u r d Q a p ı s m ı p u l e m y o t l a t u t m u ş d u l a r v ə i n g i l i s l ə r e r m ə n i l ə r ə y a r d ı m e t m ə z s ə l ə r, o n - l a r ı y u r d l a r ı n a b u r a x m a y a c a q d ı l a r. N a x ç ı v a n l ı l a r A z ə r b a y c a n d a n y a r - d ı m g ö z l ə y i r d i l ə r. 3 A n c a q T ə k i n s k i n i n ü m i d e t d i y i ş ə k i l d ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i h ə r ə k ə t ə g ə l m ə d i. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i N a x ç ı v a n ı n a n a v ə t ə n o l a n A z ə r b a y c a n d a n a y r ı l m a s ı ü ç ü n p r o t e s t o d a n b a ş q a b i r ş e y e t m ə y ə c ə k d i. 4 N a x ç ı v a n l ı l a r m e r m ə n i q ü v v ə l ə r i n ə m ü q a v i m ə t g ö s t ə r - m ə l ə r i n d ə n r a z ı q a l a c a q d ı l a r. 5 N a x ç ı v a n d a e r m ə n i i d a r ə e t m ə s i s t e m i ö z ü i l ə b ə r a b ə r b i r ç o x s ı x ı n t ı l a r g ə t i r m i ş d i. E r m ə n i l ə r v ə d e t d i k l ə r i n i n ə k s i n ə o l a r a q m ü s ə l m a n ə h a l i y ə q a r ş ı ç o x s ə r t d a v r a n ı r, h a k i m i y y ə t l ə r i u ğ - r u n d a t ü r k k ə n d l ə r i n i d a ğ ı d ı r d ı l a r. D e m ə k o l a r k i, b e l ə b i r ş ə r a i t d ə ç a - r ə s i z q a l a n N a x ç ı v a n c a m a a t ı ü z ü n ü A z ə r b a y c a n a ç e v i r d i. İ r ə v a n d a o l a n X a n T ə k i n s k i d ə n v ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n d ə n y a r d ı m i s t ə n i l d i. 6 E r m ə n i h ü c u m l a r m ı d ə f e d ə n O r d u b a d ə h a l i s i B a k ı y a n ü m a y ə n d ə g ö n d ə r i b, g ö r ü l ə c ə k i ş l ə r h a q q ı n d a s ə r ə n c a m v e r i l m ə s i n i i s t ə d i. 7 A r a z v a d i s i i l ə d a i m s ı x ə l a q ə s a x l a y a n X a n T ə k i n s k i N a x ç ı v a n d a o l a n ö z ə l k u r y e r i v a s i t ə s i i l ə b ö l g ə d ə c ə r ə y a n e d ə n h a d i s ə l ə r i ö y r ə n i b h ə m i n a n d a h ö k u m ə t i n ə b i l d i r i r d i. H ö k u m ə t d ə T ə k i n s k i n i n b u e n e r j i l i f ə a l i y y ə t i n i t ə q d i r e d i r v ə f ə a l i y y ə t i n i n d a v a m m ı g ö z l ə y i r d i. İ n g i l i s l ə r 'Tamaşaçı. Naxçıvan məktubları I. Ermənilər Naxçıvana necə sahib oldular? «Azərbaycan», 9 iyul 1919, JVq Hovanisyan. Göstərilən əsəri, s Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s. 69, 70; Hovanisyan. Göstərilən əsəri. s Azərbaycan hökuməti 3 may 1919-cu ildə Ermənistan hökuməti (Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s. 68, 69) və daha sonra da ingilis yuxarı dairələri məsələyə protesto verdi. (PaeBCKH. MycaBaTCKoe npabhtejıtctbo Ha Bepcajn>CK0H KOH(J>epeHimH. B., 1931, s. 67). 5 Hovanisyan. Göstərilən əsəri. s HcTopıra, (J)Hjıococ )Ha h npabo. HmecTHa AH A3ep6. CCP, B., 1989, Ns 4 c. 111; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s. 75, «Azərbaycan», 6 iyul 1919, JVs A r a z v a d i s i n d ə n ç ı x a n k i m i A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i f ə a l b i r s i y a s ə t ə b a ş - l a d ı. T i f l i s d ə N a x ç ı v a n ı n n ü f u z l u ş ə x s l ə r i n i n t u t u l d u ğ u n u v ə E r m ə n i s - t a n a g ö n d ə r i l d i y i n i ö y r ə n ə n h ö k u m ə t T ə k i n s k i y ə d ə r h a l l a z ı m i t ə ş ə b - b ü s l ə r g ö s t ə r m ə s i n i t a p ş ı r d ı. 1 E r m ə n i y u x a r ı d a i r ə l ə r i q a r ş ı s m d a t ü r k ə h a l i s i n i n h ü q u q l a r ı m q o r u m a ğ a ç a l ı ş ı l d ı ğ ı b i r v a x t d a e r m ə n i l ə r i n V e d i y ə x a ç y ü r ü ş ü b a ş l a m ı ş d ı. V e d i n i n y a r d ı m a e h t i y a c ı v a r i d i. X a n T ə k i n s k i h ö k u m ə t i n d ə n t ə c i l i, m ü h ü m t ə d b i r l ə r g ö r m ə s i n i x a h i ş e t d i. S ə r h ə d l ə r ə ə s g ə r t o p l a y a r a q V e d i ü z ə r i n d ə e r m ə n i t ə z y i q i a z a l d ı l m a l ı v ə m ü s ə l m a n ə h a l i s i n i n ə h v a l - r ü h i y y ə s i n i y ü k s ə l t m ə k ü ç ü n b i r n ü m a y ə n d ə g ö n d ə r i l m ə l i i d i. H o v a n i s y a n g ö s t ə r i r d i k i, T ə k i n s k i n i n x a h i ş l ə r i n i n ə z ə r ə a l a r a q A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i h ə r b i s u r s a t v ə r u b l u İ r a n m ş i m a h n d a n N a x ç ı v a n a g ö n d ə r m i ş d i. 2 D i g ə r t ə r ə f d ə n V e d i m ə s ə l ə s i d ö v l ə t l ə r a r a s ı m ə s ə l ə y ə k e ç m i ş v ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i e r m ə n i v ə i n g i l i s d a i r ə l ə r i n ə p r o t e s t o e t m i ş d i. 3 A n c a q A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i v ə T ə k i n s k i p r o t e s t o l a r l a k i f a y ə t - l ə n m ə d i l ə r. E r m ə n i l ə r i N a x ç ı v a n d a n ç ı x a r m a q ü ç ü n p l a n l a r h a z ı r l a d ı l a r. İ n g i l i s l ə r i n ç ı x m a s ı o n l a r a b u f ü r s ə t i v e r d i. 4 i y u n c u i l d ə i n g i l i s - l ə r i n ç ı x d ı ğ ı n ı h ö k u m ə t i n ə b i l d i r ə n T ə k i n s k i E r m ə n i s t a n a n e f t g ö n d ə - r i l m ə s i n i n d a y a n d ı r ı l m a s ı n ı v ə N a x ç ı v a n d a k ı m ü s ə l m a n ə h a l i y ə a i d t ə ş - k i l a t l a r a y a r d ı m g ö s t ə r i l m ə s i n i t ə k l i f e t d i. 4 A n c a q A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i s ö z v e r d i y i h a l d a ə v v ə l c ə A r a z v a d i s i n ə k ö m ə k g ö n d ə r ə b i l m ə d i. E r m ə - n i l ə r i n ə m ə l i y y a t l a r ı n ə t i c ə s i d ə N a x ç ı v a n d a k ı k ö n ü l l ü d ə s t ə l ə r d a ğ ı l ı r d ı. B u n a g ö r ə d ə T ə k i n s k i h ö k u m ə t d ə n y e n i t ə l ə b l ə r e d i r d i. E r m ə n i s ə r h ə d i b o y u n c a ə s g ə r d ü z ü l m ə l i v ə N a x ç ı v a n d a k ı m ü q a v i m ə t ə d ə s t ə k o l m a q m ə q s ə d i l ə M a k u x a n ı i l ə v ə k ü r d l i d e r i S i m k o i l ə ə l a q ə y ə g i r m ə k ü ç ü n o n a s ə l a h i y y ə t v e r i l m ə l i d i r. 5 T ə k i n s k i n i n t ə l ə b l ə r i v ə V e d i d ö y ü ş l ə r i n i n b a ş l a m a s ı A z ə r b a y c a n m N a x ç ı v a n a y a r d ı m f ə a l i y y ə t i n i g ü c l ə n d i r d i. H ə r b i s u r s a t v ə p u l g ö n d ə r i l d i. 6 O r d u b a d ə h a l i s i n i n t ə l ə b i i l ə b ö l g ə y ə s i y a s i n ü m a y ə n d ə S ə m ə d b ə y C ə m i l l i n s k i g ö n d ə r i l d i. 7 A r x a l a r ı n d a A z ə r - b a y c a n m d ə s t ə y i n i g ö r ə n n a x ç ı v a n l ı l a r m ü n t ə z ə m s u r ə t d ə X a n T ə k i n s k i i l ə ə l a q ə s a x l a y ı r v ə o n u n t ö v s i y ə s i i l ə M i l l i Ş u r a ə t r a f ı n d a b i r l ə ş i r d i l ə r. A r t ı q t ə ş k i l a t l a r ı y a r a n m a ğ a b a ş l a m ı ş d ı. B a k ı v ə T i f l i s d ə o l a n 1Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s Hovanisyan. Göstərilən əsər, s «Azərbaycan», 12 iyul 1919, JVç 222; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s Hovanisyan. Göstərilən əsər, s Hovanisyan. Göstərilən əsər, s Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s. 64; Hovanisyan. Göstərilən əsər, s «Azərbaycan», 23 iyul 1919, JVs 232; Hovanisyan. Göstərilən əsəri, s ATASE A. 5/2793, kls. 814, s. 5-9, f

183 n a x ç ı v a n l ı l a r ı n g e r i g ö n d ə r i l m ə s i n i A z ə r b a y c a n d a n t ə l ə b e d i r d i l ə r. M ə q - s ə d l ə r i o n l a r l a N a x ç ı v a n c a m a a t ı n a m ə n ə v i d a y a q o l m a l a r ı i d i. 1 E r m ə - n i l ə r v ə m ü t t ə f ı q d ö v l ə t l ə r i n n ü m a y ə n d ə l ə r i T ü r k i y ə v ə A z ə r b a y c a n ı n A r a z v a d i s i ə h a l i s i n ə e t d i y i b ü t ü n y a r d ı m ı ç o x y a x ş ı b i l i r v ə b u n u m ə l u - m a t l a r ı n d a g ö s t ə r i r d i l ə r. 2 Ə s l i n d ə b u n ü m a y ə n d ə l ə r e r m ə n i t ə b l i ğ a t - l a r ı n a u y u b, r ə q ə m l ə r i b i r a z ş i ş i r t s ə l ə r d ə y a r d ı m e d i l m ə s i b i r h ə q i q ə t i d i. 3 N a x ç ı v a n m i s t i q l a l q a z a n m a s ı v ə s o n r a k ı d ö v r ü i l ə ə l a q ə d a r o l a r a q A z ə r b a y c a n C ü m h u r i y y ə t i l i d e r l ə r i n d ə n M. Ə. R ə s u l z a d ə y a z ı r d ı : B a k ı - d a n ç o x u z a q d a y e r l ə ş ə n N a x ç ı v a n ı n E r m ə n i s t a n h ö k u m ə t i n ə q a r ş ı m ü - b a r i z ə s i m a d d i, m ə n ə v i v ə s i y a s i c ə h ə t d ə n d ə s t ə k l ə n ə r ə k v ə o r a y a v a l i g ö n d ə r m ə k l ə A z ə r b a y c a n a b a ğ l ı l ı ğ ı t ə m i n e d i l m i ş d i r. 4 N a x ç ı v a n m ü s t ə q i l l i k q a z a n d ı q d a n s o n r a X ə l i l b ə y O r d u b a d d a o l a n A z ə r b a y c a n m s i y a s i n ü m a y ə n d ə s i S ə m ə d b ə y i g ə t i r i b v a l i t ə y i n e t d i. N a x ç ı v a n r e g i o n u n u A z ə r b a y c a n a i l h a q e t d i y i n i b i l d i r d i v ə X ə l i l b ə y d ə A z ə r b a y c a n ı n N a x ç ı v a n r e g i o n u n u n ü m u m i k o m a n d i r i o l d u. 5 B u t a r i x d ə n s o n r a A z ə r b a y c a n - N a x ç ı v a n ə l a q ə l ə r i d a h a d a i n k i - ş a f e t d i. A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i N a x ç ı v a n d a g ö r ü l ə n i ş l ə r i m ə q s ə d ə u y ğ u n s a y ı r v ə p u l y a r d ı m ı g ö s t ə r i r d i. 6 A z ə r b a y c a n m N a x ç ı v a n ü z ə r i n d ə t ə s i r i o l d u ğ u n a g ö r ə N a x ç ı v a n v ə ə t r a f ı n d a A m e r i k a g e n e r a l - q u b e r n a t o r l u ğ u q u r m a ğ a c ə h d g ö s t ə r ə n V i l y a m N. H a s k e l p l a n m ı A z ə r b a y c a n h ö k u m ə - t i n ə q ə b u l e t d i r m ə k ü ç ü n ç a l ı ş ı r, h ə t t a ş a n t a j a b e l ə ə l a t ı r d ı. 7 B u v a x t A r a z v a d i s i ə h a l i s i d ə A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i r ə i s i N ə s i b b ə y Y u s i f b ə y o v a g ö n d ə r d i k l ə r i b i r m ə l u m a t d a H a s k e l i l ə d a n ı ş ı q l a r d a o n l a r ı n t ə k l i f l ə r i n i n n ə z ə r ə a l ı n m a s m ı, b u n d a n b a ş q a d a ş n a k z ü l m ü n ü m ü ə y y ə n l ə ş d i r m ə k ü ç ü n b i t ə r ə f h e y ə t i n y a r a d ı l m a s ı n ı v ə N a x ç ı v a n - A z ə r b a y c a n y o l u n u n d ə r h a l a ç ı l m a s ı m t ə l ə b e t m i ş d i. 1 Ə v v ə l l ə r o l d u ğ u k i m i, y e n ə d ə İ r ə v a n d a o l a n A z ə r b a y c a n n ü m a - y ə n d ə s i v a s i t ə s i i l ə A z ə r b a y c a n - N a x ç ı v a n m ü n a s i b ə t l ə r i d a v a m e t d i r i l i r - d i. Ə. H a q v e r d i y e v v ə Ə l i x a n M a k i n s k i b u i ş d ə f ə a l r o l o y n a y ı r d ı l a r. 2 N a x ç ı v a n v a l i s i S ə m ə d b ə y d ə m ü n t ə z ə m s u r ə t d ə Ə. H a q v e r d i y e v i l ə ə l a q ə s a x l a y ı r, r e g i o n u n m ə s ə l ə l ə r i n i, x a h i ş l ə r i n i A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i - n ə b i l d i r i r d i. S ə m ə d b ə y i n v ə b i l a v a s i t ə A r a z v a d i s i ə h a l i s i n i n ə n b ö y ü k s ı x ı n t ı l a r ı, d ə r d l ə r i e r m ə n i l ə r i n s a k i t d u r m a l a r ı i d i. E r m ə n i l ə r b i r t ə r ə f - d ə n V e d i b a s a r v ə O r d u b a d k i m i s ə r h ə d b ö l g ə l ə r i n ə h ü c u m e d i r, d i g ə r t ə r ə f d ə n S ü r m ə l i, Z ə n g i b a s a r v ə E ç m i ə d z i n t ə r ə f l ə r i n d ə k i m ü s ə l m a n ə h a l i y ə z ü l m e d i r d i l ə r. Z ü l m d ə n c a n ı n ı q u r t a r a n a d a m l a r N a x ç ı v a n a s ı ğ ı m r d ı l a r m i n d ə n a r t ı q m ü h a c i r i n v ə z i y y ə t i d ö z ü l m ə z i d i. N a x - ç ı v a n r e g i o n u n u n i m k a n l a r ı i l ə b u m ü h a c i r l ə r i n e h t i y a c l a r m ı t ə m i n e t - m ə k m ü m k ü n d e y i l d i. P o l k o v n i k H a s k e l E r m ə n i s t a n d a k ı m ü s ə l m a n l a r - l a m a r a q l a n m ı r d ı. B u n a g ö r ə d ə S ə m ə d b ə y v ə z i y y ə t i m ü x t ə l i f t e l e - q r a m l a r l a A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i n ə b i l d i r d i v ə k ö m ə k i s t ə d i. 3 R e g i o n d a b a ş v e r ə n e r m ə n i z ü l m ü i l ə ə l a q ə d a r E r m ə n i s t a n v ə Q a f q a z d a o l a n m ü t - t ə f ı q n ü m a y ə n d ə l ə r i n ə p r o t e s t o e t d i. 4 D i g ə r t ə r ə f d ə n A z ə r b a y c a n d a İ z - m i r, Z ə n g ə z u r, N a x ç ı v a n, İ r ə v a n d a k ı f ə l a k ə t ə d u ç a r o l a n l a r a M ü a v i n ə t K o m i t ə s i n i n k ö m ə y i i l ə A r a z v a d i s i ü ç ü n y a r d ı m k a m p a n i y a s m a b a ş - l a y a r a q, m ü s ə l m a n m ü h a c i r l ə r i n d ə r d l ə r i n ə d ə r m a n t a p m a ğ a ç a l ı ş ı r - d ı l a r c u i l i n a x ı r l a r ı n d a n e t i b a r ə n A z ə r b a y c a n m N a x ç ı v a n v a l i s i S ə m ə d b ə y i n x a n l a r l a, b i r m ü d d ə t s o n r a d a X ə l i l b ə y l ə m ü n a s i b ə t l ə r i p i s l ə ş d i. A z ə r b a y c a n m ə n b ə l ə r i n ə g ö r ə K ə l b a l ı x a n ı n b a ş ı n a y ı ğ d ı ğ ı x a n - 1Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s. 71, 72, U SA N A Paris Peace Conferance / /2184, s. 21/216; USA N A Near Eastern Affairs ; KaHa3Hymı. /JamHaKUHTOH, 6ojn.me Henero flejıatb. B., 1990, c. 280; Hovanisyan. Göstəribn əsər, s İyul ayı ərzində Naxçıvanda başlayan döyüşlərdə türklərin iştirak etməsi Ermənistana qarşı hərəkət edən gizli bir Azərbaycan-Kamalist müqaviləsinin olması haqqında qərb mətbuatında yazılar çıxmasına səbəb olmuşdu. 4 M.Ə. Rəsulzadə. Azərbaycan Cümhuriyyətinin təşəkkülü və indiki vəziyyəti. İst., , s. 88. Mirzə Bala da əsərində bunu göstərmişdir (Məmmədzadə Mirzə Bala. Milli Azərbaycan hərəkatı, musavat xalq fırqəsi tarixi. Ist., 1938, s. 166). 5 ATASE A. 5/2793, kls. 814, s. 5-9, f ; Qarabəkir. İstiqlal müharibəmiz. S. 304; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s. 84, 85. Kazım Qarabəkir paşa Naxçıvanm Azərbaycanla birləşməsi məsələsində bu məlumatı verirdi: Naxçıvan regionu Türkiyəyə aiddir. Milli sərhədləri daxilinə almaq imkanı olmadığından birləşərək ona bağlanması və ya müstəqil idarə olunması üçün Xəlil bəyə göstəriş verilmişdir. Vəziyyətə görə münasib olanı xalq nümayəndələri ilə müəyyənləşdiriləcəkdir. 6 ATASE A. 5/2793, kls. 814, s. 5-9, f ; Qarabəkir. İstiqlal müharibəmiz. s Ətraflı məlumat üçün bax II bölməyə. 366 l a r İ r a n l a b i r l ə ş m ə k v ə b e l ə c ə ö z i d a r ə e t m ə s i s t e m l ə r i n i y a r a t m a q i s t ə y i r - d i l ə r. B u m ə q s ə d l ə A z ə r b a y c a n ı n ə l e y h i n ə i ş a p a r ı r v ə b i r ç o x h a q s ı z i ş - l ə r l ə m ə ş ğ u l o l u r d u l a r. 6 Ə v v ə l c ə, X ə l i l b ə y S ə m ə d b ə y l ə x a n l a r m a r a - s ı n d a k ı m ü n a s i b ə t l ə r i d ü z ə l t m ə y ə ç a l ı ş d ı ğ ı h a l d a, ö z ü n ü n d ə S ə m ə d b ə y - l ə m ü n a s i b ə t i p o z u l d u. R a p o r t d a q e y d e d i l d i y i k i m i, S ə m ə d b ə y N a x - ç ı v a n d a t ü r k t ə b ə ə s i n i n o l m a s ı n d a n n a r a h a t o l u r v ə b u n u n ə l e y h i n ə i ş a p a r ı r d ı. 7 A z ə r b a y c a n m E r m ə n i s t a n l a m ü q a v i l ə b a ğ l a m a s ı n a ç a l ı ş m a s ı 1 «Azərbaycan» qəzeti. Bu məlumatı 19 sentyabr 1919-cu il tarixli «Azərbaycan» qəzetindən almışdır («A1 bayraq», 30 oktyabr 1919, JVe 40). 2 Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s Azərb. Resp. M DEYTA, f. 970, op. 1, s. 104, v. 2-3; Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları tarixindən. s Azərb. Resp. M DEYTA, f. 897, op. 1, s.116, v ; Azərb. Resp. M DEYTA, f. 894, op. 10, s. 94, v A1 bayraq», 12 aprel 1920, JNe Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s ATASE A. 5/2793, kls. 814, s. 5-9, f

184 v ə b i l a v a s i t ə S ə m ə d b ə y i n d ə b u f ı k i r d ə o l m a s ı X ə l i l b ə y i o l d u q c a n a r a - h a t e d i r d i. M ü n a s i b ə t l ə r p o z u l m a ğ a b a ş l a d ı. İ r ə v a n d a k ı A z ə r b a y c a n e l ç i s i Ə. H a q v e r d i y e v h ö k u m ə t d ə n X ə l i l b ə y i n g e r i ç a ğ r ı l m a s ı m, S ə m ə d b ə y i s ə t ə c i l i t ə d b i r l ə r g ö r ü l m ə s i n i v ə o n u n y e r i n ə t ə c r ü b ə l i b i r ş ə x s i n t ə y i n o l u n m a s ı n ı t ə l ə b e d i r d i. 1 A n c a q H a q v e r d i y e v v ə C ə m i l l i n s k i n i n t ə k l i f l ə r i y e r i n ə y e t i r i l m ə m i ş, X ə l i l b ə y T ü r k i y ə m ö v q e y i n i n ə z ə r ə a l a r a q c i i l i n m a r t a y ı n m o r t a l a r ı n d a S ə m ə d b ə y C ə m i l l i n s k i n i N a x - ç ı v a n d a n ç ı x a r t d ı v ə y e r i n ə a z ə r b a y c a n l ı Q a r a b ə y a d l ı b i r i n i v a l i t ə y i n e t d i. 2 A z ə r b a y c a n h ö k u m ə t i X ə l i l b ə y i n b u s ə r t t ə d b i r i n d ə n n a r a z ı q a l - m ı ş d ı. 3 A n c a q A z ə r b a y c a n i l ə N a x ç ı v a n m ü n a s i b ə t l ə r i n d ə s o y u q l u q ç o x u z u n ç ə k m ə d i. B e l ə k i, 2 7 a p r e l c i i l d ə B a k m ı n X I Q ı z ı l O r d u h i s s ə l ə r i t ə r ə f ı n d ə n i ş ğ a l ı i l ə A z ə r b a y c a n d a s o v e t d ö v r ü b a ş l a d ı. 4 B u n a g ö r ə d ə N a x ç ı v a n A z ə r b a y c a n m ü n a s i b ə t l ə r i m ü v ə q q ə t i d o n d u r u l d u. İbrahim Ethem Atnur. Muxtariyyat ərəfəsində Naxçıvan. NDU, «Qeyrət» nəşriyyatı, 1999, s.22-31, 34-72, , Azərbaycan nihnayəndə heystinin Paris Sıılh konfransına təqdim etdiyi xəritə. İyun 1919-cu il 1Hacıyev. Qars və Araz-Türk respublikaları. s ATASE A. 5/2793, kls. 814, s. 5-9, f «Cümhuriyyət», 20 may 1933, JVe ATASE A. 5/2793, kls. 814, s. 5-9, f Ətraflı məlumat üçün bax: M.Ə.Rəsulzadə. Azərbaycan cümhuriyyəti, s ; Məmməd Şərif Əfəndizadə. Azərbaycan və inqilabı. İst., 1921, s ; Kazımzadə. Zaqafqaziya. s ; N.Nəsibzadə Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı, 1990, s ; Z.İbrahimov. Sosialist inqilabı uğrunda Azərbaycan zəhmətkeşlərinin mübarizəsi. B.,1957, s ; Eray Kürçüoğlu Türkiyə-Azərbaycan münasbətləri. (Nəşr olunmamış doktorluq dissertasiyası), Ərzurum, 1994, s

185 Dərbenö TİFLİS(2) Qa&ırokand 0 /ToVuz *. <j -\ _ ' Göyçay. >U c a r ^ ^. v U J ~-J o Sansu g Cavı Salyan, NAXÇIVi QACARLAR \ v ^ 5 DÖVLŞTİ lankəran ;* Astara Naxçıvan A zərbaycan Xalq Ciimhuriyyəti dorründə ( ci ilhr) Ceyranli'jT'v ' GöjFXbQi, ( ja ğ k W l ımerti Ssdərəl Sərdaı ly ArahjiYuxarA Äanhqlar T?f»n7 VQabılfi 1 sk vs-jo JpQSral ləzərabad k X Ç ' V * iria#- SlZOfftağaraf' jzıl Q ışiay Qjşlaq a..arvansara f ş a d a J K o la i/b iç * lıiıc Camal >>Nurs 320 Tirkeı 'm'demiriidağ <9 li.)tj36s v1 Boyahp ı a c f v J < S ^ _ N ə J ) * C i r A Q a h a b u 'S ' Btincı Hacıvar/ v /. NƏ/əzin t \ v Nəsirvj YjfglıdərB d ÇDUBAD İƏZASI \ Ixarı, # / lubad Naxçıvan Araz-Türk Respublikası (noyabrl918 -ınart 1919)

186 C Ə N U B - Q Ə R B İ Q A F Q A Z C Ö M H U R İ Y Y Ə T İ B A T U M TİFLİS ı K> R Ə V A N Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikası (dekabrl 918-aprel 1919) AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURtYYƏTİ NAXÇIVAN QƏZASI Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ( ei ilhr). Naxçıvan qjzası.

187 U Ö Y C Ə m a h a l i Azərbaycarı Xalq Cümhuriyyəti ( ci illər). Şərur-Dərələyəz qəzası. Naxçıvan şəhərində Araz-Türk Respublikasının qərargahımn yerləşdiyi bina Fətəli xan Xoyski. Nazirlər Şurasımn sədri (1, 2, 3-cü kabinə)

188 Nəsib bəy Yusifbəyli. Nazirlər Şurasının sədri (4,5-ci kabinə) Məmməd Həsən Hacınski. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk xarici işlər naziri Mirzə Nəsrullah Əmirov Məmməd Yusif Cəfərov. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin IV hokumət kabinetində xarici işlər naziri Mir Hidayət bəy Seyidov yoldaşı Şovkət xanım Kazımbəyova ilə Behbud ağa Şahtaxtinski 377

189 M əmməd xan Təkinski Bəhram xan və Kamran xan Naxçıvanskilər Əkbər xan Naxçıvanski Yuxarıda sağdan 1-ci Cəfərqulu xan, 2-ci Rəhim xan, aşağıda sağdan 1-ci III Kalbalı xan Naxçıvanskilər 378 Əli Səbri Qasımov 379 Polkovnik Yusif bəy Tahirov

190 M Ü N D Ə R t C A T Polkovnik Ibrahim bəy Qədinıov Sağdan 4-cü Kərim xan İrəvanski İsmayıl Hacıyev. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Naxçıvanm əlaqələrinə dair... 3 ^OKJiaılHaa 'ianncka b npabhtenbctbo AP o no.ıo>kchhh Mycyjn.MaH b r. Op^yöane h ero OKpecTHOcrax...21 Ordubad şəhəri və onun ətrafındakı müsəlmanlann vəziyyətinə dair Azərbaycan Respublikası hökumətinə məruzə-məktub...22 ^ ohccchhc jnn.ıomathheckoro npcactabhtc.uı A icpoaiı^kaha b HpaHe A.X.3HaTxaHOBa b mhhhctcpctbo HHOCTpaHHbix jejı o npcjnphhütbix Mepbix no npekpamehhio Hana^eHHH apmhh Ha HaxıiHeBaHb h Op^yöaü Azərbaycamn İrandakı diplomatik nümayəndəsi A.X.Ziyadxanovun ennənilərin Naxçıvan və Ordubada hücumlannın dayandınlması üçün görülmüş tədbirlər haqqında xarici işlər nazirliyinə raportu...24 Coooiuchhc flhnjıomatiweckoro npejctabhte.ıa A3ep6aiwKaHa b ApMeHHH m.x. TeıoiHCKoro npejcejate.ik) cobeta mhhhctpob H.K). Ycy66eKOBy o BpyneHHH hm HOTbi npabhtejibctby apmehhh no noboay BTopaceHiM ap\whckh\ bohck b HaxHHeBaHb Azərbaycanın Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi M.X.Təkinskinin erməııi qoşunlannın Naxçıvana soxulması xüsusunda notamn onun tərəfindən Ermənistan hökumətinə təqdim edilməsi barəsində nazirlər şurasımn sədri N.Y.Yusifbəyova məlumatı TejıerpaMMa jmn.tomath'ieckoro npejctabhtc.t>ı A3ep6aiwKana b Apmchhh M.X. TeKHHCKoro npeacejate.ik) cobeta mhhhctpob H.K). Ycy66eK0By o HaMepeHHH öphtahckoro komannobahmı ncpejatb ApMeHHH Hlapypo-HaxiPieBaHCKHH paiioh Azərbaycamn Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi M.X.Təkinskinin Britaniya kotnandanjığının Şərur-Naxçıvan rayonunu Ermənistana vermək niyyəti barəsində nazirlər şurasımn sədri N.Y.Yusifbəyova teleqramı...28 /Jeneunı j h n,to vı ath hc c ko ro npeactabirrejih A iep6ahj>kaha b ApMeHHH M.X. TeıoiHCKoro mhhhctpy HHOCTpaHHbix aejı M.K). ^>Ka(J)apoBy o 6ohkotc HacejıeHneM HaxHHCBaHH apmhhckoö ajmhhhctpaunhh...29 Azərbavcamn Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi M.X.Təkinskinin Naxçıvan əhalisi tərəfindən erməni administrasiyasımn boykot edilməsi haqqında xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova depeşası...29 TejıerpaMMa jhnjıomathneckoro ııpcjctabhtc.iji A iep6ahj>kaha b apmehhh M.X. TeKiiHCKoro mhhhctpv HHOcrpaHHbix ^ejı M.K). Zl>K;i( )apoby o HeOÖXOJJHMOCTH OK33aHHH nomomh OObCJHHCHHOMy HaHHOH3.1 bh0mv COBeiy IIIapypo-HaxHHeBaHH h Opjv oara jjih npotiibojehctbiüi B03vi0>KHbivı Bpa>ıcıe6Hbi\t akiiiüim COCTOpOHbl apmehhh Azərbaycamn Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi M.X.Təkinskinin Ennənistan tərəfındən gözlənilən düşmənçilik əməllərinə qarşı çıxmaq üçün Şərur-Naxçıvan və Ordubadın birləşmiş milli şurasına yardım göstərilməsi zərurəti haqqında xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova teleqramı flenema jnn.ıovtathheckoro npcjctabhte.ih A3ep6aiwKaHa b ApMeHHH M.X. TeıoiHCKoro m h h h c tp v HHOCTpaHHbix aejı M.K). /f>ka( )apoby 06 OKKv naunıt apmhhckhmh BOHCKaMH HaxHHeBaHCKoro h LLJapypo-/lapa.'iarc3ckoro y y...32 Azərbaycamn ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi M.X.Təkinskinin Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalanmn erməni qoşunlan tərəfındən işğal olunması haqqında xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova depeşası

191 TenerpaMMa ahnji0math4eck0ro npeactabirrejih A iepoaiijykaha b ApMeHHH M.X. TeKHHCKoro mhhhctpy HHocTpaHHbix aejı M.IO.^acatJıapoBy o nphka3e KOMaiiHOBaHHH ÖpHTaHCKHMH CHJI3MH B iakabka'ibe npekpathtb BOeHHbie JCHCTBHH npothb A3epöaiw»<aHiıeB b HaxııneBaHH h BeıoK Bean Azəıbaycamn Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi M.X.Təkinskinin Zaqafqaziyadakı Britaniya qüwələri komandanlığının Naxçıvan və Böyük Vedidə azərbaycanlılara qarşı hərbi hərəkətlərin dayandınlmasına dair əmri haqqında xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova teleqramı IİHCbMO coıo3horo BepxoBHoro KOMHCcapa Ha KaBica3e B. FacKe.uı npejcejate.ik) npabhtejibctba AP H.Ycy66eKOBy 06 ycjıobiwx co ijahh>ı amephkahckoro rchcpa.ıryöephatopctba b HaxınıeBaHH Qafqazda müttəfıqlərin ali komissan V.Haskelin Naxçıvanda Amerika generalqubematorluğunun yaradılnıası şərtləri haqqında Azərbaycan Respublikası hökumətinin sədri N.Yusifbəyova məktubu TejıerpaMMa nojikobhhka TacKejw mhhhctpv HHOCTpaHHbix je.ı M.-KD.flacacJıapoBy c TpeöOBaHHeM nepejıahh amephicahnam HaxHHCBaHCKoro h IUapypo-^panarexKoro OKpyroB Polkovnik Haskelin Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz dairələrinin amerikalılara verilməsi tələbinə dair xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova teleqramı h npoekt T ackejıa Haskelin 2-ei layihəsi...44 /^OHeccHne annjıomathheckoro npejctabhte.ih AP b rpy shh MHHHCTpy HHOCTpaHHbix aejı M.-FO./]^Kacl)apoBy o oecejıe c nojikobhhkom TacKe.ıeM no Bonpocy co ijahhh «HeiiTpajibHOH» 30Hbi b pafiohe LUapypa h HaxıneBaHH Azəıtoaycan Respublikasııuıı Gürcüstandakı diplomatik nümayəndəsinin Şərur rayoııunda və Naxçıvanda "neytral', zonanın yaradılması məsələsinə dair polkovnik Haskellə etdh i söhbət haqda xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova məlumatı...47 TejıerpaMMa MHHHCTpa HHOcrpaHHbix ae.ı M.IO.-/l>Ka( )apoba nojikobhhicy TacKexno 0 corjıacnh npabhtejibctba AP c TpeöoBamıeM CHIA co ijatb ocoöoe HaxHneBaHCKoe rehepajı-ry6ephatopctbo Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun polkovnik Haskelə Azərbaycan Respublikası hökumətinin ABŞ-ın tələbi ilə xüsusi Naxçıvan general-qubematorluğunun yaradılmasına dair razılığı haqqında teleqramı...49 TejıerpaMMa nojncobhhica TacKejw MHHHdpy HHOcıpaHHbix aen M.-.^>Ka(J)apoBy Polkovnik Haskelin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova teleqraım nncbmo MHHHCTpy HHOCTpaHHbix Aejı M. -HD.,EI>Ka([)apoBa coio3hom\ Bepx0BH0My KOMHCcapy nojncobhhky rackemo...52 Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun müttəfıqlərin ali komissan polkovnik Haskelə məktubu...54 ripoekt cor.ıamchiih no Bonpocy ynpabjıemüi HaxHHeBaHCKHM h UIapypo-/],apajıare3CKHM ye sjamh mokjn coıo3hbim BepxoBHbiM komhccopom b 3aKaBKa3be hojikobhhkom FacKe.TCM h A iepöaiijacahckhm npabhtejibctbom...56 Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalanmn idarə edilməsi məsələsi üzrə Zaqafqaziyada müttəfiqlərin ali komissan polkovnik Haskellə Azərbaycan hökuməti arasındakı sazişin layihəsi CooomeHHe 0 npcjnojiorajomcmch 0Öpa30BaHHH amephicahckoro rehepajı-ryöephatopctba b HaxımeBaHH...58 Naxçıvanda Amerika general-qubematorluğunun nəzərdə tumlmuş təşkili haqqında məlumat...59 Hs o6ı>hbjıehhh coıo^horo BepxoBHoro KOMHCcapa b 3aıcaBKa3be 06 oöpa^abahhh amephkahckoro rehepajı-ryöephatopctba b HaxHHCBaHH Naxçıvanda Amerika general-qubematorluğunun yaradılması haqqında Zaqafqaziyada müttəfiqlərin ali komissanmn elamndan...62 OraomeHHe Bp. U.a. HaxHHCBaHCKoro rehepajı-ry6ephatopa C./l»caMHjijiHHCKoro npeactabhtejno A3ep6aiwıcaHa b ApMeHHH A.AxBcpjOBy 0 nojıynehhh nojnc. /İ3jıjm nojmomohhh npeactabirrejıa CIHA b HaxHneBaHH Naxçıvamn general-qubematom işlərini müvəqqəti icra edən S.Cəınillinskinin polkovnik Dellinin ABŞ-ın Naxçıvandakı nümayəndəsi səlahiyyətlərini almasına dair Azərbaycamn Ermənistandakı nümayəndəsi Ə.Haqverdiyevə təliqəsi AoKjıa^HaH 3anncKa ynojihomonehhoro npe ihjnyma 3e\uı>iHecTBa MycyjibMaH Ktro- ianajhoro A iep6aiia>kaha A.C.KacHMOBa npeacejate.ııo cobeta mhhhctpob H.IO.YcyööeKOBy 0 hcooxojhmocth cojchctbhx b neperobopax c 3pmhhckhm npabhtejn>ctbom no noboay oömeha He33KOHHO apectobahhbix Bmmbix oömectbehhbix aeatejıeii HaxımeBaHH...66 Cənub-qərbi Azərbaycanm müsəlman həmyerliləri cəmiyyəti rəyasət heyətinin müvəkkili Ə.S.Qasımovun nazirlər şurasımn sədri N.Y.Yusifbəyova Naxçıvanın qeyri-qanuni həbs olunmuş görkəmli ictimai xadimlərinin dəyişdirilməsi məsələsi ilə bağh Ermənistan hökuməti ilə danışıqlara köməklik göstərilməsi zəruriliyi haqqmda məruzə m əktubu...68 Azərbaycan Respublikasınm Nazirlər Şurasınm cənab Sədrinə...70 Qanlı günlərim iz Əli Əliyev. Araz-Türk Respublikası...93 Araz-Türk Respublikasınm yaranması və dövlətçiliyin qorunması üçün silahlı m übarizə İngilislərin bölgələrlə bağlı nıövqeyindəki ziddiyyətlər Naxçıvan mahalında Amerika general-qubernatorluğu məsələsi Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikası ilə əlaqələr və Naxçıvan məsələsi ABŞ-ın Qafqaza marağmın güclənməsi və Azərbaycan Naxçıvan Araz Respublikası Mepbi no yctohobjıehhk) Bjıacra b HeKOTOpbix oöjiactbax pecnyöjmıoı Respublikanm bəzi vilayətlərində hakimiyyətin bərqərar edilməsi üzrə tədbirlər Batum konfransında Naxçıvan məsələsi Naxçıvanda türk (Azərbaycan) idarəsinin yaradılması. Naxçıvan türk ordusunun gəlişinə qədər Andranikin fəaliyyəti və müsəlman əhaliyə edilən zülmlər Yerli və inzibati təşkilatların yaradılm ası Araz-Türk hökumətinin qurulmasına gedən y o l Hökumətin qurulması və fəaliyyəti Ermənilərə qarşı aparılan mübarizələr Araz-Türk hökumətinin süqutu Araz-Türk hökumətinin Qars Müsəlman Şurası hökumətinə birləşməsi m əsələsi Naxçıvan hökumətləri Naxçıvan Türkiyə və Azərbaycanm nəzarəti altmda. Azərbaycan üçün Naxçıvan m əsələsi...359

192 A Z Ə R H A Y C A N X A L Q C Ü M H U R İ Y Y Ə T İ V Ə N A X Ç I V A N Texniki redaktoru və dizayneri: Rafael Babayev Y ı ğ ı l m a ğ a v e r i l m i ş Ç a p a i m z a l a n m ı ş F o r m a t ı 7 0 X / 8 T a y m s q a r n i t u r u. O f s e t ç a p ü s u l u. O f s e t k a ğ ı z ı. H ə c m i 4 8 ç. v. S i f a r i ş J V ö T i r a j n ü s x ə. Ə c o m i N o ş r i y y a t - P o l i q r a f ı y a B i r l i y i. N a x ç ı v a n ş ə h o r i, T ə b r i z k ü ç ə s i, 1.