İDARİ ÖZET... HATA! YER İŞARETİ TANIMLANMAMIŞ. 1. VARLIĞIN TANIMLANMASI AÇIKLAMA TESCİLİN GEREKÇELENDİRİLMESİ...

Transkript

1

2 İÇİNDEKİLER HARİTA LİSTESİ... v TABLO LİSTESİ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ŞEKİL LİSTESİ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. RESİM LİSTESİ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. İDARİ ÖZET... HATA! YER İŞARETİ TANIMLANMAMIŞ. 1. VARLIĞIN TANIMLANMASI a Taraf Devlet b Devlet, İl veya Bölge c Varlığın İsmi e Aday varlığın sınırlarını ve tampon bölgesini (varsa) gösterir plan d Coğrafi Koordinatlar & 1.f Aday Gösterilen Varlığın Bileşenlerinin Alanı (ha) ve Önerilen Tampon Bölgeler (ha) - Birleşik AÇIKLAMA a Varlığın Açıklanması Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2. Külliyeler Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Muradiye (II. Murad) Külliyesi Cumalıkızık Köyü b Tarihi ve Gelişimi TESCİLİN GEREKÇELENDİRİLMESİ a Kısa Sentez b Hangi Kriterler altında Tescilin önerildiği c Bütünlük Beyannamesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Külliyeler... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Muradiye (II. Murad) Külliyesi Cumalıkızık Köyü d Özgünlük Beyannamesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3.1.e Koruma ve yönetim gereksinimleri... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3.2 Karşılaştırmalı Analiz Dünya Mirası Adaylık Dosyası i

3 3.2.1 Şehirlerin kentsel gelişimlerinin karşılaştırılması Ulusal Bağlam Uluslararası Bağlam Bileşenlerin Karşılaştırılması (Çarşılar, Külliyeler, Tipik Osmanlı Kent Yerleşimleri)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış Çarşılar (Ulusal ve Uluslararası Bağlam) Külliyeler (Ulusal ve Uluslararası Bağlam) Tipik Osmanlı Kır Yerleşimleri (Ulusal ve Uluslararası Bağlam) Karşılaştırmalı analiz sonucu Önerilen İstisnai Evrensel Değer Beyannamesi KORUNMA DURUMU VE VARLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER a Mevcut Korunma Durumu Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi) Sultan Külliyeleri Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Muradiye (II. Murad) Külliyesi Cumalıkızık Köyü b Varlığı etkileyen faktörler (i) Gelişim baskıları (ii) Çevresel baskılar (iii) Doğal afetler ve risk hazırlığı (iv) Dünya Mirası alanlarında sorumlu ziyaret (v) Varlık ve tampon bölgesinde ikamet eden insan sayısı ALANIN KORUNMASI VE YÖNETİMİ a Mülkiyet Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi) Külliyeler Hüdavendigar (I.Murad) Külliyesi Yıldırım (I.Bayezid) Külliyesi Yesil (I.Mehmed) Külliyesi Muradiye (II.Murad) Külliyesi Cumalıkızık Köyü b Koruma göstergeleri Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi) Külliyeler Hüdavendigar (I.Murad) Külliyesi Yıldırım (I.Bayezid) Külliyesi Yeşil (I.Mehmed) Külliyesi Muradiye (II.Murad) Külliyesi Cumalıkızık Köyü c Koruma Önlemlerinin Uygulama Araçları d Aday gösterilmiş olan varlığın yer aldığı Belediye veya Bölge ile ilişkili var olan planlar d.1. Bölgesel ve Yerel Planlar YILI BURSA 2020 YILI ÇEVRE DÜZENİ PLANI MERKEZ VE BATI PLANLAMA BÖLGESİ 1/ NAZIM İMAR PLANI (Açıklama Raporu, 2005)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. BURSA OSMANGAZİ BELEDİYESİ 1/5000 ÖLÇEKLİ NAZIM İMAR PLANI, 2005 (Açıklama Raporu, 2007) BURSA YILDIRIM BELEDİYESİ 1/5000 ÖLÇEKLİ NAZIM İMAR PLANI (Açıklama Raporu, 2007) Dünya Mirası Adaylık Dosyası ii

4 BURSA MERKEZ REYHAN KAYHAN HANLAR BÖLGESİ KORUMA AMAÇLI İMAR PLANI ÇEKİRGE SICAKSU KORUMA ALANLARI İLE KENTSEL SİT VE DOĞAL SİT ALANLARI KORUMA GELİŞTİRME İMAR PLANI BURSA İLİ-YILDIRIM İLÇESİ YILDIRIM- DAVUTKADI MAHALLELERİ CİVARI İMAR PLANI BURSA İLİ-YILDIRIM İLÇESİ SETBAŞI-YEŞİL-EMİRSULTAN İMAR PLANI Hata! Yer işareti tanımlanmamış. BURSA OSMANGAZİ BELEDİYESİ MURADİYE KORUMA AMAÇLI İMAR PLANI /1000 ÖLÇEKLİ CUMALIKIZIK KÖYÜ KORUMA AMAÇLI İMAR PLANI d.2. Devam Eden Plan Çalışmaları d.3. Sürmekte olan Geliştirme ve Strateji Planları d.4. Koruma Projeleri.Hata! Yer işareti tanımlanmamış. (Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Cumalıkızık Köyü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.9 5.d.5. (Hanlar Bölgesi-Sultan Külliyeleri) and Cumalıkızık Yönetim Planı e Varlığın Yönetim Planı veya diğer yönetim sistemleri... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.5 5.f Finans Kaynakları ve Miktarları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.8 (Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.8 Yerel Yönetim Bütçesi ( )... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.8 Yerel Yönetim Bütçesi (Osmangazi )... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.8 Yerel Yönetim Bütçesi (Vakıflar Bölge Müdürlüğü)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.9 Yerel Yönetim Bütçesi ( İl Özel İdaresi)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.9 Cumalıkızık Köyü Yerel Yönetim Bütçesi ( İl Özel İdaresi and Yıldırım Ortaklığı)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.9 Yönetim Planındaki eylemler için önerilen bütçe... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.50 5.g Uzmanlık ile koruma ve yönetim tekniklerine ilişkin eğitim kaynakları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.50 5.h Ziyaretçi tesisleri ve altyapı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.4 5.h.1. İşaretler (Yönlendirme ve bilgilendirme tabelaları)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.4 5.h.2. Tur güzergahları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.5 5.h.3. Bilgi merkezleri... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.8 5.h.4. Kent mobilyası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.9 5.h.5. Erişilebilirlik... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.9 5.h.6. Altyapı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.9 5.h.7. Güvenlik... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.9 5.h.8. Müzeler... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.60 5.h.9. Konaklama... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.61 5.h.10. Park etme... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.62 5.i Varlığın sunumu ve geliştirilmesine ilişkin ilkeler ve programlar... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.62 5.i.1.Cumalıkızık için özel tanıtım projesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.62 5.i.2.Turizm haftası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.3 5.i.3. Kültür ve Turizm tanıtım birliği... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.3 5.i.4.Müzeler haftası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.4 5.i.5.ÇEKÜL Kent Müzeleri ve Arşiv projesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.4 5.i.6. Kent Müzesi: Somut Olmayan Kültürel Miras Müze Eğitim Etkinlikleri i.7.Vakıflar haftası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.4 5.i.8.YAPEX Renovasyon Fuarı (Bina restorasyon, renovasyon ve Kültürel Mirasın Korunması Fuarı)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.4 5.i.9. bursa.com.tr projesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.5 5.i.10. Sightseeing Projesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.5 5.i.11.ETİ ÇEKÜL Kültür Elçileri projesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.5 5.i.12. İli Kültür ve Turizm Müdürlüğü: Somut olmayan kültürel miras komisyonu... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.5 5.j Çalışanların düzeyleri ve uzmanlıkları (profesyonel, teknik, bakım)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.6 6. GÖZLEM Dünya Mirası Adaylık Dosyası iii

5 6.a Koruma durumunun ölçülmesi için Anahtar Ölçütler b Varlığın gözlenmesi için yönetsel düzenlemeler c Daha önceki raporlama çalışmalarının sonuçları BELGELEME a Fotoğraflar, görsel-işitsel imajlar envanteri ve yetkilendirme formu b Etkin koruma sistemine ilişkin metinler, varlığın yönetim planlarının kopyaları, ya da belgelenmiş yönetim sistemleri ve varlığa ilişkin diğer planların çıktıları/özetleri c Varlığa ait en son kayıt veya envanterin tarihi ve formu d Envanter, kayıt ve arşivlerin tutulduğu adres e Kaynakça SORUMLU YETKİLİLERİN İLETİŞİM BİLGİLERİ a Hazırlayan b Resmi Yerel Kurum/ Ajans c Diğer Yerel Kurumlar d Resmi Web Adresi TARAF DEVLET ADINA İMZA Dünya Mirası Adaylık Dosyası iv

6 HARİTA LİSTESİ Harita1. Adaylık sınırları... 2 Harita2. Topoğrafyalı Adaylık haritası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita3. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi) alan sınırları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita4. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi) havadan fotoğrafı... 5 Harita5. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi) Tarihi gelişim Harita6. Hanlar Bölgesi Haritası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita7. Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi alan sınırları haritası Harita8. Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi havadan fotoğrafı Harita9. Hanlar Bölgesi Haritası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita10. Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi alan sınırları haritası Harita11. Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi havadan fotoğrafı Harita12. Yıldırım Külliyesi Haritası Harita13. Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi alan sınırları Haritası Harita14. Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi havadan fotoğrafı Harita15. Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Haritası Harita16. Muradiye (II. Murad) Külliyesi alan sınırları Haritası Harita17. Muradiye (II. Murad) Külliyesi havadan fotoğrafı Harita18. Cumalıkızık Köyü alan sınırları haritası Harita19. Cumalıkızık Köyü ve çevresindeki tarım ve orman alanlarının havadan fotoğrafı Harita20. Osmanlı İmparatorluğu(Harita Boston Halk Kütüphanesinin izniyle) Harita yüzyılın ortalarında Anadolu... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita22. 'nın merkez kesişim noktasında bulunduğu Osmanlı Ticaret Yolları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita tarihli Suphi Bey'in haritası ile aday bölge sınırlarının üstdüşümü Harita24. Ana harita ve aday bölge sınırlarının üstdüşümü Harita tarihli haritası ile aday bölge sınırlarının üstdüşümü Harita26. Ana harita ve aday bölge sınırlarının üstdüşümü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita tarihli Suphi Bey'in haritası ile aday bölge sınırlarının üstdüşümü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita28. Ana harita ve aday bölge sınırlarının üstdüşümü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita tarihli Suphi Bey'in haritası ile aday bölge sınırlarının üstdüşümü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita30. Ana harita ve aday bölge sınırlarının üstdüşümü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita tarihli Suphi Bey'in haritası ile aday bölge sınırlarının üstdüşümü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita32. Ana harita ve aday bölge sınırlarının üstdüşümü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita33. Osmanlı topraklarında ile karşılaştırılan şehirler haritası (şehir isimleri bulunmayan harita; Özkan, 2012) 59 Harita34. Kayseri Şehrinin Kentsel Gelişimi Harita35. Konya Şehrinin Kentsel Gelişimi Harita36. Kayseri Kalesi Harita37. Konya Kalesi Harita38. şehrinin kalesi, Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri Harita39. Fatih (Mehmed II) Külliye'nin haritası ve plan şeması, İstanbul Harita40. Halep şehrinin haritası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita tarihli Saraybosna Çarşısı haritası Harita42. Osmanlı toprağında Çarşısı (Hanlar Bölgesi) ile karşılaştırılan çarşıların bulunduğu şehirlerin haritası Harita43. Halep Çarşısı Haritası Harita44. Akka çarşısı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita45. Saraylı köyü sit alanı Harita46. Berat Haritası Harita47. Hüdavendigar (Murad I) Külliyesi içindeki kayıtlı binaların ana haritası Harita48. Yıldırım (Bayezid I) Külliyesi içindeki kayıtlı binaların ana haritası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita49. Yeşil (Mehmed I) Külliyesi içindeki kayıtlı binaların ana haritası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita50. Muradiye (Murad II) Külliyesi içindeki kayıtlı binaların ana haritası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita51. Cumalıkızık Köyü'ndeki kayıtlı binaların ana haritası Harita52. Mülkiyet durumları analizi paftası - Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi) Harita53. Mülkiyet durumları analizi paftası - Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi Harita54. Mülkiyet durumları analizi paftası - Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita55. Mülkiyet durumları analizi paftası - Yesil (I. Mehmed) Külliyesi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita56. Mülkiyet durumları analizi paftası - Muradiye (II. Murad) Külliyesi v Dünya Mirası Adaylık Dosyası

7 Harita57. Mülkiyet durumları analizi paftası - Cumalıkızık Köyü Harita58. Yönetim Planı dahilindeki alanların Koruma Statüleri Harita59. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) Koruma Statüsü Harita60. Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi Koruma Statüsü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita61. Yıldırım (Bayezid I) Külliyesi Koruma Statüsü Harita62. Yesil (Mehmed I) Külliyesi Koruma Statüsü Harita63. Muradiye (II. Murad) Külliyesi Harita64. Cumalıkızık Köyü Koruma Statüsü Harita65. kent merkezindeki kültür yolu... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita66. Tarihi kent koşusu Parkuru... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita67. Sightseeing Turu... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita68. Tarihi Kent Haritası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Harita69. merkezindeki (Turizm İşletmesi Sertifikalı ve Yerel Yönetim Onaylı) Konaklama Tesisleri ve Dünya Mirası Bölgeleri Hata! Yer işareti tanımlanmamış. TABLO LİSTESİ Tablo1. Hanlar Bölgesi Mülkiyet Durumları analizi paftası Tablo2. Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi Mülkiyet Durumları analizi paftası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Tablo3. Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi Mülkiyet Durumları analizi paftası Tablo4. Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Mülkiyet Durumları analizi paftası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Tablo5. Muradiye (II. Murad) Külliyesi Mülkiyet Durumları analizi paftası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Tablo6. Cumalıkızık Köyü Mülkiyet Durumları analizi paftası Tablo7. Planlama ve planların Uygulanması ile ilişkili Kamu Kuruluşları Tablo8. Turizm işletme lisansı olan tesislerde, uyruklarına göre yabancı ziyaretçilerin dağılımı - ilk 10 ülke ( ) Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Tablo9. Dünya Mirası Sit Alanları ve çevresindeki türbelerin ziyaretçi sayısı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Tablo10. Yönetim Planı Bölgeleri ve Yakın Bölgelerdeki Müze Binaları (2011)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Tablo11. 'da Korumaya ilişkin kurumlarda çalışan personel bilgileri... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. ŞEKİL LİSTESİ Şekil1. The evaluation of the Hanlar Bölgesi'nin değerlendirilmesi... 8 Şekil2. Le Corbusier'nin Yeşil Camii taslağı Şekil3. Cumalıkızık Camii Planı Şekil4. Kayseri ve Konya'daki hisar ve kale duvarları ve şehirlerin yapısı Şekil5. planı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil6. İslami kent modeli Şekil7. Doğu kenti modeli Şekil8. Bedesten i Planı ve Kesiti Şekil9. Edirne Ali Paşa Çarşısı Planı ve Kesiti Şekil10. İstanbul Kapalı Çarşı planı Şekil11. Erken Osmanlı Sanatı - Beyliklerin Mirası isimli sergiden yol ve işaret örneği Dünya Mirası Adaylık Dosyası vi

8 RESİM LİSTESİ Resim1. Hanlar Bölgesi'nin genel görüntüsü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim2. Orhan Camii... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim3. Orhan Gazi Meydanı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim4. Karagöz ve Hacivat... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim5. Ulucami Planı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim6. Ulucami... 9 Resim7. Ulucami'nin içi... 9 Resim8. Emir Han üst kat, Ark detayları Resim9. Kapalı Çarşı'nın içi Resim10. İpek Han'ın Avlusu Resim11. Geyve Han'ın avlusu Resim12. Fidan Han genel görünüm Resim13. Koza Han Kapısı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim14. Koza Han Avlusu Resim15. Pirinç Han genel görünüm Resim16. Orhan Gazi ve Osman Gazi türbeleri Resim17. Orhan Camii planı Resim18. Hüdavendigar Camii planı Resim19. Yıldırım Camii planı Resim20. Yeşil Camii planı Resim21. Muradiye camii planı Resim22. Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi genel görünüm Resim23. Hüdavendigar Camii ön cephesi Resim24. Hüdavendigar Camii içi Resim25. Hüdavendigar Türbesi Resim26. Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi genel görünüm Resim27. Yıldırım Medresesi Resim28. Yıldırım Bayezid Türbesi Resim29. Yıldırım Camii Kuzey Cephesi Resim30. Yıldırım Camii Ana Eyvan Resim31. Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi genel görünüm Resim32. Yeşil Camii Kuzey Cephesi Resim33. Yeşil Camii'nin içi Resim34. Yeşil Camii'nde Sultan locası Resim35. Yeşil Türbe Resim36. Sultan Çelebi Mehmed'in çiniyle süslenmiş lahiti... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim37. Yeşil İmareti Resim38. Yeşil Medresesi Kuzey Cephesi Resim39. Osman Hamdi Bey'in ünlü resmi (Kaplumbağa eğitmeni), Yeşil Camii (1906) Resim40. Yeşil Cami Hünkar Mahfili'ndeki çiniler Resim41. Yeşil Türbe'de namaz (1882) Resim42. Muradiye (II. Murad) Külliyesi genel görünüm Resim43. Muradiye Camii Kuzey Cephesi Resim44. Muradiye Camii içi Resim45. II. Murad Türbesi Resim46. Saraylılar Türbesi Resim47. Cem Sultan ve Şehzade Mustafa Çelebi Türbesi Resim48. Cem Sultan ve Şehzade Mustafa Çelebi Türbesi'nin içi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim49. Şehzade Ahmed Türbesi Resim50. Şehzade Mustafa Türbesi Resim51. Şehzade Mahmud Türbesi Resim52. Muradiye (II. Murad) Külliyesi haritası Resim53. Muradiye İmareti... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim54. Muradiye Medresesi önden görünüm... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim55. II. Murad Hamamı Resim56. Cumalıkızık Köyü genel görünüm Resim57. Cumalıkızık Köyü evleri Resim58. Cumalıkızık Köyü evleri Resim59. Cumalıkızık Köyü evleri vii Dünya Mirası Adaylık Dosyası

9 Resim60. Cumalıkızık Köyü, Cin Geçidi Resim61. Cumalıkızık Köyü evleri Resim62. Cumalıkızık Köyü evleri Resim63. Cumalıkızık Köyü Tarım Arazileri Resim64. Cumalıkızık Köyü caddeleri Resim65. Cumalıkızık Camii Resim66. Zekiye Hatun Çeşmesi Resim67. Cumalıkızık Hamamı Resim68. Olympus Asiaticus Uludağ Resim69. Soy Ağacı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim70. Osman Gazi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim71. Orhan Gazi Resim72. Orhan'ın tuğrası Resim73. Orhan'ın parası Resim74. Surname-i Vehbi Resim75. Çeşitli tüccar ve zanaatkar grupları... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim76. I. Murad Resim77. I. Murad'ın tuğrası Resim78. Yıldırım Bayezid Resim79. Yıldırım'ın tuğrası Resim80. Cumalıkızık Köyü Resim81. Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi Resim82. Yıldırım Bayezid Vakfiye (kuruluş sertifikası-fermanı)'sindeki İstibdalname (takas sertifikası)hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim83. Hanlar Bölgesi'nin genel görünümü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim84. Çelebi Mehmed Resim85. II. Murad... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim86. Sultan II. Murad'ın tahta çıkışı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim87., Kebap Restoranı Resim88. Kapalı Çarşı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim89. Kanunname-i İhtisab-ı Resim90. Tarihi Belediye Binası, Orhan Gazi ve Ulu Cami Resim91. Luigi Piccinato'nun taslağı Resim92. Matrakçı Nasuh tarafından 16. Yüzyılda resmedilen Konya Minyatürü Resim93. Matrakçı Nasuh tarafından 16. Yüzyılda resmedilen Kayseri Minyatürü Resim94. Edirne Selimiye Camii ve Külliyesi Resim95. Halep'ten bir görüntü... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim96. Matrakçı Nasuh tarafından 16. Yüzyılda resmedilen Halep Minyatürü Resim97. Osmanlı döneminde Mısır Devleti nin merkezi olan Kahire'nin 16. yüzyıldaki görünümü Resim98. Muhammed Paşa Külliyesi Resim99. Şah Zinde Külliyeleri Resim100. Ferrara'dan görüntüler Resim101. Üsküp Mustafa Paşa Camii Resim102. ÜsküpTürk Çarşısı Resim103. Gazi Hüsrev Bey Külliyesi Resim104. Bedesteni Resim105. Edirne Ali Paşa Çarşısı Resim106. İstanbul Kapalı Çarşı'dan görüntüler Resim107. Halep çarşısından görüntüler Resim108. Akka çarşısı... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Resim109. Tebriz çarşısı Resim110. Matrakçı Nasuh tarafından 16. Yüzyılda resmedilen Tebriz Minyatürü Resim111. Huand Hatun Külliyesi Resim112. Sultan Hasan Külliyesi'nden görüntüler Resim113. Osmanlı Bölgesinde Cumalıkızık ile Karşılaştırılan Yerleşimler Resim114. Safranbolu'dan görüntüler Resim115. Saraylı köyü Resim116. Berat Manzaraları Resim117. Potiçel (sonkelimeler.blogspot.com) Resim118. Hanlar Bölgesi'nde kayıtlı binaların ana haritası Dünya Mirası Adaylık Dosyası viii

10 Resim119. Kent Peyzajı...98 idari ÖZET Taraf Devlet Devlet, İl veya Bölge Varlığın Adı Türkiye Cumhuriyeti ili, Osmangazi ve Yıldırım ilçeleri ve Cumalıkızık : Osmanlı İmparatorluğu'nun Doğuşu En yakın saniyede Coğrafi koordinatlar İsim Orhan Gazi Külliyesi'ni içeren Hanlar Bölgesi Hüdavendigar (I.Murad) Külliyesi Yıldırım (I.Bayezid) Külliyesi Yeşil (I.Mehmed) Külliyesi Muradiye (II.Murad) Külliyesi Cumalıkızık Köyü Aday varlığın sınır(lar)ının metinsel tanımı Coğrafi Koordinatlar: Ek haritada (C) N 40 11'09.03" E 29 03'45.41" Ek haritada (A) N 40 12'12.49" E 29 01'16.59" Ek haritada (E) N 40 11'19.24" E 29 04'56.77" Ek haritada (D) N 40 10'57.52" E 29 04'29.05" Ek haritada (B) N 40 11'29.42" E 29 02'47.66" Ek haritada (F) N 40 10'33.34" E 29 10'23.14" Aday varlığın sınır(lar)ının metinsel tanımı İbraz seri bir adaylık şeklindedir. Hanlar Bölgesi olarak bilinen ticaret merkezi çok sayıda tarihi han, çarşı ve pazardan oluşmaktadır. Orhan Gazi tarafından yaptırılan külliye, aynı zamanda kent duvarları dışında bir medrese, imaret, hamam, han ve camiden oluşan ilk külliyedir. Medrese ve imaret bugüne ulaşamamıştır. Diğer külliyeler sırasıyla, I. Murad'ın emriyle yaptırılan Hüdavendigar (I.Murad) Külliyesi, Yıldırım Bayezid'ın emriyle yaptırılan Yıldırım (I.Bayezid) Külliyesi, Çelebi Mehmed'in emriyle yaptırılan Yeşil (I.Mehmed) Külliyesi ve II. Murad'ın emriyle yaptırılan Muradiye (II.Murad) Külliyesi'dir. Bütün bu külliyeler Uludağ'ın kuzey yüzünde, bir tepenin üzerine inşa edilmiştir. Bir köy yerleşimi olan Cumalıkızık Köyü, Orhan Gazi Vakfı'na ayrılmış bir vakıf köyüdür. Dünya Mirası Adaylık Dosyası ix

11 Hanlar Bölgesi: Kentsel Sit Alanı'nda, m²'lik bir alanı kaplayan bölgenin doğusunda tarihi Belediye Sarayı ve Çömlekçiler Caddesi, batısında Cemal Nadir Caddesi, güneyinde Atatürk Caddesi, kuzeyinde ise Cumhuriyet Caddesi bulunur. Hüdavendigar (I.Murad) Külliyesi: Kentsel Sit Alanı'nda m²'lik bir alanı kaplayan külliyenin kuzeyinde Bağlan Caddesi, doğusunda Armutlu Caddesi, güneyinde Çekirge Caddesi ve Mustafa Caddesi ve batısında Askeri Hastane bulunmaktadır. Yıldırım (I.Bayezid) Külliyesi: Bir kısmı Kentsel Sit Alanı'nda bulunan ve m²'lik bir alanı kaplayan külliyenin batısında Çukur Caddesi, Kamacı Caddesi ve Kurtuluş Caddesi, doğusunda 1. Kumlu Caddesi ve Güreş Caddesi, güneyinde ise Şen Caddesi ve Uzun Caddesi bulunmaktadır. Yeşil (I.Mehmed) Külliyesi: Kentsel Sit Alanı'nda 23082m 2 'lik bir alanı kaplayan külliyenin doğusunda İmaret Caddesi, İnce Ardığı Caddesi ve Uğurlu Caddesi, güneyinde Emirsultan Caddesi ve Yeşil Caddesi, batısında Çelebi Mehmet Bulvarı ve Salim Caddesi bulunmaktadır. Muradiye (II.Murad) Külliyesi: m 2 'lik bir alanı kaplayan külliyenin kuzeyinde Beşikçiler Caddesi ve 2. Murat Caddesi, doğusunda 2. Murat Caddesi, batısında ise Kaplıca Caddesi, 2. Murat Hamamı, Hamzabey Caddesi ve Prof. Dr. Halil İnalcık Caddesi bulunmaktadır. Cumalıkızık Köyü: Kentsel ve Doğal Sit Alanı'nda bulunan köy 1/1000 Ölçekli Cumalıkızık Köyü Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu'nun sınırları içinde m 2 'lik bir alan kaplamaktadır. Hangi kriterler altında varlığın önerildiği (kriterlerin maddeleştirilmesi) Kriter 1 : İnsanlığın yaratıcı dehasının bir başyapıtını temsil etmesi Kriter 2 : Dünyanın bir kültür bölgesinde veya bir dönemde mimarlık veya teknoloji, anıtsal sanatlar, kent planlama veya peyzaj tasarımı alanlarında önemli gelişmelere ilişkin insani değer alışverişlerine tanıklık etmesi Kriter 3 : Yaşayan veya yok olan bir kültür geleneğinin veya uygarlığın istisnai, ender rastlanan bir temsilcisi olması Kriter 4 : İnsanlık tarihinin önemli bir aşamasını veya aşamalarını gösteren bir yapı tipinin, mimari veya teknolojik bütünün veya peyzajın istisnai bir örneği olması Kriter 6 : İstisnai evrensel önem taşıyan sanatsal veya edebi eserler, inançlar, fikirler, yaşayan gelenekler ve olaylarla doğrudan veya dolaylı olarak ilgili olması Dünya Mirası Adaylık Dosyası x

12 Dünya Mirası Adaylık Dosyası xi

13 İstisnai Evrensel Değer Taslak Beyannamesi a)kısa sentez: Marmara Bölgesi'nin güneyinde, Uludağ'ın (Bitinyalılar'ın Olimpos Dağı) batı yamaçlarında konumlanmış olan Osmanlılar'ın ilk başkenti olarak kurulmuştur. Tüm tarihi bileşenleri ve aynı dönemde kurulmuş Cumalıkızık Köyü ile ; vakıf, külliye ve köy ilişkisine dayanan benzersiz bir kentsel planlama sistemiyle kurulmuştur. daki kentleşme modeli kendinden sonra kurulacak Osmanlı-Türk kentlerine örnek teşkil etmiş ve aynı dönemde ile bağlantısı olan medeniyetler üzerinde de etkili olmuştur. b)kriterlerin Gerekçelendirilmesi Kriter (I) Orhan Gazi nin devleti kısa süre içerisinde tüm teşekkülleriyle birlikte oluşturması ve kentin imarına yeni bir yaklaşım getirmesi onun yaratıcı dehasının ürünüdür. Kriter (ii) Osmanlı İmparatorluğu nun ilk başkenti olan, kendisinden sonraki Osmanlı kentlerinin gelişiminde kilit önem taşımıştır. Orhan Gazi nin külliyesini sur dışında inşa etmesiyle kentin imarına getirdiği yeni yaklaşım kendinden sonraki sultanlar tarafından da benimsenmiştir. Kentin gelişimi sultanların kurduğu külliyelerle yönlendirilmiştir. Kriter (iii) -Cumalıkızık günümüzde yaşayan esnaf kültürü ve bugün de kırsal hayatın kente bu denli yakın sürdürülebilmesi ile erken Osmanlı yaşam ve vizyonunun iyi bir örneğidir. Kriter (iv), hanları, bedesteni, camileri, medreseleri, konut alanları, türbeleri, hamamları, toplulukları (külliyeler ve köy) ile Erken Osmanlı şehirlerinin üstün bir örneğidir. Türk-Osmanlı mimarlık tarihi literatüründe stili ya da plan olarak adlandırılan eşsiz bir mimari plan da gelişmiştir. Kriter (vi), erken Osmanlı dönemine ait önemli tarihi olaylar, mitler, fikirler ve geleneklerle yakın bir bağlantıya sahiptir. Şehrin mistik imajının şekillenmesinde bu özelliklerin etkisi olmuştur. Erken Osmanlı Dönemi Sultanlarının türbelerinin da bulunması ve özellikle gölge oyununun meşhur karakterleri Karagöz ve Hacivat ın kentiyle özdeşleştirilmiş olması bu gerekçeyi haklı çıkarmaktadır. Karagöz ile Hacivat söylenceye göre Orhan Külliyesi inşasında çalışan ustalardır ve bugün UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listesinde de yer almaktadırlar. c)bütünlük beyannamesi: İstisnai evrensel değer özelliği taşıyan nitelikler çoğunlukla alan içinde bulunmaktadır. Köy ve kent sistemi, kentsel düzen, ticaret merkezi ve mimari, tüm öğelerini korumuştur. Orhan Gazi Külliyesi yapılarından olan Emir Han çevresinde gelişmeye başlayan tarihi ticaret aksının üzerindeki Hanlar Bölgesi ni oluşturan yapılar form ve malzeme bütünlüklerini de koruyarak ticaret fonksiyonları ile günümüzde de varlıklarını sürdürmektedirler. Ancak 19. yüzyıl imar faaliyetleri sırasında Pirinç Han, Hamidiye Caddesi'nin; Kapan Han da Saray Caddesi'nin yapımı sırasında zarar görmüştür. Osmanlılar tarafından bilinçli olarak geliştirilmiş olan kentleşme modelinin en önemli parçası olan Külliyeler, kuruldukları günden bu yana üstlendikleri işlevler sayesinde ve bu işlevlerin sonucu olarak etraflarında gelişim göstermiş mahallelerle birlikte varlığını devam ettirmektedir. d)özgünlük Beyannamesi Osmanlı'daki tüccar kültürünü günümüze taşıyan ve çekirdeğinde ilk külliyeyi barındıran Dünya Mirası Adaylık Dosyası xii

14 Hanlar Bölgesi; Osmanlı nın geleneksel ticaret hayatının siftah, pazarlık, usta-çırak ilişkisi, esnaflar arasındaki komşuluk ilişkileri gibi günlük ritüelleri ile Osmanlı ticaret merkezini mekan olarak tecrübe etmemizi sağlamaktadır. Hanlar Bölgesi nin ticaret aksı Osmanlı döneminin kervan yolu baz alınarak şekillendirilmiştir. Ulaşılabilen ve en eski kent dokusunu gösteren 1862 tarihli Suphi Bey Haritası na göre bahsi geçen yapıların büyük çoğunluğu günümüze ulaşmıştır. Bölgedeki hanlar iki katlı olup, kare veya dikdörtgen şeklinde planları bulunmakta; bu biçimde ve plan özellikleriyle varlıklarını sürdürmektedir. Bu plan tipleri, han yapılarının ticari işlevlerini günümüzde de sürdürmesinde etkili olmuştur. Çarşı ve pazarlar ile kamu binalarındaki dinamik ticari hayatın bir sonucu olarak Hanlar Bölgesi her daim kentin merkezi konumunda olmuştur; ve Türkiye'deki ilk belediye binası 19. yüzyılda, önceden Orhan Külliyesi'nin medrese ve imaretinin bulunduğu alan üzerinde inşa edilmiştir Külliyeler, orjinal işlevleriyle hala bölge sakinlerinin sosyal, kültürel ve dini ihtiyaçlarını karşılayan bir odak noktası olmalarının yanısıra 'nın Osmanlı'ya ait özelliklerini de en güzel şekilde yansıtmaktadır. Ayrıca Cumalıkızık Köyü, köy planı, yerleşim yerleri, çiftlikler, tarım alanları ve ortamı bakımından hala aynıdır. e) Koruma ve yönetim gereksinimleri: Aday gösterilen tüm alanlar, Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunmasına ilişkin Kanun hükümlerince koruma altındadır. Bu kanun Türkiye de koruma konusundaki temel kanundur. Çekirdek alan içerisinde yer alan vakıf mülkiyetindeki yapılar Vakıflar Kanunu ile korunmaktadır. Vakıf mülkleri ile ilgili yapılacak tüm proje ve uygulamalar, Vakıflar Bölge Müdürlüğü'nden alınacak izinle gerçekleştirilebilir. Ayrıca çekirdek alanların içinde bulunduğu tüm alanlar için onaylı 1/1000 ölçekli koruma amaçlı imar planları bulunmaktadır. Söz konusu koruma amaçlı imar planları kapsamında kalan alanlarda, yapılacak tüm projeler ve uygulamalar için Koruma Bölge Kurulu ndan izin ve onay alınması gerekmektedir. Aday alanları olağanüstü evrensel değerleri kapsamında bütüncül değerlendirerek, katılımcı bir yaklaşımla koordineli olarak korumak gerekmektedir. Bu doğrultuda 19 Temmuz 2012 de sınırları Kültür ve Turizm Bakanlığı nca onaylanmış olan aday alanların sürdürülebilirliği açısından korunmasını, yaşatılmasını, değerlendirilmesini sağlamak amacıyla yönetim planı hazırlanmaktadır. Yönetim planı, tarafından, 2863 numaralı yasanın 2 numaralı eki doğrultusunda hazırlanmıştır (Alan Yönetimi ile ilgili Yönetmelik). Konuya ilişkin yönetmeliğe uygun olarak kurulan Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu'nun onayı sonrasında, yönetim planına uygun eylem planları uygulanmak üzere oluşturulmuştur. Resmi yerel makamın/idarenin ismi ve iletişim bilgileri Osman Murat SÜSLÜ Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Adres: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü II. Meclis Binası Ulus/ANKARA/ Türkiye Tel: Faks: E-posta: kulturvarlikmuze@kultur.gov.tr Dünya Mirası Adaylık Dosyası xiii

15 1. Alanın Belirlenmesi 1.a Taraf Devlet 1.b Devlet, il veya bölge Türkiye İli, Osmangazi ve Yıldırım Bölgesi 1.c Varlığın ismi ve Cumalıkızık : 1.e Aday gösterilen varlığın sınırlarını ve tampon bölgelerini gösterir haritalar ve planlar Osmanlı İmparatorluğu'nun Doğuşu Adaylık haritaları büyük ölçekli orijinal haritalardan küçültülerek elde edilmiştir. Tam ölçekli haritalar ayrı olarak 1E ekinde sunulmuştur. 1.d Coğrafi Koordinatlar & 1.f Alanın aday bileşenlerinin yüzölçümü (ha) ve Önerilen tampon bölgeler (ha) - Birleşik İsim Bölge/İlçe Hektar olarak boyutu Coğrafi Koordinatlar Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) Sultan Külliyesi (Külliyeler) Hüdâvendigâr (I.Murad) Külliyesi Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Muradiye (II.Murad) Külliyesi Cumalıkızık Köyü Osmangazi Osmangazi Yıldırım Yıldırım Osmangazi Yıldırım Çekirdek Tampon Toplam Çekirdek Tampon Toplam Çekirdek Tampon Toplam Çekirdek Tampon Toplam Çekirdek 3. Tampon Toplam Çekirdek Tampon Toplam Ek haritada (C) N 40 11'09.03" E 29 03'45.41" Ek haritada (A) N 40 12'12.49" E 29 01'16.59" Ek haritada (E) N 40 11'19.24" E 29 04'56.77" Ek haritada (D) N 40 10'57.52" E 29 04'29.05" Ek haritada (B) N 40 11'29.42" E 29 02'47.66" Ek haritada (F) N 40 10'33.34" E 29 10'23.14" Aday gösterilen bölgelerin toplam yüzölçümü Çekirdek: Tampon: Toplam: Dünya Mirası Adaylık Dosyası 1

16 2. Açıklama 2.a Varlığın Açıklanması Sunulan dosya ilk Osmanlı başkenti olan 'nın tarihi bileşenlerini ve ile aynı dönemde emsalsiz bir kent sistemi olarak kurulmuş olan Cumalıkızık'ı içeren bir seri adaylıktır 'i aşkın bir nüfusa sahip olan şu anda Türkiye'nin dördüncü en kalabalık şehri ve önemli bir metropol kenttir. Marmara Bölgesi'nin güneyinde, Uludağ'ın (Bitinyalılar'ın Olympos Dağı) kuzeybatı yamaçlarında konumlanmıştır. Kuzeyde Marmara Denizi ve Yalova, kuzeydoğuda Kocaeli ve Sakarya, doğuda Bilecik, batıda ve güneybatıda Balıkesir, ve güneyde Kütahya tarafından çevrelenmiştir. Adaylık, 5 tanesi vilayetindeki tekil bölgeler (erken Osmanlı dönemindeki ticaret merkezi ve erken Osmanlı dönemindeki dini-kentsel "sosyal merkezler" olan Sultan Külliyeleri) ve 1 tanesi de erken Osmanlı dönemindeki bir köy olmak üzere toplam 6 alanı kapsamaktadır. Her alan için bir tampon bölge tespit edilmiştir. Aday gösterilen bölgeler fiziksel, sosyal ve mimari özellikleri göz önüne alınarak 3 ana gruba ayrılmıştır: Hanlar Bölgesi, Sultan Külliyeleri ve Cumalıkızık Köyü. Harita1. Aday Sınırlar 1 1 Bu paragrafta adaylık için kullanılan haritalar orjinal büyük ölçekli haritadan küçültülerek elde edilmiştir. Büyük ölçekli haritalar ayrı olarak beyan edilmiştir. Adaylık sınırlarının açıklaması Dünya Mirası Adaylık Dosyası 2

17 Yıldırım Külliyesi Harita2. Aday alanların topoğrafya haritası Hüdâvendigâr Külliyesi Cumalıkızık Köyü Yeşil Külliyesi Hanlar Bölgesi nin Yönetim Alanı Sınırı, alanın doğal peyzajı göz önünde bulundurularak, bütünlüğü ve özgünlüğü korunmuş olan anıtsal ve sivil mimarlık örneği yapılar ile sokak dokusunu oluşturan tescilli ve nitelikli binalar tampon bölge sınırları içine alınacak şekilde saptanmıştır. Orhan Gazi Külliyesi, Hanlar Bölgesi Yönetim Alanı Sınırı içerisinde kalmaktadır. Osmanlı Kent kimliğinin ve yerleşim yapısının oluşmasında önemli bir paya sahip olan Sultan Külliyeleri nin dört çekirdek alanı ve bunların tampon sınırları, alanların doğal peyzajları dikkate alınarak belirlenmiştir. Çekirdek alanlarda yer alan özgün ve korunmuş anıtsal yapıların (cami, medrese, hamam, darüşşifa, imaret, türbe) topoğrafyanın doğal yapısından kaynaklanan sınırları belirli olup, külliyeler çevresinde bu yapılarla bütünleşmiş sosyal doku gözetilerek ve yapılar, yapı grupları, sokaklar, sivil mimarlık örnekleri dikkate alınarak tampon alanlar oluşturulmuştur. Cumalıkızık ta kırsal yerleşimin tamamı çekirdek alanı oluşturmaktadır. Tarım ile uğraşan köy halkının mülkiyetinde olan ve yerleşik alanın çevresinde bulunan tarım arazilerini içine alan tampon bölge, alanın doğal peyzajı, orman ve karayolu sınırları dikkate alınarak belirlenmiştir. Muradiye Külliyesi Hanlar Bölgesi Dünya Mirası Adaylık Dosyası 3

18 Kısa Sözlük Metinde geçen tarihi, kentsel ve mimari öğeler bazı Türkçe terminolojiler içermektedir; bu sebeple söz konusu terimler için aşağıda kısa bir sözlük eklenmiştir 1 Ahi Ticari hedefleri ve aktiviteleri olan, Osmanlı Kuruluş döneminin yarı-dini cemiyeti (erken, yerel loncalar). Arasta Pazarda bazı tüccarların konumlanmış olduğu bölüme verilen ad. Bedesten Değerli ürünlerin depolandığı ve ticaretinin yapıldığı kapalı çarşı veya Pazar. Beylik Bey (prens, yönetici) tarafından yönetilen eyalet veya bölge. Çeşme Çeşme Han Genelde şehirlerde bulunan han veya misafirhane. Gezginler ve tüccarlar için pansiyon. Hamam Genelde bir camiye yakın ritüel, umumi banyolar ("Türk Hamamı") İmaret Fukara, öğrenciler vs. için umumi aşevi. Külliye Külliye; bir caminin eğitim ve sosyal hizmetler ile hayır işlerine ayrılan alanı. Lonca sistemi Lonca sistemi. Medrese Medrese, bir İslami eğitim veren yüksek enstitü. Mescit Cuma günleri kullanılmayan mescit, minbersiz ibadet mekanı. Küçük cami. Şadırvan Abdest çeşmesi Türbe Kabir, mozole. Vakıf Vakıf, dini veya hayır işleri için tüzel kişilere verilen toprak veya bir başka gelir kaynağı (aynı zamanda söz konusu mülklerle ilgilenen kuruma verilen isim). Vakfiye Bağış. Planlı Camii Tabhaneli cami. Erken dönem Osmanlı camilerinde asıl ibadet mekânının iki yanında birer eyvan ile eyvanların kuzey ve güneyine yerleştirilmiş ve üzeri kubbe ile örtülü mekânlar olup, yapıldıkları dönemde misafirhane, imaret, medrese gibi işlevlere hizmet etmektedir. 1 Metinde geçen terimleri içeren kısa lugat (Terimlerin pek çoğu Halil İnalcık tarafından yazılan The Ottoman Empire The Classical Age , Godfrey Goodwin tarafından yazılan A History of Ottoman Architecture ve Behçet Ünsal tarafından yazılan Turkish Islamic Architecture in Seljuk and Ottoman Times başlıklı kitaplardan alınmıştır (bkz. Bibliyografya) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 4

19 1. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) Harita3. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) Alan Sınırları Harita 4. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) Havadan Fotoğrafı İlk Osmanlı başkenti olan, aynı zamanda Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti tarihinin önemli ticaret merkezlerinden biridir. Moğol İmparatorluğu (13. yüzyıl) döneminde kullanılan ilk ticaret yolları, o dönemde Bizans kalesi olan yerine, İran'daki Tebriz'i Trabzon üzerinden veya Erzurum-Erzincan- Sivas-Konya üzerinden olmak üzere, Doğu ve Batı'yı karadan veya denizden birbirine bağlamaktaydı. Ticareti yapılan temel ürünler Uzak Doğu ve İran'dan gelen ipek, Avrupa'dan doğuya giden kaliteli kumaşlar ve Kuzey'in kürkleri ile değiş tokuşu yapılan Güney'in baharatlarıydı. Osmanlılar'ın yükselişi, bu ticaret yolları yapısını da değiştirmiş; böylelikle Osmanlı İmparatorluğu'nun siyasi ve ticari merkezi olmuş, Anadolu'nun en önemli ticaret şehri ve doğu-batı ticareti için önemli bir depo haline gelmiştir ("İpek Yolu" ile ilgili daha fazla bilgi için 2.b Dünya Mirası Adaylık Dosyası 5

20 bölümüne bakınız). Sultan I. Bayezid ın doğu batı yollarını ve sonrasında Antalya ile Alanya'yı ele geçirmesinden sonra, Müslüman tüccarlar Arabistan ve İran'dan 'ya güvenle seyahat edebilmeye başlamış, aynı zamanda Avrupa tüccarları için de doğunun mallarını kolayca satın alıp, kendi ürünlerini rahatlıkla satabilecekleri en yakın pazar haline gelmiştir. Hanlar Bölgesi'nin Genel Görüntüsü 'nın bu önemli ticari rolü ve Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti olması, Hanlar Bölgesi'ne büyük hanlar, bedesten ve çarşılar olarak yansımıştır. Bu bölge, kurulduğu 14. yüzyıldan beri kentteki ekonomik aktivitenin merkezi olmuştur. Bölge estetik ve sosyal değerini korumuş ve tümüyle yayalaştırıldığı için hem turistler hem de kent sakinleri için çekici bir kamu alanı niteliğindedir. Hanlar ve çarşılar, kuruldukları 700 yıl öncesinden bugüne kesintisiz olarak işlemeye devam etmektedir. Osmanlılar tarafından oluşturulmuş olması itibariyle benzersizdir (Bizans kalesi haricinde). 'nın ticari bölgesi ve yeri, bu bölgede daha önce bulunan hiçbir şeye dayanmamaktadır. Bir sultanın (Orhan Gazi) başkent kurma kararının bir parçası olarak ortaya çıkan kent, sıfırdan kısa süre içinde İmparatorluğun en önemli "uluslararası" ticaret merkezi haline gelmeyi başarmıştır. Orhan Gazi Külliyesi bir adet cami, bir adet medrese (yıkılmış), bir adet imaret (yıkılmış ve yerine belediye binası yapılmıştır), bir hamam ve bir handan (Emir Han) oluşmaktadır. Orhan Camii Orhan Camii külliye içerisinde inşa edilen ilk yapıdır. Erken Dönem Osmanlı mimarisinin en önemli tasarımlarından olan planının (zaviyeli, tabhaneli) görüldüğü ilk camidir. Kuruluş aşamasındaki devletin fiziksel, kültürel, sosyal ihtiyaçlarını karşılayacakları birimlere duyulan ihtiyaç, daha komplike olan bu plan tipinin oluşturulmasında etkili olmuştur. Cami, Harim denilen asıl ibadet mekânı, bu ibadet mekânının iki yanında birer eyvan ile eyvanların kuzey ve güneyine yerleştirilmiş ikişer tabhane mekânından oluşmaktadır. 'daki en yaşlı çınar, avlusunda bulunmaktadır. Orhan Gazi Meydanı Çınar, Osmanlı nın kuruluşundan bu yana kente hayat veren, güzellik katan sembollerin başında yer alır. Çınar deyince akla hem gelir hem de Osmanlı. nın çınarları, zamanında o kadar ustalıkla yerleştirilmiş ki, yalnız güzellik değil, güneşle mücadele tekniği bakımından da birer zekâ şaheserleridir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 6

21 Orhan Külliyesi daki diğer sultan külliyelerinden farklı olarak içinde bir han yapısı barındırmaktadır. Bu yüzden, 1339/40'larda Bizans surları dışında yapılan ilk kent çekirdeği olan Orhan Külliyesi, Osmanlı Dönemi 'sı ve ticari bölgelerinin başlangıcını gösteren bir işaret olarak düşünülebilir. Günümüzde Han, orijinal amacına benzer şekilde ticari faaliyetler sunmaktadır. Külliye'nin içinde bulunan Hamam, bugün çarşı olarak faaliyete devam etmekte ve burada şehre özgü kültürel değerleri gösteren etnografik objeler ve ürünler satılmaktadır. Resim4. Karagöz ve Hacivat Ayrıca Orhan Külliyesi, içinde barındırdığı yapıları ile kentin, fiziksel yapısını etkilediği gibi yapılışları süresince ortaya çıkan söylenceleri ile de kentin somut olmayan kültürel mirasının da zenginleşmesinde etkili olmuştur. Bir söylenceye gore, bugün UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi nde de yer alan Hacivat ve Karagöz, Orhan Külliyesi inşasında çalışan ustalardır. "Hanlar Bölgesi" üç ana tipte ticari binalardan oluşmaktadır. Bunlardan ilki "hanlar"dır. Hanlar hem ticaret hem de konaklama amacıyla kullanılmıştır (pazar ve konukevi). Hanlar genellikle kare veya dikdörtgen şeklinde tasarlanmış, iki veya üç katlı binalar olup ('daki hanların çoğu iki katlıdır), büyük bir avlunun etrafına inşa edilen bu binaların ortasında -bazen bir mescit altında- şadırvanlar bulunur. Hanların üst katları genelde konaklama amacıyla, özellikle toptancıların ve yabancı tüccarların konaklayabilmeleri için kullanılırken, zemin kat depo görevi görmekteydi. Ancak, bazı durumlarda alt katlar perakende satış amacıyla da kullanılmıştır. Hanlar, içinde bulundukları kentlerin ticari faaliyetlerinin gelişimi için büyük öneme sahiplerdi. "Bir şehirdeki hanların sayısı, şehrin ticari aktiviteler için ne kadar önemli olduğunu göstermekteydi" (Farouqhi, 2000). Bu tarihi ticari bölgede görülen ikinci bina tipi ise "bedesten"dir, diğer bir deyişle kapalı çarşı binalarıdır. Bedesten, hem yerli hem de yabancı tüccarların perakende satışlarını gerçekleştirdikleri mekânlardı. İnalcık, Osmanlı şehirlerinin ekonomik hayatlarında bedestenlerin sahip olduğu öneme şu sözlerle dikkat çekmektedir: "bedestene sahip bir şehir, uluslararası bir ticaret merkezidir" ve "eğer bir şehrin bedesteni varsa, o şehrin gelişmesine engel olabilecek her şey ortadan kalkmış demektir" sözlerini eklemektedir. Bedesten, yabancı tüccarların özellikle geceleri en değerli mallarını güvenle saklayabilecekleri bir depo görevi de görmektedir. Dükkânların bedestene yakınlığı, sattıkları malların değeriyle orantılıdır. Bedesten in merkezini oluşturan ve değerli ürünlerin satıldığı dükkânların etrafı, daha sıradan ticari malların satıldığı hanlar ve dükkânlar ile çevrilmiştir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 7

22 Şekil1. Hanlar Bölgesi'nin değerlendirmesi (Yenen, 1988) Hanlar Bölgesi'nin üçüncü bir öğesi ise labirenti andıran sokaklarıyla Çarşı'dır (pazar ve dükkanlar). Geleneksel çarşı bölgesinde, her bir ürün çeşidi için ayrılmış bir sokak veya han, cami, avlu ve çeşme, mal alışverişi için mekanlar ve bankalar bulunmaktadır. Çarşıda, el emeği ile üretim yapılan atölyeler de hanların en dış bölgelerinde bulunmaktadır. Yukarıda verilen bu tanım, 'dan önceki çarşı ve han bölgelerinin genel yapısına ve içeriğine uymaktadır, fakat yeni bir şehrin oluşturulma sürecinin bir parçası olarak yaratılmış benzer bir vakaya daha önce rastlanmamaktadır. 'daki Hanlar Bölgesi'nin binaları 14. yüzyıldan 16. yüzyıla kadar geçen zaman dilimi içinde yapılmıştır. Bölgedeki Orhan Gazi Külliyesi'nin bir parçası olan Emir Han, ilk inşa edilendir. Kapan Han, 1. Murad döneminde Emir Han'ın güneybatısında yapılmıştır (Kapan Han, kentteki ticari alana duyulan ihtiyaç yüzünden bir tarım pazarı olarak kurulmuştur, burada çevre kırsal bölgelerin, özellikle Cumalıkızık'ın, sakinleri fazla ürünlerini satmışlardır) ve Hanlar Bölgesi'ni kuzeyden saran Bedesten de Yıldırım döneminde inşa edilmiştir. Çarşılar hanların etrafında gelişmiştir. Dükkânların üzerinde bulunduğu uzun ve dar bir sokak ağı çarşının kendisini oluşturmaktadır. Resim5. Ulu Cami Planı (Çetintaş, 1949) Ayrıca Yıldırım Bâyezid tarafından dönemin kent merkezine yılları arasında inşa ettirilen, 20 kubbesi ve 2 anıtsal minaresi ile Ulucami, İslam dinindeki kutsal mekânlar içinde, dönemin âlimleri tarafından en önemli 5. makam (Mekke, Medine, Kudüs ve Şam dan sonra) olarak kabul edilir Niğbolu Zaferi sonrasında, 20 mescit inşa ettirmek isteyen Yıldırım Bâyezid, dönemin en önemli mutasavvıflarından ve âlimlerinden Emir Sultan ın önerisiyle da 20 kubbeli Ulucami yi yaptırmıştır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 8

23 Ulucami, halkın Cuma ibadetini gerçekleştireceği büyük camilere duyulan ihtiyacı da karşılamış, Erken Dönem Osmanlı mimarisinde, çok kubbeli formun tek mekânda çözüldüğü bir cami olarak kendinden sonra yapılacak Ulucami formlarına da örnek teşkil etmiştir. Resim6. Ulu Cami Resim7. Ulu Cami'nin İçi Bazı küçük olanlarla birlikte çarşı bölgesinde birkaç cami daha bulunmaktadır. Aynı zamanda bölge, birkaç hamam ve örtülü dükkânlara da ev sahipliği yapmaktadır. I. Mehmed döneminde inşa edilen İpek Han ve II. Murad döneminde yapılan Kütahya Han; Hanlar Bölgesi'nin Doğu-Batı eksenini oluşturmaktadır. İstanbul'un fethinden sonra bile, Hanlar Bölgesi'nde imar çalışmaları devam etmiştir. Fatih Sultan Mehmet döneminde yapılan Fidan Han, Bali Bey Han ve Tuz Han; II. Bâyezid döneminde yapılan Koza Han ve Pirinç Han İstanbul'daki heybetli binaların yapılması için gerekli fonun oluşturulmasını sağlamıştır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 9

24 Harita5. Hanlar Bölgesi'nin (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) Tarihi Gelişimi I.Ulu Cami (Ulu Mosque), II. Şadırvan, III. Şengül Hamamı, IV. Muvakkithane, V. Emir Khan (Emir Khan), VI. Orhan Hamamı (Orhan Public Bath), VII. Koza Khan (Koza Khan), VIII. Zeytin Khan, IX. Küçük Zeytin Khan, X. Madrasah, XI. Mektep, XII. Madrasah, XIII. Mısrî Tekkesi, XIV. Mısrî Mezarlığı, XV. Umumi tuvalet, XVI. Vaiziye Madrasah, XVIı. Müftülük, XVII. Kapan Khan (Kapan Khan), XVIII. Doğan Gözü Khan, XIX. Orhan Camii (Orhan Mosque), XX. İmaret ambarı, XXI. Fidan Khan (Fidan Khan), XXII. Yeni Harir Khanı, XXIII. Geyve Khan (Geyve Khan), XXIV. Sandıkçılar Khan, XXV. Bedesten (Covered Bazaar), XXVI. Sipahiler Çarşısı, XXVII. Ertuğrul Camii, XXVIII. Eski Yeni Khan, XXIX. Madrasah, XXX. Yiğit Cedit Camii, XXXI. Karaca Bey Khan, XXXII. Kuşbazlar Khan, XXXIII. İvaz Paşa Madrasah, XXXIV. İvaz Paşa Camii, XXXV. Meyhaneli Hamamı, XXXVI. Pirinç Hanı (Pirinç Khan), XXXVII. Eski Harir Khan (Arabacılar), XXXVIII. Sağrıcı Songur Camii.) Tarihi kayıtlara göre, zamanla büyüyen Hanlar Bölgesi, Osmanlı döneminde bir ticari alan (üretim ve alışveriş) ve aynı zamanda bir konut bölgesidir. Ayrıca çarşı bölgesinin gelişimine ek olarak, günümüze kadar isimlerini muhafaza etmiş Alacamescit, Selçuk Hatun, Hocaalizade, Tahtakale, Reyhan ve diğer mahalleler, merkezi ticari bölgenin çevresinde, Hanlar Bölgesi'nin tampon bölgesinde yayılmışlardır. Hanlar, gelen ürünlerin tipine göre özelleştirilmiş ve adlandırılmıştır. Harita6. Hanlar Bölgesi Haritası (Gabriel, 2008) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 10

25 Resim8. Emir Han üst kat, Kemer Detayı Resim9. Bedesten in İçi Resim10. İpek Han'ın Avlusu Resim11. Geyve Han'ın Avlusu Emir Han Ulu Cami'nin kuzeydoğu köşesinde bulunmaktadır. Han, külliyesine gelir sağlaması amacıyla Sultan Orhan tarafından yaptırılmıştır. Tarihi belgelerde, aynı zamanda Bezzaz-ı Atik, Bezzazistan, eski Bezzazistan, Bey Han, Sultan Han ve Kervansaray isimleriyle de geçmektedir. 'da inşa edilen Osmanlı Hanları'ndan ilkidir. İki katlı binada, 36 tanesi giriş katında 38 tanesi de üst katta olmak üzere toplam 74 adet dükkân ve depo alanı bulunmaktadır. 14. yüzyılın sonlarında Yıldırım Bayezid tarafından yeni bir kapalıçarşı yaptırılmış ve kısa süreliğine Emir Han "Eski Kapalıçarşı" olarak adlandırılmıştır. Emir Han pek çok kez yanmış veya yıkılmıştır, ve her seferinde yüksek maliyetlerle restore edilmiştir. Bedesten Yıldırım Bâyezid tarafından yaptırılan bu bina o dönemde bankacılığın ve mal alışverişinin merkezi olarak faaliyet göstermiş, ve aynı zamanda devletin en değerli ürünlerinin ticaretinin yapıldığı, en değerli malların muhafaza edildiği bir yer olarak hizmet vermiştir. Günümüzde parayı ve diğer değerli malları muhafaza eden bankaların üstlendiği görevi o dönemlerde kapalı çarşılar üstlenmekteydi. Kapalıçarşıya giriş, her biri çarşının farklı bir yüzünde bulunan dört kapıdan gerçekleşmekteydi. Günümüzde bina kuyumcular çarşısı olarak faaliyete devam etmektedir. İpek Han Ulu Cami ve Pirinç Han arasında bulunan İpek Han, 15. yüzyılın ilk yarısında Sultan Çelebi Mehmet tarafından Yeşil Külliyesi için gelir sağlaması amacıyla yaptırılmıştır. Tarihi kayıtlarda, Sultan Han, Han-ı Harir, Yeni İpek Han, Eski İpek Han, ve Arabacılar Hanı (fayton yapıcı ve tamircilerinin Han'da bulunmalarından ötürü) olarak da adı geçmektedir. Bazı kaynaklarda, İpek Han'ın yapıcısı olarak Sultan Çelebi Mehmet döneminin saygıdeğer bir devlet adamı, asker ve mimarı olarak bilinen Hacı İvaz Paşa'nın adı geçmektedir. Arşiv kayıtlarına göre han; taş ve tuğla kullanılarak yapılmış olup, bünyesinde 38 tanesi alt katta 38 tanesi de üst katta olmak üzere toplam 76 oda barındırmaktadır. Geyve Han 15. yüzyılda Hacı İvaz Paşa tarafından yapılan ve Çelebi Mehmet'e hediye olarak verilen Geyve Han'ın yapılış amacı, tıpkı İpek Han örneğinde olduğu gibi külliyeye gelir sağlamaktı. Hana aynı zamanda İvaz Paşa Han'ı veya Lonca Han da denmektedir. Kapalıçarşı'dan Yorgancılar Çarşısı'na dönüşte, Demirkapı olarak isimlendirilen bölgede bulunmaktadır. Moloz taşı ve tuğladan yapılmış iki katlı, sivri saçakları bulunan bir binadır. Batı, kuzey ve güneye bakan yüzlerinde kapılar bulunmaktadır, doğu kanadındaki kapının hemen karşısında küçük bir camiyi de barındıran binada 20si giriş katında, 30 tanesi üst katta olmak üzere toplam 50 dükkân bulunmaktadır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 11

26 Resim12. Fidan Han Genel Görünüm Resim13. Koza Han Taçkapısı Resim14. Koza Han'ın Avlusu Resim15. Pirinç Han Genel Görünümü Fidan Han Tuz Pazarı eksenindeki Çarşı ve Hanlar Bölgesi'nde bulunmaktadır. 15. yüzyılda Fatih Sultan Mehmed'in vezir-i azamı tarafından İstanbul'daki Mahmudpaşa Külliyesi'ne gelir sağlamak amacıyla yaptırılmıştır. Aynı zamanda Mahmud Paşa Hanı olarak da bilinir. Neredeyse kareye benzeyen şekilde bir avluya, şadırvana, avlunun ortasında küçük bir camiye ve avlunun çevresinde revaklı, iki katlı bir dükkân ve depo alanına sahiptir. Zemin kattaki revaklar tonozluyken, üst kattakilerin kubbesi bulunmaktadır. Tuğla ve kireçtaşını bir araya getiren kaliteli bir duvar işçiliğine sahiptir. Alt katta 48 dükkân, üst katta 50 adet dükkân bulunmaktadır. Koza Han Abdul-ula bin Pulad Şah tarafından yılları arasında, II.Bâyezid'in emriyle, İstanbul'daki cami ve medresesine gelir sağlamak amacıyla yapılmıştır. Zamanında Yeni Han, Beylik Han, Han-ı Cedid-i Amire, Han-ı Cedid-i Evvel, Simkeş, Sırmakeş, Beylik, Kervansaray ve Eski Yeni Han olarak da adlandırılmıştır. 46 x 38 boyutlarında dikdörtgen biçiminde bir avlunun etrafına inşa edilen hanın üst katında 51, alt katında ise 50 oda bulunmaktadır, odalar 3.40 metre genişliğindeki revaklara açılmaktadır. Hanın kuzeye bakan cephesinde taş kabartmalarla süslü görkemli bir kapısı bulunmaktadır. Ayrıca, doğuda, bir avlu etrafına sıralanmış tek katlı ahır ve depo birimlerinin bulunduğu İç Koza Han a açılan bir kapısı ile üst katta güneydeki kmeydana açılan bir başka kapısı vardır. Koza Han'ın iç avlusunun orta yerinde sekizgen olarak yapılmış küçük bir mescit ve üst kattaki ibadet mekanının altında bir şadırvan bulunmaktadır. Bu mescidin köşelerinde, aralarında yuvarlak kemerler bulunan sekiz kolon ile havuzun ortasında da tek bir kolon bulunmaktadır. Bugün Koza Han ticari amaçlar için kullanılmaktadır. İç Koza Han olarak adlandırılan bölüm aslında Koza Han'ın ahırlar bölümüdür. Doğudan Koza Han a bitişik olan tek katlı bu binanın avlusuna Koza Han'ın doğu cephesinde bulunan 3.66 metre genişliğinde bir kapıdan ulaşılabilir. Ahırların 22 x 30 metre ölçülerinde dikdörtgen biçimindeki avlusu depo alanlarıyla çevrilidir. Günümüzde İç Koza Han yiyecek ve içecek servisi için kullanılmaktadır. Pirinç Han yılları arasında II. Bâyezid tarafından, İstanbul'daki imaret ve camisi için gelir üretmek amacıyla yaptırılmıştır. Mimarları Sultan Şah'ın oğlu Yakup Şah ve Abdullah'ın oğlu Ali'dir. Tarihi kayıtlarda ismi Han-ı Cedid-i Sani, Han-ı Cedid-i Evvel olarak da geçen Pirinç Han'ın üst katında 50, alt katında 47 oda bulunmakta olup, han kare şeklinde geniş bir avlunun etrafında, her kattaki her odanın önünde revaklar olacak şekilde yapılmıştır. Pirinç Han'ın duvarları bir katman kaba yonu moloz taşı ve doğu yüzünde üç katman tuğla kullanılarak yapılmıştır. Doğuya açılan kapı kabartmalı desenlerle süslenmiştir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 12

27 Hanlar Bölgesi ne en iyi bakı noktası olan Kale içindeki bugünkü ismiyle Tophane parkında Osmanlı devletinin kurucuları olan Osman Gazi ve Orhan Gazi nin türbeleri manevi odak oluşturmaktadır. Resim 16. Orhan Gazi ve Osman Gazi Türbeleri (G.Berggren, 1890 lar) (Dostoğlu, 2001) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 13

28 2. Külliyeler Adaylık, 5 adet Sultan Külliyesi'ni içermektedir: Orhan Gazi, Hüdâvendigâr, Yeşil, Yıldırım ve Muradiye. Orhan Gazi Külliyesi Hanlar Bölgesi'nin merkezini oluşturduğundan "Hanlar Bölgesi" başlığı altında tanımlanmıştır. Külliyeler farklı görevleri bulunan cami, medrese, imaret, hamam ve hatta kimi zaman hastane veya gelir getiren çarşı ve hanlar gibi binalardan oluşmaktadır. Külliyeler, ilerde etrafına yapılacak yerleşim yerlerinin merkezini teşkil etmek ve şehrin gelişimini belli yönde tetiklemek amacıyla inşa edilmiştir. Sultanlar bu külliyeleri şehrin farklı merkezlerine yaptırmakla birlikte, aynı zamanda Hanlar Bölgesi'ndeki diğer kamu binalarının yapımına da katkı sağlamıştır (ticaret merkezi). 14. Yüzyılın ikinci çeyreğinde, iki nehir arasındaki bir tepede bulunan Bizans yerleşim bölgesinin kuzeydoğusuna Orhan Gazi Külliyesi inşa edildikten sonra, yeni yerleşim bölgesinde, bu bölgenin kent merkezi olarak seçilmesi kararını pekiştirmek amacıyla yapı çalışmaları devam etmiştir: Murad Hüdâvendigâr'ın saltanatı sırasında, kentteki ticaret alanlarına duyulan ihtiyaç doğrultusunda bir tarım pazarı olarak kentin merkezine Kapan Han inşa edilmiş, aynı zamanda 'nın batısında kalan tepeye de bir külliye yapılmıştır, Kapalı Çarşı ve Ulu Cami Yıldırım Bâyezid in hüküm sürdüğü dönemde kent merkezinde, ticaret bölgesinin orada kalmasını sağlamak amacıyla yapılmıştır, Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi merkeze yakın, yaklaşık bir kilometre kadar doğuya yapılmıştır, Bu iki nokta arasında ana yolları şekillendiren köprüler inşa edilmiştir, Yeşil Külliyesi Çelebi Mehmed tarafından, Muradiye (II. Murad) Külliyesi de 2. Murad tarafından şehir sınırları içindeki, anayollar tarafından önceden belirlenmiş kentsel yapıyı kuvvetlendirmek amacıyla yaptırılmıştır. Kentin hedeflenen nüfus seviyesine ulaşması için, devlet ve bölge çapında yeni fetih politikaları ve ticaret yolları uygulanmıştır. Külliyeler, konumları itibariyle görsel olarak dikkat çekmek, bu merkezler ve camileri için net bir yer duygusu oluşturmak amacıyla tepelerin üstüne inşa edilmiştir. Ayrıca, bulundukları konum itibariyle Uludağ ile aralarında güçlü bir bağlantı bulunmakta ve sürekli su akışı sayesinde hamam, çeşme ve bahçelerin su ihtiyacı sağlanmaktadır. Bu ilişkinin sonucu olarak gelişen peyzaj günümüzde hala varlığını devam ettirmektedir. Külliyelerin içindeki, günümüze kadar gelmiş ulu çınar ve selvi ağaçları gibi heybetli ağaçlar, bölgenin maneviyatını daha da pekiştirmektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 14

29 Resim17. Orhan Camii Planı Resim 18. Hüdâvendigâr Camii Planı Resim19. Yıldırım Camii Planı Resim20. Yeşil Camii Planı Resim21. Muradiye Camii Planı Külliyeler, kent bütünü ölçeğinde semtlerin çekirdeğini oluşturan ve etrafında konut alanlarının geliştiği odak noktalarıdır. Külliye içindeki cami ve medresenin konumuna göre ilk birkaç ev ve zamanla bu evleri takip eden diğer evler inşa edilmektedir. Külliye etrafındaki konut yerleşimi devlet tarafından vergi indirimi ile teşvik edilmiştir. Külliyeler dini inancın ve sultanların gücünü simgeleyerek devletin sembolü olarak; değişmeyen, sabit kalan ve en seçkin konumda yer alan yapılar olup buna mukabil etrafında oluşan konut dokusu mahremiyet olgusu içinde sahibinin istekleri ve topoğrafyanın koşullarına göre değişime elverişli ve kullanılan malzemeleri ile geçici olma özelliğini taşıyan yapılardır. Anıtların kalıcılığı ve konutların geçiciliği, Osmanlı Devleti nin halka toprak üzerinde sadece kullanım hakkı vermek ve tüm toprakların Devlet e ait olmasından müteşekkil mülkiyet yapısının da sonucudur. Yürüme mesafesindeki külliyeler ve Hanlar Bölgesi nin tanımladığı kent formu daha sonra aralarında kalan alanlarda insanların yerleşmesiyle mahallelere dönüşmüştür. Bu mahalleler, külliyelerin çevresinde de olduğu gibi daha küçük ölçekte nüvelerin oluşturulması ile meydana gelmiştir. Bu nüvelerin merkezinde, halkın ihtiyaçlarını karşılayacak mescit, mektep ve hamam yapıları inşa edilmiştir. Nüveler, sultanların desteğini alan devletin ileri gelenleri tarafından oluşturulmuş ve vakıf sistemi içerisinde yerlerini almışlardır. Külliyelerin inşa edildiği tepenin en üst noktasında Külliyenin merkezi konumunda Cami yer almaktadır. Camiler ve hamamlar külliye içinde inşa edilen ilk yapılardır. Külliyenin tamamlanması sürecinde camiler siyasi konuların görüşüldüğü, yargı kararlarının alındığı, ahi ve dervişlerin çalışmaları ile eğitimöğretim ve konaklama birimlerine duyulan ihtiyaçları ilk etapta karşılamak üzere zaviyeli plan tipinde inşa edilmişlerdir. Zaviyeli, planlı camiler; harim denilen asıl ibadet mekânının iki yanında birer eyvan ile eyvanların kuzey ve güneyinde yerleştirilmiş ikişer tabhane mekânından oluşmaktadırlar. Külliye tamamlandığında ise camiler ibadet, medreseler eğitim-öğretim, imaretler yeme-içme fonksiyonlu yapılar olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 15

30 Hüdâvendigâr (I. Murad) Külliyesi Harita7.Hüdâvendigâr (I. Murad) Külliyesi Alan Sınırları Haritası Harita8.Hüdâvendigâr (I. Murad) Külliyesi'nin hava fotoğrafı Resim 22. Hüdâvendigâr (I. Murad) Külliyesi Genel Görünüm Sultan I. Murad tarafından 1363/66 yıllarında yaptırılan külliye, şehrin batıya doğru genişlemesini sağlamıştır. Bünyesinde bir cami, bir medrese, imaret, hamam ve türbe barındırır. Cami, yapımında Bizanslı sanatkârlar görev aldığından Bizans öğeleri barındırır. Hüdâvendigâr Camii'nin en önemli özelliği, aynı yapının bir parçası olarak caminin ikinci katında bulunan medresedir. Bu yapı, iki revağa sahip tek ve eşsiz bir Osmanlı Camii örneğidir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 16

31 Resim 23. Hüdâvendigâr Camii Ön Cephesi 1.Cami, 2. İmaret, 3. Türbe, 4.Hamam Harita9. Hanlar Bölgesi Haritası (Albert Gabriel, 2008) Türbe Sultan Abdülaziz tarafından 1863 yılında, eski temelleri üzerine, tarihi teknikler ve detaylar kullanılarak yeniden yaptırılmıştır. Türbe yapısında, aralarında Sultan Murad Hüdâvendigâr'ın (I. Murad) da bulunduğu 8 adet sanduka yer alır yılındaki depremde hasar gördükten sonra 1906 yılında Sultan Abdülhamid tarafından onarılan imaret, bugün sosyokültürel bir merkez olarak kullanılmaktadır. Resim 24. Hüdâvendigâr Camii İçi Resim25. Hüdâvendigâr Türbesi Bölgedeki hamam, orijinal işlevini günümüzde de sürdürmektedir. Caminin doğusundaki Gir-Çık hamamının diğer külliye hamamlarına göre küçük yapılmış olması, külliyede gerekli fonksiyonel birimlere yer verildiğini, ancak yakındaki Eski Kaplıca dan da yararlanıldığını açıklamaktadır. Külliye, bulunduğu bölgedeki bir mahalleye adını vermiştir. Ayrıca Külliye nin bulunduğu alan, şifalı suların yer aldığı kaplıca bölgesi olup, bu bölge bu yönüyle günümüzde de kent için önemlidir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 17

32 Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi Harita10. Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi Alan Sınırları Haritası Resim26. Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi'nin Genel Görünümü Resim27. Yıldırım Medresesi Harita11. Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi'nin Hava Fotoğrafı Külliyenin inşası Sultan Yıldırım Bayezid tarafından 1390 yılında başlatılmıştır (Külliyenin inşa edileceği alan ile ilgili istibdalname hakkında detaylı bilgi Cumalıkızık Köyü ile de ilişkili olması sebebiyle, Köy ün tanımlandığı bölümde verilmiştir). nın en mükemmel mimari eserlerinden biri kabul edilen Külliye, zamanında medrese ve hastaneleriyle (darüşşifa) dönemin önemli bir eğitim merkezi haline gelmiş ve kentin doğu sınırını çizmiştir. Başlangıcında bir cami, medrese, imaret ve hamam barındırdığı için şüphesiz en "eksiksiz" külliyedir. Külliye nin bütün yapı birimleri yerin topoğrafyasına uygun bir şekilde yapılmıştır. Özellikle külliyenin inşası öncesinde bölgeye getirilen su, çevrede yerleşimin yoğunlaşmasına da sebep olmuştur. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 18

33 Resim28. Yıldırım Bâyezid Türbesi Harita12. Yıldırım Külliyesi Haritası (Gabriel, 2008) 1.Medrese 2.Türbe 3.Çeşme 4.Cami Külliye içerisindeki cami, diğer Sultan Külliyeleri ndeki camiler gibi plan tipinde inşa edilmiş olup, Kemeri olarak mimari literatüre geçmiş uygulamanın da ilk örneğinin görüldüğü yapıdır. Resim29. Yıldırım Camii Kuzey Cephesi Resim30. Yıldırım Camii Ana Eyvan 1406 senesinde yapılan türbe, içinde sultanın eşi ve bir çocuğunun sandukalarını barındırır. Uzun süredir terk edilmiş halde duran benzersiz hastane (Darüşşifa) yakın zamanda yeniden yapılmış olup, şu anda göz hastanesi olarak hizmet vermektedir. İmaret ise ayakta kalmamıştır. Ancak imaretin bulunduğu alan, günümüzde üzerinde okul inşa edilmiş olması sebebiyle kamusal hizmetini sürdürmektedir. Külliye, bulunduğu mahalleye adını vermiştir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 19

34 Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Harita13.Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Alan Sınırları Haritası Harita14.Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi'nin Hava Fotoğrafı Resim31. Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Genel Görünümü Sultan I. Mehmed (Çelebi) tarafından 1419 yılında yaptırılan külliye, Ankara Savaşı'nda (28 Temmuz 1402) Timur karşısında alınan mağlubiyetin ardından, Osmanlı hâkimiyetinin yeniden doğuşunu sembolize etmektedir. Bir cami (Yeşil Camii), medrese, türbe (Yeşil Türbe), hamam ve imaretten oluşmaktadır. Türbenin içinde Çelebi Sultan Mehmed'in, oğulları ve kızlarının ve dadısının sandukaları bulunur. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 20

35 Resim32. Yeşil Camii Kuzey Cephesi Resim33. Yeşil Cami'nin İçi I.Cami, II. Mozole (Türbe), III.İmaret, IV. Medrese, VII. Hamam Harita15.Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Haritası (Gabriel, 2008) Resim34. Yeşil Cami de Sultan Locası "Yeşil" Camii Türkiye'deki en güzel tarihi yapılardan biri olarak düşünülmektedir. Caminin mihrabı, mahfili döneminin İznik çinileriyle kaplanmış olup, olağanüstü bir süslemeye sahiptir. Çiniler %80 oranında kuvars, diğer bir deyişle yarı değerli maden taşları içermekte olup, literatüre "üretilmesi imkânsız seramik" olarak geçmiştir. Resim35. Yeşil Türbe Resim40. Yeşil Cami Hünkâr Mahfili'ndeki Çiniler Dünya Mirası Adaylık Dosyası 21

36 Resim36. Çelebi Sultan Mehmed'in çiniyle süslenmiş lahdi Resim37. Yeşil İmareti Resim38. Yeşil Medresesi Kuzey Cephesi Mimarı ve süslemeleri yapan kişiler, zamanının en ünlü kişileriydi. Külliye yapıları öncelikle mimarı Hacı İvaz Paşa başta olmak üzere, lı Nakkaş Ali İbn İlyas Ali, çini ustası Mecnun Mehmed, tahta oymacısı Tebrizli Hacı Ali ve kiremitçi Pir Mehmed Çelebi gibi sanatkârların olağanüstü gayretleriyle oluşturulmuştur. Yapıdaki süsleme elemanlarında sanatçı imzalarına yer verilmesi yapının banisi Sultanın sanata ve sanatçıya verdiği değeri de göstermektedir. Külliye içindeki yapılar ve süslemeleri araştırmacı ve sanatçıların tarih boyunca ilgisini çekmiş, onların farkındalığı nın tanınırlığını arttırmıştır. Valisi Ahmet Vefik Paşa tarafından yılları arasında ya davet edilen Fransız mimar Leon Parvillé, Yeşil Cami nin cephe, iç mekân, taş işçiliği ve çini süslemelerini detaylı biçimde çizerek günümüze yapıyı tanıtıcı önemli belgeler bırakmıştır. İlk Türk arkeoloğu kabul edilen, müzeci ve ressam Osman Hamdi Bey ( ) Türk resminde figürlü kompozisyon kullanan ilk ressam olarak da bilinmektedir. Aynı zamanda Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisi (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) ve İstanbul Arkeoloji Müzesi kurucusu olan Osman Hamdi Bey in en tanınmış eserlerinden biri olan Kaplumbağa Terbiyecisi (1906) tablosundaki figür, mekân olarak Yeşil Cami nin üst katındaki odada gösterilmiştir. İki Müzisyen Kız (1880), Yeşil Türbe de Dua (1882) adlı tablolarında da çiniler gerçekçi görünüşleriyle dikkat çekmektedir. Ressamın tablolarına konu olan Yeşil Cami ve Türbe çinileri günümüzde de aynı etkilerini sürdürmektedir. Resim39. Osman Hamdi Bey'in ünlü resmi (Kaplumbağa Terbiyecisi), Yeşil Camii de (1906) Resim41. Yeşil Türbe'de Dua (1882) ( Dünya Mirası Adaylık Dosyası 22

37 Mimar, şehir plancısı, teorisyen, yazar ve ressam Le Corbusier, mimarlık hayatına başlamadan önce, 1911 de Doğu ya yaptığı gezi sırasında yı da ziyaret etmiştir li yıllarda ortaya attığı "biçimsel saflık" anlayışına örnek olarak Yeşil Cami'yi göstererek eserin sadeliğinden, heybetinden ve azametinden söz eder. Ona göre bir bina içiyle dışıyla ancak bu kadar uyumlu olabilir ve geometrinin şiirleştirilmiş şeklidir Yeşil Cami. Şekil2. Le Corbusier'in Yeşil Camii krokisi (Kortan,1983) Günümüzde hamam, sanat atölyesi olarak, medrese de Türk İslam Eserleri Müzesi olarak faaliyet göstermekte, imaret de işlevini korumaktadır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 23

38 Muradiye (II. Murad) Külliyesi Muradiye (II. Murad) Külliyesi Alan Sınırları Haritası Resim42. Muradiye (II. Murad) Külliyesi Genel Görünümü Muradiye (II. Murad) Külliyesi'nin Hava Fotoğrafı Bir Osmanlı Sultanı tarafından 'da yaptırılan son külliyedir. 6 yılında Sultan II. Murad tarafından yaptırılan külliyede ilk başta bir cami, medrese, hamam, imaret ve türbe bulunmaktaydı. Muradiye Külliyesi, Sultan II. Murad ın Türbesi ile başlayan, Kanuni Sultan Süleyman dönemine (16. yüzyıl) kadar gelen türbe yapıları ile ayrıca önem kazanmış, anıtsal türbe yapılarının meydana getirdiği bir hazire, ilk olarak burada var olmuştur. Daha sonraki yıllarda, İstanbul daki Eyüp Sultan Türbesi bu geleneği yaşatan bir uygulama olacaktır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 24

39 Resim43. Muradiye Camii Kuzey Cephesi Resim44. Muradiye Camii'nin İçi Resim45. II. Murad Türbesi Resim52. Muradiye (II. Murad) Külliyesi Haritası Muradiye Külliyesi içerisinde on iki türbe bulunmakta olup; bu türbelerde Sultanların eşleri, oğulları, kızları, yakın akrabaları ve Osmanlı ya hizmet eden çeşitli saray mensupları yer almaktadır. Yakın akrabaların buraya gömülmesi, başkentin İstanbul'a taşınmasından sonra dahi 'nın manevi olarak hala ne kadar önemli olduğunun göstergesidir. Muradiye (II. Murad) Külliyesi'nde gömülü olan kişiler aşağıdaki gibidir: II. Murad Türbesi (15. yüzyıl) (Bu türbede, Sultan II. Murad'ın, oğulları ve kızlarının kabirleri bulunmaktadır.) Hüma Hatun Türbesi (1449) (Fatih Sultan Mehmed'in annesinin mezarı) Saraylılar Türbesi (15. yüzyıl) Ebe Hatun Türbesi (15. yüzyıl) (Fatih Sultan Mehmed'in ebesinin mezarı) Şehzade Ahmed Türbesi (1514) (Şehzade Ahmed'in, erkek ve kız kardeşlerinin, kızının ve annesinin sandukaları bulunmaktadır.) Resim46. Saraylılar Türbesi Cem Sultan ve Şehzade Mustafa Çelebi Türbesi (15. yüzyıl) (Fatih Sultan Mehmed'in oğulları Şehzade Mustafa Çelebi ve Cem Sultan'ın ve diğerlerinin mezarları bulunmaktadır.) Gülşah Hatun Türbesi (15. yüzyıl) (Fatih Sultan Mehmed'in eşi ve Şehzade Mustafa'nın annesinin mezarı bulunur. Aynı zamanda II. Bâyezid'ın oğlu Şehzade Ali'nin kabri de bu türbededir.) Gülruh Sultan Türbesi (1502) (Sultan II. Bâyezid'ın eşi Gülruh Sultan ile kızları ve oğullarının sandukaları bu türbede bulunmaktadır.) Resim47. Cem Sultan ve Şehzade Mustafa Çelebi Türbesi Şehzade Mahmud Türbesi (1506) (Sultan II. Bâyezid'ın oğlu Şehzade Mahmud ve diğer oğullarının sandukaları bu türbededir.) Mükrime Hatun Türbesi (1515) (Sultan II. Bâyezid'ın oğlu Şehin Şah'ın eşi Mükrime Hatun'un sandukası ve diğer sandukalar bu türbede bulunmaktadır.) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 25

40 Şehzade Mustafa Türbesi (1553) (Kanuni Sultan Süleyman'ın (Muhteşem Süleyman) oğlu Şehzade Mustafa ve kardeşlerinin, annesinin sandukası bu türbede bulunmaktadır.) Resim48. Cem Sultan ve Şehzade Mustafa Çelebi Türbesi'nin içi Resim49. Şehzade Ahmed Türbesi Şirin Hatun Türbesi (16. yüzyıl) (Sultan II. Bâyezid'in eşi Şirin Hatun'un sandukası ve ayrıca başka sandukalar da bu türbede bulunmaktadır.) Tabiat ile birleşen mimari değerleri ile Muradiye (II. Murad) Külliyesi ndeki cami ve türbe yapılarının özgünlüklerinin korunması ve yarına aktarılabilmesi için günümüzde restorasyon çalışmalarına başlanmıştır. Bu çalışmalar kapsamında gerçekleştirilen detaylı incelemeler ve kısmi raspalar neticesinde Şehzade Mahmud türbesinin kubbesinde yüzyıla ait kalem işleri ortaya çıkmıştır. Bu kalem işleri ile, yapılardaki mevcut kubbelerin orijinal olduğu da kanıtlanmıştır. Külliye, bulunduğu mahalleye ismini vermiştir. Ayrıca, Koca Naib, Yahşibey ve Hamzabey isimli mahalleler de bölgede kurulmuştur. Bu mahalleler günümüzde varlıklarını devam ettirmektedirler. Medrese ilerleyen dönemlerde dispanser, imaret Osmanlı lezzetlerini sunan bir restoran, hamam da engelliler için rehabilitasyon merkezi olarak işlevlendirilmiş olup, bu binalar söz konusu işlevler uyarınca günümüzde hizmet vermektedir. Resim50. Şehzade Mustafa Türbesi Resim53. Muradiye İmareti Resim51. Şehzade Mahmud Türbesi Resim54. Muradiye Medresesi Önden Görünüşü Resim55. II. Murad Hamamı Dünya Mirası Adaylık Dosyası 26

41 3. Cumalıkızık Köyü Harita18.Cumalıkızık Köyü Alan Sınırları Haritası Harita19.Cumalıkızık Köyü ve Çevresindeki Tarım ve Orman Alanlarının Hava Fotoğrafı 'nın doğusunda, -Ankara karayolunun 12. km'sinden Uludağ ın kuzey eteğine sapıldığında 3 km içeride yer alan bir erken Osmanlı köyüdür. Resim56. Cumalıkızık Köyü Genel Görünümü Bu köy diğer birkaç köy ile birlikte, Osmanlı 'yı fethedip 'yı başkent yapmaya karar verdiğinde kurulmuştur. "Kızık" ismi 11. yüzyılda Divan-ı Lugat-it Türk'te Anadolu ve Kuzey Suriye'deki "kızık" ismindeki Türkmen yerleşimlerini anlatan bir kelime olarak geçmektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 27

42 Resim57. Cumalıkızık Köy Evleri Resim58. Cumalıkızık Köy Evleri Koyunhisar zaferi sonrasında Osmanlı'ya katılan Türkmenler Ovası'na ve dağ yöresine yerleştirilmeye başlanmıştır. Türkmenler tarafından oluşturulan bu köyler, devlet için gerekli olan lojistik destek ve insan gücünü de büyük ölçüde sağlamaya çalışmıştır. nın fethi sonrasında da çevresinde kurulmuş olan bu köylerin desteğinin devam ettiği görülmektedir. Bu köylerin varlığını beyan eden pek çok vakıf kaydı mevcuttur. 723H./1323M. tarihli Esporçe Hatun (Asparuh Sultan) vakfiyesi nın fethinden önceye tarihlendirilmiştir. Bu vakıf kaydı bugün Nilüfer İlçesi Ürünlü Beldesi'ne bağlı bu köyün fetih öncesinde de varlığına kanıt teşkil etmektedir. Ayrıca Sultan vakıflarında, kent içinde yaptırmış oldukları külliyelerinden önemli gelir kaynağını köyler oluşturmaktadır. Sultanlar, hem yaptırdıkları külliyelerin (zaviyelerin) hem de bu külliyeler etrafında şekillenen fiziksel ve sosyal yapının sürekliliğini de büyük ölçüde köy ve kent arasında kurmuş oldukları bu vakıf sistemi ile sağlamışlardır. Sultan Vakıfları adı altında, özellikle sultanların külliyelerine gelir getirmek üzere vakfedilen köyler ve gelirlerinin, orijinal vakıf kayıtları esas alınarak aşağıda örnekleri verilmiştir; 1360 tarihli Orhan İmareti Vakfiyesi'nde yer alan, ya bağlı Tepecik, Panayır ve Musa Baba köyleri, Uluabat köyüne yakın göl kenarında Gulya (Gölyazı) köyü, 1385 tarihli I. Murad Vakfiyesinde yer alan Uludağ ın güney ve batı taraflarını, Keles ve nın bazı köyleri, Resim59. Cumalıkızık Köy Evleri 1400 tarihli Yıldırım Bâyezid Külliyesi Vakfiyesi'nde yer alan, Ortakızık (Kızıkşıhlar-Cumalıkızık), Gemilük (Gemlik) Köyü, Samanlı Köyü'ndeki çeltik tarlaları, İnegöl e bağlı Mirahor Ali Bey köyündeki çeltik tarlaları, 1419 tarihli Çelebi Sultan Mehmed Vakfiyesi'nde yer alan, Kite (Ürünlü) köyü, Tansarı (İrfaniye) köyü, Görükle köyü, 1430 tarihli II. Murad ın vakfiyesinde yer alan Kirmasti (Mustafakemalpaşa) ya bağlı Salihler köyü. Bu köylerin pek çoğu kurulduktan günümüze kadar gerek fiziksel yapılarını, gerekse kuruluşlarındaki vasıflarını 1. Dünya Savaşını takip eden olaylar neticesinde büyük ölçüde yitirmiştir. Resim60. Cumalıkızık Köyü, Cin Aralığı 'daki Kızık Köyleri'nin 1300'lerin başında kurulduğu düşünülmektedir. Bunlar arasında en otantik ve en iyi muhafaza edilen köy olan Cumalıkızık, aynı zamanda orduya güvenli bir hinterlant oluşturmak amacıyla kullanılan bir Osmanlı stratejisi olan önce kırsal bölgenin, daha sonra kentlerin fethedilmesi stratejisini de yansıtmaktadır. Köy bir Vakıf Köyü'dür - bu da kalıcı olarak bir kamu kurumuna (külliyeye) ait olduğu, diğer külliyelerin ve yeni kentin yapımı için gelir oluşturma amacını taşıdığı anlamına gelir. Köyün oluşturulması, bir başkent olarak 'nın kurulmasının bir parçası niteliğindedir.1339 tarihli Dünya Mirası Adaylık Dosyası 28

43 Resim61. Cumalıkızık Köy Evleri Resim62. Cumalıkızık Köy Evleri Resim63. Cumalıkızık Köyü Tarım Arazileri Orhan Vakfiyesi'nde, Orhan Gazi'ye ait bir külliye ve külliyenin içindeki bir imaretten bahsedilmektedir. Bu imaretin varlığını sürdürebilmesi için kırsal bölgelerden gelen çeşitli tarım ürünlerine ihtiyaç duyulmaktaydı. Bu kentleşme modeli Orhan Gazi döneminden sonra gelen yöneticiler tarafından da benimsenmiş ve bu kişiler tarafından külliyelerdeki imaretlerde kullanılmak üzere kırsal ürünlerin getirilmesi devam ettirilmiştir. Bu bağlantılar, 'nın gelişim sürecinde kent-kır bütünleşmesinin önemini kanıtlamaktadır. Cumalıkızık Köyü'nün varlığına aynı zamanda 1400 tarihli Yıldırım Bâyezid Sözleşmesi'ne eklenen bir dokümanda da değinilmektedir. ("İstibdalname" - bir değişiklik yapılmasına izin veren sertifika). Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi'nin 1390'larda Orhan Gazi Vakfı'na ait bir arazi üzerine yapılması planlandığında, bu tarım topraklarına eş büyüklükte başka arsalar bulunması gerekmiştir çünkü vakıf arazisi üzerine o dönemlerde imar hakkı yoktu. Bu yüzden, Cumalıkızık Köyü, Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi'nin toprağı karşılığında Orhan Gazi Vakfı'na ayrılmıştır. Bu tarihten sonra Cumalıkızık Köyü bir vakıf köyü olarak varlığını sürdürmüştür. İstibdalnamede Orta Kızık Köyü nün Yusuf bin Bayramiç bin Mahmud bin Savecî bin Oruç Gazi ve kardeşine ait olduğu beyan edilmiş olup, mülk sahiplerinin adları ifade edilirken kullanılan atalarının isimleri bu köyün kendilerine kuşaktan kuşağa miras yolu ile aktarılmış olduğunu kanıtlar. Bu tespit ise bizi 1400 tarihinden önceye Osmanlının kuruluş tarihine kadar götürebilir tarihinden sonra Orhan İmaretine vakıf olarak dâhil edilmesinin ardından köyün fiziki yapısında değişmelerin ve tarımsal üretimin artması ile birlikte köy nüfusunun da giderek artmaya başlamış olduğu kabul edilir. 17. Yüzyılda ise artık kayıtlarda Ortakızık Köyü, Cumalıkızık veya Camilikızık olarak yer almıştır. Bulunduğu alanda diğer altı Kızık (Derekızık, Hamamlıkızık, Değirmenlikızık, Fidyekızık, günümüzde mevcut olmayan Bayındırkızık ve Dalkızık) arasında, minberi bulunan ve Cuma Namazlarının kılınabildiği camisi olması nedeniyle bu adla ifade edildiği düşünülmektedir. Köyün girişinde bir mezarlık ve ortasında 700 yaşında bir çınar ağacının bulunduğu bir meydan bulunmaktadır. Bu meydan, yoğun bir dokuya sahip olan köyün en geniş boşluğudur. Zemin kaplaması dışında, burada kentsel bir düzenleme yapılmamıştır. Burası mezarlığa yakınlığı nedeniyle, ilerde mezarlığın genişleyebileceği düşünülerek boş bırakılmış bir kamusal alan olmasına rağmen zaman içinde köylüler tarafından pazar alanı olarak değerlendirilmiştir. Köy sokaklarının tümü doğal taş ile kaplıdır ve sokak ortasına eğim verilerek, yağmur sularının sokağın ortasından akması sağlanmaktadır. Üç dar sokağın buluşmasıyla oluşan meydancıkların bazılarında yer alan çeşmeler sayesinde, yakındaki evlerin su gereksinimi karşılanmıştır. Cumalıkızık ın ticaret merkezi köyün cami meydanıdır. Cumalıkızık, 270 evden oluşmakta, ancak günümüzde 180 ev kullanılmaktadır. Köy sokakları, topografyaya Dünya Mirası Adaylık Dosyası 29

44 uygun olarak, çeşitli perspektifler oluşturarak, iç kısımlara doğru uzanır. Sokakların iki yanında yer alan evler, birbirlerine sırt vererek yoğun bir doku oluştururlar. Sokaklar geleneksele uygun olarak dardır. Köyde Cin Aralığı veya Şeytan Çıkmazı olarak adlandırılan bir sokağın genişliği cm arasında değişmektedir. Resim64. Cumalıkızık Köyü Sokakları Resim65. Cumalıkızık Camii Köyün kendisi, yapısı, ortamı ve evleri orijinal planlarını ve yapım tekniklerini muhafaza etmiştir; ve köyün bütünü Erken Osmanlı Dönemi'ne en yakın "hava"yı yaratmaktadır. Köyün etrafındaki arazi, ilk başlarda olduğu gibi hala tarım ve ormancılık için kullanılmaktadır. Her bir hanenin yaşını net bir şekilde saptamak mümkün değildir, fakat çok az sayıda yeni ev ve müdahale yapıldığı söylenebilir. Köy, 700 yıllık tarihiyle Osmanlı İmparatorluğu'nun en iyi şekilde muhafaza edilmiş kırsal mimarileri arasındadır. Bu eşsiz Osmanlı Köyü, insanla doğa arasında, orman arazisi ile geleneksel evler, kamu binaları ve açık alanlardan oluşan bir yerleşim yapısı arasındaki çeşitli ilişkilerin vücut bulduğu yerdir. Günümüzde Cumalıkızık'ta hala devam etmekte olan tarımsal üretime ilişkin ilk kayıtlara 16. yüzyıldaki Osmanlı İmparatorluğu defterlerinde rastlanmaktadır. Mimari, yerleşim alanı ve Uludağ'ın yamaçlarındaki arazinin tarımsal amaçlı kullanımı, zaman içinde doğal ve uyumlu bir biçimde gelişen kırsal Osmanlı peyzajını canlı bir şekilde göstermektedir. İçinde hayatın devam ettiği 180 geleneksel ev dışında, köyde bazı tarihi kamu binaları da bulunmaktadır. Bunlardan, ahşap taşıyıcı sisteme, tavana ve çatıya sahip Cumalıkızık Camii 300 yaşındadır. Geçmişi Osmanlı dönemine uzanan, caminin bitişiğindeki "Zekiye Hatun" çeşmesi ile hamam köyün önemli mimari mirasının bir parçasıdır. Şekil3. Cumalıkızık Cami Planı Cumalıkızık'taki küçük ölçekli hamam, kuzey-güney doğrultusunda uzanan, kare planlı ve kubbeli iki binadan oluşmakta olup; bünyesinde sıcaklık, ılıklık, su deposu, tıraş odası, soğukluk ve bir de ocak barındırmaktadır. Cami ve hamam, yapı tarzları ve barındırdıkları yapı elemanları itibariyle, tarihi köy yerleşiminin en eski binalarıdır. Dar sokaklar çakıl taşları ve yuvarlak taşlarla döşenmiştir. Dağlarda karların erimesiyle oluşan tatlısu ve kaynak suyu şehrin sokaklarında serbestçe akıp gitmektedir. Resim66. Zekiye Hatun Çeşmesi Cumalıkızık Köyü'ndeki evler, genişliği sadece insanların ve at arabalarının geçmesine izin veren dar sokaklar boyunca birbiri ardına sıralanmıştır. Bu yerleşim modelinin temel amacı mevcut tarım arazisinin devamlılığını sağlamak, çevre bölgelerden gelebilecek saldırılara karşı savunmayı kolaylaştırmak ve insanların bir arada durmasını sağlamaktır. Evlerin pek çoğu iki veya üç katlıdır. Zemin kat, kireç ve topraktan oluşan bir harç kullanılarak örülen yerel taşlarla, ikinci ve üçüncü katlar ise Dünya Mirası Adaylık Dosyası 30

45 kerpiç veya ahşapla inşa edilmiştir. Çatılar ise kiremit ile kaplanmış ve ahşap bir strüktür ile desteklenmiştir. Kullanılan ahşap elemanlar için köyü çevreleyen kestane ağaçlarından yararlanılmıştır. Resim67. Cumalıkızık Hamamı Çatı tipolojisi bakımından otantik olan Cumalıkızık evlerinde iki plan şeması uygulanmıştır. İlk şemada evlerin avluları bulunmakta ve çevreleyen yüksek duvarlar sayesinde kapalı bir ortam yaratılmaktadır. Bu evlere girmek için, önce caddeye açılan iki kanatlı ahşap kapılardan, ardından da avlunun kendisinden geçmek gerekir. Üretim faaliyetlerinin hala devam etmekte olduğu bu avluların çevresinde, evin farklı seviyelerdeki odaları bulunur ve avlular mutfak, fırın, tuvalet, depo, kümes ve ahır gibi pek çok işlevi bir arada barındırırlar. İkinci plan tipinde ise avluya direkt olarak caddeden girmek mümkün olmayıp, önce bir giriş alanından geçmek gerekmektedir. Bu alan, camı olmayan ahşap bir ızgarayla aydınlatılır. Eve ve depo alanı ile ahırın bulunduğu avluya çıkmak için kullanılması gereken merdivenlere bu giriş alanından erişim sağlanır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 31

46 2.b Tarihi ve Gelişimi : Bitinya, Roma, Bizans Dönemi Resim68. Olympus Asiaticus Uludağ (Voyage de Dalmatie, 1642) Tarihi geçmişi M.Ö li yıllara kadar uzanan ve çevresinin yazılı tarihi, Küçük Asya nın geçmişindeki en önemli olaylardan biri olan Ege göçleri ile başlar. M.Ö ortalarında Trakya dan Anadolu ya göçen bazı kavimler Marmara Denizi nin güneyine ve Anadolu nun içlerine doğru ilerlemişlerdir. Yerli halk ile kaynaşan bu kavimlerden Mysiler, Balıkesir ve Çanakkale nin doğusunda, Bithyni ve Thyniler de, İzmit Bilecik yöresinde yerleşerek adlarını buralara vermişlerdir. Bu bölgeler o dönemlerden itibaren Mysia ve Bithynia adlarıyla anıldılar. M.Ö. 546 da Lidya Devleti nin ortadan kalkmasına dek, bölge önce Lidya Krallığı nın egemenliğinde, ardından M.Ö. 334 yılına dek Pers egemenliğinde yaşamıştır. Bazı kaynaklara göre M.Ö. 185 yıllarında, Bitinya Kralı Prusias, kurduğu yeni şehre Prusa adını vermiştir. Kentin bugünkü adı olan buradan gelmektedir. Bitinya Krallığı, yaklaşık 250 yıl, Helenistik Krallıklar Dönemi nin çekişme ve çalkantıları arasında yaşadıktan sonra, M.Ö. 74 yılında Bitinya bölgesi Roma egemenliğine girmiştir. Roma İmparatorluğu nun 395 yılında ikiye bölünmesinden sonra Prusa, Bizans egemenliği altına girmiştir. Bu dönemde gelişmiş, kaplıca ve şifalı sularıyla büyük ün yapmıştır. İmparator Justinianos döneminde ( ) kent yenilenmiş, kaplıcaları onarılmış, yenileri yapılmıştır; çeşitli bayındırlık yapılarıyla, saraylarla donatılmıştır. Osmanlı devletinin yönetimine gireceği 1326 yılına kadar Bizans yönetiminde bir beylik olarak kalmıştır. Anadolu Coğrafyasının Tarihi (XIII.-XIV. Yüzyıl) 13. ve 14. yüzyılda Anadolu, siyasi, askeri, kültürel, sanatsal ve ekonomik bakımdan altı asır boyunca tarihe yön verecek dünyanın en büyük imparatorluklarından birinin tarih sahnesine çıkışına tanık olmuştur. Resim69.Soyağacı (Kangal, 2000) Harita20. Osmanlı İmparatorluğu (Harita, Boston Halk Kütüphanesi'nin izni ile çoğaltılmıştır) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 32

47 13. Yüzyıl Anadolu da Selçuklu ve Bizans sınırları içerisinde otorite boşluklarının yaşandığı bir dönemdir. Moğol istilası sonucunda Anadolu Selçuklu Devleti yıkılmış ve güven ortamının ortadan kalkmasıyla Anadolu daki pek çok beylik bağımsızlığını ilan etmiştir. Bu durum Anadolu da güven ortamının ortadan kalkmasına neden olmuştur. 14. Yüzyıl ın başlarında Anadolu nun kuzeybatı ucunda Bizans sınırı üzerinde beliren yeni bir siyasi oluşumun, yüzyıl bile sürmeyen kısa bir zaman içerisinde Balkanlara ve Anadolu nun büyük bir kısmına hakim kuvvetli bir devlet halinde ilerlemesi, doğurduğu önemli ve devamlı neticeleri bakımından Ortaçağ tarihinin en esaslı olaylarından biri sayılabilir. Küçük bir beylik iken büyük hedeflerini gerçekleştirecek stratejiler belirleyen Osmanlı, Yenişehir i kendisine yurt edinmiştir., ilk olarak 1308 yılında diğer tekfurluklarla ittifak kuran Bizans Tekfurluğu nun, Osmanlı kuvvetlerince mağlup edilmesinden sonra Osman Bey tarafından kuşatma altına alınmıştır. Osmanlı kuvvetlerinin Dinboz Geçidi ndeki galibiyeti tarihte Bafeus Zaferi olarak da bilinmektedir. Bu zafer sonrasında Ovası Osmanlı ya ve kendilerine katılan Türkmenlere açılmıştır. Harita yüzyılın ortalarında Anadolu (Finkel, 2007) Bu savaştan önce Osman Bey, ve Kocaeli bölgesindeki benzeri Türkmen Beyleri arasında birinci konumdaydı. Ancak bu zafer sonrasında Osman Gazi, bir hanedan kurucusu ünvanı kazanmış, güven ortamının olmadığı Anadolu da pek çok Türkmen Beyi Osmanlı Beyliği ne katılmaya başlamıştır. İtibarı günden güne artan Osmanlı nın sınırları ile birlikte artık hedefleri de büyümüştür. Ovası na yerleştirilmeye başlanan Türkmenler tarafından kurulan köyler, kuruluş aşamasındaki devlet için gerekli olabilecek lojistik, insan gücü ve güvenlik ihtiyacını büyük ölçüde sağlamıştır. Osman Gazi yaklaşık 40 yıl süren beyliğin ardından yı fethedemeden vefat etmiş ve vasiyeti üzerine bugün gömülü olduğu Tophane deki Osman Gazi Türbesi ne defnedilmiştir. 11 yıl süren kuşatmanın ardından, Nisan 1326 tarihinde Osman Gazi nin oğlu Orhan Gazi tarafından fethedilmiştir. Bu tarihten önce de, birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 33

48 Osmanlı Kuruluş Dönemi, İlk Başkent Resim70. Osman Gazi (Kangal, 2000) Resim71.Orhan Gazi (Kangal, 2000) Resim72. Orhan Gazi nin Tuğrası (Aksun, 2011) Resim73.Orhan Gazi nin Parası (Aksun, 2011) Beylikten imparatorluğa giden yolda nın fethi, Osmanlı Beyliği nin devlet olma yolunda ilk adımı olarak kabul edilir. Artık, Osmanlılar ın önceki Türk ve İslam uygarlıklarından öğrendiklerini farklı bir coğrafyada yeniden yorumlayabileceği bir kent olacaktır., verimli ve sulak ovası, Anadolu yu İstanbul a, dolayısıyla Avrupa ya bağlayan yolların kesiştiği noktada olması nedeniyle stratejik bir konumdaydı. Dönemin en büyük kenti Constantinapolis (İstanbul) in tam karşısında Olympos (Uludağ) un eteğindeki, hem Asya ya hem Avrupa ya açılan büyük bir kapıydı. Ayrıca Türklerin Batı Anadolu ya yayılışları sırasında, Bizans ın elinde kalan üç önemli kale şehirinden biri idi. Osman Bey 1317 yılında Kaplıca Bölgesi ve dağ tarafında iki kale yaptırarak nın denizle ilişkisini kesmiş, kenti iki taraftan kuşatmaya almıştır. 10 yıldan fazla bir kuşatma sonrasında şehir, 6 Nisan 1326 da Osmanlılara herhangi bir muharebe yaşanmadan teslim edilmiştir. Bizans halkı mağdur edilmemiş, halkın can ve mal güvenliği Osmanlı tarafından güvence altına alınmıştır. Fetih sonrasında inşa faaliyetleri ile şehir yeni bir çehre kazanmaya başlamış, şehre her taraftan ahali nakil yapılarak gelişmesi de desteklenmiştir. Orhan Gazi döneminde, Osmanlı'nın merkez kenti olmuştur. Orhan Gazi ilk olarak, kalesinin dışında, kalenin doğu tarafında cami, imaret, medrese, hamam ve handan oluşan bir külliye inşa ettirmiştir. Bu bina grupları şehrin merkezini teşkil etmiştir. Burası bugün de şehrin canlı bir ticaret merkezi olma özelliğini korumaktadır. Osmanlı'lardan önce resmi "İpek Yolu" Bizans kalesinden geçmiyordu. Orhan ve takipçileri ticaret yolları sistemini tamamen değiştirerek, 'nın yalnızca İran'dan gelen ipek için değil, 'da alım satımı yapılan diğer pek çok mamül için de merkez konumunda olmasını sağlamıştır. 'da güvenliğin yüksek, koşulların elverişli olması, sultanların desteği ve İmparatorluk'un büyümesi 'yı yalnız İmparatorluk'un başkenti değil, aynı zamanda uluslararası ve ulusal ticaret merkezi haline getirdi. Ticari faaliyetler zengin yabancıları, gezginleri, tüccarları ve dünyanın dört bir yanından farklı kültürleri de beraberinde getirmiştir. Bu gelişmeler daha zengin bir kültürün oluşmasını, 'nın ve halkının refah seviyesinin yükselmesini sağlamıştır. Orhan Gazi aynı zamanda bugün piyade olarak tabir edilen "yaya" isimli, ilk düzenli orduyu da kurmuştur. Günümüzdeki modern hükümetin çerçevesi ve düzenini oluşturmuştur. Devletin idari merkezinde "Divan" (Danıştay)'ı kurmuş, günümüzde Kabine olarak bilinen Bakanlar Kurulu'nu faaliyete geçirmiştir. 'nın fethinden sonra Orhan Gazi, kendi adına para bastırmıştır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 34

49 Kitabin kapağı 1 Ahiler ve Lonca Sistemi Vizyon Osman Gazi stratejisini gerçekleştirmek için oğlu Orhan Gazi ye şöyle bir şiir ile nasihatte bulunmuştur: Tüm işlerinde diğerlerinin de rızasını al; yeni şehri büyük pazarlar, hanlar yaptırarak, ticareti arttırarak geliştir; kırsal kesimde yaşayanlara karşı anlayışlı ol; 'yı yeni binalar yaparak geliştir; mütevazi ol; Oğuz Karahan soyundan Ertuğrul'un torunu olduğunu ve Allah'ın sadık hizmetkarı olduğunu her daim hatırla; ve İstanbul'u fethet ve orada bir gül bahçesi oluştur. Bu şiir aslında Osman Gazi nin ileri görüşlülüğünün ve Osmanlı nın hiçbir başarısının rastlantı sonucu olmadığının da göstergesidir. Resim74. Surname-i Vehbi (Levni, 1720) Pek çok kaynakta Osmanlı kuruluş safhasını ve beylikten devlete geçişi kolaylaştıran ve hızlandıran iki önemli faktöre yer verilir. Bunlardan ilki; Beylikler döneminde hemen hemen her kent ve kasabada yerel yönetimde söz sahibi olmuş, otorite boşluğunda asayişi temin etmiş ve şehri savunmuş olan; ayrıca kuruluşunda Osmanlıları maddi ve manevi olarak desteklemiş Ahi kuruluşlarıdır. Osman Bey ve Orhan Bey zamanında savaşlara katılan ahilere bu hizmetleri karşılığında uygun büyüklükte toprağın vakıf beratı verilmiş, aynı zamanda Ahiler bazı vergilerden muaf tutulmuşlardır. Orhan Bey zamanında vezirler Ahilerden seçilmiştir. Ahi örgütü kentlerin ticari oluşumlarında da etkin rol oynamış, kentin ekonomik yaşantısının devlet tarafından denetlenmesini sağlamıştır. Üretim ve ticaret, ağırlıklı olarak örgütlenmiş olan bu esnaf ve zanaatkar grupları tarafından yapılmaktaydı. Bu örgütler, giderek alanlarında ihtisaslaşmış loncalar tarafından idare edilmekteydi. 15. yüzyılda altmış dolaylarında loncanın bulunuyor olması, kentinin büyüklüğünün ve refahının da göstergesidir. 1 Ünlü hukukçu ve devlet adamı Ahmed Cevdet Paşa'nın Kısas-ı Enbiya ve Tevarih i Hulefa isimli kitabında, Osman Gazi tarafından yazıldığı iddia edilen bir şiir vardır. Orhan Gazi'ye yazılmış bu şiirde hayatın çeşitli halleriyle ilgili tavsiyeler bulunur. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 35

50 Resim75.Çeşitli tüccar ve zanaatkar grupları (Levni, 1720) Vakıf Sistemi İkinci unsur ise; kökleri eski Mısır da, Yunan, Roma ve Müslümanlık öncesi Arap toplumlarında görülmekte olan Vakıf sistemidir. Osmanlı bu sistemi kendine özgü olarak sentezleyerek kenti geliştirmek ve bu gelişimin sürekliliğini sağlamak için kullanmıştır. Ayrıca sistem, Osmanlı nın ilk başkenti olan da bugün de mevcut olan tarihsel dokunun 700 yıl sonra dahi hissedilir olmasındaki başarının en önemli unsurlarından biridir. Vakıf Sistemi, kuruluş özelliği itibariyle de pek çok işletmenin, tamir ve muhafazası ile şehir içinde ve civar kasaba ve köylerde tesislerin idaresi ile görevlidir. Kuruluştan itibaren tutulmaya başlanan sistemin kayıtları, bugün dahi tarihi verilerin birincil kaynağı olarak kullanılmaktadır. Bu da hem sistemin hem de sistemle birlikte gelişen kent belleğinin oluşturulması ve korunması için önemlidir. Osmanlı Vakıfları içerisinde yer alan Selatin (Sultan) Vakıfları bu sistemde en önemli paya sahiptir. Bu sistemi çok iyi bilen ve uygulayan Sultanlar, hem yaptırdıkları Külliyelerin (Orhan, Hüdavendigâr, Yıldırım, Yeşil ve Muradiye Külliyeleri) hem de bu külliyeler etrafında şekillenen fiziksel ve sosyal yapının sürekliliğini sağlamışlardır. Vakıflarının gelir kaynakları arasında; şehirdeki tesislerle, dükkanlar, hanlar, bahçe, ev gibi gayrimenkullerin aylık kiraları köylerden nakit para olarak tahsil edilen vergi veyahut köylerden ayniyat halinde tahsil edilen vergilerin bir kısmı da yer almaktadır. Orhan Gazi dönemi ile birlikte sultanlar, hanedan mensupları ve devletin diğer ileri gelenleri sayesinde, zengin vakıfların tahsis edildiği birçok dini ve ticari merkez da teşekkül etmeye başlamıştır. Sultan Vakıfları ile Hanlar Bölgesi nde yer alan pek çok anıtsal yapının özellikle de hanların ve dükkanların ilişkisini daha iyi anlayabilmek için tahrir defterleri (sayım defteri) ve dönemin vakıf kayıtları birincil kaynaklardır. Bu kaynaklara ilişkin bazı örnekler şunlardır; 761 H./Nisan 1360 tarihli Gazi Orhan Bey in İmareti Vakıf kayıtlarında, Eski Bedesten (Emir Han) diye bilinen meşhur han ve bitişiğindeki dükkânlar ile etrafında yer alan diğer dükkânların bu vakfın akarı olduğu yazılıdır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 36

51 Hüdavendigar Livası Tahrir Defterlerinde, I. Murad Hüdavendigar vakfına Kapan Han ın vergilerinin yer aldığı, Mahmut Paşa Hanı nın (Fidan Han) bu vakfa dahil edildiği anlaşılmaktadır. Hüdavendigar Livası Tahrir Defterlerinde, Yıldırım Bayezid Vakfı na Bezzazistan (Bedesten) etrafındaki dükkanların, Kapan Hanı yakınlarındaki dükkanların vakfedildiği ve bunların gelirlerinin miktarları görülmektedir. 822 H./ Nisan 1419 tarihli Çelebi Sultan Mehmed vakıf kayıtlarında; da İpek Hanı, Kazzazlar Çarşısı nda 41 dükkân, Sofçular (Yüncüler) Çarşısı nda 16 dükkân, Dellâllar Çarşısı nda 14 dükkân, Boyacılar Çarşısı nda üç dükkân, Bakkallar Çarşısı nda 5 dükkân, Bakırcılar Çarşısı nda 8 dükkân, yine Bakırcılar Çarşısı nda 7 dükkân, Lonca Hanı (İvaz Paşa Hanı), Boyacılar Çarşısı nda 3 dükkân vakfedildiği yazılıdır. 833 H./14 Temmuz 1430 tarihli II. Murad Vakıf kayıtlarında ise; Şehreküstü Mahallesi üstünde Hamam-ı Cedid (Tavukpazarı Hamamı). Hamamın yanında bir arsa ve üç dükkân, aynı hamamın doğusunda bir dükkân, Eyne Bey Subaşı Hamamı ndan aşağı inen yol üzerinde on yedi dükkân, söz konusu on yedi dükkânın karşısında beş dükkânın bu vakfın akarı (geliri) olduğu yazılıdır. Osmanlı nın Kuruluş Dönemi içerisinde nın kentsel gelişim sürecine bakıldığında şehrin gelişimi ve kısa süre içerisinde yükselişi aynı süreç içindeki siyasi gelişmelerle de ilişkilidir. Resim76. Murad I (Kangal, 2000) Orhan'ın oğlu I. Murad, "Murad Hüdavendigâr" olarak bilinir. Farsça bir kelime olan Hüdavendigâr, egemen anlamına gelmektedir. I. Murad'tan babası ve dedesi gibi sadece "Bey" olarak değil, aynı zamanda egemen olarak bahsedilmektedir. Bu değişim, o dönem Osmanlı Devleti nin ulaşmış olduğu seviyeyi gösterir. I. Murad "Beylerbeyi" (Genel Vali) kurumunu oluşturarak, mülkiyet idaresini, orduyu ve yargı idaresini tek bir çatı altında toplamıştır. Böylece, onun zamanında tüm kurumlarıyla devletin gerçek başkenti haline gelmiştir. Tuğrası Resim77. I.Murad ın (Aksun, 2011) Bu dönemin siyasi olaylarından biri de, 1361 yılında Edirne nin fethedilerek başkent olmasıdır. Tunca nehri kenarında ve kale içinde kurulmuş bir şehir iken Edirne, kentsel oluşumunu odaklı gelişmeleri izleyerek gerçekleştirmiş, kentte imar faaliyetleri İstanbul un fethinden sonra hız kazanmıştır. Ayrıca Edirne, Osmanlı nın büyük hayalini gerçekleştireceği stratejik bir noktada bulunuyordu. Osmanlı Edirne'yi bir askeri üs ve dayanak noktası olarak görüyordu. Bu sebeple bu bölgeyi canlı kılmak, yönetimi buraya çekmek, oluşacak otorite boşluğunu da ortadan kaldıracaktı. Ancak her ne kadar Edirne, 1453 tarihine kadar başkent olmuşsa da I. Murad Hüdavendigâr dan sonra İstanbul'un fethine kadar geçen 90 yıllık süreçte, Osmanlı Padişahları 'ya gönderilmiş ve buradaki Sultan Dünya Mirası Adaylık Dosyası 37

52 Bayezid Resim78. Yıldırım (Kangal, 2000) medreselerinde eğitim görmüşlerdir. Sultanlar için, Devlet i kuran ve yücelten atalarının gönlündeki başkent olarak varlığını sürdürmüştü. Ayrıca İstanbul un fethine kadar Devlet in başına geçen tüm Sultanlar Edirne yerine da gömülmelerini vasiyet etmişti. Murad Hüdavendigar dan sonra tahta geçen Yıldırım Bayezid gerek kentinin gelişmesine gerekse devletin gelişiminde etkin rol oynamıştır. Kentin doğusunda kendi adına inşa ettirdiği Külliyesi, bu bölgenin de gelişimini sağlamıştır. Tuğrası Resim79. Yıldırım ın (Aksun, 2011) Köy ve Kent İlişkisi Osmanlı Vakıf sisteminde, vakfa kayıtlı bulunan taşınmazların satılması veya üzerinde imar faaliyeti yapılmasının yasak olduğu görülmektedir. Sultan Yıldırım Bayezid in Yıldırım Külliyesi ni inşa ettirmek istediği arazi Orhan Gazi vakfiyesine ait olduğu için, bu araziye eş nitelikte başka bir arazi olarak Cumalıkızık Orhan Gazi Vakfı na dahil edilmiş ve bu sayede Yıldırım Külliyesi bugünkü yerine inşa edilebilmiştir. Vakfiyedeki bu değişikliklerle ilgili kayıtlar köyün varlığını gösteren en erken tarihli yazılı kayıt olmakla birlikte, köyün bu tarihten önce de var olduğunu göstermektedir. Vakıf malları arasında yer alan diğer köyler gibi Cumalıkızık köylüleri de vergi gelirlerini vakfa verirdi. Aynı zamanda ürünleri de vakfa pazarlanır, imaretlerde kullanılmak üzere bu ürünleri satın alınırdı. Vakıfların anıtsal eserleri onarılırken, köylünün işgücünden de yararlanılırdı. Bu da köylüyü ekonomik olarak güçlü kılardı. Resim80. Cumalıkızık Köyü Resim81. Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi Dünya Mirası Adaylık Dosyası 38

53 Resim tarihli Yıldırım Bayezid Vakfiye (kuruluş sertifikası-fermanı)'sindeki İstibdalname (takas sertifikası) Külliye ve Çarşı İlişkisi Resim83. Hanlar Bölgesi'nin genel görünümü Ayrıca Yıldırım Bayezid, kent merkezine de pek çok kamusal yapı inşa ettirmiş ve şehirde en büyük gelişme bu dönemde gerçekleşmiştir. Kent merkezinde Ulu Camii, Bedesten, Medrese ve Hamam yapıları inşa ettirmiştir. nın önemli bir üretim ve ticaret merkezi olarak yükselişi aynı süreç içindeki dış boyutlu gelişmelerle de ilgilidir. Antalya ve Alanya nın alınmasıyla birlikte bu kentlerde bulunan limanlar Doğu Akdeniz ve Kızıldeniz tarafından gelen malların ya yönelmesini sağladı. Yine aynı dönemde, Kuzeybatı Anadolu da Candaroğlu sahasında kurulan egemenlik, Tebriz üzerinden gelen transit kervan yolunun Tokat-Amasya bölümünün denetimini sağladı; böylece ya ham ipek girdisi arttı., aynı zamanda ticari malların aktarım merkezi haline geldi. Ayasuluk, İzmir ve Foça gibi Batı Anadolu limanlarıyla birlikte Saruhan ve Menteşe sahasının da denetim altına alınmasıyla daki tekstil üretimi için gerekli pamuk ipliği kolayca sağlandı lere girerken ; Bağdat, Musul ve Halep Dünya Mirası Adaylık Dosyası 39

54 üzerinden gelen Güneydoğu Asya kökenli her çeşit baharatın satış merkezi oldu. Biber, zencefil, tarçın, karanfil, safran ve hindistan cevizi, özellikle -Braşov yoluyla Macaristan üzerinden Avrupa ya pazarlanmaktaydı. Tuna limanları, Silistre, Ruscuk ve Niğbolu tekstil ürünlerinin ve baharatın aktarım noktaları konumunu kazandı. I. Bayezid arda arda gelen zaferler neticesinde babasından devraldığı devletin sınırlarını kısa sürede iki katına çıkarmıştır. Onun döneminde Anadolu Hisarı yapıldı, İstanbul kuşatıldı ise de alınamadı. Harita22. 'nın merkezde olduğu Osmanlı ticaret yollarını gösterir. (İnalcık, 2000) Kısa sürede önemli başarılar elde etmesi sebebiyle kendisine Yıldırım ünvanı verilen I. Bayezid, Timur İmparatorluğu nun sınırlarına kadar dayandı ve Timur un ordusu karşısında 1402 Ankara Savaşı nda yenik düştü. Bu tarih ile birlikte Osmanlı Devleti, on bir yıl kadar sürecek olan iktidar boşluğuna sahne oldu tarihine kadar süren bu iktidar boşluğu ve taht kavgası dönemine Osmanlı tarihinde Fetret Devri adı verilmektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 40

55 Resim84. Çelebi Mehmed (Kangal, 2000) Resim85. II. Murad (Kangal, 2000) Fetret devrinin ardından Çelebi Mehmed Osmanlı nın beşinci padişahı olarak 1413 de tahta geçti. Kısa sürede kaybedilen toprakları geri alarak, beylikleri yeniden kendine bağlamayı başaran Çelebi Mehmed, bu başarısı ile Devlet i ikinci kez kuran Sultan olarak tarihe geçmiştir. Kendi adına inşa ettirdiği Yeşil Külliyesi, sadece devletin büyüklüğünün ve gücünün değil, mimarlık sanatının değerine de tanıklık etmektedir. Kendinden önceki sultanlar gibi, Çelebi Mehmed de kent merkezinin gelişimine, yaptırdığı kamusal yapılar ile katkı sağlamıştır. da kentin gelişimine katkı sağlayan Sultan külliyelerinin sonuncusu, Osmanlı nın altıncı sultanı II. Murad tarafından inşa ettirilmiştir. 30 yıla yaklaşan sultanlık döneminde ya pek çok eser yaptıran II. Murad, Varna ve II. Kosova muharebesi sonrasında tam bir zaferle devletin sınırlarını büyük ölçüde genişletmeyi başarmıştır yılında vefat eden II. Murad, vasiyeti üzerine da yaptırdığı Muradiye Türbesi ne defnedilmiştir. Osmanlı devletinin kurucuları Osman Gazi ve Orhan Gazi'nin mezarlarının da bulunması hanedanın yla olan manevi ilişkisini de kuvvetli kılmıştır. Pek çok padişah ve hanedan üyesi, İstanbul un fethinden sonra dahi 'yı manevi başkent olarak görmüş ve atalarına ve bu şehre olan bağlılıklarını yaptırdıkları külliye alanları içerisinde gömülmelerini vasiyet ederek göstermişlerdir. II. Murad ın oğlu Fatih Sultan Mehmed tarafından 1453 yılında İstanbul feth edilmiş ve Devlet in yeni başkenti olmuştur. Bu tarihten sonra devletin zenginleşmesi da fiziki olarak kendini göstermiştir. Resim86.Sultan II. Murad'ın tahta çıkışı (Kangal,2000) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 41

56 İstanbul un Fethi Sonrasında Resim87., Kebap Restoranı (19. yüzyıl) nın ticaret merkezinin (Hanlar Bölgesi) gelişme ve yoğunlaşma aşaması, İstanbul fethedildikten ve başkent ilan edildikten sonraki döneme tarihlenir. Zira uzun süre kuşatılan, bu sırada nüfus kaybeden İstanbul un yeniden yapılandırılması gerekmektedir; bu esnada kültürel ve ekonomik anlamda donatılmış, mamur bir çehre sunduğundan İstanbul un imarı sırasında da anıtsal hizmet yapılarının yaşatılması açısından yatırımın uygun bulunduğu bir çevre olmuştur. 16.yyın sonuna kadar bu süreçte ticari merkez tüm yapıları ile oluşumunu tamamlamıştır. II. Bayezid döneminde Kanunname-i İhtisab-ı adı ile hazırlanmış olan kanun, dünyanın ilk Standartlar Kanunu olarak kabul edilmekte olup en geniş belediye kanunları ve ilk tüketici haklarını koruyan kanunları, ilk gıda maddeleri nizâmnâmesini içermektedir. Bu Kanunname, kentte ticaretin ne kadar gelişmiş olduğunu da göstermektedir. Resim88. Kapalı Çarşı (Gravür, 1852) Resim89. Kanunname-i İhtisab-ı, Sultanları yetiştiren medreseleri ile bilim ve kültür merkezi, hanları ve çarşıları ile canlı bir ticaret merkezi olma hüviyetini koruyarak, somut ve somut olmayan kültürel değerlerini günümüze kadar taşımıştır. 17.,18.,19. Yüzyıllarda 17. yüzyılda Celali İsyanları sebebiyle ayaklanmalar ve yağmalanmalara maruz kalan şehir, Akdeniz dünyasındaki ekonomik kriz nedeniyle ipeğe olan talebin azalmasıyla bu tarihten sonra ticari önemini yitirmeye başlamıştır. 18. yüzyılda Endüstri Devrimi nin etkileri ile nın ticari önemi daha da azalmıştır. Bu azalmanın ana nedenleri ev üretimi biçim ve ölçeğinde süren tekstil ürünleri imalatının, seri imalat yapan Avrupa ile mücadele edememesi ve ulaşım teknolojisindeki gelişmelerin İpek Yolu güzergâhını değiştirmesidir. Bu dönemden sonra artık bir endüstri kenti özelliklerini yansıtmaya başlar lardan itibaren giderek sayısı artan fabrikaları, 1855 yılındaki şiddetli depreminden sonra kentin yapısını belgelemek amacıyla kadastrocu Suphi Bey yönetiminde Erkan-ı Harbiye den bir ekibe hazırlatılan ve Dünya Mirası Adaylık Dosyası 42

57 1862 de yayınlanan 1/1600 ölçekli haritada görmek mümkündür. Osmanlı da belediye örgütü 28 Aralık 1857 tarihinde nizamname ile İstanbul da kurulmuştur yılında ise belediye yasası çıkarılmış ve daha sonra nın da içinde bulunduğu 3 belediye oluşturulmuştur. Cumhuriyet Döneminde Resim90. Tarihi Belediye Binası, Orhan Gazi Cami ve Ulu Cami ya Tanzimat reformlarını uygulamak üzere atanan Ahmed Vefik Paşa, 1860 yılında Paris sefirliği sırasında Haussmann ın kentte gerçekleştirdiği değişimleri izleme fırsatını bulmuştur. Ahmed Vefik Paşa 'da önce denetmen ( ) daha sonra da vali ( ) olarak görevlendirildiği zaman; 1855'teki büyük depremden etkilenen kentte yeni yollar yaparak, hükümet binası (1863), hastane (1879) ve belediye binası (1880) gibi kamu binaları inşa ettirerek dönemin kentleşme yaklaşımını uygulamaya koymuştur. 20. Yüzyıl ın başında zorlu işgal dönemleri sonrasında Cumhuriyet döneminin başlamasıyla, Erken Cumhuriyet Dönemi'nde için ilk kent planı Lörcher (Alman) tarafından 1924'te yapılmıştır. Bu plan, dönemin Avrupa'sında şehir planlaması tartışmalarının popüler trendlerinden olan Ebenezer Howard'ın Bahçe Şehir konseptinden etkilenmiştir yılında Henri Prost (Fransız), kökenleri Haussmann'ın Paris için tasarladığı planlama konseptine dayanan ve Fransızlar'ın aksiyal planlama geleneğinin etkisiyle, için bir gelişim planı hazırlamıştır. Batılı son planlamacı olan Piccinato (İtalyan) ise, için hazırladığı 1960 tarihli planında, şehrin organik şekliyle lineer gelişimini önermiştir. İtalyan planlamacının çalışması, Garnier'in Cité Industrielle kavramına benzeyen işlevsel imar fikrini bünyesinde barındırmaktaydı. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 43

58 Resim91. Luigi Piccinato'nun taslağı (Piccinato, 1962) Türkiye'nin ilk Organize Sanayi Bölgesi nin 1962 yılında 'da kurulmasıyla birlikte, kentte çok sayıda endüstri gelişim göstermiş ve bu durum sonucu iç ve dış göç almaya başlamıştır., barındırdığı iş imkânları sebebiyle günümüzde Türkiye nin nüfusa göre 4. büyük kenti konumundadır. Üç Batılı planlamacıyla başlayan 'nın planlama geçmişi 1/25000 ölçekli bir plan (1976) ve 1/5000 ölçekli bir planla (1984) devam etmiş; daha sonra 'nın tarihi, doğal ve arkeolojik alanlarını tanımlayan Kapsamlı Planlama Ofisi tarafından bu görev devralınmıştır. planı 1995 ve 1998 senesinde yeniden gözden geçirilmiş ve sonunda 1/ ölçekli bir plan 1998 senesinde onaylanmıştır. Bugün Türkiye'nin metropolitan kentlerinden biri konumundaki, sürdürülebilir gelişim için yöntemler aramaktadır. Türk üniversitelerinin şehir planlama bölümlerinden danışmanlarla işbirliği yapan yeni bir planlama ekibi; sürdürülebilirlik, kimlik ve şehir sakinlerinin katılımı gibi kavramlar ışığında 'nın hedeflerini tanımlama sürecindedirler. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 44

59 3. Tanımın Gerekçelendirilmesi 3.1.a Kısa Sentez İmparatorluğa giden yolda, Osmanlı Kuruluş Döneminde külliyelerin şekillendirdiği ilk kent, ilk başkenttir. daki kentleşme modeli kendinden sonra kurulacak Osmanlı-Türk kentlerine de örnek olmuştur. Bu kentleşme modeli içerisinde tüm değerler kusursuzca çalışan entegre bir sistemin parçasını oluşturmuştur. Devletin kuruluş safhasında tüm idari teşekküllerinin oluşturulması, Anadolu coğrafyasında uygulanan barışçıl politika, vakıf sistemi, ticaret hayatını düzenleyen ahiler ve lonca sistemi, külliyelerin inşasında köy ve kent arasındaki ilişkinin sürekliliğinin sağlanması, bu entegre sistemin en önemli yapı taşlarıdır. Birbirini destekleyen ve tetikleyen bu dinamikler ile kent, kısa süre içerisinde uluslararası ölçekte tanınmıştır. Orhan Gazi nin surların dışında oluşturduğu ilk külliyeyi inşa ettirmesi ile kentin imarına getirdiği yeni yaklaşım, kendinden sonra gelen sultanlar tarafından da benimsenmiştir. Bu külliye yapısı, içinde barındırdığı yapıları ile ilk etapta kuruluş aşamasında olan devletin ihtiyacını karşılamaya yönelikti. Bu çok işlevli yapılar ve mimarilerinde geliştirilen plan tipleri dönemin ihtiyaçlarına da cevap veren yeni mimari tasarımların da ortaya çıkmasını sağlamıştır. Cami mimarisinde ilk uygulamasını Orhan Camii nde gördüğümüz plan tipi bunun en güzel örneğidir. Yine Orhan Külliyesi içerisinde yer alan han yapısı, etrafında ticaret merkezinin gelişmesinin ilk aşaması olmuş, bugün de kent merkezinin oluşmasında etkili olmuştur. Orhan Gazi den sonra devletin başına geçen sultanlar (I.Murad, Yıldırım Bayezid, I.Mehmed ve II. Murad) kentin sınırlarını da belirleyen külliyelerini inşa ettirirken kentin merkezine de kamusal yapılar inşa ettirmiş böylelikle bu bölgenin gelişimini sağlamışlardır. Sultanlar kent sınırını belirleyen külliyelerini özellikle kentin topografyasını, yeraltı su kaynakları ile akarsuları dikkate alarak oluşturmuşlardır. Böylelikle kentin mevcut kaynaklarının en iyi şekilde değerlendirildiği, toplumsal hayatı kolaylaştıracak ve toplumun ihtiyaçlarına cevap verecek odak noktaları oluşturulmuştu. Kentin fiziksel çevresi bu külliyeler ve etrafında oluşan konut alanları ile şekillenmiştir. Külliyelerin imarı ve varlıklarının sürekliliği vakıf sistemi ile sağlanmıştır. Osmanlı nın kendine özgü sentezlediği bu vakıf sistemi içerisinde, vakıf gelirlerini kent merkezinde yeralan hanlar, dükkanlar oluşturuyor olsa da bu gelirlerin büyük bir kısmını da köylerin oluşturduğu görülmektedir. Köylerin vakıf sistemi içerisinde kent içindeki kamusal yapılara ürün veya vergi olarak sağladığı gelir köy-kent arasındaki sıkı ilişkinin de göstergesidir. ve Cumalıkızık bu ilişkinin en iyi örneğidir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 45

60 Sultanlar için sadece ilk başkent değil, Osmanlı nın kurucusu olan ataları Osman Gazi ve Orhan Gazi nin kentidir. İstanbul un fethine kadar Sultanlar medreselerinde eğitim görmüşler ve vasiyetleri üzerine öldüklerinde kendi yaptırdıkları külliyeler içerisine gömülerek kente olan bağlılıklarını göstermişlerdir. Ayrıca, manevi bir başkent olmasının yanı sıra, döneminin ulusal ve uluslararası ticaret merkezi konumunda olması ve yeni başkent İstanbul un imarına gelir getiren bir kent olması açısından önemlidir. Kentin bir Osmanlı başkenti olarak algılanması ve Osmanlı kentlerinin iyi bir temsilcisi olması, döneminin ilk anıtsal yapılarının bugün de var oluşu ve onların etrafında aynı etkiyi yaratan canlı, dinamik kırsal ve kentsel hayatın sürekliliği ile açıklanabilir. 3.1.b Hangi Kriterler Altında Kaydın Önerildiği ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğu nun Doğuşu" ile Miras Alanları için 1, 2, 3, 4 ve 6. No lu kültürel kriterler uygun görülmüştür. Kriter 1: İnsanlığın yaratıcı dehasının bir başyapıtını temsil etmesi Orhan Gazi nin devleti kısa süre içerisinde tüm teşekkülleriyle birlikte oluşturması ve kentin imarına yeni bir yaklaşım getirmesi O nun yaratıcı dehasının ürünüdür. Beylikten imparatorluğa giden yolda nın fethi, Osmanlı Beyliği nin devlet olma yolunda ilk adımı olarak kabul edilir. Anadolu coğrafyasında Orhan Bey, babası Osman Bey gibi barışçıl bir politika izlemiş, ileri görüşlü bir yaklaşımla stratejilerini belirlerken bu coğrafyanın kozmopolit yapısını daima önemsemiştir. İmparatorluğun yüzyıllarca ayakta kalması, nın günümüze bir Osmanlı Başkenti kimliğini taşıyarak ulaşması ve devletin içinde kusursuzca çalışan entegre sistemlerin sürekliliği Osmanlı nın hiçbir başarısının rastlantı sonucu olmadığının da göstergesidir. Kriter 2: Dünyanın bir kültür bölgesinde veya bir dönemde mimarlık veya teknoloji, anıtsal sanatlar, kent planlama veya peyzaj tasarımı alanlarında önemli gelişmelere ilişkin insani değer alışverişlerine tanıklık etmesi Osmanlı İmparatorluğu nun ilk başkenti olan, kendisinden sonraki Osmanlı kentlerinin gelişiminde kilit önem taşımıştır. Orhan Gazi nin külliyesini sur dışında inşa etmesiyle kentin imarına getirdiği yeni yaklaşım kendinden sonraki sultanlar tarafından da benimsenmiştir. Kentin gelişimi sultanların kurduğu külliyelerle yönlendirilmiştir. Külliyeler, çevrelerinde ve yakınlarında mahallelerin oluşmasına yol açan çekirdeklerdir. Bu mahalleler külliyelerin de desteğiyle, hızla gelişmiş, aralarındaki mesafeler doldurulmuş ve Osmanlı Dünya Mirası Adaylık Dosyası 46

61 Sultanlarının ilk başkenti olan yeni bir şehir yaratılmıştır. Osmanlı şehirlerinde camii, zâviye, medrese, mektep, kütüphane, hastane, çeşme vs. dînî, kültürel ve sosyal eserler, hayır amacıyla bizzat şahıslar tarafından yaptırılmaktaydı. Bu eserlerin işlerliğinin sağlanması amacıyla da han, hamam, bedesten gibi gelir getirecek yapılar inşa ettirilerek bu yapıların kira gelirleri ve köylerden ürün ve ayniyat şeklinde alınan vergi gelirleri vakıflara bağlanmaktaydı. Tüm bu eserlerin sürekliliği vakıflar aracılığıyla sağlanmaktaydı ki Osmanlı şehirlerinde yaşamın devamlılığını sağlayan, şehri adeta iskelet vazifesi ile bir arada ve kendi içerisinde düzenli kılan, bu vakıfların varlığıydı., özgün kentsel sisteminin kalbinde yer alan külliyeleri ve çarşıları ile Osmanlı İslam dünyasına bir örnek model oluşturmuştur. Konya, Kayseri, Edirne, İstanbul, Halep, Kahire, Samarkant, Üsküp, Saraybosna, Safranbolu, Saraylı, Berat, Poçitel gibi daha sonradan kurulan Osmanlı yerleşimleri üzerinde önemli bir etkisi olmuştur. ayrıca bir buluşma noktasıdır; farklı kültürlerin bir arada yaşadığını göstermiş ve yerel insanlar ile şehre yeni gelenler arasında bir sentez yaratmıştır. Bu kriterin gerekçesi Hüdavendigâr Camii gibi özgün mimari örneklerle ortaya çıkmaktadır. Osmanlılar, aşamalı olarak eski Bizans bölgelerine yerleştikçe, erken Osmanlı dönemine özgü kültürel etkileşimleri ve dönüşümleri ortaya koyan yeni bir mimari üslup ortaya çıkmıştır. Kriter 3: Yaşayan veya yok olan bir kültür geleneğinin veya uygarlığın istisnai, ender rastlanan bir temsilcisi olması -Cumalıkızık günümüzde yaşayan esnaf kültürü ve bugün de kırsal hayatın kente bu denli yakın sürdürülebilmesi ile erken Osmanlı yaşam ve vizyonunun iyi bir örneğidir. Ticaret hayatının devlet kontrolünde ve getirilen standartlarla disiplin altına alınmış oluşu, ahiler ve lonca sisteminin örgütlenmesi ile ilişkilidir. Bu örgütlenme ile alanlarında ihtisaslaşan loncalar nın döneminin bir ticaret merkezi olarak uluslararası düzeyde tanınmasını sağlamıştır. Lonca sisteminin günümüzdeki yansımalarını esnaf odaları ve çarşı derneklerinin sürdürdüğünü görmekteyiz. Köy ve şehir, mimarisi, tarihi külliyeleri, çarşıları, camileri ve Sultanların türbeleri aracılığıyla, tümüyle Osmanlı geleneği ve uygarlığını temsil edebilecek tüm özellikleri ortaya koymaktadır. Kriter 4: İnsanlık tarihinin önemli bir aşamasını veya aşamalarını gösteren bir yapı tipinin, mimari veya teknolojik bütünün veya peyzajın istisnai bir örneği olması, hanları, bedesteni, camileri, medreseleri, türbeleri, hamamları, konut alanlarının bir bütün oluşturması ile Erken Osmanlı şehirlerinin üstün bir örneğidir. Türk-Osmanlı mimarlık Dünya Mirası Adaylık Dosyası 47

62 tarihi literatüründe stili ya da plan olarak adlandırılan eşsiz bir mimari plan da gelişmiştir. Külliyelerin inşa edildiği tepenin en üst noktasında külliyenin merkezi konumunda cami yer almaktadır. Orhan Cami Erken Dönem Osmanlı mimarisinin en önemli tasarımlarından olan planının (zaviyeli, tabhaneli) görüldüğü ilk camidir. Kuruluş aşamasındaki devletin fiziksel, kültürel, sosyal ihtiyaçlarını karşılayacakları birimlere duyulan ihtiyaç, daha komplike olan bu plan tipinin oluşturulmasında etkili olmuştur. Cami, harim denilen asıl ibadet mekanı, bu ibadet mekanının iki yanında birer eyvan ile eyvanların kuzey ve güneyine yerleştirilmiş ikişer tabhane mekanından oluşturulmaktadır. Camiler bu tabhaneler ile ilk etapta külliyelerde ayrı birer birim olarak inşa edilecek olan imaret, medrese gibi bağımsız yapıların da işlevine cevap vermektedir. Toplumun ihtiyaçlarına cevap veren ve hayatı kolaylaştıran sosyal donatılar olarak külliyeler bu plan tipinin işlevsel yapısını örnek alarak kenti şekillendirmişlerdir. Kriter 6: İstisnai evrensel önem taşıyan sanatsal veya edebi eserler, inançlar, fikirler, yaşayan gelenekler ve olaylarla doğrudan veya dolaylı olarak ilgili olması, erken Osmanlı dönemine ait önemli tarihi olaylar, mitler, fikirler ve geleneklerle yakın bir bağlantıya sahiptir. Şehrin mistik imajının şekillenmesinde bu özelliklerin etkisi olmuştur. Erken Osmanlı Dönemi Sultanlarının türbelerinin da bulunması ve özellikle gölge oyununun meşhur karakterleri Karagöz ve Hacivat ın kentiyle özdeşleştirilmiş olması bu gerekçeyi haklı çıkarmaktadır. Karagöz ile Hacivat söylenceye göre Orhan Külliyesi inşasında çalışan ustalardır ve bugün UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listesinde de yer almaktadırlar. Sultanlar için, devleti kuran ve yücelten atalarının gönlündeki başkent olarak varlığını sürdürmüştür. Edirne başkent olduktan sonra bile, İstanbul'un fethine kadar Osmanlı Padişahları 'ya, buradaki Sultan medreselerinde eğitim görmek üzere gönderilmişlerdir. Osmanlı devletinin kurucuları Osman Gazi ve Orhan Gazi'nin mezarlarının da bulunması hanedanın yla olan manevi ilişkisini kuvvetli kılmıştır. Pekçok padişah ve hanedan üyesi, İstanbul un fethinden sonra dahi 'yı manevi başkent olarak görmüş ve atalarına ve bu şehre olan bağlılıklarını, burayı ebedi istirahat yeri olarak seçerek göstermişlerdir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 48

63 3.1.c Bütünlük Beyannamesi Aday gösterilen bölgelerin çekirdek sınırları aşağıdaki kriterlere göre belirlenmiştir: 1. Sınırlar içindeki varlıklar adaylığın gerekçelerini ve değerlerini en iyi şekilde göstermektedir. 2. Bu sınırlar içindeki varlıklar koruma alanı olarak belirlenmiş olup yasal olarak korunmaktadır. 3. Varlıklar iyi derecede korunmuş durumda olup ve alan otantikliğini ve bütünlüğünü muhafaza etmektedir. 4. Alanlar Evrensel Değer'i ifade edecek kadar büyüktür. 5. Sınırlar, varlığın tarihi tanımını takip etmektedir. Yönetim alanı sınırı ise öneri dünya miras alanı olarak belirlenen alanların korunmasını, yaşatılmasını, değerlendirilmesini sağlayacak yeterli büyüklükte ve yönetilebilir alanlar olarak belirlenmişlerdir. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) Orhan Gazi Külliyesi bir cami, medrese, imaret, hamam ve handan (Emir Han) oluşmaktadır. Orhan Külliyesi nde diğer külliyelerden farklı olarak, Eski Bezzazistan (Bey Hanı) adı ile de anılan Emir Han külliye yapılarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Orhan Külliyesi ne ait yapılardan cami, hamam ve han günümüzde ayaktadır. Cami dini, han ticari fonksiyonları ile yapıldıkları ilk zamandaki özgün işlevlerini günümüze taşımaktadır. Hamam ise, tarihi ticaret merkezinin içinde kaldığından, özgün işlevinden farklı olarak kullanılmaktadır. Günümüzde, kente özel kültürel değerleri yansıtan etnoğrafik ürün ve objelerin alınıp satıldığı bir pazar olarak kullanılmaktadır. Ayrıca bu yapılar özgün mimari form ve elemanlarını korumuşlardır. Külliyenin bulunduğu alanın ilk yapıldığı dönemden itibaren şehrin merkezini teşkil etmesi sebebiyle etrafındaki ticari fonksiyonlu imar faaliyetlerinin yoğun olduğu bilinmektedir. Külliye yapıları arasında olduğu düşünülen medresenin yerinde olmaması ile ilgili detaylı bir kaynak bulunmamaktadır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 49

64 Harita23. Aday alan sınırının 1862 Suphi Bey Haritası nın çakıştırılmış hali Harita24. Aday alan sınırının ana harita üzerinde çakıştırılması Ancak 1855 büyük depreminden etkilenen imaretin bir yangın sonucunda zarar gördüğü bilinmektedir. Deprem sonrasında 19. yüzyılda nın yeniden inşası sırasında döneminin şehircilik yaklaşımlarının bir sonucu olarak, bu alanda Türkiye nin en eski belediye binası inşa edilmiş, böylelikle alan yine kamusal işlevini sürdürmüştür. Orhan Gazi Külliyesi yapılarından olan Emir Han çevresinde gelişmeye başlayan tarihi ticaret aksının üzerindeki Hanlar Bölgesi ni oluşturan yapılar form ve malzeme bütünlüklerini de koruyarak ticari fonksiyonları ile günümüzde de varlıklarını sürdürmektedirler. Ancak 19. yüzyıl imar faaliyetleri sırasında Pirinç Han Hamidiye Caddesi nin, Kapan Han ise Saray Caddesi nin açılması sırasında kısmen zarar görmüşlerdir. Fetihlerinden sonra, Hanlar Bölgesi çevresinde Alacamescit, Hocaalizade, Tahtakale, Reyhan vb. isimli yeni mahalleler kurulmuştur. Günümüzde bu mahalleler hala Hanlar Bölgesi çevresinde varlıklarını sürdürmekte olup, bölgenin tampon bölgesini tayin etmektedir. Külliyeler nın ovaya hâkim tepelerine inşa edilmiş olan Sultan Külliyeleri, Osmanlı nın bilinçli geliştirilen kent modelinin en önemli elemanlarıdır. Günümüzde mevcudiyetlerini büyük ölçüde korumuş olan bu yapılar topluluğu, halen kent içinde kaybolmayan hissedilebilir peyzajıyla da dikkat çekicidir. Çınar, Osmanlı nın kuruluşundan bu yana ya hayat veren, güzellik katan sembollerin başında yer alır. nın çınarları, külliye alanlarına zamanında o kadar ustalıkla yerleştirilmiştir ki, mimari dokuyla birleşince insanı manevi bir atmosfer içine alarak, adeta yapıların ayrılmaz bir parçası olarak hafızamıza işlenir. Orhan Gazi Külliyesi, Hüdâvendigâr Külliyesi, Yıldırım Külliyesi, Yeşil Külliyesi ve Muradiye Külliyesi nde yer alan asırlık tarihi çınarlar ve uzun selviler özgünlükleriyle birer sembol Dünya Mirası Adaylık Dosyası 50

65 niteliğindedir. Külliyeler, kent bütünü ölçeğinde semtlerin çekirdeğini oluşturan ve etrafında konut alanlarının geliştiği odak noktasıdır. Külliyeler kurulduklarından itibaren, ulaşılabilirliğin ve işlevselliğin doğal bir sonucu olarak çevrelerinde çeşitli mahalleler oluşmaya başlamıştır. Külliyeler etrafında gelişen ve çoğunlukla önemli tarihi şahsiyetlerin adını taşıyan mahalleler ve sokaklar da tıpkı Sultanların kendi yaptırdıkları külliyelerin bulunduğu yere isimlerini verdikleri gibi yüzyıllardan beri değişmeyen isimleriyle günümüze kadar özgünlüklerini koruyarak gelebilmişlerdir. Bugün gerek nüfusu gerekse sanayisinin Türkiye ekonomisine katkısıyla 4. büyük kent olan, zamanın zorunlu kıldığı bütün bu gelişmelere ve değişimlere rağmen Osmanlı nın ilk başkenti sıfatını kaybetmemiş, dönemin yansımalarını somut ve somut olmayan değerleri ile bugüne taşımıştır. Hüdavendigâr (I.Murad) Külliyesi Hüdavendigâr Külliyesi ni oluşturan tüm yapılar (cami ve medrese, imaret, hamam ve türbe) özgün mimari form ve elemanlarını koruyarak günümüze ulaşmışlardır. Harita25. Aday alan sınırının 1921 Haritası ile çakıştırılmış hali. Harita26. Aday alan sınırının ana harita üzerinde çakıştırılması Türbe, tarihi teknikler ve detaylar kullanılarak, Sultan Abdülaziz tarafından 1863 senesinde eski temelleri üzerinde yeniden inşa ettirilmiştir; ve imaret, 1855 depreminde ciddi şekilde zarar gördükten sonra 1906 yılında Sultan Abdülhamid tarafından restore ettirilmiştir. İmaret bugün sosyal-kültürel merkez olarak kullanılmakta ve hamam (Cık Cık) orijinal işlevini sürdürmektedir. Caminin doğusundaki Cık Cık (Gir-Çık) hamamının diğer külliye hamamlarına göre küçük yapılmış olması, külliyede gerekli fonksiyonel birimlere yer verildiğini, ancak yakındaki Eski Kaplıca dan da yararlanıldığını açıklamaktadır. Külliye bulunduğu mahalleye ismini vermiştir. Ayrıca Külliye nin Dünya Mirası Adaylık Dosyası 51

66 bulunduğu alan, şifalı suların yer aldığı Kaplıca bölgesi olup, bu bölge bu yönüyle günümüzde de kent için önemlidir. Yıldırım Külliyesi (I.Bayezid) Başlangıcında en "eksiksiz" külliye olarak tanımlanabilecek Yıldırum Külliyesi, cami, medrese, hastane, han, imaret ve hamam içermekteydi. Harita27. Aday alan sınırının 1862 Suphi Bey Haritası nın çakıştırılmış hali Harita28. Aday alan sınırının ana harita üzerinde çakıştırılması Külliyenin tek eksik parçası imaret olup, imaretin bulunduğu alan günümüzde üzerinde ilkokul inşa edilmiş olması sebebiyle kamusal hizmetini sürdürmektedir. Darüşşifa ise fiziksel olarak varlığını sürdürmekle beraber son dönemde tamamıyla rekonstrüksiyon olarak ayağa kaldırıldığı için özgünlüğünü yitirmiş ve çekirdek alan içine dâhil edilememiştir. Cami, hamam ve türbe özgün fonksiyonlarını sürdürmektedir. Medrese nin kullanım hakkı 1951 yılında Sağlık Bakanlığı na devredilmiş olup günümüzde sağlık ocağı olarak halka hizmet etmektedir. Yeşil Külliyesi (I.Mehmed) Külliye, bir cami (Yeşil Camii), medrese, türbe (Yeşil Türbe), hamam ve imaretten oluşmaktadır. Cami ve Türbe de kullanılan, çiniler %80 oranında kuvars, diğer bir deyişle yarı değerli maden taşları içermekte olup, literatüre "üretilmesi imkânsız seramik" olarak geçmiştir. Camide, hünkâr mahfili, mihrap ve yarı beden duvarları ile türbede, mihrap, yarı beden duvarları ve sandukalarda uygulamalarını gördüğümüz çiniler, özgünlüklerini koruyarak günümüze kadar ulaşmıştır. Cami ve Türbe bu süsleme özellikleri ile döneminin ve bugünün eşsiz yapıları olma özelliğini sürdürmektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 52

67 Harita29. Aday alan sınırının 1862 Suphi Bey Haritası nın çakıştırılmış hali Harita30. Aday alan sınırının ana harita üzerinde çakıştırılması Günümüzde, hamam bir sanat atölyesi; medrese Türk-İslam Eserleri Müzesi; ve imaret de aynı işlevle faaliyet göstermektedir. Muradiye (II. Murad) Külliyesi 'da bir Osmanlı Sultanı tarafından yaptırılan son külliyedir. Muradiye Külliyesi, başlangıçta cami, medrese, hamam, imaret ve Sultan ın türbesini içerir. Muradiye Külliyesi içerisinde on iki türbe bulunmakta olup; bu türbelerde Sultanların eşleri, oğulları, kızları, yakın akrabaları ve Osmanlı ya hizmet eden çeşitli saray mensupları yer almaktadır. Harita31. Aday alan sınırının 1862 Suphi Bey Haritası nın çakıştırılmış hali Harita32. Aday alan sınırının ana harita üzerinde çakıştırılması Muradiye Külliyesi ni oluşturan yapılar bugüne eksiksiz olarak ulaşmıştır. Günümüzde restorasyonları devam eden türbelerde yapılan detaylı çalışmalar sonucunda, kubbe ve kubbe eteğinde çıkan yüzyıl kalem işleri, döneminin ilk uygulamalarından olup, bu yapıların yapıldıkları dönemden bugüne orijinal haliyle ulaştığının da kanıtıdır. Medrese nin kullanım hakkı 1951 yılında Sağlık Bakanlığı na devredilmiş olup, medrese Dispanser olarak kamuya hizmet vermektedir. İmaret bir Osmanlı mutfağı restoranı, hamam da engelli insanlar için rehabilitasyon merkezi olarak hizmet vermektedir. Mimarinin tabiat ile uyumu Külliyenin en önemli özelliğidir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 53

68 Alanda pek çok sayıda anıtsal selvi ve çınar ağaçları bulunmaktadır. Cumalıkızık Köyü nın doğusunda, Uludağ ın kuzey eteğinde yer alan erken Osmanlı köyüdür. Köyün girişinde köy mezarlığı ve ortasında 700 yıllık iki çınarın olduğu bir meydan yer almaktadır. Bu meydan, yoğun bir dokuya sahip olan köyün en geniş boşluğudur. Burası mezarlığa yakınlığı nedeniyle, ilerde mezarlığın genişleyebileceği düşünülerek boş bırakılmış bir kamusal alan olmasına rağmen zaman içinde köylüler tarafından pazar alanı olarak değerlendirilmiştir. Köy sokaklarının tümü doğal taş ile kaplıdır ve sokak ortasına eğim verilerek, yağmur sularının sokağın ortasından akması sağlanmaktadır. Cumalıkızık köyünün su ve kanalizasyon sistemi orijinal olup herhangi bir müdahele görmemiştir. Üç dar sokağın buluşarak oluşturduğu meydancıkların bazılarında yer alan çeşme sayesinde, yakındaki evlerin su gereksinimi karşılanmıştır. Cumalıkızık ın ticaret merkezi köyün cami meydanıdır. Cumalıkızık Köyü nün yer aldığı kentsel sit alanında 4 adet anıtsal yapı (Cami, Hamam, Mezarlık, Çeşme), 3 adet doğal anıt (ağaç), 176 adet sivil mimarlık örneği yapı olmak üzere 183 adet tescil kaydı bulunmaktadır. Köy sokakları, topoğrafyaya uygun olarak, çeşitli perspektifler oluşturarak, iç kısımlara doğru uzanır. Sokakların iki yanında yer alan evler, birbirlerine sırt vererek yoğun bir doku oluştururlar. Sokaklar geleneksele uygun bir biçimde dardır. Cin aralığı veya Şeytan çıkmazı olarak adlandırılan bu sokakların genişlikleri cm arasında değişmektedir. Köyün kendisi, yapısı, ortamı ve evleri orijinal planlarını ve yapım tekniklerini muhafaza etmiştir; ve köyün bütünü Erken Osmanlı Dönemi'ne en yakın "hava"yı yaratmaktadır. Köyün etrafındaki arazi, ilk başlarda olduğu gibi hala tarım ve ormancılık için kullanılmaktadır. Cumalıkızık evlerinde, çatı tipolojisi bakımından otantik olan iki plan şeması uygulanmıştır. İlk şemada evlerin avluları bulunmakta ve çevreleyen yüksek duvarlar sayesinde kapalı bir ortam yaratılmaktadır. İkinci plan tipinde ise avluya direk caddeden girmek mümkün olmayıp, önce bir giriş alanından geçmek gerekmektedir. Bu alan, camı olmayan ahşap bir ızgara ile aydınlatılır. Köydeki anıtsal yapılar eksiksiz olarak günümüze ulaşmıştır. Cami ve hamam, yapı tarzları bakımından ve içinde barındırdıkları yapı elemanları nedeniyle tarihi köy yerleşmesinin en eski yapılarıdır. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü nün Osmanlı Arşivi nde bulunan H.1236-M.1820 tarihli kaydın verilerine göre Cumalıkızık Dünya Mirası Adaylık Dosyası 54

69 köyünün bu tarihte de Orhan Gazi Vakfı na bağlı bir köy olduğu anlaşılmaktadır. Bu sebeple köy, gerek tarım alanları, gerekse yaşam alanları ile mevcudiyetini koruyarak günümüze kadar ulaşmış, en erken ve en iyi korunmuş Osmanlı köyüdür. 3.1.d Özgünlük Beyannamesi Kültür varlıkları, dönemlerinin kültürel ve sosyo-ekonomik özelliklerini, malzeme özelliklerini, yapım tekniklerini ve detaylarını günümüze kadar taşımaktadır. Külliyeler, çarşılar ve köyün içinde, geleneksel faaliyetler ve yaşam şekli sayesinde, hala olağanüstü bir geleneksel hava sezilmektedir. Aday gösterilen varlık, parçaları nezdinde ve bir bütün olarak, kültürel değerleri net bir şekilde iletmekte, bulundukları bölgenin, duvarların ve materyalin içindeki kültürel bilgiyi sunmaktadır. Adaylığın temel bileşenleri olan külliyeler neredeyse hiç değişikliğe uğramamıştır. Külliyelerin özgünlüğü, etrafında bulunan mahallelerin sosyal ihtiyaçlarını karşılayan odak noktaları olma özelliklerini sürdürmeleri ve kente hala Osmanlı kenti silüetini kazandırmalarındandır. Doğal olarak, büyük bir şehrin parçası olduklarından bulundukları ortam ve çevreleri değişik gözükse de Külliyeler, çevrelerindeki evlerin üzerindeki tepede konumlandıklarından hala uzak mesafeden rahatlıkla görülebilmektedirler. Çekirdeğinde ilk külliyeyi barındıran Hanlar Bölgesi ise; Osmanlı dönemi esnaf kültürünü günümüze taşıyarak Osmanlı Çarşısı nı mekânsal olarak deneyimleyebilmemizi sağlamaktadır. Ayrıca bölgede yer alan hanlar, iki katlı inşa edilmiş, kare veya dikdörtgen plan özelliklerine sahip olup bu form ve plan özellikleri ile de mevcudiyetlerini korumaktadırlar. Bu plan tipi han yapılarının bugünkü ticari işlevini sürdürmesinde de etkili olmuştur. Hanlar Bölgesi nde Osmanlı nın geleneksel ticaret hayatının siftah, pazarlık, usta-çırak ilişkisi, esnaflar arasındaki komşuluk ilişkileri gibi günlük yaşam pratikleri bugün de devam ettirilmektedir. Kanunlarla düzenlenen günümüz ticaret hayatı dışında Osmanlı geleneksel ticari yaşamının bu pratiklerinin şimdiye taşınmış olmaları sebebiyle Hanlar Bölgesi, 700 yıl sonra dahi canlılığını ve Osmanlı döneminin renklerini kaybetmemiştir. Hanlar Bölgesi nin ticaret aksı Osmanlı döneminin kervan yolu baz alınarak şekillenmiştir. Ulaşılabilen ve en eski kent dokusunu gösteren 1862 tarihli Suphi Bey Haritası na göre bu dokunun büyük ölçüde günümüze ulaştığı görülmektedir. Kent planının ana hatlarını oluşturan, hanlar bölgesi ve külliyeler, etrafında oluşmaya başlayan yeni yaşam alanlarıyla kent formunu oluşturmuşlardır. Bu gün de hanlar bölgesi ve külliyeler Dünya Mirası Adaylık Dosyası 55

70 etrafında gördüğümüz mahalle dokularını oluşturan sokaklar; kamusal alan ile özel alanlar arasındaki mahremiyet ilişkisini ortaya koymaktadırlar. Kentleşme modeli çerçevesinde bakıldığında Erken Dönem Osmanlı mimarisinin en önemli tasarımları, kuruluş aşamasındaki devletin fiziksel, kültürel, sosyal ihtiyaçlarını karşılamaları yönünde ortaya çıkmıştır. Bunun en güzel örneği plan tipli camilerdir. Bu formun ilk uygulandığı örnek olan Orhan Camii diğer sultan camilerinin formunun da öncüsü olmuştur. Döneminin en iyi malzemeleriyle inşa edilmiş olan camiler gerek bu özgün formları ile gerekse içerisinde yer alan yapı elemanları ve döneminin süsleme özellikleriyle günümüze kadar ulaşmışlardır. Orhan Camii ve Hüdavendigar Camii nde görülen taş-tuğla bezemeleri dönemin yerel süsleme özellikleri ile de harmanlanmış eklektik bir uygulama örneğidir. Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde mermer işçiliğinin en güzel örnekleri olan Yıldırım ve Yeşil Külliyesinde özellikle cami yapılarında ilk kez görülen Kemeri mimari literature kazandırılmış özgün bir uygulamadır. Cumalıkızık Köyü, tarihi kayıtlarda eski bir Osmanlı vakıf köyü olarak ifade edilmiş olup, onu diğer vakıf köylerinden ayıran en önemli özelliği, dünün ve bugünün kent merkezine sadece 12km mesafe uzaklıkta olmasına rağmen tarımla geçinen köy halkıyla varlığını ve özgünlüğünü korumuş olmasıdır. Organik sokak dokuları, anıtsal yapıları, tarım alanları ve en önemlisi bunlara sahip çıkan köy halkı ile Cumalıkızık halen köy vasfını taşıyan Osmanlı kırsal mimarisinin en iyi korunmuş örneklerinden biridir. Köy içinde mevcut olan konut yapıları ahşap olmaları nedeniyle sürekli bakım ve onarım görmüş ise de asıl form ve malzemeleri original olarak günümüze ulaşmıştır. Köyün konumu itibari ile de çevresinde bulunabilecek ahşap yerel malzeme bu köy için hiçbir zaman sıkıntı oluşturmamıştır. Köyün Uludağ yamacında kurulu olması, dağ kaynaklı gelen suyun köyün ihtiyacına uygun olarak yönlendirilmesiyle gerek tarım alanlarının sulanması gerekse köy halkının ihtiyacını karşılamaktadır. Köyün yer döşemeleri özgün olup, kaynaktan gelen suyun köyün içinde birikmesini engellemek adına içe eğimli olarak yapılmıştır. Ayrıca köyde mevcut su ve kanalizasyon sistemi ilk yapıldığı dönemdeki özgünlüğünü korumakta ve bugün dahi ihtiyaca cevap vermektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 56

71 3.1.e. Koruma ve Yönetim Gereksinimleri Seri adaylık olarak sunulan aday alanlar toplam 6 parçadan oluşmaktadır. Aday gösterilen bu bölgeler, fiziksel, sosyal ve mimari özelliklerine göre üçe bölünmüşlerdir: Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi), Sultan Külliyeleri (Hüdavendigar, Yıldırım, Yeşil, Muradiye) ve Cumalıkızık Köyü. Aday gösterilen tüm alanlar, 1983 senesindeki 2863 sayılı Kültürel ve Doğal Mirasın Korunmasına ilişkin Kanun hükümlerince koruma altındadır. Bu kanun Türkiye de koruma konusundaki temel kanundur. Söz konusu kanun kapsamında tanımlanmış olan sit alanları, sahip oldukları tarihi, sosyal, ekonomik, mimari ve tabiat değerleri ile korunması gereken alanlardır. Bu bağlamda, tüm çekirdek alanlar kentsel sit alanları içerisinde yer almaktadır ve 2006 yılında, 720 sayılı ilke kararı ile koruma ve kullanma koşulları belirlenmiştir. Çekirdek alan içerisinde yer alan vakıf mülkiyetindeki yapılar, 2008 yılında yenilenerek yürürlüğe giren 5737 sayılı Vakıflar Kanunu ile korunmaktadır. Vakıf mülkleri ile ilgili yapılacak tüm proje ve uygulamalar, Vakıflar Bölge Müdürlüğü nden izin ve Koruma Bölge Kurulu ndan onay alınarak bu kurumun denetiminde gerçekleştirilmektedir. Ayrıca çekirdek alanların içinde bulunduğu tüm alanlar için onaylı 1/1000 ölçekli koruma amaçlı imar planları bulunmaktadır. Bu planlar, ilgili ilçe tarafından hazırlanarak, nce onaylandıktan sonra Koruma Kurulu nun uygun görüşü ile yürürlüğe girer. Söz konusu koruma amaçlı imar planları kapsamında kalan alanlarda, yapılacak tüm projeler ve uygulamalar için Koruma Bölge Kurulu ndan izin ve onay alınması gerekmektedir. Tüm aday alanlarda tescilli anıtsal yapılar ile sivil mimarlık örnekleri bulunmaktadır. Her bir yapıya ait envanter kaydı mevcuttur. Bu yapılar ile ilgili proje ve uygulamalar için Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun onayının alınması zorunludur tarihli Anayasanın 63. Maddesi nden başlayarak tek yapı ölçeğinde korumaya kadar inen bu yasal mevzuata rağmen, kentsel tarihi çevreler 1950 lerden sonra artan nüfus, hızlı kentleşme, sosyal yapıdaki farklılaşmalar gibi nedenlerden dolayı zarar görmeye başlamışlardır. Bu noktada, sürdürülebilirlik ilkesi doğrultusunda sadece fiziki koruma değil, sosyo-kültürelekonomik yapıyı da içine alan bütünleşik koruma düşüncesi ön plana çıkmıştır. Koruma-kullanma dengesini kurmak önem kazanmıştır. Aday alanlarda kamu kurumları özel sektörle de iş birliği yaparak yoğun bir şekilde ve yasal mevzuat çerçevesinde, tarihi mirasın korunması ile ilgili pek çok çalışma Dünya Mirası Adaylık Dosyası 57

72 gerçekleştirmektedirler.(daha detaylı bilgiler için 4, 5 ve 6. bölümleri inceleyiniz) Ancak en büyük eksiklik kurumlar arasında koordinasyonun sağlanması ile ilgilidir. Aday alanları olağanüstü evrensel değerleri kapsamında bütüncül değerlendirerek, katılımcı bir yaklaşımla koordineli olarak korumak gerekmektedir. Bu doğrultuda 19 Temmuz 2012 de sınırları Kültür ve Turizm Bakanlığı nca onaylanmış olan aday alanların sürdürülebilirliği açısından korunmasını, yaşatılmasını, değerlendirilmesini sağlamak amacıyla yönetim planı hazırlanmaktadır. tarafından, 2863 numaralı yasanın 2 numaralı eki doğrultusunda, yönetim planı hazırlanmıştır. (Sit alanı yönetimi ile ilgili düzenlemeler). Yönetim planı için katılımcı bir yaklaşım doğrultusunda geliştirilen SWOT analizi, belli başlıklar altında eylemlerin yürütülmesini amaçlamaktadır. Bu başlıklara göre yönetim planı, bilimsel yöntemlere dayalı eylem ve uygulamalar ile kültürel mirasın korunması için çalışan kurumlar arasında en üst düzeyde işbirliğinin sağlanmasını, hayatın sosyoekonomik ve ekolojik kalitesinin, sit alanlarının ulaşılabilirliğinin, kültürel mirasla ilgili eğitim ve farkındalılığın arttırılmasını, turizmi teşvik eden ziyaretçi yönetimini, acil durum ve risk yönetimini hedeflemektedir. Yukarıda belirtilen amaçlar ışığında, konuyla ilişkili düzenlemelere uygun olarak oluşturulmuş Denetleme Kurulu'nun onayı ile, zorunlu eylem planları oluşturulmuştur. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 58

73 3.2 Karşılaştırmalı Analiz ve Cumalıkızık yenilikçi, ayrıcalıklı bir kentsel ve kırsal planlama metodundan yararlanmış olmaları ve Osmanlı İmparatorluğu nun ilk başkenti olmaları sebebiyle aday gösterilmektedirler. Başka hiçbir şehir Osmanlı İmparatorluğu nun ilk başkenti olarak tanımlanamaz. Başka hiçbir şehir kuruluşunda üç farklı sistemin birlikte kullanımına (Ahiler -Külliyeler Vakıflar) sahip olamamıştır. Bu açıdan, aday gösterilmesini sağlayan altyapısındaki bu kültürel birleşim konusunda eşsizdir. nın üstün evrensel değeri, Osmanlı nın ilk sultanlarının kenti imar ederken bilinçli olarak hareket etmeleri ve kent gelişmesini yönlendirmeleridir. Bu bilinçli yaklaşım dan sonra egemenlik altına alınan kentlerin Osmanlı kenti çehresi kazanmasını sağlayacak şekilde bu kentlerde de uygulanmıştır. nın üstün evrensel değerinin açıklanabilmesi için kentleşme modeli kavramı üzerinden yola çıkarak kentinin, diğer kentlerle benzerlikleri ve farklılıklarını ortaya koymak amaçlı olarak kıyaslama yapılmaktadır. Karşılaştırılacak kentlerin belirlenmesinde Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde belli bir dönem önemli bir yere sahip kentlerin seçilmesine dikkat edilmiştir. Ayrca, Ferrara kentinin kentsel organizmaya yaklaşımı üstün evrensel değer taşıdığından bir batı kenti olarak, kent modeli ile karşılaştırılması yapılmıştır. Başvuru dosyası konusunu oluşturan kırsal ve kentsel yerleşimlerin ilişkilerinin irdelenmesi için kuruldukları dönemden beri Osmanlı mimarisi özelliklerini taşıyan yerleşimler (Saraylı, Safranbolu ve Berat) incelenmiştir Şehirlerin Kentsel Gelişim Karşılaştırması Harita33. Osmanlı topraklarında ile karşılaştırılan şehirler haritası (şehir isimleri bulunmayan harita, kaynak: Özkan, 2012) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 59

74 Ulusal Bağlam 14ncü Yüzyıl Öncesi Türk Şehirleri: Selçuklu Şehirleri Türkler Anadolu ya ulaştıklarında yaşam dolu Bizans şehirleri ile karşılaştılar. Anadolu nun Türkleşmesi 11 ve 15nci yüzyıllar arasını kapsayan üç evrede gerçekleşti (Selçuklu Dönemi, Beylikler Dönemi ve Erken Osmanlı Dönemi). İlk dönem 12 ve 13üncü yüzyılları içerse de Türk kentleşmesi aslen 13üncü yüzyılda başlar. Doğu ve Batı arasındaki ticaret sayesinde Selçuklu şehirleri bu dönemde gelişmeye başladı. Özellikle orta ve doğu Anadolu şehirleri, uzun mesafeli ticaretten yoğun bir şekilde yararlanarak büyüdüler. Alanya, Antalya, Kastamonu, Konya, Sivas gibi Selçuklu şehirlerinde, kentsel alanın büyük bir kısmı duvarlarla çevrilmişti. Şehirdeki ticaret merkezleri duvarların arkasında olsa da şehir kapılarından birine yakındılar ve tahkimatlardan dışarı uzanmışlardı. Öte yandan, Kayseri, Niğde, Erzurum, Afyon, Kırşehir ve Tokat şehirlerinde yerleşim bölgelerinin çoğu şehir surlarının dışındaydı. Ticari aktivitelerin çoğu da duvarların dışında gerçekleşirdi. Konya ve Kayseri nin 14. yüzyıl da da sahip oldukları Selçuklu kenti karakteristiğini taşımalarının yanı sıra ovada gelişmeleri ve ışınsal bir kentleşme yapısına sahip olmaları da ortak özellikleridir. Bu kentler iki odak etrafında gelişme göstermişlerdir. Selçukluların Bizanslılardan devraldıkları iç kale, daima dini yapıların ve saray-köşk gibi yapıların yer aldığı, kentin yöneticilerine ayrılan özellikli ve korunaklı bir alan olmuş, kentin yaşam ve ticari alanları ise, Selçuklu döneminde kentlerin gelişmesiyle ikinci bir sur ile çevrelenerek dış kaleyi oluşturmuştur. Harita34. Kayseri Şehrinin Kentsel Gelişimi (Aru,1998) Harita35. Konya Şehrinin Kentsel Gelişimi (Aru, 1998) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 60

75 Harita36. Kayseri Kalesi (Tankut, 2007) Harita37. Konya Kalesi (Tankut, 2007) Planlama Açısından Selçuklu Şehirleri Selçuklular da şehir planı kentleşme sisteminin bir parçası değil, tesadüfi bir sonuçtur; topografyanın ürünüdür. Şehirdeki doğal büyüme plansız bir yapıyla sonuçlanmıştır. Osmanlı kentleşme sistemi de topografyaya bağlı olarak gelişse de, Osmanlı da şehir kendiliğinden büyüme yoluyla değil, planlama yoluyla gelişir. Selçuklu şehirleri iki yolla şekillenmiştir: Hali hazırdaki Bizans kentsel dokusunda, ya şehirdeki en büyük kiliseyi camiye dönüştürmek ya da Bizans şehrinin en etkileyici bölgesini temizleyip burada bir Ulucami inşa etmek yoluyla, Türk-Müslüman öğeleri katarak Türklerin yerleşmesine olanak sağlamışlardır. Bu esnada yerel halkın dinine ve yaşam tarzına saygı göstermişlerdir. İkinci olarak, Selçuklular şehrin hemen dışındaki sahipsiz bölgelere sosyal tesisler inşa ettiler. Bir cami ya da mescit şehir gelişiminin habercisiydi. Bir medrese tek başına yeterince çekici olmasa da, bir cami ile birleştirilerek külliye haline getirildiğinde bu şehir gelişimini tetikler ve yerleşim bölgelerinin büyümesi de hızla bunu takip ederdi. Şehir Gelişiminde Külliyelerin Etkisi Açısından Selçuklu Şehirleri Külliye, bir cami ile birlikte inşa edilmiş, medrese, imaret, hamam vb. içeren kamu binaları topluluğudur. Hem Selçuk hem Osmanlı şehirlerinde külliyeler, çevrelerindeki yerleşimi arttırır, şehirler için gelişim dinamosu olarak görülürlerdi. Selçuklu şehirlerinde, merkezi zayıflaştıran birçok odaklılık söz konusudur. Bu sistemde, Külliyeler (kamu binası grupları) kale, Cuma namazı kılınan cami ve pazaryeri bölgesi gibi şehrin içinde dağılmış pek çok odak noktasından biridir ve bu, plansız gelişimi ortaya koyar. Selçuk şehirlerinde, kamu binaları ve pazaryeri arasındaki ilişki Dünya Mirası Adaylık Dosyası 61

76 şehir planlamasının konusu edilmemiştir. Bir kent meydanı şehirlerin ortak öğesi- eksiktir. Şehir merkezi kentsel yapıyı bir arada tutabilecek mimari bir varlık göstermez. Bunun temel sebeplerinden biri sokakların bütüncül bir sisteminin bulunmayışıdır. Külliyelerin planlı inşa fikri Osmanlı dönemine kadar gelişmemişti. Külliyeleri şehir gelişimine bir araç olarak kullanmak bir Osmanlı buluşudur. Osmanlılar ın elinde Külliyeler, şehrin odak noktalarını bir araya getiren, kentsel yapıyı bir arada tutan ve sokakları bu sisteme dahil ederek düzenleyen bir merkez haline gelmiştir. Şekil4. Kayseri ve Konya şehirlerinde kale ve surların düzeni (Tankut, 2007) Şehrinin Kayseri ve Konya ile Mukayesesi Şekil5. Şehrinin Planı Konya Konya ovada gelişmiş, karakteristik bir ışınsal yapıya sahip olup, iki odak etrafında gelişmiştir. İç kale olarak belirtilen alan Roma, Bizans ve Selçuklu dönemlerinde daima dini yapıların ve saray ve köşk gibi kentin yöneticilerine ayrılan özellikli ve korunaklı bir alan olup, yine Selçuklular döneminde yüksek ve kalın ikinci bir sur ile çevrelenmiş dış kale ise ticari ve yaşam alanlarının olduğu bölümdür. Kayseri Kent, ovada ışınsal bir sistemle kurulmuştur. Kale çevresinden başlayan ve kenti iç içe geçen halkalar halinde saran yerleşmeler aynı zamanda benzer doku özellikleri göstermektedir. Yeni yerleşmeler her yönde gelişme göstermektedir. Kayseri Selçuklu döneminde yapılan cami, kervansaray, medrese, hamam ve çeşmelerle kısa sürede bir Türk-İslam şehri kimliğini kazandı. Selçuklu döneminde Anadolu da yapılmış olan külliyeler, daki külliyelerden farklı olarak; kenti geliştirmek ve sınırlarını belirlemek adına değil, sınırları belli olan kentin içerisinde yaşayan halkın ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 62

77 Resim92. Matrakçı Nasuh tarafından 16ncı yüzyılda resmedilen Konya Minyatürü (Birekul,2005) Resim93. Matrakçı Nasuh tarafından 16ncı yüzyılda resmedilen Kayseri Minyatürü (Eravşar, 2010) 14ncü Yüzyıldan Sonra Türk Şehirleri: Osmanlı Döneminde Edirne ve İstanbul da Kentsel Gelişim Şehir Planlamasında Örnek bir Şehir Olarak Harita38. Hisarı, Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyesi, külliyelerinin inşa edildiği yer kriterleri ve bunların yer şekilleriyle ilişkili görsel özellikleri ve özellikle bu külliyelerin işlevleri açısından eşsizdir. Bir kale şehri olan Prusa nın (), dinamizmini topografyasından ve tabii kaynaklarından alan bir başkente dönüşümü Osmanlılar ın buradaki varlığının etkisini yansıtır. Eğer külliyeleri, nın kırsalına kadar uzanan Osmanlı varlığının bir simgesi olarak ele alacaksak, külliyeleri mimari tipolojisiyle değil bölgeye etkisiyle değerlendirmemiz daha doğru olacaktır. Bu etkilerden biri, bölgedeki kamusal ve dini bir yapının büyümeyi teşvik ettiği kırsal alanın yerleşim yeri olarak tahsis edilmesidir. 'nın içi ve çevresindeki alanın tahsisatı Osmanlı kültürünü temsil eden enstitülerin varlığıyla sağlanır, bu kültürün hem şehir merkezinde hem de çevresinde varlığını tasdik ederdi. Bunun sonucunda büyüme dışa doğru gerçekleşir, çevreyi görünür bir şekilde Osmanlı'ya ve kültürüne dahil ederdi. 'nın gelişimi, bir miktar uyarlanarak kullanılmış olsa da diğer başkentlerde de sürdürülen bir kentsel gelişim modeli oluşturdu. Her ne kadar İstanbul'un fethi, bir hisar şehri olan 'dan esasen farklı bir metropolis elde edilmesini sağladıysa da, Osmanlı'nın bu üçüncü ve son başkentini Osmanlılaştırma Dünya Mirası Adaylık Dosyası 63

78 sürecine yaklaşımı 'nın gelişimi ile benzerlik taşır. 1463'te inşa edilen II. Mehmed Külliyesi Eski İstanbul'un merkezinden uzakta, Haliç'e bakan bir tepede konumlandırılmıştı. II. Mehmed tarafından yaptırılan Fatih Külliyesi ve diğer Osmanlı Sultanları'nın inşa ettirdikleri külliyelerin konumları, İstanbul'un gelişimindeki etkilerine açıkça işaret eder. Harita39. Fatih (II. Mehmed) Külliyesi nin planı ve haritası, İstanbul ( ) Şehri bir külliye çevresinde geliştirme yaklaşımı diğer Türk şehirleri için de bir model oldu. Külliyelerin inşaları, Osmanlı Devleti'nin şehir gelişimi sürdürme ve güçlendirme çabalarının ölçüsünü temsil eder hale geldi. Gerçekten de İstanbul, Edirne, ve Konya gibi şehirlerin ticari yükselişi külliyeler çevresinde planlanarak gerçekleşmiştir. Külliyeler yoluyla kırsala doğru genişleme stratejisi sonraki Osmanlı Sultanları ve devlet adamları tarafından sürdürülmüştür. Benzer bir şekilde, Saraybosna şehri de İsa Bey tarafından vakfedilen külliyenin etrafında büyümüştür. Minnet Bey tarafından yaptırılan Tatarpazarcık merkezine yaptırılan külliye bu şehri Bulgaristan'ın önemli bir ticaret merkezi haline getirmiştir. Karapınar, Konya'da terk edilmiş bir yerleşim yeri, II. Selim tarafından yaptırılan külliye sayesinde gelişmiş ( ) ve daha sonra Sultaniye kentine dönüşmüştür. Balkanlar'ın fethinden sonra, bölgeye Osmanlı karakterini kazandırmak için her şehre camiler ve külliyelere dahil diğer binalar inşa edildi. Örneğin, Osmanlılaştırma amaçlı tipik bir inşa planının bir parçası olarak, merkezdeki cami ile beraber bir kütüphane ve bir dergâh da şehre inşa edilirdi. Edirne Edirne (Adrianople) pek çok uygarlık tarafından yönetilmiştir. Hunlar, Slavlar ve Bulgarlar şehrin üstündeki devamlı tehditlerden bazılarıdır ve şehir birkaç kez yıkılıp tekrar inşa edilmiştir. Osmanlı Sultanı I. Murad tarafından 1361 yılında fethedilerek Osmanlı topraklarına katılmıştır. Bu dönemden itibaren Edirne, buradaki Bizans Kalesi'nin doğusuna kurulmuş olan şehir hızla gelişti ve ovaya doğru genişledi. Bu gelişmenin merkezinde Eski Cami Külliyesi bulunmaktadır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 64

79 Eski Cami olarak da bilinen Edirne Ulucami si, I. Bâyezid'in oğlu Amir Süleyman tarafından inşa ettirilmeye başlanmış ve Sultan I. Mehmed'in zamanında, yıllarında tamamlanmıştır. Ayrıca I. Mehmed buraya, 'daki bedestenin bir kopyasını; dar bir koridorun iki yanında sıralı dükkânları yedi çift kubbeyle örten kapalı çarşıyı inşa ettirmiştir( ). Osmanlı şehirlerinin merkezleri bir büyük bir cami (Ulucami), bedesten, çarşı ve anıtsal yapıların çevresinde gelişmiştir. Benzer bir şekilde Edirne de Selimiye Külliyesi, Eski Cami, Bedesten, Üç Şerefeli Cami ve Rüstem Paşa Hanı çevresinde gelişmiştir. Resim94. Edirne Selimiye Mosque and its Social Complex (Edirne UNESCO World Heritage Nomination File) 'nın Osmanlılar tarafından etkin bir şekilde geliştirilişi 1326 yılında Orhan Gazi tarafından fethedilişinden itibaren başladı. Orhan Gazi 1339 yılında Kalesi'nin dışa yakın sınırında ilk külliyeyi kurdu. Edirne'nin Osmanlı çabalarıyla gelişimi ise 1361 yılında Osmanlılar'ın Trakya'daki otoritelerini sağlamlaştırışından sonra, şehrin fethinden yaklaşık kırk yıl sonra başlar. Edirne'deki ilk imaret, I. Bâyezid tarafından yaptırılmış ve yıllarında tamamlanmıştır. Cami, imaret ve hamamdan oluşan külliye Tunca Nehri'nin öte yakasında ve eski şehrin yaklaşık bir buçuk kilometre kuzeyine inşa edilmiştir. On dördüncü yüzyılın ilk kırk yılı boyunca, eski şehrin doğusundaki tepeye inşa edilen hükümdar sarayı bir istisna olmak üzere, tüm kent yaşamı bu surlarla çevrili bölgede odaklanmıştır. St. Sophia kilisesi bir camiye dönüştürülerek başlıca dini yapı olarak iş görmüş; Bizans çarşısı ve evleri hem Müslüman göçmenler hem de yerel Hristiyan halk tarafından kullanılmıştır. Edirne'nin büyüyüşü eski şehir ve merkez çarşıda eşmerkezli bir şekilde gerçekleşmiştir. Öte yandan, Uludağ'ın eteklerindeki jeolojik konumu sebebiyle 'nın büyüyüşü, doğudan batıya uzanan yerleşim yerleri dizilimi oluşturması açısından doğrusal bir örüntü ortaya koyar. Külliyenin ana yapısını oluşturan camii Orhan Gazi Camii nin öncüsü olduğu plan tipi özelliği gösterir. Bu çok işlevli plan, diğer şehirlerdeki Erken Dönem Osmanlı Camileri nde de yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 65

80 İstanbul Osmanlı döneminde İstanbul un kent gelişimi üç farklı aşamada incelenebilir. Bunlardan ilki, şehrin Sultan II. Mehmed tarafından fethiyle başlayan ve 1450 lerin sonuna kadar süren dönemdir; ikincisi 14. yüzyılın ikinci yarısına kadar süren dönemdir ve son dönem Sultan II. Mehmed den sonrasını kapsar. Eski Saray, Yedikule Hisarı, Eski Kapalı Çarşı, Eyüp Sultan Türbesi yapımını kapsayan ilk dönem 1450 yıllarında sonlandıktan sonra II. Mehmed İstanbul la ilgili kentleştirme planının ikinci aşamasını başlattı. Bu planlar Saray-ı Cedid (Yeni Saray, Topkapı Sarayı) ve Fatih Külliyesi nin yapımını içeriyordu. İstanbul un yedi tepe ve bu tepeler arasındaki vadilerden oluşmasını sağlayan jeolojik özellikleri ve doğal konumu saray, külliye ve çarşı gibi yapılarının nereye inşa edileceği konusunda verilen kararlarda etkili oldu. da tercih edildiği gibi şehrin en yüksek bölgeleri bu tür büyük yapılar için uygun görüldü. Bu, ve İstanbul un, iki Osmanlı başkentinin şehir gelişimi açısından önemli bir benzerliktir. II. Mehmed, Bizans İmparatorluğu ndan kalan sarayları kendi kullanımı için uyarlama fikrini çekici bulmuyordu. Bunun yerine Fatih Sultan Mehmed, Türk geleneğine uygun olarak, tıpkı Edirne ve da yapılmış olduğu gibi, İstanbul un ortasında bir hisar inşa ettirmek ve sarayını bunun üzerinde konumlandırmak istedi. Eski Saray bugün İstanbul Üniversitesi ana kampüsünün bulunduğu İstanbul un üçüncü tepesi, Beyazıt Tepesi ndeydi. II. Mehmed aynı zamanda şehrin kara surlarının güneyindeki, Constantinapolis in en önemli kapılarından birini koruyan Haliç kıyısındaki kuleleri de yeniden inşa ettirdi. Var olan dört kuleye üç tane daha ekleterek Yedikule Zindanı nı ortaya çıkardı ve burası önce devlet hazinesi, sonrasında da yüksek güvenlikli bir hapishane olarak kullanıldı. ( ( Osmanlı İstanbul unun temel ticaret merkezi, Kapalıçarşı, daha farklı bir görüntüye sahipti. ve Edirne deki gibi düz bir çizgi şeklinde uzanıp şehrin işlek yollarını takip etmek yerine, Eski Saray ın güneydoğusunda toplanarak bir ticaret sokakları ağı oluşturdu. Orijinalde, gelenek olduğu üzere şehrin tek bir bedesteni mevcuttu; fakat bundan sonra ikinci bir bedesten inşa edildi ve ilki Eski ya da İç Bedesten olarak anılırken, ikincisi Yeni Bedesten olarak anıldı. Eski Bedesten in bu eski Bizans şehrindeki iki ticari ana damarının, Mese ve Makros Embolos caddelerinin kesişimine kurulduğu göz önüne alındığında, bedestenin biçiminden halihazırdaki sokakların düzeni sorumludur diyebiliriz. İlginçtir ki, II. Mehmed Büyük Kapalıçarşı nın yakınına han yaptırmadı. Şehrin kuzeydoğusunda toplanmış tüm hanlar arasında sadece Sadrazam Mahmut Paşa nın inşa ettirdiği Kürkçüler Hanı bu iki bedesten ile aynı dönemdendir; diğerleri daha sonraki yüzyıllarda inşa edilmiştir. İki bedestene ek olarak II. Mehmed Kapalıçarşı alanına yüzlerce dükkân yaptırmıştır. Vakfiye kayıtları Eski Bedesten civarında 849, Yeni Bedesten civarında ise 265 dükkânın bulunduğunu Dünya Mirası Adaylık Dosyası 66

81 söyler; çarşı esnafı yorgan, sarık, pabuç, çanta ve kitap gibi malların ticaretini yapardı. Yeni Saray (Saray-ı Cedid / Topkapı Sarayı) ve Fatih Külliyesi Sultan II. Mehmed in şehirleştirme planının ikinci aşaması dahilinde inşa edildi. Bu iki devasa yapının inşa edileceği mekânlar hakkındaki karar, kaçınılmaz olarak İstanbul un jeolojik yapısının etkisinde kalmıştır. Yeni Saray, Bizans Surları nın içinde kalan ilk tepeye yapılırken, Fatih Külliyesi de, bir eğitim merkezi olarak, bugün Fatih Tepesi olarak anılan dördüncü tepeye inşa edildi. Bunların ardından 16. yüzyılda inşa edilmeye başlanan ve 18. yüzyılda tamamlanarak şehre katılan külliyelerin listesi aşağıdaki gibidir: II. Beyazıd Külliyesi; 16. yüzyılda, Eski Saray ve Süleymaniye Külliyesi nin yakınında, bugün Beyazıt Tepesi olarak anılan, şehrin üçüncü tepesinde, Fatih Külliyesi gibi bir başka eğitim merkezi olması amacıyla yapımına başlanan külliye; Sultan Süleyman ın 16. yüzyılda, şehrin beşinci tepesine yaptırdığı külliye babası Sultan I. Selim ve oğlu Şehzade Mehmed için inşa ettirdiği külliye; Bugün Hipodrom adı taşıyan ilk tepedeki Sultan Ahmet Camii ve İmarethanesi; Eminönü ndeki Yeni Cami; bugün Nuruosmaniye Tepesi olarak anılan şehrin ikinci tepesine, Yeni Bedesten in yakınına inşa edilen Nuruosmaniye Camii; ve yüzyıllarda inşa edilen Laleli Camii. nın Edirne ve İstanbul la Karşılaştırılması Edirne ve İstanbul, dan sonra Osmanlı başkenti olmuşlardır. Bu kentler örnek alınarak Osmanlı-Türk kentleri çehresini kazanmışlardır. Her iki kentte de ilk külliye sur dışında ve kentin topografyasında hâkim bir noktada, etraflarında konut alanlarının gelişeceği noktalarda Sultanlar tarafından inşa ettirilmiştir. Yine bu kentlerdeki çarşılar daki çarşı mekânsal örgütlenmesini geliştirerek, kalenin yakınında zaman içinde uluslararası önem kazanmış ticaret merkezleri olmuşlardır. Günümüzde de da olduğu gibi bu çarşılar kent merkezlerinde yer almakta olup canlılıklarını korumaktadırlar. Ayrıca, da ilk örnekleri görülen yapı tipolojileri de kentin gelişmesinde bir diğer unsuru oluşturmaktadır. Sultanlar tarafından yaptırılan külliyelerin cami yapılarında kullanılan plan tipi, özellikle kale dışında inşa edilen camilerde uygulanmıştır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 67

82 Uluslararası Bağlam İslami Kentleşmenin Örnekleri Şehir Planlama Açısından İslam Dünyası Şehirleri Şekil6. İslami Kent Modeli (Lawless, Blake, 1980) Şekil7. Doğu Şehri Modeli (Terao, 1995) Arap (İslam) kentleri genellikle merkezden çevreye dalgalar halinde yayılan bir biçimde, katı bir hiyerarşiye göre örgütlenmişti: Merkezde en önemli etkinlikler (büyük dış ticaret, dini ve kültürel etkinlikler), sonra giderek büyüyen aralarla ikamet semtleri, ikincil etkinlikler (zanaatkârlar) ve yerleşim bölgesinin sınırlarında yan yana barınan en yoksul semtlerle en önemsiz etkinlikler ve son olarak da kent etkinlikleriyle kırsal uğraşlarının iç içe geçtiği mahallelerden oluşmaktadır. Halep (Suriye) Diğer İslami şehirlere kıyasla, Halep sahip olduğu çarşı bölgesiyle ya en benzer örneklerden biridir. Özellikle çarşının mekânsal organizasyon şeması açısından çarşısının karakteristik özelliklerini neredeyse birebir taşır. Yine de şehir düzeni açısından bu iki kent bazı büyük farklılıklara sahiptir. Halep in tarihi Pre-Helenistik dönemlere dayanır ve tarihi boyunca pek çok farklı kültür şehir yapısında izlerini bırakmıştır. Öte yandan, Türkler tarafından 14. Yüzyılda fethedildiğinde sadece kale bölgesinde küçük bir Bizans yerleşimi mevcuttu. Bu sebeple, Halep in kentsel gelişim süreci ve örüntüsü nınkinden tamamen farklıdır. Resim95. Halep ten bir görüntü ( po/syria) Pre-Helenistik dönemde Halep te agora, tapınak ve diğer şehir yapılarını kapsayan kafes örüntülü bir sistem mevcuttu. Daha sonra her biri Halep şehir örüntüsünde kendi izlerini bırakarak birbirini takip eden Roma, Bizans ve İran yönetimi dönemleri gerçekleşti. M.S. 636 İslam Çağı nda, şehirde artık bir cami ve bir saray mevcuttu. dan bir farklılık olarak, Halep in büyüyüşü Kale bölgesinde Dünya Mirası Adaylık Dosyası 68

83 çok merkezli bir şekilde gerçekleşti. Merkezden şehir kapılarına uzanan sokaklar ışınsal bir tipe sahipti. Kalenin dış kısmında ve surların içinde birbirinden farklı türde dükkânlar bulunurdu. Resim96. Matrakçı Nasuh tarafından 16. Yüzyılda resmedilen Halep Minyatürü (Özkan, 2012 ) Harita40. Halep Haritası (Lawless, Blake, 1980) Kahire (Mısır) Mısır, Roma, Ortaçağ Arap dönemlerinden zengin mimari örneklere sahip olan Kahire, Memluklar döneminde altın çağını yaşamış (14. yüzyıl) ve hemen hemen bugünkü sınırlarına ulaşmıştır. Bu dönemde kent camilerle, medreselerle ve saraylarla donatılan bir sanat ve bilim odağıydı. Osmanlı döneminde de imar faaliyetlerine sahne olmuştur. da külliyelerin imarı sırasında kent merkezindeki hanlar vb. birçok gayrimenkul bu külliyelerin ilk yapımı sırasında ve sonrasındaki ihtiyaçlarının karşılanmasında gelir getiren rol oynamışlardır. İslam kentlerinde de kullanılan ve daha çok hayır amaçlı olarak faaliyetlerini sürdüren vakıflar, Osmanlı sında kentin imarını ve imar edilen yapıların sürekliliğinin sağlanması amacıyla sistem haline getirilmiştir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 69

84 Resim Yüzyılda Kahire nin görünümü, Osmanlı döneminde Mısır Devleti nin merkezi (Braun and Hogenberg, Civitates Orbis Terrarum, 1575) Semerkand (Özbekistan) Resim98. Muhammed Paşa Külliyesi (Paolo, 1986) Kahire nin Osmanlı egemenliği altında bulunduğu 1544 ile 1583 yılları arasında inşa edilen külliyeler (İskender Paşa Külliyesi, Dukakinzade Mehmed Paşa Külliyesi, Muhammed Paşa Külliyesi, Behram Paşa Külliyesi) etraflarında da olduğu gibi mahallerin gelişmesini sağlamışlardır. Bu külliyeler da ve ardılı Osmanlı kentlerinde de uygulandıkları gibi Kahire de de vakıf sistemi içerisinde kentin çarşı ve mahalleler olarak imarında etkin rol oynamışlardır. İpek Yolu nun kesişim noktasında bulunmasının avantajıyla, Semerkand kadim dünya kültürleri, dinleri ve sanatlarından pek çok değeri muhafaza etti. Tarihi bölgeler şehrin kuzeydoğusunda konuşlanmıştır ve diğerlerinden bağımsız, planlı bölgeler halindedir. Kuzeydoğuda, eşsiz nekropol Şah Zinde yi barındıran kadim şehir Afrosiab bulunur. Afrosiab ın güneyinde Timur çağından kalma bir kent bulunur ve buranın batısında ise Avrupa mimarisini güçlü bir şekilde andıran, 19. yüzyıldan kalma binalar bulunur (UNESCO Dünya Mirası Kayıtları). İpek Yolu üzerinde yer almasının Semerkand ın sosyal ve ekonomik gelişimine çok büyük etkileri olmuştur. Bu durum için de söz konusudur. Anıtsal yapılar her iki şehrin gelişiminde de büyük rol oynamıştır.birbirinden bağımsız, planlanmış bölgelerden oluşmaları da iki şehir arasındaki bir başka benzerliktir. Timur zamanında inşa edilen tarihi yapıların Semerkand ın kent morfolojisi üzerindeki etkisi, tıpkı da çeşitli Sultanlar tarafından yaptırılan külliyelerin etkisi gibidir. Bir başka benzerlik ise ve Semerkand ın sosyokültürel ve eğitime dair yaşamlarını söz konusu tarihi yapıların biçimlendirmiş olmasıdır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 70

85 nın Halep, Kahire ve Semerkand ile Karşılaştırılması Resim99. Şah Zinde Mezarlığı (Edmund, 2007) Muradiye (II. Murad) Külliyesi cami, medrese, imaret, hamam ve türbelerden oluşmaktadır. Külliyede II. Murad ve Osmanlı saray mensupları adına yaptırılmış 12 türbe bulunmaktadır. Muradiye Külliyesi ndeki bu türbe topluluğu Semerkand taki Şah Zinde ve İstanbul daki Eyüp Sultan ile birlikte Türk-İslam dünyasının sayılı türbe topluluklarından biridir. Osmanlı, İmparatorluk sınırlarının kıtalara ulaştığı dönemde pek çok İslam kentiyle ticari, sosyal, kültürel ilişkiler içinde bulunmuştur. Halep te çarşılar, Kahire de külliyelerin kent içindeki kullanımları, Semerkand taki gelişmiş ticaret merkezi ve türbeler topluluğu; bu ilişkilerin yarattığı etkileşimlerin sonucu olup daki çarşı ve külliyelere benzerlikleri ile dikkat çekmektedirler. Özellikle Osmanlı döneminin birçok Arap kentinde, "kentsel hiyerarşi" hakkındaki klasik şemanın yeniden sorgulanmasını doğrulamaya yetecek kadar, örgütlü şehircilik izlerine rastlanmaktadır. Ancak Osmanlı dönemi, büyük Arap kentleri için çok uzun bir evrimin sadece bir bölümüydü. Bu evrim bazı kentler açısından (Şam ve Halep) milattan üç bin yıl önce başlarken, en yenileri için bile (Kahire) Arap tarihinin ilk yüzyıllarına kadar uzanıyordu. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 71

86 Batı Kentleşmesine Örnek bir Model: ve Ferrara (İtalya) İtalya daki Ferrara kenti, bugüne kadar kent dokusunu korumuş Rönesans kentlerinin üstün bir örneği oluşuyla Dünya Ortak Mirası Listesine girme hakkı kazandı. Bu hakkın ispatı olarak denmiştir ki, Ferrara da gözlenen kent planının evrimi, dönemi takip eden yüzyıllarda bu disiplin üzerinde çok güçlü bir etkiye sahiptir. Rönesans ın en bereketli iki yüzyılı boyunca başarılı Este ailesi yönetimi şehri çok sayıda ünlü ressam, şair ve felsefeciye ve İtalyan Rönesansı nın yükselen yeni hümanistlerine cazip kılmıştır (UNESCO Dünya Mirası Kayıtları). (Google earth) ( Resim100. Ferrara dan görüntüler Ferrara nın bir karşılaştırma kriteri olarak ele alınışındaki amaç Ferrara ve arasındaki farkları göstermek değil, UNESCO Dünya Mirası kayıtlarında geçen aynı hak ispatına sahip olduklarını göstermektir. Ferrara kenti, Rönesans döneminde şehir düzenlemenin geleceğine çok büyük etki ettiği... gerekçesi ile aday gösterilmiş ve seçilmiştir; ise bir başkent oluşturmanın bir parçası olarak, sivil-dini kamusal merkezler açma yoluyla yeni mahallelerin geliştirilmesi yönteminin ilk kullanıldığı şehirdir. Daha sonra başka Osmanlı şehirleri var olan yerleşim yerlerinde bir büyütme ve geliştirme metodu ya da yeni yerleşim yerleri oluşturmada bu başarılı modeli kullanmaya devam etmiştir. Ferrara nın 15. yüzyıl için özgün bulunan planlama anlayışı 13. yüzyıl ın sonunda 14. yüzyıl ın başında Anadolu da da gerçekleşmiştir. Bu oluşum biçimi geçmişte kentlerimizin gelişigüzel, plansız ve düzensiz gelişmesi olarak değil, konulan hedefleri doğrultusunda bölge ve yerleşme ölçeğinde geleceğe yönelik bir imar anlayışı ile planlandığı ve öngörüldüğü biçimde gelişmiştir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 72

87 14. Yüzyıl Sonrası Balkan Şehirleri Örnekleri Planlama Fikri Açısından Bir Model Olarak İlk olarak da ortaya çıkan Osmanlı nın geliştirdiği bilinçli kentleşme yaklaşımı Edirne ve İstanbul un Osmanlı kenti olarak imar edilmesinde de kullanılmıştır. Bu bilinçli kentleşme yaklaşımı, bir dönem Osmanlı hâkimiyetinde ki Balkan şehirleri olan Üsküp ve Saraybosna nın kent gelişimine de model olmuştur. 14. ve 15. yüzyıl dan sonra bu kentlerin Osmanlı topraklarına katılmasıyla, kent kale surlarının hemen altında şekillenmeye başlamıştır. Kentlerin ilk kamusal yapıları, etraflarında daha sonra konut dokularının oluşmasını ve kentin gelişimini destekleyecek şekilde, surların dışına inşa edilmiştir. da olduğu gibi bu kentlerde de kentin merkezini çarşılar, bedesten ve hanlar; yaşam alanlarını ise bu merkez etrafında inşa edilmiş cami, hamam, medrese gibi kamusal yapılar belirlemiştir. Üsküp (Makedonya) Üsküp Balkanlar ın önemli bir şehridir ve zengin bir tarihi geçmişe sahiptir. Antik çağlarda yolların kesiştiği bir merkez halini alan Üsküp Lidya ve Romalılar ve Bizans tan sonra Osmanlı hâkimiyetine girmiştir yılında Osmanlılar tarafından fetih edilen Üsküp, asırlar boyunca bir vilayet merkezi olarak kültürel, ekonomik, askeri ve siyasi anlamda önem taşımıştır. Resim101. Üsküp Mustafa Paşa Camii ( Resim102. Üsküp Türk Çarşısı ( Kentte 15. ve 16. yüzyılda yoğun inşaat faaliyetleri ile; Osmanlı dönemi eserleri yapılarak kentin Osmanlı Türk çehresi kazanması sağlanmıştır. Kentin merkezindeki Üsküp Çarşısı halk arasında da Çok Eski Çarşı veya Türk Çarşısı olarak da anılmaktadır. Üsküp Çarşısı ve Üsküp Kalesi Vardar ve Serenova ırmakları arasında bulunmaktadır. Çarşı kesiminde yer alan en önemli anıtsal yapılar; Bedesten, Sulu Han, Kapan Han, Kurşunlu Han, Çifte Hamam, Davut Paşa Hamamı ve Şengül Hamamı ve Mustafa Paşa Camii, Murat Paşa Camii, Köse Kadı Camii dir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 73

88 Saraybosna (Bosna- Hersek) Roma ve Bizans hâkimiyetinde kalan ve Vrhbosna adında küçük bir yerleşim yeri olan kent, Fatih Sultan Mehmed döneminde, 1463 yılında Osmanlı topraklarına katıldı. Küçük bir köy görünümünde olan Saraybosna, Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk Saraybosna Valisi olan İsa Bey tarafından güzel bir kent haline dönüştürüldü. Bosna-Hersek in en büyük kenti olan başkent Saraybosna, Osmanlı İmparatorluğu'nun Balkanların İstanbul'dan sonra en önemli merkezlerinden biriydi. Osmanlıların bölgeyi ele geçirmesiyle büyük bir bayındırlık faaliyetine sahne olan Saraybosna, önemli ulaşım yolları kavşağında olması nedeniyle kısa bir sürede ticarî ve idarî bir merkez haline gelerek Türklerin Avrupa'da kurduğu en büyük kentlerden biri oldu. Özellikle, yıllarında Bosna Valisi olarak görev yapan Gazi Hüsrev Bey, kentin gelişiminde önemli rol oynadı ve kente dinî, ticarî ve kültürel tesisler yaptırdı. Bu nedenle Saraybosna'nın ilk kurucusu olarak İsâ Bey, ikinci kurucusu olarak da Gazi Hüsrev Bey gösterilir. Gazi Hüsrev Bey'in Saraybosna'nın ortasında kurduğu külliyesi, kentin bir sembolü olmuş ve yüzyıllarca topluma hizmet vermiştir. Harita Tarihli Haritada Saraybosna Çarşısı (Pasic, 2010) Resim103. Gazi Hüsrev Bey Külliyesi (Özkan, 2012) Bosna Hersek'teki en büyük çarşı Saraybosna Başçarşısı'dır ve büyük doğu çarşılarının tipik bir örneğidir: bir külliye, bir bedesten, bir hamam, bir depo ve birçok dükkân barındırır. 16. Yüzyıl da kurulan Osmanlı çarşısı avlusunda, Gazi Hüsrev Bey Türbesi ve Camisi, Bosna Beylerbeyi Gazi Hüsrev Bey tarafından yaptırılmış, bedesten, han, medrese ve çok sayıda imaret bulunmaktadır. Meydanında Saraybosna nın sembolü sebil yeralmaktadır. Şehrin merkezindeki Bedesteni, 1551 yılında Rüstem Paşa tarafından yaptırılmıştır. Başçarşı ya yakındır. Rüstem Paşa bu bedesteni da imal ettirdiği ipekleri satmak için yaptırmıştır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 74

89 Şekil8. Bedesteni Planı ve Kesiti ( Resim104. Bedesteni (Özkan, 2012) nın Üsküp ve Saraybosna ile Karşılaştırması kentleşme modeli örnek alınarak oluşturulmuş Üsküp ve Saraybosna, Osmanlı topraklarına katılmış Balkan şehirleri arasında olup, sahip oldukları fiziksel, sosyal ve kültürel değerler ile Osmanlı Türk kentleri olarak kimliklerini günümüze taşımışlardır. Kentler, topoğrafyaya uygun olarak, kale dışında şekillenmesiyle de ya benzemektedir. Bu özelliği ile kentler gelişmelerini merkezde Çarşı, Bedesten ve Külliyeler ile bunların civarında oluşturdukları konut alanları ile sağlamışlardır. Çarşı da olduğu gibi hem kentin hem de ticaretin merkezidir. Kentlerin hızlı bir şekilde gelişmesinde de Osmanlı nın, nın kentleşmesinde kurguladığı entegre sistemin (barışçıl politika, vakıf sistemi, ticaret hayatını düzenleyen lonca sistemi) payı büyüktür. da görülen kentleşme modelinin fethinden 70 yıl sonra Üsküp, 150 yıl sonra Saraybosna da uygulanmış olması nın bilinçli bir kentsel gelişim örneği olduğunun kanıtıdır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 75

90 3.2.2 Bileşenlerin Karşılaştırması (Çarşılar, Külliyeler, Tipik Osmanlı Kent Yerleşimleri) Çarşılar (Ulusal ve Uluslararası Bağlamda), bir başkent olması amaçlanarak yenilikçi bir şekilde tasarlanan ve gelişim sistemleri kullanılan yeni bir şehir olması sebebiyle aday gösterilmiştir. Karşılaştırmaların bir kısmı nın gelişiminde etkisi olan çeşitli öğelerin başka yerlerde de kullanıldığını göstermeyi amaçlamıştır fakat bu öğeler dan önce hiçbir zaman ve hiçbir yerde yeni bir şehrin temellerini atma amacıyla birlikte kullanılmamıştır. Bu model İstanbul un da dahil olduğu başka Osmanlı şehirlerinde de yeni mahallelerin oluşturulmasına araç olarak kullanılmıştır. Bu şehirler modelini takip etmiş olsa da, tamamen bu model doğrultusunda temellenmiş ve geliştirilmiş ilk ve tek kenttir. Külliyeler, hanlar, çarşılar ve diğer Osmanlı kent yerleşimleri gibi tekil öğeleri ihmal etmeme amacıyla bu bölümdeki karşılaştırmalı analiz bunlara odaklanır. Fakat bölümde bu öğelerin birbirinden bağımsız olarak başka yerlerde de bulunduğu gösterilmekteyse de, amaç bu öğelerin ve Cumalıkızık ta bulunanlarla kıyaslanarak birinin diğerinden kültürel açıdan daha üstün olduğunu ya da daha fazla önem taşıdığını kanıtlamak değildir. Bir çarşı temel olarak mal ya da hizmetlerin takas edildiği ya da satıldığı kalıcı bir ticaret alanı, pazaryeri ya da dükkânlarla sıralı caddedir. Kelimenin kökeni (Bazaar) Farsça bir kelime olan ve fiyatların bulunduğu yer anlamına gelen Pazar kelimesidir. Bir Türk Çarşısı özel dükkânlar, Pazar tezgahları ve Cuma Camisi dışında tipik olarak bedesten, hamam ve han gibi bir takım özelleşmiş yapıyı içerir. Çarşılar sadece Müslüman kentlerine değil, eskiden oryantal dediğimiz şehirlere has ve tipik öğelerdir. Her ne kadar çarşı bölgesi için adaylığını koymamışsa da, seri adaylığın öğelerinden biridir ve bu tarihi şehrin temel parçalarından biridir. Bu sebeple, her ne kadar bu konu ve Cumalıkızık ın Üstün Evrensel Değeri ne katkıda bulunan diğer öğeleri kapsamasa da, başka çarşı bölgeleriyle karşılaştırmalı analiz yapılmıştır. (şehir isimleri bulunmayan harita, kaynak Özkan, 2012) Harita42. Osmanlı Bölgesi Haritasında Çarşısı (Hanlar Bölgesi) ile karşılaştırılan Şehir Çarşıları Dünya Mirası Adaylık Dosyası 76

91 Ulusal Bağlam Türkler Anadolu ya geldiklerinde Bizans şehirleriyle karşılaştılar. Her ne kadar bu şehirlerde dükkânları, atölyeleri ve ambarları barındıran ticaret merkezleri olsa da Bizans şehirleri hanlara ya da Türk bedestenine karşılık gelen benzer yapılara sahip değildi. Osmanlılar dan önce şehirleri birbirine bağlayan ana yollarda konuşlanmış Selçuklu Hanları ağı, şehirlerde gerçekleşen ticari aktivite ile doğrudan bağlantılıydı. Selçuklu Dönemi nde camiler, medreseler, kümbetler ve hamamlar inşa edildiğinde hanlar da bunların yakınına yapıldı. Yine de, Selçuklu Dönemi nden kalma konuyla ilişkili yazılı dokümanların nadirliği sebebiyle Anadolu daki Türk şehirlerinde ticaretin bölgelerini ve koşullarını kestirmek zordur. Osmanlı kültüründe, çarşılar şehirlerin günlük yaşamında en etkin role sahipti. Osmanlı dönemi çarşıları Orta Asya Türkleri nin ve İslami kentleşme kültürünün de etkisiyle özgül mekânlara kurulurdu. Şehrin içindeki çarşıların konumları rastgele seçilmemişti. Kaleye ya da şehir duvarlarına yakınlığı, ana yollar ve kültürel mekânlar bu konumun seçilişinde etkiliydi. Bu sistemde, çarşıların ve dükkânların dağılımı belirli bir forma sahipti. Merkezi cami (Ulucami / Cuma Camisi) ve bedesten (kapalıçarşı) çarşı sisteminin kalbini oluştururdu. Camilerdeki öğlen ve akşamüstü ibadeti çalışma saatlerine denk geldiğinden, caminin çarşıya yakın olmasını gerektiriyordu. Cami ve çarşı ilişkisi yakınlığı yoluyla diğer İslami şehirlerde olduğu gibi Anadolu şehirlerinde de açıkça gözlenir. Bu şehirlerde dini aktivitenin önceliği sebebiyle cami şehrin merkezine en yakın uygun yere yerleştirilmiştir; çarşı ise halkın geçim kaynağını oluşturduğundan buraya yakındır ve çoğu esnaf aktivitesi çoğunlukla Cuma Camisi nin hemen yanında gerçekleşir. Uzun süre boyunca şehirlerdeki ekonomik ve sosyal, hatta bazı durumlarda politik ve dini gelişmeler çarşı yerinde gerçekleşti ve kendini gösterdi. Çarşı sistemi için önemli bir başka yapı tipolojisi de bedestenlerdir. Bedesten hem yerel hem de yabancı tüccarlar için perakende alış-veriş mekânıydı. Bu binalar genellikle kalın taştan duvarlara sahipti ve içedönük bir alan oluştururdu. Bedestenin çevresindeki dükkânlar genellikle hususiyetlerine göre sınıflanmıştı; her ürüne dair özgül dükkânlar için sadece bunun ticaretini yapan dükkânlarla dolu bir sokak ya da bir han mevcuttu. Bu dükkânların bedestene yakınlığı sattıkları ürünün değeri ile orantılıydı. Ticaret mekânları Cami ve bedesteni de içine alarak tüm merkezi çevreler. Bu ticari alanın ticari ve dini aktiviteler dışında konaklama ve eğlence gibi hizmetler sunma işlevi de bulunur. İmalat alanları çarşı sisteminin dış halkasını oluşturur. Çarşı sistemi açıkça ikamet alanlarından ayrılmıştır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 77

92 Edirne Çarşısı, Türkiye Anadolu şehirlerinde camiler ve bedestenler her zaman bir arada değildir. Örneğin Urfa da Ulucami çarşı bölgesinden uzağa inşa edilmiştir; Konya nın durumunda ise çarşı zaman içinde genişleyerek bir başka önemli dini yapıya uzanmıştır: Mevlana Külliyesi. Öte yandan, örneğinde bedesten ve Ulucami çarşı bölgesinin kalbindedir. Bugün bile, nın da dahil olduğu pek çok Anadolu şehrinde çarşılar, şehirlerdeki ekonomi dışında da pek çok aktivitenin ana mekânıdır. Ulucamiyi ve bedesteni içeren şehir merkezi şehir surlarının dışında temellendirilmiştir. Eski Cami olarak da bilinen Edirne Ulucamii I. Bayezid in oğlu Amir Süleyman tarafından yıllarında yaptırılmaya başlanmış ve inşası I. Mehmed in zamanında sonlanmıştır. Dükkânlarla sıralı uzun ve dar sokağı yedi çift kubbe ile örtülmüş bedesteni I. Mehmed tarafından yıllarında inşa ettirilmiştir ve dakinin kopyasıdır. Bedesten, Eski Cami den kısa bir mesafe uzaklıkta, kuzeybatısındadır. Edirne nin bu ana ticaret merkezi, on altıncı yüzyılın sonuna kadar birden fazla hanı ve iki tarihi Osmanlı çarşısını daha beşiktonozlu caddelerinin altında barındıracak kadar büyümüştür. Resim105. Edirne Ali Paşa Çarşısı (wowturkey.com) Şekil9. Edirne Ali Paşa Çarşısı nın planı ve bölümleri (mimarsinaneserleri.com) Ali Paşa Osmanlı Çarşısı ( ) bedestenin kuzey-güney ekseninde büyüdü. Kavaflar (Ayakkabıcılar) Osmanlı Çarşısı (Selimiye Arastası) ise (On altıncı yüzyılın son çeyreğinde inşa edilmiştir) Selimiye Camii avlusunun Eski Camii ye bakan yüksek istinat duvarına yaslanmıştır. 17. yüzyılda Evliya Çelebi Edirne nin ana ticaret bölgesinde elli üç han, elliden fazla tüccar hanı ve yetmiş bekâr hanı gördüğünü yazılarında ifade etmiştir lu yıllarda yirmi han ve han bölgesi mevcuttu. Bugün bu hanlar Edirne yerlileri ve ziyaretçileri tarafından etkin bir şekilde kullanılmaktadır. dan farklı olarak Edirne Çarşısı caddeler tarafından bölünmüştür ve bu da çarşının mekânsal bütünlüğünü bozmuştur. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 78

93 İstanbul Kapalı Çarşısı,Türkiye Osmanlılar tarafından 1453 te fethedilerek Osmanlı başkenti oluşundan sonra İstanbul da hummalı bir inşa çalışması başladı. Şehir sadece sadece burada yaşayanların yaşamında değil yapılarında da Türk karakteri takınmaya başladı. Şehre bu güçlü Türk karakterini veren yeni öğelerden biri şehrin yeni ticari bölgesi ve burada yapılardı (Cezar, 1985: 91). Osmanlı nın yeni başkentinin merkezi çarşısının temelleri 15. Yüzyılda, saray duvarlarının yakınına atıldı. İstanbul fatihi II. Mehmet ( ) yeni başkente çarşı bölgesinin ve pek çok dükkânın kalbinde bulunan bir bedesten dahil pek çok yeni bina yaptırdı. ( ( Şekil10. İstanbul Bedesteni Planı ( Resim106. İstanbul Bedesteni nden Görüntüler Dünya Mirası Adaylık Dosyası 79

94 Uluslararası Bağlam Halep Çarşısı (Suriye) Halep sadece eski bir Müslüman şehri olmasıyla değil, daha çok 16. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren sahip olduğu önemli bir Osmanlı ticaret şehri karakteriyle ünlüydü. Atabeyler ve Eyyübiler zamanında şehre büyük ticari yapılar inşa edilmişti. Ulucami, tıpkı nın durumunda olduğu gibi, şehrin aynı bölümünde yer almaktaydı. Şehrin bedesteni Ulucami nin yakınına inşa edilmişti. Atabek Hanı, Özdemir Hanı, Hayr-Bay Hanı gibi Halep in en önemli ticari yapıları Memlükler tarafından şehrin bu bölümüne inşa edilmişti. Osmanlılar da sadece dini ve kültürel yapıları değil, özellikle ticari yapıları bu bölgeye inşa ettiler. 13. Yüzyılda temelleri atılmış olan bedesten Osmanlılar tarafından yenilenirken, tıpkı daki gibi, eklenen yeni binalarla büyütülmüş, bedestenin yakınlarına çok sayıda han ve başka binalar inşa edilmiştir. Halep, ticaret merkezi karakterini çarşılarına, dükkânlarına ve hanlarına borçluydu. 17. Yüzyılda yaşamış ünlü Türk gezgini Evliya Çelebi, o dönemde Halep te yedi han bölgesi ve yetmiş han olduğunu raporlar. Evliya Çelebi, Halep çarşısının o dönemdeki koşullarını şu şekilde anlatır: Halep çarşı ve pazarlarla dolu. Ve Büyük Çarşı (Sük-Sultani) toplam 5700 dükkân barındırıyor. Bedestenleri andıran iki han var. Bu hanlarda pek çok varlıklı kişi bulunmakta. Orada burada kemerler ve kapılarla süslü sağlam yapılardan oluşan bu çarşılarda her tür değerli mal bulunuyor. Gece bekçileri çarşı kapılarını gün batımında kapatıyor ve içeride pek çok kandil yakıyorlar.çoğu han ve çarşı kurşun kaplı çatıları olduğu için yazın sıcaktan pek etkilenmiyor; Temmuz ayında bile içerisi serin kalıyor... Bu ifadede görüldüğü gibi Evliya Çelebi Halep ve çarşılarına büyük bir hayranlık duyuyordu. Bu yüzden, nerede büyük ve iyi inşa edilmiş bir çarşı görse ve Halep çarşılarıyla karşılaştırırdı. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 80

95 ( ( Resim107. Halep Çarşısı ndan Görüntüler ( Harita43. Halep Çarşıları Haritası Akka Çarşısı (İsrail) Mısırlı Osmanlı devlet adamı Cezzar Ahmet Paşa, 1775 te Akka ya saldırı düzenleyerek Osmanlı rejimine başkaldıran Dahar Al-Omer i idam ettirdi. Dahar Al-Omer in başlattığı girişimi sürdürerek Akka yı tüm bölgenin temel ticaret merkezi haline getirmeyi başardı. Cezzar Paşa döneminde pek çok cami, hamam, han ve çarşı inşa edilerek şehir halkının hizmetine sunuldu. 18. Yüzyıl sonunda inşa edilen Türk Çarşısı yerel halkın ihtiyaçlarını karşılayacak bir belediye pazarı olarak kuruldu. Günümüzde bu çarşı turistlere küçük sanat eserleri ve hediyelik eşya satmaya odaklanmış küçük dükkânlar barındırır. Görece küçük kentte çok sayıda han bulunması, kentin statüsünü ve önemini ifade eder. Akka hanları, kent dokusu içinde etkileyici bir varlık sergileyen bir tarihi eserler dizisi oluşturur. Bu hanlar şehrin özgül karakterini ve 18. yüzyıl daki gelişimini gözler önüne serer. Bugün, Akka daki beş handan dördü hala ayaktadır. Akka hanları anıt olarak sınıflandırılmıştır. Şehrin doğusundan güneydoğusuna, görece birbirlerine yakın durup bir kemer oluşturur, şehrin sıkışık yerleşim alanından uzakta konumlanırlar. Liman bölgesine yakınlıkları sayesinde Dünya Mirası Adaylık Dosyası 81

96 ulaşılabilirlikleri yüksek olduğundan ithalat ve ihracat için kullanışlılık sunarlar.hanlar, deniz ve kara arasında bir bağ olarak işlev görürler ve Akka nın Doğu ve Batı arasında bir köprü rolü oynayışında hayati öneme sahiptirler. Akka daki han ve çarşılar şunlardır: Hanel-Umdan 1784 de Cezzar Ahmet Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Han el-faranj 16. Yüzyılda Fransız tüccarları tarafından, Crusader Venician bölgesinin merkez avlusunun üstüne yaptırılmıştır. Hane-Shuarda Daher el-omar tarafından 18. Yüzyılda yaptırılmıştır. Han e-shune Daher el-omar döneminde, Pisan bölgesi kalıntıları üstüne yapılmıştır. Türk Çarşısı Cezzar Paşa pazarı. Shuck el-abyad, Beyaz Çarşı Daher el-omar tarafından yaptırılmıştır ve 1817 deki yangından sonra Süleyman Paşa tarafından tekrar inşa ettirilmiştir. Buharlı gemilerin ortaya çıkması ve yakınlardaki Hayfa limanının varlığı sebebiyle Akka Limanı zaman içinde önemini kaybetmeye başladı. Limanın zayıflamasıyla da hanlar baştaki rollerini kaybederek konut ve atölye olarak kullanılmaya başladılar. Harita44. Akka Çarşısı Resim108. Akka Çarşısı (UNESCO Dünya Ortak Mirası Adaylığı Eski Akka Kenti Dosyası) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 82

97 Tebriz Çarşısı (İran) Doğu Azerbaycan Vilayeti başkenti Tebriz, İran ın kuzeybatısındadır ve İran ın en eski ve önemli kentlerinden biridir. Tebriz Tarihi Çarşısı, İpek Yolu üstündeki en önemli uluslararası ticaret merkezlerinden biridir. Tebriz ticaret yolunun doğu-batı kolu üzerinde yer alışı sebebiyle Tebriz Çarşısı yüzyıllar boyunca hem Doğu hem de Batı nın en önemli ticaret merkezlerinden biri olarak görülmüştür. Tebriz ve Tebriz Çarşısı 13. yüzyıl da başkent olmadan önce de zengin ve ünlüydü. Osmanlı gücünün büyüyüşüyle birlikte Tebriz ticari önemini 18. yüzyıl sonlarına kadar korumayı başarmıştır. (Tebriz Dünya Ortak Mirası Kayıtları). İslami medeniyetlerin en büyük başarılarından biri olarak ele alınabilecek Çarşı Kompleksi ya da Ticaret Merkezi nin Orta Çağ boyunca antik doğudaki hiçbir kentte, Yunanistan da, Roma da ve hatta Avrupa da bir dengi yoktur. Tıpkı nın durumunda olduğu gibi, Tebriz Çarşısı nın genel olarak otantikliği ve bütünlüğü korunmuş, çoğu bölgesi mimari tasarım açısından eşsiz kalmaya devam etmiştir. gibi, Tebriz Çarşısı nın şehir içindeki stratejik konumu sayesinde Tebriz kentinin ekonomik ve sosyal yaşamı canlı kalmıştır (Tebriz Dünya Ortak Mirası Kayıtları). Birden fazla deprem ve yangın sonucu, çarşıdaki yeterince dayanıklı malzeme kullanılmamış hassas bölgeler hasar görmüştür. Bu yüzden bu kısımlar göze hoş görünen, doğal afetlere ve benzerlerine dayanıklı tuğla işleri ile tekrar inşa edilmiştir. nın durumunda olduğu gibi, deprem ve yangınlardan sonra yapılan restorasyonlarda tarihi işçiliğe ve malzemelere saygı gösterilerek hareket edilmiştir (Tebriz Dünya Ortak Mirası Kayıtları). Resim109. Tebriz Çarşısı (Tebriz Tarihi Çarşı Kompleksi Adaylık Dosyası) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 83

98 Resim Yüzyılda Matrakçı Nasuh tarafından resmedilen Tebriz Minyatürü (Özkan, 2012) Çarşıların Karşılaştırması Çarşı örneklemeleri yapılmış olan kentlerde, da olduğu gibi kent merkezini çarşılar, hanlar ve Bedestenler belirlemiştir. Özellikle Osmanlı hâkimiyetine giren kentlerde, ticari yapıların yoğun olduğu bölgeler, Hanlar Bölgesinde olduğu gibi bir simetri ve mekân bütünlüğü özelliği göstermeye başlamıştır. Kentlerin önemli ticaret yolları üzerinde olmaları sebebiyle de bu bölgeye Cami (Ulu Cami), Hamam gibi kamusal yapılar inşa ettirilmiş ve kente ticari maksatla gelenler ile kentlinin kullanabileceği yapılar oluşturulmuştur. Medeniyetler boyunca çarşılar her zaman var olmuş, devletlerin gelişebilmesi için ekonomilerini güçlendirecekleri önemli bir alan olmuşlardır., yoğun bir ticari faaliyetin bulunmadığı Bizans kentiyken, kısa süre içerisinde devletin ticari merkezi haline gelmesi, Osmanlı Sultanlarının sürdürdüğü başarılı politikanın sonucudur. Çünkü Osmanlı, Devleti güçlü kılmak için kentin ekonomisini güçlendirmesi gerektiğini biliyordu. Bu sebeple han ve çarşıları, kentsel gelişim için, içinde han barındıran ilk külliye etrafında bilinçli olarak, tarihi ticaret merkezini (Hanlar Bölgesi) oluşturmak üzere yapılmıştır. dan sonra Başkent olan Edirne ve İstanbul da da çarşıların sur yakınında oluştuğu ve gelişerek da Dünya Mirası Adaylık Dosyası 84

99 olduğu gibi kentin merkezini belirlediği görülmüştür Külliyeler (Ulusal ve Uluslararası kapsamda) Külliye, Osmanlılar ın Selçuklular dan miras aldığı ve Müslüman dünyasında başka yerlerde de rastlanan bir yapı topluluğudur. Selçuklular bir cami, bir medrese, bir mezarlık ve Divriği Ulu Camii ve Melike Sultan Şifahanesi ( ) durumunda olduğu gibi bazen de bir hastanenin dahil olduğu kapsamlı külliyeler inşa ettiler. Külliyeler yönetim ve kontrolü daha etkili kılması amacıyla toplumun dini, eğitimsel ve refah ihtiyaçlarını tek bir noktada gideren kültürel öğeler olarak ortaya çıktılar. Bir cami, bir hamam, bir imarethane ve bir handan (Emir Hanı) oluşan ilk Osmanlı Külliyesi, Sultan Orhan Gazi tarafından yaptırıldı. Bu ilk Külliye, kentinde surların dışında oluşturulmuş olup, kentin gelişiminin başlangıç noktasını oluşturur. Daha sonra inşa edilen kentteki dört Sultan Külliyesi, topografyanın en seçkin odak noktalarına kurulmuşlardır. Huand (Hunat) Hatun Külliyesi, Kayseri (Türkiye) Huand Hatun Külliyesi kent için önemli bir yapı topluluğudur. Medrese, cami, kümbet (türbe) ve hamamdan oluşan Hunat Hatun Külliyesi 1238 yılında I. Alaeddin Keykubad 'ın eşi. Mahperi Hatun tarafından yaptırılmıştır. Mekânsal organizasyon şeması ile Sultan Külliyeleri nden farklıdır. Medrese, mezarlık ve cami gibi farklı işlevlere sahip yapılar yan yana inşa edilerek düzenlenmiştir. Ayrıca Külliye iç kaleye yakın inşa ettirilmiştir. ( (Sakaoğlu, 2010) Resim111. Huand Hatun Küllliyesi Dünya Mirası Adaylık Dosyası 85

100 Sultan Hasan Küliyesi, Kahire (Mısır) Yetimhane, su kulesi, Sultan Hasan (Mısır Memlük Sultanı, ) Camii, dört medrese, türbe ve dükkânlarıyla birlikte bir bedesten, bir şifahane, kale dışında bir hamam ve imaret içermesi açısından daki külliyelerden farklılaşır. Külliyelerin Karşılaştırılması ( (Edmund, 2007) Resim112. Hasan Sultan Külliyesi nden görüntüler Söz konusu karşılaştırma yapılırken unutulmamalıdır ki külliyeler, diğer yerlerde var olan ilçelere, yöre halkı ve mahallelere kamu hizmeti sunmak amacıyla inşa edilirken, da kentleşmenin birincil aracı olarak kullanılmıştır. Bilim adamları ve her dönemden alimler, külliyelerin yeni bir şehrin sıfırdan yapılandırılmasında bu kadar önemli bir rol oynadığı, da başka tek bir örnek daha olmadığını söyler. Aşağıda yapılan karşılaştırma bir bağlam oluşturma amacıyla külliyelerin daha önce de var olduğunu ifade eder; fakat bu örnekleri gerçek anlamda ile karşılaştırmamaktadır. Karşılaştırılan örnekler ile nın temel farklılığı, da külliyelerin yeni bir şehir kurarak bu şehrin sınırlarının tanımlanması amacıyla inşa edilmiş olmalarıdır. söz konusu olduğunda daki külliyelerin nasıl kullanıldığı konusu, ne oldukları, neler içerdikleri ve külliye kavramını nasıl temsil ettiğinden daha önemlidir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 86

101 Tipik Osmanlı Kırsal Yerleşimleri (Ulusal ve Uluslararası Bağlamda) (kent isimleri olmayan harita, kaynak Özkan, 2012) Resim113. Osmanlı Bölgesinde Cumalıkızık ile Karşılaştırılan Yerleşimler Safranbolu (Türkiye) Safranbolu, Anadolu nun kuzeybatısındaki günümüze kadar ulaşmış tipik bir Osmanlı kentidir. Bu kent aynı zamanda topografya ve tarihi doku arasında ilginç bir etkileşim sergiler. 13. Yüzyıldan 20. yüzyıl başında demiryolunun gelişimine kadar Safranbolu Doğu-Batı ticaret yolu üzerinde önemli bir durak oldu. Yüzyıllar boyunca ticaret yolu üzerindeki anahtar noktalardan biri oluşunun getirisi olarak Safranbolu büyük bir refah seviyesine ulaştı; bunun sonucunda umumi ve ev içi mimarisinde Osmanlı İmparatorluğu nun büyük bir bölümünde kent gelişimi üzerinde ciddi etkileri olacak bir takım standartlar geliştirdi. Bu erken dönemden günümüze hepsi de 1322 de inşa edilen Ulucami, Eski Hamam ve Süleyman Paşa Medresesi ulaştı. Binaların ve sokakların mimari formları dönemlerinin ruhunu netlikle yansıtır. Eski Kent, 1008 kayıtlı tarihi eser dahil olmak üzere bu eski yapıların çoğunu korumayı başarmıştır. Bu eser koleksiyonu; 1 özel müze, 25 cami, 5 mezarlık, 8 tarihi çeşme, 5 Türk hamamı, 3 han, 1 tarihi saat kulesi, 1 güneş saati ve yüzlerce ev ve malikâneden oluşur. Resim114. Safranbolu dan Manzaralar (GÜNAY, 2005) Her ne kadar Safranbolu da Cumalıkızık gibi pek çok tarihi Dünya Mirası Adaylık Dosyası 87

102 değere sahip evle bezenmişse de, bu tarihi mekân yerleşim ölçeği açısından farklılaşırlar. Safranbolu bir kasabanın özellikleri ve dokusunu taşırken Cumalıkızık bir Osmanlı köyünün tipik özelliklerini taşır. Dahası ne yazık ki Safranbolu nun yerli halkı geleneksel yaşam tarzlarından uzaklaşmışlardır. Bu sebeple Cumalıkızık sosyo-kültürel özellikleriyle yaşayan bir köy olması açısından Safranbolu dan çok daha büyük önem taşır. Safranbolu yakınlarındaki 750 yıllık tarihiyle tipik bir Osmanlı köyü olan Yörük, yerleşim ölçeği açısından Cumalıkızık ile karşılaştırılabilir. Burada Osmanlı geleneksel kırsal mimarisinin 90 dan 450 yıl öncesine kadarki değerli örneklerine rastlanabilir. Köy, tıpkı Cumalıkızık ta söz konusu olduğu gibi, Oğuz Türkleri tarafından kurulmuştur. Evlerin çoğu iki ya da üç katlıdır. Ayrıca, köyün geçmişinde yaşamış zengin kişilere ait birkaç konak a da rastlanır. Osmanlı döneminden kalma iki çeşme, iki cami ve bir kamusal çamaşırhanesi buradadır. Ayrıca Yörük Köyü Mezarlığı nda Osmanlıca yazılmış 47 mezar taşı bulunur. Öte yandan, elimizdeki veriler bu köyün bir vakıf köyü olup olmadığı, sosyal ve ekonomik yapısı hakkında bize ipucu vermez. Şehrin fethinde bu köyün bir rol oynayıp oynamadığı da bilinmemektedir. Saraylı (Türkiye) Samandıra nın yakınında yer alan 1326 da kurulan Saraylı köyü, Gölcük Kocaeli nin en eski köyüdür. Bu bölgedeki dağlar, bitki örtüsü ve iklim, Karadeniz bitki örtüsü ve ikliminin eşsiz karakteristik özelliklerini yansıtır. Bölge ekonomisi tarım üzerine odaklanmıştır. Öte yandan, 1930 da Gölcük Tersanesi nin kuruluşundan itibaren bölge hızlı bir fiziksel ve ekonomik değişime uğramış sonuç olarak nüfusun önemli bir bölümünü çiftçilikten işçiliğe kaydırmıştır. Saraylı Köyü nde rastlanan kentsel doku, sivil mimari örnekleri ve arkeolojik kazı alanları dikkate değerdir. Köy meydanındaki 750 yaşındaki ağacı, camisi ve diğer tarihi binalarıyla Saraylı köyü geleneksel Anadolu kırsalına has özelliklerini bir ölçüde korumuştur. Pek çok diğer Anadolu köyünde olduğu gibi Saraylı da da kentsel doku köy meydanı etrafında şekillenmiştir. Benzer bir şekilde, cami avlusu köy meydanı ile birleştirilmiştir. Resim115. Saraylı Köyü (Usanmaz, 2007) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 88

103 Harita45. Saraylı Köyü Kroma Planı (Usanmaz, 2007) Berat (Arnavutluk) Berat, Osmanlı dönemi tipik yerleşimlerinin nadir rastlanan örneklerinden biri olarak bilinir. Güney Arnavutluk ta yer alan Berat, istihkâm duvarlarının ardında bölgenin zengin ve çeşitli mimari mirasına şahitlik eden bir tarihi merkezdir. Berat, Osum Nehri kıyısında, Tomorri Dağı ile Myzeqe vadisi arasında yer alır. Bölge üç bölümden oluşur: Nehrin kuzey kıyısındaki tepeye inşa edilmiş olan Berat Kalesi, kalenin bulunduğu tepenin eteğine kurulmuş Mangalem mahallesi, nehrin güneyine konumlanmış Gorica hisarı ve mahallesi. Berat ın kent merkezi, Klasik Osmanlı döneminden çeşitli anıtlara ve yerel kentsel konut mimarisine dair etkileyici örnekler sergiler. Yörede Kala olarak anılan Berat kalesinin çoğu bölümü 13. yüzyılda inşa edilmişse de kökeninin tarihi milattan önce 4. yüzyıla kadar uzanır. Hisar bölgesinde çoğu 13. yüzyıldan kalma birden fazla Bizans kilisesi ve kentin 1417 yılında başlayan Osmanlı Dönemi nde inşa edilmiş camiler bulunur. Kent dokusu ve ölçeği konusunda ile benzerlikleri mevcuttur. Öte yandan nın kentsel gelişiminde külliyelerin dikkate değer bir etkisi görülürken, Berat bu tür bir kent gelişimi sürecini paylaşmaz. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 89

104 Harita46. Berat Haritası Resim116. Berat Manzarası (Berat ve Ergiri Tarihi Merkezleri Adaylık Dosyasından) Poçitel (Bosna Hersek) Osmanlıların Bosna da kurduğu ilk köylerden biri olan Poçitel Osmanlı döneminde Bosna Vilayeti nin Hersek sancağına bağlı bir kazaydı. Osmanlı egemenliğine girdiği 1485 yılından, 1878 yılında Avusturya tarafından işgal edilene dek yaklaşık 393 yıl Osmanlı kenti olmuştur. Günümüzde, Bosna-Hersek in güneyinde, Mostar yakınlarında, Neretva Irmağı kıyısında dik bir yamaçta yer alır. Kale surlarıyla çevrili olan kentte, pek çok Osmanlı eseri bulunmaktaydı. Bunlardan yılında yapılan Şişman İbrahim Paşa Camii ve külliye içerisinde yer alan Şişman İbrahim Paşa Medresesi, Bosna-Hersek Savaşı sırasında büyük hasar görmüş, ancak savaş sonrası onarılmıştır. Resim117. Poçitel (sonkelimeler.blogspot.com) Tipik Osmanlı Kırsal Yerleşimlerinin Karşılaştırması Örneklemeleri yapılmış ve bir dönem Osmanlı topraklarına dahil olarak varlıklarını sürdüren köyler, günümüzde büyük ölçüde kırsal yaşam biçimlerini koruyamamışlardır. Üretim biçimleri, zamanla değişerek turizm odaklı hale gelmiştir. Bu durum, alandaki nitelikli sivil mimarlık örneği birçok yapının konut işlevini yitirmesinden ve ticari bir mekân halini almasından anlaşılmaktadır. Köyler adeta bir kent havasına Dünya Mirası Adaylık Dosyası 90

105 bürünmüştür Karşılaştırmalı Analizin Sonucu Cumalıkızık Köyü ise Kent merkezine 12 km. uzaklıkta olmasına rağmen kırsal yaşam özelliklerini gerek fiziksel yapısı ile gerekse köy halkının sosyal yapısı ile korumuştur. Ayrıca tarımsal faaliyetlerini gerçekleştirmeye devam ederek kırsal bir yaşam müzesi olma özelliğini de devam ettirmektedir. daki kentleşme modeli kendinden sonra kurulacak Osmanlı- Türk kentlerine de örnek olmuştur. Bu kentleşme modeli içerisinde tüm değerler kusursuzca çalışan entegre bir sistemin parçasını oluşturmuştur. Devletin Kuruluş safhasında tüm idari teşekküllerinin oluşturulması, Anadolu coğrafyasında uygulanan barışçıl politika, vakıf sistemi, ticaret hayatını düzenleyen ahiler ve lonca sistemi, kentin imarında Köy kent, ticaret merkezi-külliyeler arasındaki ilişkinin sürekliliğinin sağlanması bu entegre sistemin en önemli yapı taşlarıdır. Birbirini destekleyen ve tetikleyen bu dinamikler ile kent, kısa süre içerisinde ulusal ve uluslararası bilinirliliğini sağlamıştır. Dönemin dinamiklerinin somut olarak bugüne yansımalarını, Kent merkezi Hanlar Bölgesi, Sultan Külliyeleri ve Osmanlı kırsal yerleşim örneği olan ve köy vasfını büyük ölçüde koruyan Cumalıkızık Köyünde görmek mümkündür. Bu somut kültürel miras, somut olmayan kültürel mirasın da yaşatılması için zemin oluşturmaktadır. da Sultanlar tarafından bilinçli olarak uygulanan yeni kentleşme modeli ve bu modelin gerçekleşmesinde rol alan unsurlar, diğer Osmanlı kentlerinin oluşturulmasında da örnek olmuştur. Bu sayede Osmanlı kentleri, 14. yüzyıl dan 19. yüzyıl ortalarına kadar Belediye tipi bir örgütlenmeye ihtiyaç duymamıştır. Devletin düzenli mali yardımlarının olmadığı Osmanlı kentlerinde, toplumun ortak gereksinimleri, vakıf sistemi içerisinde yer alan vakıf kurumları ile sağlanmıştır. Bu sistem ve diğer dinamikleri ile ilk Osmanlı Başkenti, fiziki, sosyal ve kültürel yapısını koruyarak gelişimini sürdürmeye devam etmiştir. Kentin bir Osmanlı başkenti olarak bugün de algılanıyor olması ve Osmanlı Kentlerinin iyi bir temsilcisi olması, döneminin ilk anıtsal yapılarının günümüzde de var oluşu ve onların etrafında aynı etkiyi yaratan canlı, dinamik kırsal ve kentsel hayatın sürekliliğinin sonucudur. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 91

106 3.3 Önerilen İstisnai Evrensel Değer Beyannamesi Kısa sentez Uludağ'ın kuzeybatı yamaçlarında ve Marmara Bölgesi'nin güneyinde bulunan, Osmanlı'nın ilk başkenti olarak oluşturulmuştur. Tüm tarihi bileşenleri ve hemen yakınında eş zamanlı olarak kurulan Cumalıkızık köyü ile, vakıf - külliye köy - kent ilişkisi içinde ünik bir kent planlama sistemi ile oluşturulmuştur. daki bu kentleşme modeli kendinden sonra kurulacak Osmanlı - Türk kentlerine de örnek olmuştur ve aynı dönemde ilişki içinde bulunduğu diğer medeniyetlere de etkisi olmuştur. Kriterin gerekçelendirilmesi Kriter (I) Orhan Gazi nin devleti kısa süre içerisinde tüm teşekkülleriyle birlikte oluşturması ve kentin imarına yeni bir yaklaşım getirmesi O nun yaratıcı dehasının ürünüdür. Kriter (ii) Osmanlı İmparatorluğu nun ilk başkenti olan, kendisinden sonraki Osmanlı kentlerinin gelişiminde kilit önem taşımıştır. Orhan Gazi nin külliyesini sur dışında inşa etmesiyle kentin imarına getirdiği yeni yaklaşım kendinden sonraki sultanlar tarafından da benimsenmiştir. Kriter (iii) -Cumalıkızık günümüzde yaşayan esnaf kültürü ve bugün de kırsal hayatın kente bu denli yakın sürdürülebilmesi ile erken Osmanlı yaşam ve vizyonunun iyi bir örneğidir. Kriter (iv), hanları, bedesteni, camileri, medreseleri, türbeleri, hamamları, konut alanlarının bir bütün oluşturması ile Erken Osmanlı şehirlerinin üstün bir örneğidir. Türk-Osmanlı mimarlık tarihi literatüründe stili ya da plan olarak adlandırılan eşsiz bir mimari plan da gelişmiştir. Kriter (vi), erken Osmanlı dönemine ait önemli tarihi olaylar, mitler, fikirler ve geleneklerle yakın bir bağlantıya sahiptir. Şehrin mistik imajının şekillenmesinde bu özelliklerin etkisi olmuştur. Erken Osmanlı Dönemi Sultanlarının türbelerinin da bulunması ve özellikle gölge oyununun meşhur karakterleri Karagöz ve Hacivat ın kentiyle özdeşleştirilmiş olması bu gerekçeyi haklı çıkarmaktadır. Karagöz ile Hacivat söylenceye göre Orhan Külliyesi inşasında çalışan ustalardır ve bugün UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listesinde de yer almaktadırlar. Bütünlük beyannamesi İstisnai evrensel değer özelliği taşıyan nitelikler çoğunlukla sit alanı içinde bulunmaktadır. Köy-kent sistemi, kentsel düzen, ticaret merkezi ve mimari, tüm öğelerini korumuştur. Orhan Gazi Külliyesi yapılarından olan Emir Han çevresinde gelişmeye Dünya Mirası Adaylık Dosyası 92

107 başlayan tarihi ticaret aksının üzerindeki hanlar bölgesini oluşturan yapılar form ve malzeme bütünlüklerini de koruyarak ticaret fonksiyonları ile günümüzde de varlıklarını sürdürmektedirler. Ancak 19. yüzyıl imar faaliyetleri sırasında Pirinç Han ve Kapan Han, Hamidiye Caddesi ve Saray Caddesi nin açılması sırasında kısmen zarar görmüşlerdir. Osmanlılar tarafından bilinçli olarak geliştirilmiş olan kentleşme modelinin en önemli parçası olan Külliyeler, kuruldukları günden bu yana üstlendikleri işlevler sayesinde ve bu işlevlerin sonucu olarak etraflarında gelişim göstermiş mahallelerle birlikte varlığını devam ettirmektedir. Özgünlük Beyannamesi İlk külliyeyi bünyesinde barındıran Hanlar Bölgesi, Osmanlı'daki ticari kültürü günümüze kadar taşımış olup; aynı zamanda mekân olarak Osmanlı alışveriş merkezini siftah, pazarlık, usta çırak ilişkisi, çarşı esnafı arasındaki komşuluk ilişkisi gibi ritüelleri ile birlikte tecrübe etmemizi sağlamaktadır. Hanlar Bölgesi'nin ticari ekseni, Osmanlı dönemindeki kervan yolu baz alınarak şekillendirilmiştir. Erişilebilmiş ve en eski kent dokusunu gösteren, Suphi Bey'in haritasına göre (1862), bahsi geçen yapıların büyük çoğunluğu bugün ayaktadır. Bölgedeki hanlar iki katlı olup, kare veya dikdörtgen şeklinde planları bulunmakta; bu biçimde ve plan özellikleriyle varlıklarını sürdürmektedir. Bu plan tipleri, han yapılarının ticari işlevlerini günümüzde de sürdürmesinde etkili olmuştur. Çarşı ve pazarlar ile kamu binalarındaki dinamik ticari hayatın bir sonucu olarak Hanlar Bölgesi her daim kentin merkezi konumunda olmuştur; ve Türkiye'deki ilk belediye binası 19. yüzyılda, önceden Orhan Külliyesi'nin medrese ve imaretinin bulunduğu alan üzerinde inşa edilmiştir. Koruma ve Yönetim Gereksinimleri Külliyeler, orjinal işlevleriyle hala bölge sakinlerinin sosyal, kültürel ve dini ihtiyaçlarını karşılamakta bir odak noktası konumunda olmakla birlikte 'nın Osmanlı'ya ait özelliklerini de en güzel şekilde yansıtmaktadır. Ayrıca Cumalıkızık Köyü, köy planı, yerleşim yerleri, çiftlikler, tarım alanları ve ortamı bakımından hala aynıdır. Aday gösterilen tüm bölgeler, Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Yasası hükümleri uyarınca koruma altındadır. Bu kanun Türkiye de koruma konusundaki temel kanundur. Vakıfların çekirdek alan içinde sahip oldukları yapılar Vakıflarca korunmaktadır. Vakıf mülkiyetlerine ilişkin her türlü proje ve yürütülecek uygulamalar Vakıflar Bölge Müdürlüğü'nün onayına sunulmalıdır. Ayrıca, çekirdek bölge içindeki tüm alanlar için 1/1000 ölçekli koruma planları uygulanmaktadır. Böyle yapılara ilişkin proje ve uygulamalar için Kültür Varlıklarını Koruma Dünya Mirası Adaylık Dosyası 93

108 Bölge Kurulu nun onayı gereklidir. Aday gösterilen alanlar bütünüyle istisnai evrensel değerlerin kapsamı dâhilinde değerlendirilmeli ve katılımcı bir yaklaşım ile korunmalıdır. Benzer şekilde, sürdürülebilirlik açısından, sınırları 19 Temmuz 2012 tarihinde Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından belirlenmiş olan aday gösterilen bölgeleri koruma, yaşatma ve değerlendirme amacıyla yönetim planları hazırlanmaktadır. Yönetim planı, tarafından, 2863 numaralı yasanın 2 numaralı eki doğrultusunda hazırlanmıştır (Sit Alanı Yönetimi ile ilgili düzenlemeler). Düzenlemelere uygun olarak oluşturulmuş Denetleme Kurulu'nun onayı ile uygulanacak ve yönetim planı doğrultusunda eylem planları oluşturulmaktadır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 94

109 4. Korunma Durumu ve Varlığı Etkileyen Faktörler 4.a Mevcut Korunma Durumu Osmanlılar'ın ilk başkentinin kent ve köy yerleşimleri konumundaki ve Cumalıkızık fiziksel çevrelerinin korunma durumu bakımından iyi bir konumda olup, bu durum kültürel mirasın varlığını devam ettirebilmesine olanak tanımıştır. Kent merkezinin kalbini oluşturan ve özellikle de Hanlar Bölgesi çok sayıda savaş, yangın ve deprem görmüştür tarih boyunca. Birinci derece deprem bölgesinde bulunmasından ötürü 'da MS. 32 yıllarından beri depremler kaydedilmektedir. Yakındaki en ciddi deprem 1855 yılında 'yı sarsmış, deprem sonucu meydana gelen yangınlarda 2000'den fazla insan yaşamını yitirmiştir. Fakat özellikle felakette zarar gören anıtsal yapılar, Osmanlı Dönemi'nde vakıf sistemi içindeki konumlarından ötürü ayakta kalmayı başarmıştır. Kültürel miras olarak sınıflandırılmış bu binalar, bulundukları dönemin kültürel ve sosyo-ekonomik özelliklerini, materyal özelliklerini, inşa tekniklerini ve detaylarını günümüze kadar taşımıştır. Her ne kadar 1950'lerden sonraki nüfus artışı, hızlı kentleşme gibi çeşitli etmenlerin 'nın kentsel tarihi gelişimine olumsuz etkileri olduysa da, tarihi miras sürdürülebilirlik prensibine dayalı entegre korunma uygulamalarıyla muhafaza edilmiştir. Ayrıca 1980'lerden sonra kamu kurumları ve özel sektör tarafından işbirliği içerisinde kültürel mirasın korunmasına ilişkin projeler uygulanmaya başlanmıştır. Korunma faaliyetlerinin devamlılığı için son derece önemlidir ve bir yönetim planı dahilinde aktivitelerin uyum içerisinde devam etmesi, sürdürebilir bir korunma gerçekleşmesini mümkün kılacaktır. Aday gösterilen bölgeler 3 ana başlık altında sınıflandırılmıştır ve her bölgeye ait bilgiler ile bu bölgeleri oluşturan binalara ilişkin mevcut koruma durumu aşağıda tartışılmıştır. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi) Hanlar bölgesi çekirdek alanını kapsayan kentsel sit alanında 21 adet anıtsal tescilli bina bulunmaktadır. Bu tescilli binalardan Orhan Külliyesinin yapıları en son olarak aşağıda özetlenen restorasyonlar sayesinde günümüze özgün değerlerini koruyarak ulaşmışlardır. Orhan Gazi Camii (N1): Orhan Camii Derneği 2005 yılında, kalem işleri ile ilgili onarım yaptırmıştır yılında elle yapılan kurşunlarda sorun tespit edilmiş ve basit onarım kapsamında kurşun örtüsü yenilenmiştir yılında Orhan Cami çevresinde çevre düzenleme, drenaj, WC inşaatı uygulaması tarafından yapılmış, bahçe zemini kayrak taşı ile kaplanmıştır. Günlük bakımları cami derneği tarafından Dünya Mirası Adaylık Dosyası 95

110 Orhan Camii gerçekleştirilmekte olan yapı günümüzde oldukça iyi durumdadır. Orhan Hamamı (N2): 1958 Kapalıçarşı yangınından sonra 1962 de esaslı onarım gören hamamın tamamı günümüzde çarşı olarak kullanılmaktadır. Aktif bir kullanıma sahip yapının günlük bakımları mülk sahipleri tarafından gerçekleştirilmektedir. Yapı günümüzde iyi durumdadır. Emir Hanı Emir Han (N3): nce hazırlanan, rölöve ve restitüsyon projesi /6586 tarih, sayılı Kurul kararı ile onaylanmıştır. Rölövesinde hasar ve malzeme analiz tespitleri yapılarak, restorasyon çalışmaları için altlık oluşturulmuştur yılında tarafından, rölövesi dikkate alınarak restorasyon projesinin yapılması planlanmaktadır. Günlük bakımları mülk sahipleri ve bağlı bulunduğu Emir Han Yöneticiliği nce gerçekleştirilmektedir. Günümüzde yapı iyi durumda olup; cephe temizliği ve avlu düzenlemesi gibi basit onarım ihtiyaçları bulunmaktadır. Resim118. Hanlar Bölgesi'nde tescilli binaların ana haritası Hanlar bölgesinin ticari değerini simgeleyen hanları ile dini değerinin ifadesi Ulu Camii ise aşağıda detayları anlatılan güncel koruma çalışmaları ile Osmanlı Devleti nin ilk başkentinin ve Dünya Mirası Adaylık Dosyası 96

111 günümüzün şehir merkezinin tarihsel sürecinin fiziki kanıtları olarak günümüze ulaşmışlardır. İpek Han İpek Han (N10): nce hazırlanan, rölöve ve restitüsyon projesi /6703 tarih, sayılı Kurul kararı ile restorasyon projesi ise /296 tarih, sayılı Kurul kararı ile onaylanmıştır. Günlük bakımları mülk sahipleri ve bağlı bulunduğu Eski İpek Han Yöneticiliği nce gerçekleştirilmektedir. Günümüzde yapı iyi durumda olup; çatı tadilatı ve avlu düzenlemesi gibi basit onarım ihtiyaçları bulunmaktadır. Onaylanan restorasyon projesi kapsamında bu konular ele alınmış olup; yapılacak yeni uygulamalarda kullanılması için mülk sahiplerine iletilmiştir. Geyve Han (N12): nce hazırlanan cephe rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri /382 tarih, sayılı Koruma Kurulu kararıyla çatı örtüsünün kiremit olması ve kapı üzerindeki kitabenin iptal edilmesi kaydıyla uygun bulunmuştur. Uygulaması Osmangazi nce yapılmıştır yılında doğu cephesi duvarının güçlendirilmesine yönelik karar alınmıştır yılında kuzey cephesindeki giriş kapısının tadilat projesi onaylanmıştır ve uygulaması yapılmıştır. Günlük bakımları mülk sahipleri ve bağlı bulunduğu Geyve Han Yöneticiliği nce gerçekleştirilmektedir. Günümüzde yapı oldukça iyi durumdadır. Pirinç Han (N15): Bayındırlık İl Müdürlüğü önderliğinde yıllarında restorasyon uygulamasına başlanmış ve yaklaşık 15 yıl süren bir çalışma sonucu tamamlamıştır. Anılan çalışmalar kapsamında kurşun kaplamalar yenilenmiş, cephelerde derz çalışması yapılmıştır / tarih, sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu kararıyla onaylanmış olan ve Osmangazi tarafından yapılması uygun görülen avlu düzenleme projesinin uygulaması planlanmaktadır yılında alınan Kurul Kararı ile Cumhuriyet (Hamidiye) Caddesi açıldığı dönemde yıkılmış olan kısmının yansıtılmasına yönelik proje çalışması yapılması uygun görülmüştür. Günlük bakımları mülk sahipleri ve bağlı bulunduğu Pirinç Han Derneği nce gerçekleştirilmektedir. Günümüzde yapı oldukça iyi durumdadır. Koza Han (N19): Yapıdaki mülk sahipleri tarafından kullanıma yönelik talepleri Osmangazi nce değerlendirilerek bütüncül bir restorasyon projesi hazırlanmıştır. Bu proje /231 tarih, sayılı Koruma Kurulu kararıyla onaylanmıştır. Henüz uygulamasına başlanmamıştır. Günlük bakımları mülk Dünya Mirası Adaylık Dosyası 97

112 sahipleri ve bağlı bulunduğu Koza Han Derneği nce gerçekleştirilmektedir. Günümüzde yapı iyi durumda olup, birim bazında yapılacak düzenlemeler için bütüncül restorasyon projesine uyulacaktır. Ulucami (N5): 2006 yılında Ticaret ve Sanayi Odası ve Vakıflar Bölge Müdürlüğü arasında yapılan protokole istinaden mihrap, minber, panolar ve kalem işlerinin restorasyonu Ticaret ve Sanayi Odası sponsorluğunda, gerçekleşmiştir yılında basit onarım kapsamında dış cephe ve derz temizliği tarafından yapılmıştır yılında Ulu Cami Çevre Düzenleme Projesi, Vakıflar Bölge Müdürlüğü nce hazırlatılarak, uygulaması tarafından yapılmıştır. Bu kapsamda cami avlusundaki şadırvanlar aslına uygun olarak yenilenmiş, abdest alma yerleri düzenlenmiş ve zemin traverten kaplanmıştır senesinde Ulu Cami nin güncel rölövesi Vakıflar Bölge Müdürlüğü nce hazırlatılacaktır. Günümüzde yoğun olarak kullanımı devam eden caminin günlük bakımları cami derneği tarafından yürütülmektedir. Yapı oldukça iyi durumdadır. Resim119. Kent Peyzajı Hanlar Bölgesi içinde oturuma ayrılmış bina bulunmamaktadır. Çarşılar, yenilenmiş ve yeni yapılmış dükkânlar içerse de, işlevlerini, sokak yapılarını korumakta ve düzgün bir biçimde bakımı yapılmaktadır. Bazılarının cadde üzerindeki kısımlarında yeni bir çatı oluşumu bulunmakla birlikte, bu tasarımlar korunma hususunda bilinçli olarak tasarlanmıştır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 98

113 Sultan Külliyeleri Külliyelerin hemen tüm bileşenlerinin koruma durumu oldukça iyidir. Camiler ve medreseler hala kullanılmakta olup, bakımları düzenli bir şekilde ve profesyonelce yapılmaktadır (Cumhuriyet in 1923 yılında kurulması ile eğitim sisteminin değişmesi sebebiyle, tüm medreseler önceki işlevlerinden farklı bir işlev yerine getirmektedir; fakat sağlık merkezleri gibi işlevleri günümüzde de içermektedirler). Sultanların türbelerine son derece saygı gösterilmekte ve bu türbeler, çevrelerindeki anıt mezarlar ve türbeler de dahil olmak üzere, çok iyi korunmaktadır. Her ne kadar pek çoğu modern ihtiyaçlara cevap verebilmek için ilk işlevlerinden farklı işlevler yerine getirmekteyse de, hamamlar iyi durumda bulunmaktadır. Külliyelerin içindeki açık alanlar kamusal alan olarak halka açık olup, bakımları çok iyi yapılmaktadır ve gerekli düzenlemeler dâhilinde, yaşlı ağaçlar kayıt altında korunmaktadır. Hüdavendigâr (I. Murad) Külliyesi Harita47. Hüdavendigar (Murad I) Külliyesi içindeki tescilli binaların ana haritası Hüdavendigar Külliyesi çekirdek alanını kapsayan kentsel sit alanında 6 adet anıtsal tescilli bina bulunmaktadır. Bu yapılarda son dönemde gerçekleştirilen koruma çalışmalarının içeriği aşağıda özetlenmektedir. Hüdavendigar Camii ve Medresesi (N1): yılları arasında Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından hazırlanan projeleri tarih ve 1264 sayılı kararla Koruma Kurulunca onaylanmış ve uygulaması Vakıflar Bölge Müdürlüğü nce yaptırılmıştır. Bu kapsamda kiremit örtüsü değiştirilmiş, derz temizliği yapılmış, sövelerdeki kırıklar tamamlanmış, ahşap pencereler yenilenmiş, medrese katında tuğla döşemesi yenilenmiştir. Özgün olmayan plastik boyalar raspa edilerek duvardaki kalem işleri ortaya çıkarılmış ve restorasyonu yapılmıştır. Yapıda oluşan çatlaklar ile ilgili enjeksiyon uygulamalı tamir yapılmıştır. Günlük bakımları cami derneği tarafından Dünya Mirası Adaylık Dosyası 99

114 gerçekleştirilmekte olan yapı günümüzde iyi durumdadır. Gir Çık Hamamı (N4): Hamamın proje ve uygulamaları için Belediye nce Vakıflar Bölge Müdürlüğü nden gerekli izinler alınarak, restorasyon proje çalışmalarına B.B.B. nce 2010 yılında başlanmıştır. Restitüsyon ve restorasyon projeleri B.K.V.T.V.K.B.K.'nun /3893 tarih-sayılı kararı ile onaylanmıştır. İşlev olarak Kimsesizler hamamı olarak kullanılmış olan yapı; özgün işlevine uygun şekilde restore edilmiştir. Restorasyon uygulamaları Vakıflar Bölge Müdürlüğü denetiminde B.B.B. nce 2012 yılında tamamlanmıştır. Kamusal kullanımlı yapının günlük bakımları Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından sağlanmaktadır. Günümüzde oldukça iyi durumdadır. Yıldırım (I.Bayezid) Külliyesi Harita48. Yıldırım (Bayezid I) Külliyesi içindeki tescilli binaların ana haritası Yıldırım Külliyesi çekirdek alanını kapsayan kentsel sit alanında 5 adet anıtsal tescilli bina bulunmaktadır. Bu yapılarda son dönemde gerçekleştirilen koruma çalışmalarının içeriği aşağıda özetlenmektedir. Yıldırım Camii (N1): Yıldırım Bayezid Camii Minarelerinin proje ve uygulamaları için Belediye nce Vakıflar Bölge Müdürlüğü nden gerekli izinler alınarak; restitüsyon ve rekonstrüksiyon projeleri hazırlanmıştır. Söz konusu projeler B.K.V.T.V.K.B.K.'nun /5392 ve /5569 tarih sayılı kararları ile onaylanmıştır ve uygulaması nce Vakıflar Bölge Müdürlüğü denetiminde yaptırılmıştır. Uygulamada, 1963 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü nce yaptırılan özgün olmayan minare onaylı projeye göre kaldırılmıştır. Uygulama 2011 yılında tamamlanmıştır yılı içinde cami ve türbenin güncel rölöve, Dünya Mirası Adaylık Dosyası 100

115 restitüsyon ve restorasyon projeleri Vakıflar Bölge Müdürlüğünce hazırlatılacaktır. Günlük bakımları cami derneği tarafından gerçekleştirilmekte olan yapı günümüzde iyi durumdadır. Yıldırım Hamamı (N4): Kültür Bakanlığı, Gayrimenkul Eski Eser ve Anıtlar Yüksek Kurulu Başkanlığı nın /12955 tarih, sayılı kararıyla hamamın Külhan avlusunun üstünün kapanmaması şartı ile restorasyon projesi onaylanmıştır. Hamamın restorasyon projesinde özgün işlevi baz alınarak yapılmış ve uygulanmıştır. Mahalle hamamı olarak kullanılmaya devam eden yapının günlük bakımları işletmecisi tarafından yürütülmektedir. Yapı günümüzde iyi durumda olmakla birlikte dıştan hamam yapısı olarak algılanabilmesi ve basit onarım yapılabilmesi amacıyla proje çalışmalarına ihtiyacı vardır. Yeşil (I.Mehmed) Külliyesi Harita49. Yeşil (Mehmed I) Külliyesi içindeki tescilli binaların ana haritası Yeşil Külliyesi çekirdek alanını kapsayan kentsel sit alanında 6 adet anıtsal tescilli bina bulunmaktadır. Bu yapılarda son dönemde gerçekleştirilen koruma çalışmalarının içeriği aşağıda özetlenmektedir. Yeşil Camii (N1): yıllarında Yeşil Camii Derneği tarafından derz temizliği ve kurşun kaplama onarımları, basit onarım kapsamında yaptırılmıştır. Vakıflar Bölge Müdürlüğü nce tarih ve 7052 sayılı Koruma Kurulu kararı ile restorasyon projesi onaylanmıştır. Proje kapsamında; özgün olmayan pencereler ahşap pencere olarak yenilenmiş, kündekari kepenk ve kapılar restore edilmiş, kalem işleri raspası yapılmış ve çıkan kalemişlerinin projeleri hazırlanarak ihyası sağlanmıştır. Bozulan çiniler onarılmıştır. Özgün halinde bulunan çini üzeri altın varaklı işlemeler projesi doğrultusunda yapılmıştır. Minare derzleri onarılmıştır. Bunun dışında şadırvan özgün konumunda ve formunda Dünya Mirası Adaylık Dosyası 101

116 yeniden yapılmıştır. Zemini yonu taşı kaplanmıştır. Günlük bakımları cami derneği tarafından gerçekleştirilmekte olan yapı günümüzde oldukça iyi durumdadır. Yeşil Türbe (N2): 2006 yılında restorasyon çalışmalarına Valiliği İl Kültür Turizm Müdürlüğü ne bağlı Rölöve Anıtlar Müdürlüğü nce başlanmıştır. Restorasyon uygulamaları kapsamında dikiş yöntemi ile beden duvarlarında sağlamlaştırma ve güçlendirme, kurşun kaplamanın yenilenmesi, bozulan ahşap doğramaların değiştirilmesi, orijinal seramik sırlı tuğla kaplamalar baz alınarak yenisinin üretimi ve bütün duvarlarda özgün olmayanların değiştirilmesi sağlanmıştır. Üzeri boyanmış olan sandukada raspa yapılarak çinileri ortaya çıkarılmış, temizliği ve tamamlama işleri yapılmıştır. Bir başka kabartmalı ve kalemişli alçı sanduka restore edilmiştir. Ayrıca türbe dış cephesinde drenaj yapılmış, özgün duvarda sağlamlaştırma ve çini tamamlama yapılmıştır. Günlük bakımları, aslında Vakıflar Bölge Müdürlüğü yetkisinde olup 2012 yılında imzalanan protokol ile Müzeler Müdürlüğü nce gerçekleştirilmektedir. Günümüzde yapı oldukça iyi durumdadır. Yeşil Medresesi (N3): 2001 yılında basit onarım kapsamında Rölöve Anıtlar Müdürlüğü nce çatı aktarımı, derz, cephe temizliği, bozulan pencere doğramalarının aslına uygun yenilenmesi ve boya-badana yapılması işlemleri gerçekleştirilmiştir yılında Türk- İslam Eserleri Müzesi ne ait teşhir-tanzim projesi Koruma Kurulu ndan onaylanarak, uygulaması yapılmıştır. Türk- İslam Eserleri Müzesi olarak kullanılan yapı ile ilgili 2013 yılında Rölöve Anıtlar Müdürlüğü tarafından rölöve, restitüsyon, restorasyon ve çevre düzenleme projeleri ile teşhir- tanzimine yönelik çalışmalar gerçekleştirilecektir. Günlük bakımları Vakıflar Bölge Müdürlüğü veya tahsis edildiği kullanıcı kurum tarafından yapılmaktadır. Günümüzde müze olarak kullanılmakta olan yapı oldukça iyi durumdadır. Yeşil İmareti (N4):, Vakıflar Bölge Müdürlüğü ve Somuncu Baba Vakfı arasında imzalanan tarihli protokole istinaden, basit onarımı öncesinde ticari işlevli olarak kullanılan yapı, B.K.V.T.V.K.B.K. nun /6368 tarih-sayılı kararı ile onaylanan basit onarım ile özgün işlevi olan aş evine B.B.B. nce dönüştürülmüştür.2012 yılında basit onarım uygulaması tamamlanmış olup; yapıda halen Somuncu Baba Vakfı tarafından aş evi hizmeti verilmektedir. Günlük bakımları tahsis edilmiş olduğu kurum tarafından gerçekleştirilen yapı günümüzde oldukça iyi durumdadır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 102

117 Muradiye (II.Murad) Külliyesi Harita50. Muradiye (II. Murad) Külliyesi içindeki tescilli binaların ana haritası Muradiye Külliyesi çekirdek alanını kapsayan kentsel sit alanında 20 adet anıtsal tescilli bina bulunmaktadır. Bu yapılarda son dönemde gerçekleştirilen koruma çalışmalarının içeriği aşağıda özetlenmektedir. Muradiye Camii (N1): tarih ve 294 sayılı Koruma Kurulu kararı ile onaylanan restorasyon proje ve uygulama çalışmaları Vakıflar Bölge Müdürlüğü nce yapılmaktadır. Proje kapsamında cephelerde derz temizliği yapılmış, kurşun kaplaması yenilenmiş, drenajı yapılmış, son cemaat yerinde kalem işi raspası yapılarak çıkan kalem işleri projelendirilmiştir. Restorasyon uygulaması devam eden cami içinde kalem işi araştırmaları ve raspa çalışmaları devam etmektedir. Günümüzde yapı genel olarak iyi durumdadır. Hamam(N5): Osmangazi nce hazırlanan, engelliler eğitim ve rehabilitasyon merkezi işlevli restorasyon projesi / 3580 tarih- sayılı kurul kararı ile onaylanmıştır. Bu kapsamda yapıda özgün olmayan eklentiler kaldırılmış, projede belirlenen işlev doğrultusunda mekânsal düzenlemeler gerçekleştirilmiştir. Yapının cephe ve çatı elemanları özgün haline uygun olarak restore edilmiştir yılında restorasyon uygulaması tamamlanmıştır. Günümüzde aktif olarak kullanılan yapı oldukça iyi durumdadır. Muradiye Türbeleri (N7-N18): Türbelerin restorasyonuna yönelik proje çalışmaları İl Özel İdaresi nce hazırlanarak, B.K.V.T.V.K.B.K. nun 2010 yılı Ekim ve Aralık ayındaki kurul toplantılarında değerlendirilerek onaylanmıştır., Vakıflar Genel Müdürlüğü arasında imzalanan tarihli protokole istinaden 2012 yılında B.B.B. nce restorasyon uygulamasına başlanmıştır. Uygulamalar sırasında, özgün kalem işleri ortaya çıkmıştır. Restorasyon uygulamaları devam etmektedir yılında yapılan protokol Dünya Mirası Adaylık Dosyası 103

118 Cumalıkızık Köyü kapsamında bakım, onarım ve ihyası nce gerçekleştirilmektedir. Yapılar günümüzde iyi durumda bulunmakla beraber restorasyon projeleri kapsamında bakım ve onarımları gerçekleştirilecektir. Cumalıkızık Köyü nün yer aldığı kentsel sit alanında 4 adet anıtsal yapı (Cami, Hamam, Mezarlık, Çeşme), 3 adet doğal anıt (ağaç) 176 adet sivil mimarlık örneği olmak üzere 183 adet tescilli kültür varlığı bulunmaktadır. 700 yıllık Osmanlı Köyü Cumalıkızık ı 3. bin yıla taşımak amacıyla Yıldırım, Valiliği-İl Özel İdaresi ve Mimarlar Odası Şubesi arasında tarihinde protokol yapılarak çalışmalar başlatılmıştır. Harita51. Cumalıkızık Köyü'ndeki tescilli binaların ana haritası Bu protokolün amacı; Cumalıkızık ın yaşam, mekan, tarihi ve kültürel sürekliliğin sağlanması ve onarılması amacı ile Özel İdare, Belediye ve Oda nın işbirliği sağlanarak sit alanı içinde doku bütünlüğü ve karakteri bozulmamış, korunması gerekli anıtsal ve sivil mimarinin, sokak ve meydanların rehabilite edilip; bu mirası yeni mekansal yorumlarla zenginleştirerek geleceğe aktarmak için çalışmalar yapmaktır. Cumalıkızık ı 3. Bin Yıla taşımak amacıyla sosyal, ekonomik, kültürel, mekansal gelişimler göz önünde bulundurularak belirlenen stratejiler doğrultusunda yöntemler geliştirilmiştir. Belirlenen yöntemler doğrultusunda yapılan çalışmalar aşağıda sıralanmıştır: Cumalıkızık taki tüm tescilli ve tescilsiz yapıların hak sahiplerinden alınan muvaffakatlar sonrasında 121 adet tescilli parselin rölöveleri, 91 adet tescilsiz parselin cephe rölöveleri 7 bölgeye ayrılarak ihale edilmiştir. Hazırlanan rölöveler ve cephe rölöveleri Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunca onaylanmıştır. Kurul kararları doğrultusunda 1, 2, 3, 4 Dünya Mirası Adaylık Dosyası 104

119 ve 5. bölgelerin restitüsyon, restorasyon ve rekonstrüksiyon projeleri ile cephe sağlıklaştırma projeleri ihale edilerek Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunca onaylanmıştır. Cumalıkızık ta doğal, tarihi ve kültürel mirasın korunmasını ve Cumalıkızık dokusunun 3. Bin Yıla taşınmasını sağlayarak, özgün mimarisini yaşatacak restorasyon uygulamalarını, geliştirilecek stratejileri ve binalara verilecek fonksiyonları belirleyebilmek amacıyla, Kentsel Tasarım Projesi ihalesi yapılmıştır. Hazırlanan ön proje (1/1000 Ölçekli Kentsel Tasarım Projesi) Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından uygun görülmüştür. Kentsel Tasarım Projesi ile birlikte geliştirilen kararlar doğrultusunda imar planı revizyonuna ihtiyaç duyulmuştur tarihinde onaylanan ve yerleşimi fiziki boyutta ele alan Koruma Amaçlı İmar Planı, Cumalıkızık Köyü sit alanlarının doğal özelliklerini koruyarak canlanması, sosyal, ekonomik ve fiziki gelişimin sağlanabilmesi amacıyla revize edilmiştir. Koruma Amaçlı İmar Planı; Cumalıkızık Köyü Kentsel Sit, Kentsel Sit Alanı Etkilenme Geçiş Alanı ve Doğal Sit Alanlarının fiziksel, sosyal ve ekonomik özelliklerinin belirlenerek korunması, sağlıklaştırılması, canlandırılması, geliştirilmesi, sorun ve olanakların tanımlanması ve değerlendirilmesine yönelik plan hükümlerini, kararlarını ve etaplarını kapsamaktadır. Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu ve Kentsel Tasarım Projesi aşamasında 54 adet parselde yer alan yapılar mimari üslup ve kentsel dokuya sağladıkları katkıları amacıyla sivil mimarlık örneği olarak Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nca tescil edilmiştir. Tescil edilen 54 adet parselin rölöve, restitüsyon, restorasyon projeleri, 4 adet tescilsiz parselin cephe rölöveleri ve cephe sağlıklaştırma projeleri ile restitüsyon, restorasyon projeleri hazırlanmayan parseller 5 ayrı bölge olarak ihale edilmiş olup çalışmalar devam etmektedir. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından onaylanan sağlıklaştırma projeleri doğrultusunda 5. bölgede yer alan tescilsiz yapıların sağlıklaştırma uygulaması ihale edilmiş olup bu kapsamda Okul Sokak ve Ferda Sokak ta bulunan 10 adet yapının cephe ve çatı sağlıklaştırma uygulamaları tamamlanmıştır. Cumalıkızık Köyü Cami ve Müze Restorasyonu ile 1 adet binanın rekonstrüksiyonu ile 1. ve 2. bölgelerin cephe sağlıklaştırması ihalesi yapılmıştır. Çalışmalar devam etmektedir. Cumalıkızık Köyü nde yapılar orijinal fonksiyonlarını koruyarak günümüze ulaşmışlar ve halen aktif olarak kullanılmaları nedeniyle durumlarını oldukça iyi korumuşlardır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 105

120 Cumalıkızık'taki tescilli binalardaki güncel koruma çalışmaları şu şekildedir: Cumalıkızık Camii (N1): Restorasyonu devam etmekte olan binanın taşıyıcı sistemi orijinal materyaller ile desteklenmektedir. Ek olarak, sıvanın kazınması sırasında açığa çıkan ve geçmiş dönemlerde camilerde yapılmış duvar resimleri bulunmaktadır. Hamam (N3): Yapı 1983 senesinde restore edilmiştir. Tarihi binanın çekirdeğinin 16. yüzyılın sonlarında yapıldığına inanılmaktadır. Günümüzde, binaya çok sayıda modern eklenti yapılmıştır. Şekli ve kullanılan malzeme tarafından hamam, köydeki en eski yapılardan biridir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 106

121 4.b Varlığı etkileyen faktörler Mevcut durum, risk ve tehditler (i)gelişim baskıları Hanlar Bölgesi: Alanın şehir merkezinde tüm kentlilerin her türlü alışveriş ihtiyacını karşılayan bir mekân olarak yoğun kullanıcısı vardır. Fakat kullanıcıların; alanın etrafındaki ana arterler ve metro, otobüs gibi toplu taşıma araçlarıyla ulaşımı sağlanmaktadır. Alan tümüyle yayalaştırılmıştır. Alanda trafik ile ilgili en büyük sorun otopark sıkıntısıdır. Fakat bu sorunun da kent ölçeğinde hazırlanan ulaşım master planı kapsamındaki hafif raylı sistemler gibi toplu taşıma projelerinin hızlandırılması ile çözülmesi planlanmaktadır. Kentsel sit alanı içerisinde kalan alanda yeni yapılaşma ve koruma çalışmaları koruma amaçlı imar planları ile düzenlenmekte, ilgili kurumlarca takip edilmekte ve bu sayede tarihi çevreye uygun gelişme kontrol altında tutulmaktadır. Sultan Külliyeleri: Kent peyzajını oluşturan odak noktaları olarak külliyelerin çevreleri koruma amaçlı imar planlarında yeşil alan olarak tanımlanmış ve alanlar araç trafiğine kapatılmıştır. Kentsel sit alanı içerisinde kalan alanda yeni yapılaşma ve koruma çalışmaları koruma amaçlı imar planları ile düzenlenmekte, ilgili kurumlarca takip edilmekte ve bu sayede tarihi çevreye uygun gelişme kontrol altında tutulmaktadır. Cumalıkızık Köyü: Cumalıkızık ta köyün girişinde bulunan iki adet otopark ile ziyaretçilerin araçlarıyla köy içine girmeleri engellenmiştir. Köy içine yalnızca köylülerin araçlarının girişine izin verilmektedir. Doğal sitlerle çevrili olan ve kentsel sit alanı içerinde bulunan köyde yeni yapılaşmaya izin verilmemekte, koruma çalışmaları ise ilgili kurumlarca takip edilmektedir. Köy içinde herhangi bir fiziksel gelişme baskısı bulunmamaktadır. Ancak üst katları konut olarak kullanılan bazı evlerin zemin katlarında yeme-içe işlevli küçük işletmelerin yer aldığı görülmekte bu konuda da yönetim planıyla koruma-kullanma dengesinin sağlanması hedeflenmektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 107

122 (ii)çevresel baskılar (iii)doğal afetler ve risk hazırlığı (Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri): Kentte ısıtma sistemleri için doğalgaz kullanılıyor olması genel olarak kent içindeki hava kirliliğini de düşürmüştür. Tüm çekirdek alanların trafikten arındırılmış olması trafik kaynaklı bir çevre kirliliği ihtimalini azaltmış bulunmaktadır. Ancak Hanlar Bölgesi içerisinde bulunan Ulu cami, çekirdek alanın etrafındaki ana arterlerden Atatürk Caddesi ne cepheli olduğundan bu yapının cephesinde egzoz dumanı kaynaklı kirlenmeler oluşmaktadır. Son olarak Cami cephesinde 2009 yılında, yapı malzemesi olan küfeki taşına zarar vermemek için sıcak su kullanılarak temizlik yapılmıştır. Çevre bu anlamda koruma çalışmaları ile kontrol altında tutulmaktadır. Cumalıkızık Köyü: Alanın uzak çevresinde görülen kentsel gelişmenin köye ulaşması doğal sit alanları ile engellendiğinden köyde herhangi bir çevre kirliliği riski bulunmamaktadır., aktif deprem üreten önemli bir tektonik kuşakta, Kuzey Anadolu Fay sisteminin kollara ayrıldığı bir bölgede yer almaktadır. ovalarının ve dağlarının oluşumunda önemli bir rolü olan Trakya-Eskişehir Fay zonu da aynı bölgededir. Özellikle şehrinin kurulduğu alan Uludağ Yükselimi ile ovası arasındaki sınırı oluşturan aktif fayıdır. Bu konumundan dolayı Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası nda I. Deprem bölgesinde yer almaktadır. Son olarak 17 Ağustos 1999 tarihindeki İzmit merkezli depremde de ve çevresi etkilenmiş ve ufak tahribatlar yaşamıştır. Marmara Bölgesi nde yaşanan bu depremden sonra ülkede deprem riskine karşı çalışmalar hızlanmış, Başbakanlığa bağlı olarak Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı kurulmuş ve bu başkanlığın her kentte teşkilatlanması sağlanmıştır. İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü tarihi merkezin öneminin farkında olarak kent ölçeğinde Afet Önleme ve Müdahale Planları hazırlamaktadır. Çekirdek alanlar içinde araçlarla girilemeyecek yerler saptanmış hidrantlar ve yangın dolapları yerleştirilerek gerekli önlemler alınmıştır. Ayrıca halka, acil durumlarda riski önleme amaçlı eğitimler verilmektedir. Cumalıkızık ta ve Hanlar Bölgesi nde gönüllü köylüler ve han çalışanlarından oluşan birer yangın müdahale ekibi oluşturulmuş ve yangın dolaplarının nasıl kullanılacağı ile ilgili eğitim almaları sağlanmıştır. Tek yapı ölçeğinde yapılan restorasyon ve koruma çalışmalarında deprem ile ilgili güçlendirme gerekliliği araştırılmakta, drenaj sistemlerinin sorunları giderilmekte, Muradiye Külliyesi ndeki Türbeler gibi çok nitelikli binalarda nemölçerler yerleştirilmekte, koruma yaklaşımının izin verdiği durumlarda yangın ve duman dedektörleri yerleştirilmekte ve yangın çıkışları ile ilgili kaçış planları oluşturulması konusunda Koruma Kurulu hassas davranmaktadır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 108

123 (iv)dünya mirası alanlarında sorumlu ziyaret Hanlar Bölgesi: Ziyaretçi baskısı bulunmakla birlikte, sit alanları, taşıma kapasitesine ulaşmaktan çok uzaktır. Geleneksel olarak ve halen daha büyük bir "çarşı" niteliğindeki kamusal alanlar, aynı anda çok sayıda ziyaretçiye uygun şekilde planlanmıştır. Sultan Külliyeleri: Külliye ve camiler, Hanedan mezarlıkları ve türbeleri ziyaret eden yerli ve yabancıların sayısı giderek artmaktadır. Fakat, ziyaretçi baskısı sit alanlarının kültürel değeri için bir tehdit unsuru oluşturmamaktadır. Giriş ücreti alınmadığından ve tüm sit alanları kamuya açık olduğu için ziyaretçi sayısına ilişkin bir veri bulunmamaktadır. Cumalıkızık Köyü: Cumalıkızık, şu an için büyük ölçüde bir ziyaretçi tehdidi altında değildir. Keşfedilmesi ile gelecekte daha fazla ziyaretçi çekecek olsa da, doğru bir yönetim ile bu durum, bölgenin dokusuna ve ruhuna zarar vermeyecektir. Bu, mekânın benzer değişikliklere hazır olmasını ve kültürel değerinin hasar görmemesini sağlayan bir yönetim planının da parçasıdır aynı zamanda. Kısaca, kentsel yapı dahilinde aday gösterilen parçalar, artan ziyaretçi ve kullanıcı sayısından etkilenmeyecektir. Fakat köy, artan rakamlardan ve yeni işlevlerden etkilenebilir. Bu durumda yeni işlevlerin planlama araçları, düzenlemeler ve uygun yönetim ile kısıtlandırılması gerekecektir. (v)varlık ve tampon bölgesinde ikamet eden insan sayısı (Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri): Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri nde çekirdek alanlarda konut bölgesi bulunmamaktadır. İl Nüfusu 2011 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNK) sonuçlarına göre tampon bölge nüfus bilgileri şöyledir: Hanlar Bölgesi Hüdavendigar Külliyesi Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi : 5732 kişi : 1127 kişi : 1208 kişi : 3183 kişi Muradiye(II.Murad) Külliyesi : 3201 kişi Ayrıca, tampon bölgelerinin yerleşim amaçlı kullanımı düşük seviyededir ve bu durumun, mülkiyetlerin kültürel değerleri üzerinde hiçbir olumsuz etkisi yoktur. Cumalıkızık Köyü: Cumalıkızık Köyü nün İl Nüfusu 2011 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNK) sonuçlarına göre nüfusu 719 kişidir. Tampon bölgede yerleşim yoktur. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 109

124 5. Alanın Korunması ve Yönetimi 5.a Mülkiyet Bilgileri 1. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) [Ek 1.e-(vi) deki ayrıntılı haritaya bakınız] 1936 tarihine kadar çekirdek alan (core area) içerisinde yer alan hanların ve birçok anıtsal yapının mülkiyeti Vakıflara ait idi. Ancak şu anda yürürlükte olmayan, tarih ve 2950 sayılı kanuna istinaden birçok vakıf malı özel mülkiyete devir edilmiştir. Bu nedenle özel mülkiyet oranı fazladır. Çekirdek alanda, vakıf mülkiyeti özel mülkiyetten sonra en büyük paya sahiptir. Çekirdek alan içerisinde bulunan mülkiyetler içerisinde Vakıfların mülkiyeti %98 paya sahiptir. Vakıflar Genel Müdürlüğü; camiler, bedestenler (ana kısımlar), han içindeki dükkânlar, medreseler, bedesten arastaları vb. dini ve anıtsal binaların mülkiyetine sahiptir. Hanlar Bölgesi ndeki mülkiyet oranları %67 özel mülkiyet, %29 vakıf mülkiyeti ve %4 kamu mülkiyeti (BBB) şeklindedir. Harita52. Hanlar Bölgesi Mülkiyet Durumları analizi paftası (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) Mülkiyet Çekirdek Tampon Toplam Oran % Oran% Oran% Özel mülkiyet Vakıf Mülkiyeti Bel. 4 8,5 6 Bölge 5 2 Devlet 1,5 5 Toplam Tablo1.Hanlar Bölgesi Mülkiyet Bilgileri 1 Vakıf Mülkiyeti, Vakıflar Genel Müdürlüğü ve diğer özel vakıfların mülkiyetinde bulunan araziyi ifade eder. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 110

125 2. Külliyeler Hüdâvendigâr (I. Murad) Külliyesi Tampon bölgede çoğu arazi özel mülkiyette. Tampon bölgede (yönetim bölgesi) yapılan mülkiyet analizi araştırmasından elde edilen verilere göre bölgedeki tüm mülklerin %77 si özel mülkiyette, %10 u vakıf arazisi, %8 i kamu alanı (BBB Bölge ) ve %5 i ise devlet mülkiyetinde. Vakıf mülkiyeti, çekirdek alanda en büyük paya sahip. Vakıflar Genel Müdürlüğü bu alandaki cami, mezarlık, imaret ve Türk hamamları gibi dini ve anıtsal yapıların mülkiyetini elinde bulunduruyor. Hüdevendigar (I. Murad) Külliyesinde mülkiyet oranları %33 özel, %58 vakıf ve %9 devlet mülkiyeti şeklindedir. Harita53. Hüdâvendigâr (I.Murad) Külliyesi Mülkiyet Durumları analizi paftası MÜLKİYET ÇEKİRD TAM EK PON TOPLAM Oran% Oran Oran% Özel Mülkiyet Vakıf Mülkiyeti Beled. 6 5 Bölge Devlet TOPLAM Tablo2. Hüdâvendigâr (I.Murad) Külliyesi Mülkiyet Bilgileri Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi Tampon bölgede çoğu arazi özel mülkiyette. Tampon bölgede (yönetim bölgesi) yapılan mülkiyet analizi araştırmasından elde edilen verilere göre bölgedeki tüm mülklerin %73 ü özel mülkiyette, %20 si vakıf arazisi, %5 i kamu alanı (BBB) ve %2 si ise devlet mülkiyetinde. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 111

126 Tüm Vakıf mülkleri çekirdek alanda, külliyenin bölümlerinin olduğu kısımlarda konumlanmıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü bu alandaki cami, medrese, mezarlık, Türk hamamı ve şadırvan gibi dini ve anıtsal yapıların mülkiyetini elinde bulunduruyor. Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesinde mülkiyet oranları %9 özel, %74 vakıf, kamu (BBB) %8 ve %9 devlet mülkiyeti şeklindedir. Harita54. Yıldırım (I.Bâyezid) Külliyesi Mülkiyet Durumları analizi paftası Mülkiyet Çekird ek alan Tampon Bölge Toplam Oran% Oran% Oran% Özel Mülkiyet Vakıf Mülkiyeti Bölge 2 1 Devlet Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Toplam Tablo3.Yıldırım (I.Bâyezid) Külliyesi Mülkiyet Bilgileri Bölgedeki özel mülkiyetin neredeyse tamamı tampon bölgede yer alır. Tampon bölgede (yönetim bölgesi) yapılan mülkiyet analizi araştırmasından elde edilen verilere göre bölgedeki tüm mülklerin %66 sı özel mülkiyette, %10 u vakıf arazisi, %7 si kamu alanı (BBB) ve %17 si ise devlet mülkiyetinde. Neredeyse tüm Vakıf mülkleri çekirdek alanda, külliyenin bölümlerinin olduğu kısımlarda konumlanmıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü bu alandaki cami, medrese, mezarlık ve Türk hamamı gibi dini ve anıtsal yapıların mülkiyetini elinde bulunduruyor. Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi nde mülkiyet oranları %15 özel, %84 Dünya Mirası Adaylık Dosyası 112

127 vakıf mülkiyeti şeklindedir. Harita55. Yeşil (I.Mehmed) Külliyesi Mülkiyet Durumları analizi paftası Mülkiyet Çekird Tampon Toplam Oran% Oran% Oran% Özel Mülkiyet Vakıf Mülkiyeti Bel. 6 5 Bölge 7 6 Devlet 2 2 Toplam Tablo4.Yeşil (I.Mehmed) Külliyesi Mülkiyet Bilgileri Muradiye (II. Murad) Külliyesi Bölgedeki özel mülkiyetin neredeyse tamamı tampon bölgede yer alır. Tampon bölgede (yönetim bölgesi) yapılan mülkiyet analizi araştırmasından elde edilen verilere göre bölgedeki tüm mülklerin %74 ü özel mülkiyette, %13 ü vakıf arazisi, %11 i kamu alanı (BBB Bölge ) ve %2 si ise devlet mülkiyetinde. Çekirdek bölgedeki Muradiye (II. Murad) Külliyesi, vakıf arazisi üzerindedir. Buna ek olarak çekirdek alanda devlet mülkiyetine dâhil alanlar da bulunur. Vakıflar Genel Müdürlüğü bu alandaki cami, medrese, türbe ve imaret gibi dini ve anıtsal yapıların mülkiyetini elinde bulunduruyor. Muradiye (II. Murad) Külliyesi nde mülkiyet oranları %56 vakıf, %11 kamu (BBB) ve %33 devlet mülkiyeti şeklindedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 113

128 Harita56. Muradiye (II.Murad) Külliyesi Mülkiyet Durumları analizi paftası Mülkiyet Çekirdek Tampon Toplam Oran% Oran% Oran% Özel Mülkiyet Vakıf Mülkiyeti Bel Bölge Devlet TOPLAM Tablo5.Muradiye (II.Murad) Külliyesi Mülkiyet Bilgileri 3. Cumalıkızık Köyü Tüm özel mülk ve devlet mülkünün bir kısmı tampon bölgede yer almaktadır. Tampon bölgede (yönetim bölgesi) yapılan mülkiyet analizi araştırmasından elde edilen verilere göre bölgedeki tüm mülklerin %78 i özel mülkiyette, %11 i vakıf arazisi, %2 si kamu alanı (BBB) ve %9 u ise devlet mülkiyetinde. Köyün tamamı çekirdek bölgede yer aldığından bu bölgenin neredeyse tamamı özel mülkiyete dâhil. Çekirdek bölgede aynı zamanda köye ait kısımlar da bulunmaktadır. Cumalıkızık Köyü nün çekirdek bölgesi mülkiyet oranları %86 özel, %3 kamu (BBB- Bölge ) ve %11 köy mülkü şeklindedir. Tampon bölgede (yönetim bölgesi) yapılan mülkiyet analizi araştırmasından elde edilen verilere göre bölgedeki tüm mülklerin %54 ü özel mülkiyette, %1 i vakıf arazisi, %3 ü kamu alanı (BBB Bölge ), %41 i devlet mülkiyetindedir ve %2 si köy mülküdür. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 114

129 Harita57. Cumalıkızık Köyü Mülkiyet Durumları analizi paftası Mülkiyet Çekirdek Tampon Toplam Oran% Oran% Oran% Özel Mülkiyet Vakıf Mülkiyeti Bel. Bölge 1 1 Devlet Köy Mülkiyeti Toplam Tablo6. Cumalıkızık Köyü Mülkiyet Bilgileri 5.b Koruma Göstergeleri [Ek 1.e-(iii) deki ayrıntılı haritaya bakınız] Seri adaylık olarak sunulan aday alanlar toplam 6 parçadan oluşmaktadır. Bu aday alanlar fiziksel, sosyal ve mimari değerlerine göre üç temel gruba ayrılmıştır: Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi), Sultan Külliyeleri (Hüdâvendigâr, Yıldırım, Yeşil, Muradiye) ve Cumalıkızık Köyü. Bu bölümde çekirdek ve tampon alanları etkileyen koruma ile ilgili tüm yasal düzenlemelerden genel olarak bahsedildikten sonra, her bir çekirdek alan özel olarak incelenmiştir. Türkiye de korumaya ilişkin en üst yasal çerçeve olarak, 1982 tarihli T.C. Anayasası nın 63. maddesi gösterilebilir. Anayasa nın XI. bölümü 63. maddesi ile devlet; tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması ve bu amaçla destekleyici ve teşvik edici 1 Köy Mülkiyeti: Köy, mahalli idare teşkilatının en küçük yerleşim yeri, muhtar ile tüzel kişiliğe sahiptir. Bu tüzel kişiliğe ait olan köyün ortak sahipliliğindeki yerleşimler köy mülkiyeti ile tanımlanmaktadır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 115

130 tedbirlerin alınması konusunda yetkili kılınmıştır. Aday gösterilen tüm alanlar 1983 tarihli ve 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kanunu hükmü altında korunmaktadır. Bu kanun Türkiye de koruma konusundaki temel kanundur. Söz konusu kanun kapsamında tanımlanmış olan sit alanları, sahip oldukları tarihi, sosyal, ekonomik, mimari ve tabiat değerleri ile korunması gereken alanlarıdır. Kentsel sitler ise, mimari, mahalli, tarihsel, estetik ve sanat özelliği bulunan kültürel ve tabii çevre elemanlarının birlikte bulundukları alanlardır. Bu bağlamda seri adaylık dosyası olarak sunulan dosyada yer alan tüm çekirdek alanlar, kentsel sit alanları içerisinde yer almaktadır. Kentsel sitler ile ilgili koruma ve kullanma koşulları tarih ve 720 sayılı (değişik tarih ve 736 sayılı ilke kararı) İlke Kararı ile belirlenmiş olup; yapılanma şartları Koruma Bölge Kurulu nca değerlendirilmektedir. Çekirdek alan içerisinde yer alan vakıf mülkiyetindeki yapılar, tarihinde yenilenerek yürürlüğe giren 5737 sayılı Vakıflar Kanunu ile korunmaktadır. Vakıf mülkleri ile ilgili yapılacak tüm proje ve uygulamalarda Vakıflar Bölge Müdürlüğü nden izin alınması gerekmektedir. Söz konusu mülklerin basit onarımları için ise Vakıflar Genel Müdürlüğü nden onay alınması gerekmektedir. Yapılacak tüm uygulamalar, Koruma Bölge Kurulu ndan onay alınarak Vakıflar Bölge Müdürlüğü denetiminde gerçekleştirilmektedir. Ayrıca çekirdek alanların içinde bulunduğu tüm alanlar için onaylı 1/1000 ölçekli koruma amaçlı imar planları bulunmaktadır. Bu planlar, ilgili ilçe tarafından hazırlanarak ilçe belediye meclisi tarafından onaylanır, Meclisince onaylandıktan sonra Koruma Kurulunun uygun görüşü ile yürürlüğe girer. Söz konusu koruma amaçlı imar planları kapsamında kalan alanlarda, yapılacak tüm projeler ve uygulamalar için Koruma Bölge Kurulu ndan izin ve onay alınması gerekmektedir. Her bir plan, çekirdek alanları etkileyen kararları ile birlikte aşağıda daha detaylı anlatılacaktır. (Bkz. 5.d.1) Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri nin yer aldığı kent merkezindeki tüm anıtsal yapılar, ilk olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Üst Kurulu nun aldığı tarihli ve 1918 sayılı kararla ulusal envantere kaydedilmiştir. Cumalıkızık Köyü ndeki anıtsal ve geleneksel sivil mimarlık örneği konutlar ise Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından tarihli ve 1372 sayılı kararla ulusal envantere Dünya Mirası Adaylık Dosyası 116

131 kaydedilmiştir. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun tarihli 3508 sayılı ve tarihli 5640 sayılı kararları ile Cumalıkızık Köyü ndeki bazı başka konutlar da kayda eklenmiştir. Her bir yapıya ait envanter kaydı bulunmaktadır. (Bu kayıtlar dikkate alınarak, güncelleştirilmiş envanter föyleri için bkz. Ek 2A-1) Tescilli tüm yapılar ile ilgili proje ve uygulamalar için Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun onayının alınması zorunludur. Ayrıca tüm çekirdek alanlar içerisinde yer alan anıt ağaçlar ile ilgili kararlar da Çevre ve Şehircilik Bakanlığı na bağlı Tabiat Varlıklarını Koruma Komisyonu tarafından alınmaktadır. Aday bölgelerin her bir bileşeninin sınırları, Faaliyet İlkeleri (Operational Guidelines) ve ulusal sit yönetimi kanununa uygun bir şekilde bölgedeki tüm tarafların görüşlerinin alındığı katılımcı bir yaklaşımla belirlendi. Hanlar Bölgesi ve Cumalıkızık bölgelerinin belirlenen ilk sınırları Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 19 Ekim 2010 da onaylandı de Sit Alanı Birimi yönetim planlarının hazırlık aşamasında elde edilen veriler değerlendirildikten sonra, Osmanlı kent planlaması metodu olarak sahip oldukları büyük evrensel değerleri göz önüne alındığında Sultan Külliyeleri de (Hüdâvendigâr, Yıldırım, Yeşil ve Muradiye) onaylanan sınırlara eklendi. Tüm bu yeni sınır tanımlamaları önce de alınan 847 sayılı kararla Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından, daha sonra da 19 Temmuz 2012 de Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından onaylanmıştır (bkz. Ek 7B-iv). Yönetim planı çalışmaları bu sınırlar içinde sürdürülmektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 117

132 Harita58. Kentsel ve doğal sit sınırları içinde aday alanların konumu& tescilli yapılar (korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları) paftası ( Yönetim Planı dâhilindeki alanların Koruma Durumu) 1. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) Reyhan-Kayhan-Hanlar Bölgesi nin dâhil olduğu kent sit alanı sınırları Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Üst Kurulu nun tarihli ve 1918 sayılı kararıyla belirlenmiştir. Harita59. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) Koruma Durumu Dünya Mirası Adaylık Dosyası 118

133 Çekirdek alanın içinde bulunduğu, kentsel sit sınırlarını kapsayan, 1/1000 ölçekli Merkez Alanı ve Reyhan-Kayhan-Hanlar Koruma Amaçlı İmar Planı Koruma Kurulu nun / 218, / 426, / 456, / 516 sayılı kararlarıyla uygun görülmüştür. Bu doğrultuda dijital olarak hazırlanan plan, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun gün ve sayılı kararı ile uygun görülmüştür. (Ek 5D-2) Söz konusu koruma amaçlı imar planı kapsamında kalan alanda, yapılacak tüm projeler ve uygulamalar için Koruma Kurulundan izin ve onay alınması gerekmektedir. Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu tarafından 1986 yılında alınmış olan 1918 sayılı karara göre Hanlar Bölgesi çekirdek alanı içerisinde toplam 21 adet tescilli anıt eser (monumental building) yer almaktadır. Tampon bölgede ise 60 adet tescilli anıt eser bulunmaktadır. Yönetim alanı içerisinde toplam 229 adet tescilli sivil mimarlık örneği (traditional residential building) yapı yer almaktadır. Her bir yapıya ait envanter kaydı bulunmaktadır. (Bu kayıtlar dikkate alınarak, güncelleştirilmiş envanter föyleri için bkz. Ek 2A-1) Tescilli tüm yapılar ile ilgili proje ve uygulamalar için Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun onayının alınması zorunludur. Ayrıca çekirdek alan içerisinde toplam 19 adet, tampon alanda 27 adet tescilli anıt ağaç bulunmaktadır. Bu ağaçlar ile ilgili uygulamalar için Tabiat Varlıklarını Koruma Komisyonu ndan izin ve onay alınması gerekmektedir. Hanlar Bölgesi'nin tanımlanan sınırları ilk olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 19 Ekim 2010'da onaylandı. Osmanlı planlama metodunun, UNESCO Dünya Miras Listesi'ne adaylık için şart koştuğu, İstisnai Evrensel Değer (Outstanding Universal Value) olarak tanımlanması sebebiyle bu sınırlar tekrar düzenlenmiştir. Tekrar düzenlenen sınır tanımlamaları Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun tarihli ve 847 sayılı kararıyla kabul edilmiş; Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 19 Temmuz 2012'de onaylanmıştır (bkz. Ek 7B-iv). Yönetim planlaması çalışmaları bu sınırlar içinde uygulanmaktadır. 2. Külliyeler Hüdâvendigâr (I. Murad) Külliyesi Çekirdek alan, Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu nun tarih ve 1918 sayılı kararı ile belirlenen Çekirge kentsel sit alanı içinde yer almaktadır. Ayrıca çekirdek alan, yoğunlukla sağlık ve turizm amaçlı kullanılmakta olan sıcak su kaynağı barındıran Çekirge Jeotermal Bölgesi içinde bulunmaktadır. Bu bölge sıcak su koruma alanı olarak belirlenmiştir tarih ve 5686 sayılı Jeotermal Kaynaklar Ve Doğal Mineralli Sular Kanunu na istinaden arazi kullanımı ve yapılaşma ile ilgili kısıtlama ve koşullar, imar planlarında esas alınmaktadır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 119

134 Harita60. Hüdâvendigâr (I. Murad) Külliyesi kentsel ve doğal sit sınırları içinde aday alanların konumu& tescilli yapılar (korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları) paftası - Hüdâvendigâr (I. Murad) Külliyesi Koruma Durumu Haritası - Çekirdek alanın içinde bulunduğu, 1/1000 ölçekli Çekirge Sıcaksu (Termal) Koruma Planı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun gün ve 4521 sayılı kararıyla uygun görülmüştür. (Ek 5D-2) Söz konusu koruma amaçlı imar planı kapsamında kalan alanda, yapılacak tüm projeler ve uygulamalar için Koruma Kurulundan izin ve onay alınması gerekmektedir. Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu tarafından 1986 yılında alınmış olan 1918 sayılı karara göre Hüdâvendigâr (Murad I) Külliyesi çekirdek alanı içerisinde toplam 6 adet tescilli anıt eser yer almaktadır. Tampon bölgede ise 3 adet tescilli anıt eser bulunmaktadır. Yönetim alanı içerisinde toplam 17 adet tescilli sivil mimarlık örneği yapı yer almaktadır. Her bir yapıya ait envanter kaydı bulunmaktadır. (Bu kayıtlar dikkate alınarak, güncelleştirilmiş envanter föyleri için bkz. Ek 2A-1) Tescilli tüm yapılar ile ilgili proje ve uygulamalar için Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun onayının alınması zorunludur. Ayrıca çekirdek alan içerisinde toplam 5 adet tescilli anıt ağaç bulunmaktadır. Bu ağaçlar ile ilgili uygulamalar için Tabiat Varlıklarını Koruma Komisyonu ndan izin ve onay alınması gerekmektedir. Sultan Külliyeleri (Hüdâvendigâr, Yıldırım, Yeşil ve Muradiye), Osmanlı planlama metodunun öne çıkan Üstün Evrensel Değer (Outstanding Universal Value) olarak tanımlanması sebebiyle Hanlar Bölgesi ve Cumalıkızık Köyü'nün onaylanan sınırlarına eklenmiştir. Tekrar düzenlenen sınır tanımlamaları Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun tarihli ve 847 sayılı kararıyla kabul edilmiş; Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 19 Temmuz 2012'de onaylanmıştır (bkz. Ek 7B-iv). Dünya Mirası Adaylık Dosyası 120

135 Yönetim planlaması çalışmaları bu sınırlar içinde uygulanmaktadır. Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi Çekirdek alan, Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu nun tarih ve 347 sayılı karar doğrultusunda belirlenen Yıldırım- Davutkadı kentsel sit alanı içinde yer almaktadır. Harita61. Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi kentsel ve doğal sit sınırları içinde aday alanların konumu& tescilli yapılar (korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları) paftası - Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi Koruma Durumu Haritası Çekirdek alanın içinde bulunduğu, 1/1000 ölçekli Yıldırım Davutkadı Uygulama İmar Planı Kültür Bakanlığı nın / sayılı kararı ile onaylanmıştır. (Ek 5D-2) Söz konusu koruma amaçlı imar planı kapsamında kalan alanda, yapılacak tüm projeler ve uygulamalar için Koruma Kurulundan izin ve onay alınması gerekmektedir. Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu tarafından 1986 yılında alınmış olan 1918 sayılı karara göre Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi çekirdek alanı içerisinde toplam 5 adet tescilli anıt eser(monumental building) yer almaktadır. Tampon bölgede ise 1 adet tescilli anıt eser bulunmaktadır. Yönetim alanı içerisinde 1 adet tescilli sivil mimarlık örneği (traditional residential building) yapı yer almaktadır. Her bir yapıya ait envanter kaydı bulunmaktadır. Her bir yapıya ait envanter kaydı bulunmaktadır. (Bu kayıtlar dikkate alınarak, güncelleştirilmiş envanter föyleri için bkz. Ek 2A-1) Tescilli tüm yapılar ile ilgili proje ve uygulamalar Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu onayı alınmadan yapılamaz. Ayrıca çekirdek alan içerisinde toplam 2 adet tescilli anıt ağaç bulunmaktadır. Bu ağaçlar ile ilgili uygulamalar için Tabiat Dünya Mirası Adaylık Dosyası 121

136 Varlıklarını Koruma Komisyonu ndan izin ve onay alınması gerekmektedir. Sultan Külliyeleri (Hüdâvendigâr, Yıldırım, Yeşil, and Muradiye), Osmanlı planlama metodunun öne çıkan Üstün Evrensel Değer (Outstanding Universal Value) olarak tanımlanması sebebiyle Hanlar Bölgesi ve Cumalıkızık Köyü'nün onaylanan sınırlarına eklenmiştir. Tekrar düzenlenen sınır tanımlamaları Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun tarihli ve 847 sayılı kararıyla kabul edilmiş; Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 19 Temmuz 2012'de onaylanmıştır (bkz. Ek 7B-iv). Yönetim planlaması çalışmaları bu sınırlar içinde uygulanmaktadır. Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Çekirdek alan, Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu nun tarih ve sayılı karar doğrultusunda belirlenen Setbaşı- Yeşil- Emirsultan kentsel sit alanı içinde yer almaktadır. Harita62. Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi kentsel ve doğal sit sınırları içinde aday alanların konumu& tescilli yapılar (korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları) paftası Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Koruma Durumu Çekirdek alanın içinde bulunduğu, 1/1000 ölçekli Yıldırım Setbaşı Emirsultan Uygulama İmar Planı Kültür Bakanlığı nın / sayılı kararı ile onaylanmıştır. (Ek 5D-2) Söz konusu koruma amaçlı imar planı kapsamında kalan alanda, yapılacak tüm projeler ve uygulamalar için Koruma Kurulundan izin ve onay alınması gerekmektedir. Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu tarafından 1986 yılında alınmış olan 1918 sayılı karara göre Yesil (I. Mehmed) Külliyesi çekirdek alanı içerisinde toplam 6 adet tescilli anıt eser(monumental building) yer almaktadır. Tampon bölgede ise 7 adet tescilli anıt eser bulunmaktadır. Yönetim alanı içerisinde toplam 55 adet tescilli sivil mimarlık örneği (traditional Dünya Mirası Adaylık Dosyası 122

137 residential building) yapı yer almaktadır. Her bir yapıya ait envanter kaydı bulunmaktadır. Her bir yapıya ait envanter kaydı bulunmaktadır. (Bu kayıtlar dikkate alınarak, güncelleştirilmiş envanter föyleri için bkz. Ek 2A-1) Tescilli tüm yapılar ile ilgili proje ve uygulamalar Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu onayı alınmadan yapılamaz. Ayrıca çekirdek alan içerisinde toplam 10 adet tescilli anıt ağaç bulunmaktadır. Bu ağaçlar ile ilgili uygulamalar için Tabiat Varlıklarını Koruma Komisyonu ndan izin ve onay alınması gerekmektedir. Sultan Külliyeleri (Hüdâvendigâr, Yıldırım, Yeşil ve Muradiye), Osmanlı planlama metodunun Öne çıkan Evrensel Değer (Outstanding Universal Value) olarak tanımlanması sebebiyle Hanlar Bölgesi ve Cumalıkızık Köyü'nün onaylanan sınırlarına eklenmiştir. Tekrar düzenlenen sınır tanımlamaları Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun tarihli ve 847 sayılı kararıyla kabul edilmiş; Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 19 Temmuz 2012'de onaylanmıştır (bkz. Ek 7B-iv). Yönetim planlaması çalışmaları bu sınırlar içinde uygulanmaktadır. Muradiye (II. Murad) Külliyesi Çekirdek alan, Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu nun tarih ve 1919 sayılı karar doğrultusunda belirlenen Muradiye- Hisar- Maksem Batısı kentsel sit alanı içinde yer almaktadır. Harita63. Muradiye (II. Murad) Külliyesi kentsel ve doğal sit sınırları içinde aday alanların konumu& tescilli yapılar (korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları) paftası Muradiye (II.Murad) Külliyesi Koruma Durumu Haritası - Çekirdek alanın içinde bulunduğu, 1/1000 ölçekli Muradiye Koruma Amaçlı İmar Planı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun gün ve 3015 sayılı kararı ile uygun görülerek yürürlüğe girmiştir. (Ek 5D-2) Söz konusu koruma amaçlı imar planı kapsamında kalan alanda, yapılacak Dünya Mirası Adaylık Dosyası 123

138 3. Cumalıkızık Köyü tüm projeler ve uygulamalar için Koruma Kurulundan izin ve onay alınması gerekmektedir. Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu tarafından 1986 yılında alınmış olan 1918 sayılı karara göre Muradiye (Murad II) Külliyesi çekirdek alanı içerisinde toplam 20 adet tescilli anıt eser(monumental building) yer almaktadır. Tampon bölgede ise 10 adet tescilli anıt eser bulunmaktadır. Yönetim alanı içerisinde toplam 85 adet tescilli sivil mimarlık örneği (traditional residential building) yapı yer almaktadır. Her bir yapıya ait envanter kaydı bulunmaktadır. Her bir yapıya ait envanter kaydı bulunmaktadır. (Bu kayıtlar dikkate alınarak, güncelleştirilmiş envanter föyleri için bkz. Ek 2A-1) Tescilli tüm yapılar ile ilgili proje ve uygulamalar Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu onayı alınmadan yapılamaz. Ayrıca çekirdek alan içerisinde toplam 3 adet tescilli anıt ağaç bulunmaktadır. Bu ağaçlar ile ilgili uygulamalar için Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu ndan izin ve onay alınması gerekmektedir. Sultan Külliyeleri (Hüdâvendigâr, Yıldırım, Yeşil ve Muradiye), Osmanlı planlama metodunun Öne çıkan Evrensel Değer (Outstanding Universal Value) olarak tanımlanması sebebiyle Hanlar Bölgesi ve Cumalıkızık Köyü'nün onaylanan sınırlarına eklenmiştir. Tekrar düzenlenen sınır tanımlamaları Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun tarihli ve 847 sayılı kararıyla kabul edilmiş; Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 19 Temmuz 2012'de onaylanmıştır (bkz. Ek 7B-iv). Yönetim planlaması çalışmaları bu sınırlar içinde uygulanmaktadır. Harita64. Cumalıkızık Köyü kentsel ve doğal sit sınırları içinde aday alanların konumu& tescilli yapılar (korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları) paftası Cumalıkızık Köyü Koruma Durumu Haritası - Dünya Mirası Adaylık Dosyası 124

139 Çekirdek alan, Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu nun tarih ve sayılı kararı ile Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun tarih ve 1624 sayılı kararı doğrultusunda belirlenen Cumalıkızık kentsel ve doğal sit alanı içinde yer almaktadır.(ek 7B-iii) 2863 sayılı yasanın 644 numaralı "Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'nın Teşkilat ve Görevleri" konulu kararıyla, doğal varlıklar ve sit alanlarına dair görev ve yetkiler Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'na verilmiştir. Doğal sitler ile ilgili koruma ve kullanma koşulları ise tarih ve 728 sayılı İlke Kararı ile belirlenmiştir. Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun tarih ve 3508 sayılı kararıyla uygun görülmüştür. (Ek 5D-2) Söz konusu koruma amaçlı imar planı kapsamında kalan alanda, yapılacak tüm projeler ve uygulamalar için Koruma Kurulundan izin ve onay alınması gerekmektedir. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından alınmış 1990,1993,2010 yılları 1372, 3508, 5640 sayılı kararlar doğrultusunda Cumalıkızık Köyü çekirdek alanı içerisinde toplam 4 adet tescilli anıt eser(monumental building) yer almaktadır. Yönetim alanı içerisinde toplam 123 adet tescilli sivil mimarlık örneği (traditional residential building) yapı yer almaktadır. Her bir yapıya ait envanter kaydı bulunmaktadır. Her bir yapıya ait envanter kaydı bulunmaktadır. (Bu kayıtlar dikkate alınarak, güncelleştirilmiş envanter föyleri için bkz. Ek 2A-2) Tescilli tüm yapılar ile ilgili proje ve uygulamalar Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu onayı alınmadan yapılamaz. Ayrıca çekirdek alan içerisinde toplam 3 adet tescilli anıt ağaç bulunmaktadır. Bu ağaçlar ile ilgili uygulamalar için de Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu ndan izin ve onay alınması gerekmektedir. Cumalıkızık Köyü'nün tanımlanan sınırları il olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 18 Ekim 2010'da kabul edilmiştir. Osmanlı planlama metodunun, Öne çıkan Evrensel Değer (Outstanding Universal Value) olarak tanımlanması sebebiyle bu sınırlar tekrar düzenlenmiştir. Tekrar düzenlenen sınır tanımlamaları Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun tarihli ve 847 sayılı kararıyla kabul edilmiş; Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 19 Temmuz 2012'de onaylanmıştır (bkz. Ek 7B-iv). Yönetim planlaması çalışmaları bu sınırlar içinde uygulanmaktadır. 5.c Koruma Önlemlerinin Uygulama Araçları Kültür ve Turizm Bakanlığı, tüm taşınır ve taşınamaz tarihi, kültürel ve doğal varlıkların korunmasında en üst düzey merkezi kurumdur. Konu hakkında yasa ve yönetmelik üretme otoritesine sahiptir. Standart belirleyici ve politika oluşturucu role sahiptir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 125

140 Genel Müdürlük bünyesindeki Kültürel Varlıkların Korunması Kurulu Bölge Müdürlüğü taşınmaz kültürel varlıkların korunması, onaylanması ve süpervizyonundan sorumlu temel birimdir. İlgili kurum yada kişiler tarafından hazırlanan projeler ve sit alanı koruma planları, bahsi geçen Koruma Kurulu'nun onayı olmadan yürürlüğe geçirilemez. (Koruma-Planlama ile ilgili kamu kuruluşları ve uygulamaları arasındaki ilişki Tablo 15'te resmedilmiştir) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı doğal sit alanları ve tabiat varlıklarının korunmasıyla görevlidir. Genel Müdürlük bünyesindeki Tabiat Varlıklarının Korunması Kurulu Bölge Müdürlüğü doğal varlıkların korunması, onaylanması ve süpervizyonundan sorumlu temel birimdir. Bu bağlamda, Cumalıkızık Köyü nün çekirdek alanının kentsel sit içinde olmasının yanısıra doğal siti de barındırması ve Hüdâvendigâr (Murad I) Külliyesi çekirdek alanının termal su bölgesi içinde bulunması sebebiyle söz konusu alanlar ayrıca Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın yetkisi altındadırlar. Ayrıca tüm çekirdek alanlar içerisinde yer alan anıt ağaçlar ile ilgili kararlar da Tabiat Varlıklarını Koruma Komisyonu tarafından alınmaktadır. yerel yönetimde birinci derece sorumlu kurumdur. Bölge belediyeleri de, bahsi geçen durumda Osmangazi ve Yıldırım belediyeleri, yerel yönetim açısından sorumluluk sahibi kurumlardır. Her iki tür belediye kurumları da, miras korunmasının planlama ve uygulamasında doğrudan rol alırlar. Koruma projelerini başlatır, uygulamasını kontrol eder ve sürecin süpervizyonunu gerçekleştirirler. Ayrıca alanlarla ilgili 1/1000 ölçekli koruma amaçlı imar planları ilgili ilçe tarafından hazırlanarak ilçe belediye meclisi tarafından onaylanır, meclisince onaylandıktan sonra Koruma Kurulunun uygun görüşü ile yürürlüğe girer. Vakıflar Bölge Müdürlükleri, mülkiyetlerindeki kültür varlıkları için yapacakları tüm uygulamaların denetiminden sorumlu ve yetkilidirler. Vakıflar Bölge Müdürlüğü, çekirdek alanlardaki kendi mülkleri ile ilgili projeler ve uygulamaları gerçekleştirmektedir. Bunun yanında, protokol veya kiralama yöntemi kullanılarak diğer kamu kurumlarınca gerçekleştirilen proje ve uygulamalarında Vakıflar Bölge Müdürlüğü nden izin alınması gerekmektedir. Söz konusu mülklerin basit onarımları için ise Vakıflar Genel Müdürlüğü nden onay alınması gerekmektedir. Yapılacak tüm uygulamalar, Koruma Kurulu ndan onay alınarak Vakıflar Bölge Müdürlüğü denetiminde gerçekleştirilmektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 126

141 Tablo7. Koruma-Planlama ve Planların Uygulanması ile İlişkili Kamu Kuruluşları Yönetim planı tarafından hazırlanır; ardından bu protokoller, uygulamanın birlikte ve eşgüdümlü gerçekleştirilebilmesi amacıyla Osmangazi ve Yıldırım Belediyeleri ile birlikte imzalanır. İlgili yasal düzenleme sonucunda 2011'de projeler departmanı bünyesinde bir müdür, bir proje ekibi, bir danışmanlar kurulu ve bir koordinasyon denetimi kurulundan oluşan " Sit Alanı Yönetimi Birimi" oluşturulmuştur. Alan Başkanlığı, tüm paydaşları arasında iletişimi sağlayacak bir eşgüdüm platformu oluşturarak koordinasyonu sağlamak ve Dünya Mirası olmaya aday alanların uluslararası normlarda hazırlanan yönetim planı çerçevesinde korunabilmesi amacıyla çalışmalar yapmaktır. Sit alanları yönetimini denetleyen bu birim Yıldırım ve Osmangazi Belediyeleri'yle ve Vakıflar Müdürlüğü'yle doğrudan iletişim halindedir. Etüd Proje Daire Başkanlığı, koruma projelerinde öncelikleri belirleme, planlama, onaylama ve denetiminde Alan Başkanlığı Birimi ile sıkı işbirliği içinde hareket eder. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 127

142 5.d Aday gösterilmiş olan varlığın yer aldığı Belediye veya Bölge ile ilişkili var olan planlar 5.d.1. Bölgesel ve Yerel Planlar Aday bölgeler fiziksel, sosyal ve mimari özelliklerine göre üç temel gruba ayrıldılar: Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve çevresi), Sultan Külliyeleri (Hüdavendigar, Yıldırım, Yeşil, Muradiye) ve Cumalıkızık Köyü. Aşağıda aday bölgeleri kapsayan üst ölçekli planlar tanımlanmış, ardından bu üç gruptaki çekirdek bölgelere uygulanan 1:1000 ölçekli planlar açıklanmıştır. 1/ Ölçekli İl Çevre Düzeni Planı, Yılı 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planı tarihinde Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiştir. Yeni planlama bölgelerinin oluşturulduğu bu planda, aday bölgeler Merkezi Planlama Bölgesi denilen kısımda bulunur. Bu planın amacı 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu na uygun olarak sit alanlarının korunmasıdır. Amaç, geliştirme prensipleri uygun olarak, tarihi kimliğin korunduğu bölgelerde nüfus artışı ve yığılmasına sebep olacak kararlar alınmasından kaçınmaktır. Planlama prensipleri açısından metropolitan bölgede hizmet ve turizm sektörleri gelişime cesaretlendirilirken, tarihi yerleşim kimliğinin korunabilmesi için hiçbir tür ya da boyutta sanayi işletmesinin varlığına izin verilmemesi kararı verildi. Benzer şekilde, Tarihi yapıların yer aldığı Merkezi Planlama Bölgesi nin korunması, ıslahı ve restorasyonu zaruridir. Bölgenin kimliği için yapılacak olan gerekli düzenlemeler 2020'ye kadar hizmet sektörü tarafından sürdürülecektir. Bu planlama bölgesinde nüfus yoğunluğunun artışına izin verilemez; yerleşim merkezinin ıslahı ve özerkleştirilmesi büyük önem taşır. MERKEZ VE BATI PLANLAMA BÖLGESİ 1/ NAZIM İMAR PLANI (Açıklama Raporu, 2005) Merkez ve Batı Planlama Bölgesi 1/25000 Nazım İmar Planı, Kurultayı nın tarihli ve sayılı kararıyla onaylanmıştır. Plan hedefleri arasında aday alanları etkileyenler belirtilmektedir: Tarihi merkezlerin korunması, ıslahı ve restorasyonu Merkezi Planlama Bölgesi için hayati önem taşır. Doğal, tarihi, kültürel çevrenin, ekolojik sistemlerin, kırsal ve kentsel alanda arazinin ve doğal kaynakların en uygun şekilde korunması, kullanılması, yaşatılması ve geliştirilmesi hedeflenmektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 128

143 Sit alanlarına dair plan hedeflerine göre Bu sit alanları Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunması Yasasına uygun olarak Koruma Komiteleri tarafından tasdik edilmiştir. Bahsi geçen ölçek içindeki tarihi, kültürel ve doğal miraslar değerleri gelecek nesillere aktarılmak üzere korunacaktır. Dahası, bahsi geçen planın hükümlerine göre Kültür ve Tabiat Varlıklarını koruma Bölge Müdürlüğü tarafından alınan koruma sit alanlarına dair kararla, 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı ile 1/1000 ölçekli İmar Planı aynı eksende uygulanacaktır. Osmangazi 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı, 2008 Osmangazi 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı, Kurultayı nın tarihli ve 291 sayılı kararıyla onaylanmıştır. Bu plan kapsamına Hanlar Bölgesi, Hüdavendigar Külliyesi ve Muradiye Külliyesi girmektedir. Aday alanlar ile ilgili hükümler aşağıda belirtilmiştir: Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Küllliyesi ve çevresi), Osmangazi 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı nda MIA (Merkezi İş Alanı) olarak belirlenmiştir. Plan notlarına göre, Hanlar Bölgesini kentle bütünleştiren, tarihi çevresi ile ilişkisini kuran, bu doğrultuda yapı politikaları gözeten ve ulaşım bağlantılarını rahatlatan projelerin yapılması esastır. Merkezi İş Alanı nın işleyebilmesi için ihtiyaç duyulan ticari, sosyal ve yönetim tesisleri, turistik tesisler, konutlar ve teknik altyapı araçlarının bölgede yer alması uygun görülmüştür. Yanıcı ve patlayıcı madde depolarının bölgede bulunması yasaktır. Görsel rahatsızlık veren, koku ya da hava kirliliğine sebep olan ya da sağlığı tehdit edici imalathanelerin bölgede bulunmasına izin verilmez. Merkezi iş alanları aktivitesinin sürdürülebilirliği ve bölgeye günün her saati kentsel, sosyal ve altyapısal hizmetlerin optimum ölçüde sunulabilmesi için bölgede içinde yerleşim bölgeleri de önerilmektedir. Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri ni (Hüdavendigar, Muradiye) kapsayan tüm sit alanları hakkında kararlar alınmıştır: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Kurulu tarafından verilen hükümlere uygun olmaları ve çevresel plan kararları ile çatışmamaları şartı ile, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun aldığı kararlara bağlı kalınacaktır. Planlama kararlarının uygulama aşaması, Kültür ve Tabiat Varlıkları Mirasları Kurulu nun onayından sonra gerçekleştirilecektir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 129

144 Yıldırım 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı, 2007 Kentin yerleşim ve gelişim bölgeleri için hazırlanan Yıldırım 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı, Kurultayı nın tarihli ve 492 sayılı kararıyla onaylanmıştır. Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi, Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi ve Cumalıkızık Köyü bu plan kapsamına girmektedir. Cumalıkızık Köyü nün çekirdek bölgesi Kentsel sit Alanı olarak, belirlenmiş ağaçlandırma alanları ve ormanlık alanlar Doğal Sit Alanı olarak belirlenmiştir.aday bölgeler hakkında verilen hükümler aşağıdaki gibidir: Anılan planda, aday alanların yer aldığı sit alanlarında Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu nun ilke kararlarına ve çevre düzeni planı kararlarına aykırı olmamak kaydıyla Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu uyulması hükmü bulunmaktadır. Bu alanlardaki tüm uygulamaların bu çerçevede yapılması öngörülmektedir. 1. Hanlar Bölgesi (Orhan Gazi Külliyesi ve Çevresi) BURSA MERKEZ REYHAN KAYHAN HANLAR BÖLGESİ KORUMA AMAÇLI İMAR PLANI (Ölçek: 1/1000), 1988&2005 Merkez 1/1000 Ölçekli Reyhan-Kayhan Hanlar Bölgesi Koruma Amaçlı İmar Planı, Hanlar Bölgesi Dünya Mirası Sit Alanı nın tamamını ve Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Dünya Mirası Sit Alanı tampon bölgesinin bir kısmını kapsamına alır. Koruma Üst Kurulu nun 1986 da aldığı 1918 sayılı kararla, Tarihi Hanlar Bölgesi, Kentsel Sit Alanı olarak belirlenmiştir ve bir kısmı Kentsel Koruma alanı kapsamında kabul edilmiştir. Tarihi Merkezler Koruma Planı 1989 da başlatıldı; hazırlanan plan Kültür ve Tabiat Miraslarını Koruma Kurulu nun tarihli 218 sayılı, tarihli 426 sayılı, tarihli 456 sayılı, tarihli 516 sayılı kararlarıyla onaylanmıştır. Daha sonra bu planın dijital versiyonu hazırlanmıştır. Osmangazi Kurulu nun tarihli 394 sayılı kararıyla, Kurulu tarafından tarihinde sayılı kararlarla onaylanmıştır; yeniden düzenlenen plan Kültür ve Tabiat Miraslarını Koruma Kurulunun tarihli ve 886 sayılı kararıyla yürürlüğe konmuştur. Çekirdek ve tampon bölgelerde etkisi olacak planlama kararları aşağıdaki gibidir: Çekirdek alan içerisinde tescilli ticaret yapıları arasında kamusal açık alanlar olarak özel proje alanları (ÖPA) oluşturulmuştur. Doğuda tarihi ticaret aksını oluşturan bölüm, tescilli yapıların Dünya Mirası Adaylık Dosyası 130

145 haricinde, genel olarak maksimum 8 m yükseklikte tanımlanmıştır. Zemin kaplamalarının tarihi dokuyu yansıtması amaçlanan alanlar planda özel olarak gösterilmiştir. Kentin tarihi nitelikte yönetim birimlerinin bulunduğu Heykel Önü alanı etrafı yeşil alan olarak korunmaktadır. Alanın güneyinde, postane ve banka yapıları gibi tarihi nitelik barındıran tescilli yapıların bulunduğu, ticaret aksı üzerinde yapısal süreklilik sağlanmıştır. Çekirdek etrafındaki etkileme alanı üç ayrı plan kapsamına girmektedir. Tahtakale etrafında yoğunlaşan ticaret alanları Muradiye Koruma Amaçlı İmar Planı kapsamında kalıp, ada bazında yapılaşma öngörülmüştür. Geleneksel ticaret yapıları planda tanımlanan yapı biçimleri ve fonksiyonlarla korunmuştur. Bu alanın hemen güneyinde tescilli sivil mimarlık örneği yoğun olan bölgede 2-3 katlı olarak yeni yapılaşma kütleleri planın 1/5000 ölçekli kısmi planları ile tanımlanmaktadır. 1.Derece arkeolojik sitlerde ilke kararı gereği herhangi bir yapılaşmaya izin verilmemektedir. İlke kararına göre bu alanlarda tescilli olmayan yapıların alandan uzaklaştırılması öngörülmektedir. Yine bu alanlarda bilimsel amaçlı kazı dışında kazı yapılamaz. Alanın kuzeyinde geleneksel üretim yapan küçük ölçekli atölyeler ve konut kullanımının yoğun olduğu bölgede ticari fonksiyon öngörülmemiştir. Anıtsal tescilli binalar çevreleriyle birlikte değerlendirilmektedir. Yeni yapılaşma genel olarak 8 m. gabari ile sınırlandırılmıştır. 2. Küliyeler Hüdâvendigâr (I. Murad) Külliyesi ÇEKİRGE SICAKSU KORUMA ALANLARI İLE KENTSEL SİT VE DOĞAL SİT ALANLARI KORUMA GELİŞTİRME İMAR PLANI (Ölçek: 1/1000), 1995 Çekirge sıcaksu Koruma Alanları ile Kentsel Sit ve Doğal Sit Alanları Koruma Geliştirme İmar Planı, Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi Dünya Mirası Sit Alanı nın çekirdek bölgesinin tamamını ve tampon bölgesinin bir kısmını kapsar. Plan, Kültür ve Tabiat Mirasları Koruma Kurulu nun tarihli ve 4521 sayılı kararıyla uygulamaya konmuştur (bu kararın içeriği dâhilinde bu planda belirlenen koruma alanları sınırları uygun bulunmuştur). Daha sonra bu plan de alınan 367 numaralı kararla Osmangazi tarafından benimsenmiş, tarafından tarihli ve /210 sayılı kararla onaylanmıştır. Çekirdek ve tampon bölgelerde etkisi olacak planlama kararları Dünya Mirası Adaylık Dosyası 131

146 aşağıdaki gibidir: Bölgede eğim güneye doğru arttığından külliyenin kuzeyindeki tüm yapıların yükseklikleri külliyenin silüetini bozmayacak şekilde tanımlanmıştır. Külliyenin etrafında bir yeşil alan oluşturularak bu yaklaşım desteklenmiş ve aynı zamanda açık alan kamusal ihtiyaçların da karşılanması sağlanmıştır. Külliyenin güneyinde özel mülkiyete bağlı parsellerde blok nizam 3 kat yapılaşma uygulanmakta olup bu kat yüksekliği eğim göz önüne alındığında yaklaşık 20 m.lik bir koruma gabarisi tanımlamaktadır. Ayrıca sıcak su kaynakları ve havzası plan kapsamında özel koruma alanı olarak yer almaktadır. Bu koruma alanı içinde kontrollü yapılaşma uygulanmaktadır. Yıldırım (I. Bâyezid) Külliyesi BURSA İLİ-YILDIRIM İLÇESİ YILDIRIM- DAVUTKADI MAHALLELERİ CİVARI İMAR PLANI (Ölçek: 1/1000), 1985 İli-Yıldırım İlçesi Yıldırım-Davutkadı Mahalleleri Civarı İmar Planı (Ölçek 1/1000), Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi Dünya Mirası Sit Alanı nın çekirdek bölgesinin tamamını ve tampon bölgesinin bir kısmını kapsar. Taşınmaz Kültür ve Doğa Varlıkları Üst Kurulu tarafından te alınan 347 sayılı kararla ve Kültür Bakanlığı nın tarihli sayılı kararıyla onaylanmıştır. Dijital versiyonu Yıldırım Kurulu tarafından de 4 sayılı kararla kabul edilmiştir. Çekirdek ve tampon bölgelerde etkisi olacak planlama kararları aşağıdaki gibidir: Külliyenin çevresi kentsel peyzaj göz önüne alınarak tarihi yapıyı ve silüeti ortaya çıkarmak için park alanı olarak tanımlanmıştır. Kamu yapılarının oluşturduğu külliye alanı, bölge içerisinde odak alan olarak ortaya çıkarmaktadır. Külliye etrafında gabarileri külliyenin silüeti korunacak şekilde düzenlenmiş, genelde 2 veya 3 katlı bitişik nizam olarak önerilen konut alanları ile resmi kurum alanları bulunmaktadır. Yeşil (I. Mehmed) Külliye BURSA İLİ-YILDIRIM İLÇESİ SETBAŞI-YEŞİL-EMİRSULTAN İMAR PLANI (Ölçek: 1/1000), 1983 İli-Yıldırım İlçesi Setbaşı-Yeşil-Emirsultan İmar Planı (Ölçek: 1/1000), Yeşil (I. Mehmed) Külliyesi Dünya Mirası Sit Alanı nın çekirdek bölgesinin tamamını ve tampon bölgesinin bir kısmını kapsar. Kültür Bakanlığı nın tarihli ve sayılı Dünya Mirası Adaylık Dosyası 132

147 kararıyla onaylanmıştır. Dijital versiyonu Yıldırım Kurulu tarafından de 4 sayılı kararla kabul edilmiştir. Çekirdek bölgede etkisi olacak planlama kararları aşağıdaki gibidir: Külliyenin çevresi kentsel peyzaj göz önüne alınarak tarihi yapıyı ve silüeti ortaya çıkarmak için park alanı olarak tanımlanmıştır. Külliye etrafı, 3 ile 5 kat arasında kademeli olarak değişen konut ve kısmen günübirlik ticaret alanları oluşmaktadır. Çoğunlukla bitişik nizam olarak önerilen yapı dokusu yanında imar ve parselasyona göre serbest nizamda izin verilmektedir. Plan kapsamında bulunan Gökdere etrafında özel proje alanlarıyla birlikte Gökdere Vadisi Çevre Düzenleme kapsamında rekreasyon ve park alanı olarak tanımlanmıştır. Bununla da kentteki doğal ve yeşil alanların korunması hedeflenmiştir. Muradiye (II. Murad) Külliyesi BURSA OSMANGAZİ BELEDİYESİ MURADİYE KORUMA AMAÇLI İMAR PLANI (Ölçek: 1/1000), 2007 Osmangazi Muradiye Koruma Amaçlı İmar Planı (Ölçek: 1/1000), Muradiye (II. Murad) Külliyesi Dünya Mirası Sit Alanı nın çekirdek bölgesinin tamamını ve tampon bölgesinin sınırlarını kapsar. Hanlar Bölgesi Dünya Mirası Sit Alanı nın da tampon bölge sınırlarını diğerlerine birleştirir. Ayrıca, Hanlar Bölgesi Dünya Mirası Sit Alanı tampon bölge sınırlarının bir kısmını da içerir. Osmangazi Kurulu nun tarihli 445 sayılı kararıyla; Kurulu nun tarihli 380 ve /688 sayılı kararlarıyla kabul edilmiştir; hazırlanan plan BKTVKBK nun tarihli ve 3015 sayılı kararıyla yürürlüğe girmiştir. Çekirdek bölgede etkisi olacak planlama kararları aşağıdaki gibidir: Muradiye Koruma Amaçlı İmar Planı bütününde iki farklı planlama metodolojisi izlenmiştir. A-Parsel içindeki konumu, taban kullanımı ve kat adedi verilerek kütle ile düzenlenen alanlar (1/500 ölçekli Plan Uygulama Eki olarak hazırlanan, kadastral tabanlı paftalar ile uygulama görecek olan alanlar) B-Yapı imar düzeni verilerek klasik imar planı tekniğinde düzenlenen alanlar. (1/1000 ölçekli İmar Planı ile uygulama görecek olan alanlar) Plan sınırı kuzey kısmında doğal eşik olan yamaca, doğu ve batıda ise derelere göre tanımlanmıştır. Külliye etrafında tescilli yapılaşma dahil yapı yoğunluğu yüksektir. Ağırlıklı olarak konut olmakla birlikte küçük ölçekli ticaret mekânları tanımlanmıştır. Tarihi yapılar maksimum 3 katlı ve bitişik nizamda oldukları için Dünya Mirası Adaylık Dosyası 133

148 yeni yapılaşma da bu yükseklikte ve nizamda tanımlanmıştır. Plan aynı zamanda ada bazındaki yapılaşmayı ve kullanımı tanımlayan 1/500 ölçekli paftalar içermektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 134

149 3. Cumalıkızık Köyü 1/1000 ÖLÇEKLİ CUMALIKIZIK KÖYÜ KORUMA AMAÇLI İMAR PLANI, 1992 Kentsel alan sınırları içindeki çekirdek bölgeyi tamamen kapsayan 1/1000 Ölçekli Cumalıkızık Köyü Koruma Amaçlı İmar Planı, Koruma Kurulu nun tarikli 3508 sayılı kararıyla onaylanmıştır. Tampon bölge doğal sit alanı sınırları içinde kaldığından, tampon bölge için bir koruma planı yoktur. Çekirdek bölgede etkisi olacak planlama kararları aşağıdaki gibidir: Tamamı Osmanlı kırsal mimarisini yansıtan alan, köy dokusunu korumak hedefli bir planlama ile korunmaktadır. Planda tek yapıdan ziyade, sokak silüeti vb. unsurlar dikkate alınarak kentsel tasarım ölçeği esastır. Yapıların özgünlüğü imar yönetmeliği esaslarına göre korunamayacağı için plan aşağıda genel hükümleri verilen plan notları ile birlikte tamamlanmıştır. Yapıların işlevi konuttur. Fakat istenildiğinde yapı özelliklerini bozmadan, ticaret, konaklama, lokanta vb. işlevler yapılabilir. Bu durumda B.K.T.V.K.K onayı şarttır. Tüm parsellerde B.K.T.V.K.K görüşü ve onayı alınarak uygulama yapılacaktır. Her türlü kültür ve tabiat varlıklarının çevresinde kentsel tasarım öğesi kurulması ve projelendirilmesinde B.K.T.V.K.K onayı şarttır. Yerleşmenin mevcut değerlerini ve görünümünü olumsuz yönde etkileyen elektrik, telefon vb. altyapı tesislerine ait elemanlar ile mevcut görünümü bozabilecek levha vb. elemanlar ilgili belediyesi ve B.K.T.V.K.K denetiminde ilgili kurum ya da kişilerce düzenlenir. Korunması gerekli yol kaplamaların bakım ve onanm ya da yeniden yapılması durumunda, özgün niteliklerinin bozulmaması şarttır. Plan ekinde belirtilen uyumsuz yapılarda, mevcut dokuya uyumsuz açık çıkmalar, çatılar ve cephe kaplamalarının plana uyumlu hale getirilmesi şarttır. Aksi halde yasallaşamazlar. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 135

150 5.d.2. Devam Eden Plan Çalışmaları 1/ Ölçekli İl Çevre Düzeni Planı Ulaşım Ana Planı 1/1000 Ölçekli Cumalıkızık Köyü Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonu 5.d.3. Sürmekte olan Geliştirme ve Strateji Planları Aday gösterilen mekanlar ve tampon bölgeleriyle ilişkili bir takım stratejik dökümanlar mevcuttur: Dokuzuncu Beş Yıllık Geliştirme Planı Türkiye Turizm Stratejisi (2023) ve Türkiye Turizm Stratejisi Eylem Planı (2007/2013) Tr41 -Eskişehir-Bilecik (Bebka) Bölge Planı Strateji Planı ( ) - İl Özel İdaresi Strateji Planı ( ) - (ilgili kuruluşların koruma uygulamalarıyla ilgili devam eden planlama çalışmalarına dair detaylı tablolar için bkz. Ek 5.e.1. Yönetim Planlaması, Sayfa 47-54) 5.d.4. Koruma Projeleri Aday bölgelerin korunma çalışmaları hakkında, "devam eden" ve (son 5 yıl içinde) "tamamlanmış" projeler aşağıdaki tablolarda listelenmiştir. Çekirdek bölgeler dışında uygulanmış bazı başka projeler de, söz konusu bölgeler üzerinde etkisi olmuş olabileceğinden tablolara eklenmiştir. ("Devam eden" projeler listesinde aday bölgeler iki temel gruba ayrılmıştır: (Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri) ve Cumalıkızık Köyü) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 136

151 (Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri) DEVAM EDEN PROJELER KURUM ADI NO PROJE/FAALİYET ADI KÜLTÜR SANAT VE TURİZM VAKFI VALİLİK- BURSA KÜLTÜR TURİZM TANITMA BİRLİĞİ OSMANGAZİ BELEDİYESİ BURSA VAKIFLAR BÖLGE 2 MÜDÜRLÜĞÜ RÖLÖVE VE ANITLAR MÜDÜRLÜĞÜ BURSA OLGUNLAŞM 1 A ENSİTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ İL ÖZEL İDARESİ 1 1 Uluslararası Festivali BBB PROJE/FAALİYET ORTAKLARI SÜRE Periyodik Uzun 1 Uzun PROJE/FAALİYET BÜTÇESİ 1 Ulucami Cadde Sağlıklaştırma ve Üst Örtü Projeleri Uzun ,000 TL 1 Muradiye Cami Restorasyonu İl Özel İdaresi Orta ,62 TL Muradiye Külliyesinde Bulunan Türbelerin Restorasyonu 1 Türk İslam Eserleri Müzesi Projesi Yapımı Orta ,00 TL I.Murat Hüdavendigar Türbesi Sanduka Örtüsünün Malzeme Alımı İşi (Aslına Uygun Yeniden Yapılması) Muradiye 919 ada, 71 parsel de Kilise Binası Röl.Rest:Restts.Elekt.ve Makine Projeleri BBB Orta İl Özel İdaresi Kısa TL - - TÜRK TELEKOM ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ BBB - KÜLTÜR ve SOSYAL İŞLER DAİ.BŞK. BBB İMAR VE ŞEHİRCİLİK BBB BİLGİ İŞLEM DAİRESİ BŞK. 1 Muradiye Külliyesi Altyapı Çalışmaları Kısa TL 1 Muradiye Külliyesi Restorasyonu Danışmanlığı 2 Yeşil Külliye Restorasyonu Danışmanlığı 3 Muradiye Türbeleri Restorasyonu 4 1 'daki Tüm Sultan Külliyeleri Ve Hazirelerde Aydınlatma Çalışmaları Uluslar Arası Karagöz Kukla Ve Gölge Oyunları Festivali BBB Periyodik Uzun 1 1/ Ölçekli İl Çevre Düzeni Planı İl Özel İdaresi Kısa 3 Trilyon TL 1 2 Mobil Android Tabanlı 3 Boyutlu Kent Rehberi Oluşturulması, Sınırsız Mobil Kullanıcı Lisansı Ve Hizmet Alımı İşi Tarihi Miras Bilgi Sistemi Ve Web Tabanlı Veri Paylaşımı Hizmet İşi (UNESCO Yönetim Alanı Pilot alanlar olarak seçilmiştir) Kısa Orta Dünya Mirası Adaylık Dosyası 137

152 BBB YAZI İŞLERİ ve KARARLAR DAİ. BŞK.- BURSA KENT KONSEYİ BBB ETÜD ve PROJELER DAİ. BŞK. 1 Uluslararası Fotoğraf Festivali- FOTOFEST Gelincik, Sipahi, İvazpaşa, Yorgancılar Çarşıları Röl. Resti Resto.mühendislik Projeleri Valiliği, fotoğraf Sanatı Derneği (BUFSAD), Ticaret ve sanayi Odası (BTSO), Ticaret Borsası Periyodik Uzun Orta ,60 TL + KDV 2 Orhangazi Meyd. Meydan Düz. Projesi Orta TL + KDV 3 Tophane Yamaçları ve Yakın Çevresi Düz. Projesi Orta TL + KDV 4 UNESCO Dünya Miras Adaylık Dosyası Ve Yönetim Planı Hazırlanması Kapsamındaki tüm çalışmalar Uzun 5 Anıt Ağaç ve Kent İçi Ağaçlarının Bakım Ve Onarım İşi Uzun Tarihi Çeşmelerin Bakım, Onarım Ve Restorasyonu Projeleri Gelinlikçiler ve Sahaflar Çarşısı Rölövesi,Cephe Sağlıklaştırma,Zemin Düzenleme ve Öneri Çatı ve Mühendislik Projeleri Muradiye Türbeleri Restorasyon Uygulamaları Kontrollüğü Orta Orta Kısa TL TL 9 Surları Restorasyon Çalışmaları Kapsamında Gerçekleştirilen Kilise Kazı Çalışmaları Orta BBB - FEN İŞLERİ DAİ. BŞK. 10 Hüsnü Züber Evi (Smö 1110) Röl. Resti. Resto. Projeleri Orta 1 II. Murat Caddesi Cephe Sağlıklaştırma İnşaatı İşi Mal Sahipleri Kısa 2 Tarihi Surları Restorasyonu 1. Etap Uygulama İnşaatı İşi 3 Muhtelif Mezarlıklar Bakım Onarım Hizmeti İnşaatı İşi 4 Muradiye Külliyesi Çevre Düzenleme Projesi 5 Yıldırım Külliyesi Çevre Düzenleme Projesi 6 7 I.Murat Hüdavendigar Külliyesi Çevre Düzenleme Projesi Kapalı Çarşı Rölöve, Cephe Sağlıklaştırma, Çatı Örtüsü Ve Mühendislik Uygulaması İşi 8 Osmangazi Cd. Cephe Sağlıklaştırma İnşaatı İşi Vakıflar Bölge Müdürlüğü BBB, Sahipleri BBB, Sahipleri Mülk Mülk Uzun Kısa Kısa kısa ,00TL +(KDV) ,80TL +(KDV) YAKLAŞIK ,00TL +(KDV) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 138

153 Cumalıkızık Köyü DEVAM EDEN PROJELER KURUM ADI NO YILDIRIM BELEDİYESİ 1 PROJE/FAALİYET ADI Cumalıkızık Kentsel Tasarım Projesinin yaptırılması (2008)BKVKBK'nca onaylanması PROJE/FAALİYET ORTAKLARI İl Özel İdaresi Mimarlar Odası Şubesi SÜRE Kısa PROJE/FAALİYET BÜTÇESİ 2 Cumalıkızık Koruma Amaçlı İmar Planı Revizyonunun yaptırılması (2010) BKVKBK'nca onaylanması İl Özel İdaresi Mimarlar Odası Şubesi Kısa 3 Cumalıkızık Köyü Camii (2811 ada / 1 parsel) Restorasyon Uygulaması İl Özel İdaresi Mimarlar Odası Şubesi Kısa 4 Müze (2812 ada / 7 parsel) Restorasyon Uygulaması Kısa 5 Sosyo-Kültürel Tesis (2813 ada / 1 parsel) Restorasyon Uygulaması Yıldırım İl Özel İdaresi Mimarlar Odası Şubesi Kısa 6 Restorasyon Projeri onaylı muhtelif yerlerdeki 18 adet S.M.Ö Yapıların Restorasyon Uygulaması İl Özel İdaresi Mimarlar Odası Şubesi Orta 7 Cumalıkızık Restorasyon Uygulamaları ve İmar Planı ile Kentsel Tasarım Danışmanlığı İTÜ Uygulama Araştırma Merkezi Uzun BBB KÜLTÜR SOSYAL İŞLER DAİ.BŞK. TARİHİ BURSA KIZIKLAR KÜLTÜR DAYANIŞMA VE YARDIMLAŞ MA DERNEĞİ (Kızıklar- Der) 1 Kestanecilik Sempozyumları 1 Tarihi Kızıklar İpek Yolu Projesi BBB 2 KESTANE ISLAH VE İHYA PROJELERİ Kafkas Pasta Şekerleme San.Tic.A.Ş Uludağ Üniversitesi TAMAMLANAN PROJELER ( ) BURSA (HANLAR BÖLGESİ&SULTAN KÜLLİYELERİ) KURUM ADI NO PROJE/FAALİYET ADI VAKIFLAR BÖLGE MÜDÜRLÜĞ Ü 1 İç Koza Han, Veled-İ Enbiya Camii, Muradiye İmareti Proje Temin Faaliyetleri Koza Han Mescidi Proje Temin Faaliyetleri Yeşil Camii, Ulu Camii Çevre Düzenleme, Şeker Hoca Camii, Hacı Sevinç Camii, Selçuk Hatun Camii, Proje Temin Faaliyetleri 2008 PROJE/FAALİYET ORTAKLARI PROJE/FAALİYET BÜTÇESİ 4 İç Kozahan Restorasyonu BESOB TL Dünya Mirası Adaylık Dosyası 139

154 OSMANGAZİ BELEDİYESİ 5 Orhan Cami Kurşun Örtüsünün Değişimi TL 6 Ulu Cami Restorasyonu BTSO TL 7 Ulu Cami Çevre Düzenlemesi BBB TL 8 Ulu Cami Dış Cephe Temizliği Ve Derz Yenilenmesi (2009) BBB TL 9 Hüdavendigar Cami Restorasyonu TL 10 Muradiye Cami Şadırvan Yapım İşi Oytaş İnşaat TL 11 Yeşil Cami Ve Yeşil Türbe Restorasyonu Harput Holding TOBB TL 12 Yıldırım Cami Minare Yapım İşi BBB TL 13 Orhan Cami WC Yapım İşi TL Sümbüllü Bahçe Konağı Restorasyon - Rekonstrüksiyon Projesi Sümbüllü Bahçe Konağı Restorasyon - Rekonstrüksiyon Uygulaması Sümbüllü Bahçe Konağı Çevre Düzenleme Revizyon Projesi 4 Okçular Tuzpazarı Üst Örtü Projesi 5 Nilüfer Köylü Pazarı Restorasyon Projesi ve Uygulaması 6 Abdal Meydan Düzenlemesi 7 Muradiye Hamamı Restorasyonu Bakırcılar Çarşısı Çevresi Çatı Örtüsü Yenileme ve Çevre 8 Düzenleme İşi 9 Kapalı Çarşı Trafo Çevre Düzenleme Projesi 10 Ertaş Çarşısı Üst Örtü, Cephe ve Zemin Düzenleme Projesi Ticaret Ve Sanayii Odası Valiliği İl Özel İdaresi (%70) Valiliği İl Özel İdaresi (%47) Valiliği İl Özel İdaresi Valiliği İl Özel İdaresi Valiliği İl Özel İdaresi TL ,91 TL TL TL ,65 TL ,6 TL 11 Ertuğrul Bey Haziresi Mezar Detay Projesi ve Uygulaması ,00 TL 12 Geyve Han Restorasyonu 13 Yorgancılar Çarşısı Girişi Cephe Sağlıklaştırma Projesi Revizyon 14 Yorgancılar Çarşısı Girişi Cephe Sağlıklaştırma Uygulaması ,00 TL 15 Koza Han Bahçe Düzenleme Projesi 16 Koza Han Rölöve Hazırlanması TL 17 Koza Han Restitüsyon Projesi TL 18 Koza Han Restorasyon Projesi TL 19 Koza Han Kapıları Restorasyon Projesi 20 Fidan Han Rölövesi 21 Tuz Han Projesi ve Restorasyon Uygulaması 22 Yiğit Cedid Camii Restorasyonu ve Çevre Düzenleme İşi ,000 TL 23 Abdal Kültür Evi Projeleri 24 Ertaş Çarşısı Sokak Tabelaları Tanzimi 624 TL 25 1.Murad Caddesi Dinlenme Parkı Düzenleme Projesi TL 26 S.M.Ö. Rölöve (OSMANGAZİ-ALACAMESCİT MAH.4349 ADA-14 PARSEL) 27 S.M.Ö Rölöve, Restitüsyon Ve Restorasyon Projesi Ve Uygulaması (OSMANGAZİ-ALACAMESCİT MAH.4349 ADA- 15 PARSEL) 28 Armutlu Çeşmesi Projesi ve Restorasyon Uygulaması 29 Karakadi Cami Çeşmesi Restorasyonu TL 30 Nilüfer Köylü Pazarı Çeşme Projeleri 31 Kanunname-i İhtisab-ı Rölyef Çalışması (Nilüfer Köylü Pazarı) 32 Muradiye Parkı Havuz Bakımı Uzun-Periyodik 33 Tahtakale Meydanı Havuz Bakımı Uzun-Periyodik Dünya Mirası Adaylık Dosyası 140

155 YILDIRIM BELEDİYESİ VALİLİK- KÜLTÜR TURİZM TANITMA BİRLİĞİ İL ÖZEL İDARESİ ULUDAĞ ÜNİVERSİTE Sİ KETAM 1 2 (Yıldırım Külliyesi) Yıldırım-Davutkadı mah.civarı İmar planı (Yeşil Külliyesi) Setbaşı Yeşil-Emirsultan imar planı 1 Çeyiz el sanatları yarışması ULUUMAY OSMANLI HALK KIYAFETLERİ VE TAKILARI MÜZESİ 1 Osmangazi Türbesi Rölöve Proje Hazırlanması TL 2 I.Murat Hüdavendigar Tür. Röl.Rest.Resto. Çevre Düz. Projeleri TL 3 Muradiye Külliyesi 12 Adet Tür. Röl.Rest.Resto.Prj TL. 4 İnebey Medresesi Restorasyon İnş. I. Ve II. Kısım ,86 TL 5 Orhangazi Türbesi Onarımı ,00 TL 6 I.Murat Hüdavendigar Türbesi Onarımı ,61 TL 7 Osmangazi Ve Orhangazi Türbeleri Onarımı ,86 TL 8 Orhangazi Türbesi Sanduka Örtüsü Malzeme Alımı İşi (Aslına Uygun Yeniden Yapılması) TL Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı 9 Payları (Tophane Yamaçları, İl Kültür Turizm Müdürlüğü ,00 BBB Ordu Evi Arası Tarihi Surları 1.Etap Restorasyon TL Uygulaması İşi) Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı 10 Payları (Yıldırım Beyazıt Camii Minarelerinin BBB ,00 TL Rekonstrüksiyon Uygulama İşi) 11 Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payları (Kütahya Han Restorasyonu İşi) BBB ,00 TL 12 Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payları ( İli, Osmangazi İlçesi H22d07d3c Pafta, 4239 Ada, 2 Parsel Üzerinde Yer Alan Tescilli Cık Cık (Gir Çık) Hamamı Restorasyon İnşaatı Uygulama İşi BBB ,00 TL Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payları (Nilüfer Köylü Pazarı Üst Örtü, Cephe Düzenleme ve Zemin Kaplama İnşaatı Uygulama İşi) Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payları (1. Murat Hüdavendigar Türbesi "Sanduka Örtüsünün" Malzeme Alımı İşi) Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payları (Müze Müdürlüğü'ne Bağlı BulunanTürk İslam Eserleri Müzesi Elektrik Kompanzasyon Sorununun Giderilmesi İşi) Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payları (Müze Müdürlüğü'ne Bağlı BulunanTürk İslam Eserleri Müzesi (Yesil Medrese) Güvenlik Sistemi Yenileme İşi) Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payları ( Osmangazi Muradiye Camii Rölöve, Restitüsyon, Restorasyon, Çevre Düzenlemesi ve Elektrik Tesisatı Proje Temini İşi) Kent Peyzajında Kullanılan Bitki Türleri Ve Bu Amaç İçin Kullanılabilecek Yerli Ve Yabancı Orjinli Bitkilerin Tespiti OSMANGAZİ BELEDİYESİ BURSA OLGUNLAŞMA ENSİTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ İL KÜLTÜR VE TURİZM MD. (MÜZE MÜDÜRLÜĞÜ) İL KÜLTÜR VE TURİZM MD. (MÜZE MÜDÜRLÜĞÜ) VAKIFLAR BURSA BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ ,00 TL ,07 TL 9.285,42 TL ,30 TL ,00 TL TL 2 Şehir Florası 4.650,00 TL ÇEKÜL 1 Cumalıkızık Sokak Sağlıklılaştırma BTSO TOBB TL 2 Veledi Habib Camii Ve Türbesi Gökçen Ailesi TL BBB BİLGİ İŞLEM 1 Web Tabanlı 3 Boyutlu Kent Rehberi Yapılması Ve Mevcut Coğrafi Verilerin Spatial Olarak Oluşturulması Ve Sisteme Aktarılması İşi Tüm Birimler ve Vatandaş TL Dünya Mirası Adaylık Dosyası 141

156 DAİRESİ BŞK. BBB - KÜLTÜR ve SOSYAL İŞLER DAİ.BŞK. BBB YAZI İŞLERİ ve KARARLAR DAİ. BŞK.- BURSA KENT KONSEYİ BBB YAZI İŞLERİ ve KARARLAR DAİ. BŞK. BBB EMLAK ve İSTİMLAK DAİ. BŞK. BBB ETÜD ve PROJELER DAİ. BŞK. 2 Web Tabanlı 3 Boyutlu Kent Rehberi Sınırsız Kullanıcı Lisansı Ve Web Lisansı Hizmeti İşi 3 Coğrafi Tabanlı İlaçlama Bilgi Sistemi Hizmet İşi 2011 Uydu Görüntüsü Hizmet 4 Alımı İşi Yer Kontrol Noktası Ölçümü 5 Hizmet Alımı İşi İl Çevre Düzeni Planı Altlık Harita Sayısallaştırılması 6 Ve Sektör Analiz Arayüz Yazılım Hizmet Alımı 1 Lamii Çelebi Sempozyumu (15 18 Nisan 2011) Uluslararası Osmanlı Coğrafyasında Mahalle Kültürü 2 Sempozyumu (13-16 Ekim 2011) 3 Osmancık adlı tiyatro oyunu (2012) Kent tarihi ve kültürel mirasına yönelik 4 adet serginin 4 açılması Şehrimi Tanıyorum Çünkü Geziyorum Projesi 5 (Kent Rehberliği Ve Araçlı Rehberlik Hizmetleri ) 01 Ocak Aralık adet tur düzenlenmiştir. 1 " Bilgisi" Kitabı Adım Adım Projesi Etkinlikleri ( Yeşil Camii ve Külliyesi, Ulucami ve Hanlar Bölgesi) Priştine de I. Murat Hüdavendigarı Anma Töreni (10 Ağustos-12 Ağustos 2012) I. Murat Camii Ve Çevresi Çekirdek Alan Halihazır Alımı Yapıldı. ( Ağaç Tür Tespiti İçin Numaralandırılarak Park Ve Bahçeler Şb. Md. Ne Gönderildi ) Yıldırım Camii Ve Çevresi Çekirdek Alan Halihazır Alımı Yapıldı. ( Ağaç Tür Tespiti İçin Numaralandırılarak Park Ve Bahçeler Şb. Md. Ne Gönderildi ) Muradiye Külliyeleri Camii Ve Çevresi Çekirdek Alan Halihazır Alımı Yapıldı. ( Ağaç Tür Tespiti İçin Numaralandırılarak Park Ve Bahçeler Şb. Md. Ne Gönderildi ) Yeşil Türbe Ve Camii Çevresi Çekirdek Alan Halihazır Alımı Yapıldı. ( Ağaç Tür Tespiti İçin Numaralandırılarak Park Ve Bahçeler Şb. Md. Ne Gönderildi ) Heykel Hanlar Bölgesi Ve Çevresi Çekirdek Alan Halihazır Alımı Yapıldı.( Ağaç Tür Tespiti İçin Numaralandırılarak Park Ve Bahçeler Şb. Md. Ne Gönderildi ) 1 Eski İpek Han Röl. Resti. Resto. Projesi 2 Emir Han Röl, Resti. Projeleri 3 Ertuğrul Bey Camii (Geyve Han Önü) Meydan Düz. Projesi 4 Kütahya Han Röl. Resti.Resto. Projeleri 5 Reyhan Paşa Hamamı Röl. Resti.Resto Projeleri 6 Yeşil İmareti Bakım Onarımı 7 Surları 1. Ve 2. Etap Röl. Resti. Resto.Projeleri 8 Tophane Parkı Düzenleme Projesi 9 Cık Cık (Girçık) Hamamı Röl,Resti,Resto Projeleri 10 Atatürk Cd. Cephe Sağ. Projesi Tüm Vatandaş Sağlık İşleri Dairesi Başkanlığı Tüm Birimler İmar Ve Şehircilik Dairesi Başkanlığı BBB, Uludağ Üniversitesi B.B.B. Emlak İstimlak Dai.Başk. B.B.B. Emlak İstimlak Dai.Başk. B.B.B. Emlak İstimlak Dai.Başk. B.B.B. Emlak İstimlak Dai.Başk. B.B.B. Emlak İstimlak Dai.Başk TL TL TL TL TL TL+ KDV TL+ KDV TL + KDV TL+ KDV TL + KDV Dünya Mirası Adaylık Dosyası

157 BBB - FEN İŞLERİ DAİ. BŞK. 11 Cumhuriyet Cd. Cephe Sağ. Projesi 12 Orhangazi Meyd. Kentsel Tas. Ve Meydan Düz. Proje Yarışması 13 Kültür Varlıkları Envanteri: Anıtsal Eserler 14 Reyhan Kayhan Hanlar Bölgesi maketi Yapımı 15 Reyhan Hanlar Bölgesi kentsel Tasarım Projesi(İtalyan Mimar Massimillano Fuksas'ın Konsept Projesi) 16 Yıldırım Camii Minareleri Rekonstrüksiyon Projesi 17 Yıldırım Camii WC Projesi 18 İpek Han Rölöve-Restitüsyon-Restorasyon Projeleri 19 II. Murat Caddesi Cephe Sağlıklaştırma Projesi 20 Ulucami Çevre Düzenlemesi Dış Cephe Onarımı-Şadırvan Ve Aydınlatma Projeleri 21 Tarihi Mezar Taşları Envanter Çalışması 22 Balibey Hanı Restorasyon Tadilat Projesi 23 Osmangazi Cd. Cephe Sağ. Projesi 24 Muradiye Büfe+Wc+Su Deposu+Bekçi Kulubesi+Duvar Projesi 25 Kapalı Çarşı Rölöve, Cephe Sağlıklaştırma, Çatı Örtüsü Ve Mühendislik Projelerinin Hazırlanması 26 Tip ahşap Güvenlik Kulubesi Projesi (Yeşil, Ulucami,I. Murat, Yıldırım ve Emirsultan Camilerine) 1 Kütahya Hanın Restorasyonu Ve Han Çevresi Dükkanlarının Cephe Sağlıklaştırma İnşaatı İşi 2 Atatürk Caddesi Cephe Sağlıklaştırma İnşaatı İşi 3 Cumhuriyet Caddesi Cephe Sağlıklaştırma İnşaatı İşi 4 Yıldırım Bayezid Camii Minareleri Restorasyonu Uygulaması ve Camii Dış Cephe Aydınlatma İşi 5 Geyve Han Çevre Düzenlemesi Uygulaması 6 İsmail Hakkı Camii WC Abdesthane İnşaatı İşi 7 II. Murat Caddesi Cephe Sağlıklaştırma İnşaatı İşi 8 Cıkcık (Girçık) Hamamı İnşaatı İşi Mal Sahipleri TL+ KDV TL TL+ KDV TL+ KDV ,55 TL +(KDV) ,07 TL +(KDV) ,50 TL +(KDV) ,20 TL +(KDV) ,74 TL +(KDV) TAMAMLANAN PROJELER ( ) CUMALIKIZIK KÖYÜ KURUM ADI NO PROJE/FAALİYET ADI YILDIRIM BELEDİYESİ 1 Cumalıkızık Köyü Kentsel Sit Alanı içerisindeki 7 ayrı bölgede yer alan tescilli binaların rölöveleri, tescilsiz binaların cephe rölövelerinin yaptırılması (2008)BKVKBK'nca onaylanması PROJE/FAALİYET ORTAKLARI İl Özel İdaresi Mimarlar Odası Şubesi PROJE/FAALİYET BÜTÇESİ 2 5 ayrı bölge olarak *4 adet tescilsiz parselin cephe rölöveleri ile cephe rölöveleri daha önceden onaylanan tescilsiz parsellerle birlikte tüm tescilsiz parsellere ilişkin cephe sağlıklaştırma projelerinin *sonradan tescil edilen 54 adet parselin rölöveleri ile birlikte tüm eski ve yeni tescilli parsellerin restitüsyon, restorasyon projelerinin hazırlanması ve BKVKBK'nca onaylanması 3 Muhtelif yerlerdeki( 12 Adet) tescilsiz ve sonradan tescillenen yapıların cephe ve çatı sağlıklaştırma uygulamalarının yapılması. 4 Cumalıkızık Köyü Camii (2811 ada / 1 parsel) Restorasyon Projesi İl Özel İdaresi Mimarlar Odası Şubesi İl Özel İdaresi İl Özel İdaresi Mimarlar Odası Dünya Mirası Adaylık Dosyası 143

158 5 Müze (2812 ada / 7 parsel) Restorasyon Projesi Şubesi İl Özel İdaresi Mimarlar Odası Şubesi 6 Sosyo-Kültürel Tesis (2813 ada / 1 parsel) Restorasyon Projesi İl Özel İdaresi Mimarlar Odası Şubesi BBB ETÜD ve PROJELER DAİ. BŞK. BBB - KÜLTÜR ve SOSYAL İŞLER DAİ.BŞK. İL ÖZEL İDARESİ BBB BİLGİ İŞLEM DAİRESİ BŞK. BBB EMLAK ve İSTİMLAK DAİ. BŞK. TARİHİ BURSA KIZIKLAR KÜLTÜR DAYANIŞMA VE YARDIMLAŞ MA DERNEĞİ (Kızıklar- Der) 1 Kızık Kültür Evi röl,resti,resto Projeleri (Fidyekızık) Cumalıkızık 32 ve 96 parsellerde pansiyon ve restaurant basit onarım projeleri Tarihi Kentler Birliği Buluşması: Kırsal Yaşam-Kırsal Mimari (06-09 Eylül 2012) Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payları (3.Bin Yılda Yaşayan Bir Osmanlı Köyü Cumalıkızık Projesi) Web Tabanlı 3 Boyutlu Kent Rehberi Yapılması Ve Mevcut Coğrafi Verilerin Spatial Olarak Oluşturulması Ve Sisteme Aktarılması İşi Web Tabanlı 3 Boyutlu Kent Rehberi Sınırsız Kullanıcı Lisansı Ve Web Lisansı Hizmeti İşi 2011 Uydu Görüntüsü Hizmet Alımı İşi Cumalıkızık Ve Çevresi Çekirdek Alanda Bulunan Ağaçların Alım İşi 1 BROŞÜR (KIZIKLAR) 2 ŞÖLEN KIZIKLAR BULUŞUYOR 3 TARİHİ PİLAV GÜNLERİ 4 KESTANE ISLAH VE İHYA PROJELERİ 5 3 PANEL 1 SEMPOZYUM (KIZIKLAR) YILDIRIM BELEDİYESİ Tüm Birimler ve Vatandaş Tüm Vatandaş B.B.B. Emlak İstimlak Dai.Başk. YILDIRIM BELEDİYESİ BURSA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ve KAFKAS PASTA ŞEKERLEME SAN.TİC.A.Ş ,00 TL + (KDV) ,89 TL TL TL TL Dünya Mirası Adaylık Dosyası 144

159 5.d.5. (Hanlar Bölgesi- Sultan Külliyeleri) ve Cumalıkızık Yönetim Planı (bkz. Ek 5E, Ön Yönetim Planı) Bu plan tarafından, (Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri) ve Cumalıkızık bölgelerinin korunması ve yönetimi amacıyla, 2863 sayılı kanunun 2 numaralı ek maddesi uyarınca, özel olarak hazırlanmış bir plandır. Yönetim Planı'nın vizyonu "Gelecek nesillere, Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluş dönemindeki düşünce yapısı ve kurumsal sisteminin mükemmelliğini yansıtan bir Dünya Mirası bırakmak"tır. Yönetim Planı'nın amacı aynı zamanda, aday bölgelerin şimdiki işlevlerini göz önünde bulundurarak bütünlüklerini sürdürmek ve Hanlar Bölgesi, Sultan Külliyeleri ve Cumalıkızık Köyü'nün kuruluş dönemlerinde sahip oldukları amaçlara uygun olan tüm sosyal, kültürel, ekonomik, somut ve somut olmayan değerlerini korumaktır. Plan, Belediye bünyesindeki Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu tarafından onaylanmasını takiben uygulamaya geçirilecektir. 5.e Varlığın Yönetim Planı veya Diğer Yönetim Sistemleri Tüm koruma araçları ve uygulamalarının açıklamalarıyla birlikte ayrıntılı yönetim planı ektedir. (Bkz. Ek 5E-1) Alan Yönetimi ile Anıt Eser Kurulunun Kuruluş ve Görevleri ile Yönetim Alanlarının Belirlenmesine ilişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik 2863 sayılı ve tarihli supplement 2 yi takiben, (Hanlar Bölgesi-Sultan Külliyeleri) ve Cumalıkızık Köyü için alan yönetim sistemi bu koşullara göre belirlenmiştir. Aday gösterilen alanların her bileşeninin sınırları, Ulusal Sit Yönetimi Kanunu ve yürütme rehberi doğrultusunda, belirlenen alanlar dâhilindeki paydaşların görüşleri dikkate alınarak katılımcı bir yaklaşımla tanımlanmıştır. Hanlar Bölgesi ve Cumalıkızık ın belirlenmiş ilk sınırları Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 19 Ekim 2010 tarihinde onaylanmıştır de Alan Başkanlığı Birimi tarafından hazırlanmakta olan yönetim planları sürecinde elde edilen verilerin değerlendirilmesi sonucunda, Sultanların Külliyeleri (Hüdavendigar, Yıldırım, Yeşil, Muradiye) Osmanlı dönemi planlama yöntemleri açısından istisnai evrensel değer ifade etmesi dolayısıyla onaylı sınırlara eklenmiştir. Tüm güncel sınırlar öncelikle Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun tarih ve 847 sayılı kararı ile onaylanmış, sonrasında Temmuz 19, 2012 de Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Kabul edilmiştir (Bkz. Ek 7B-iv). Bu sınırlar yönetim planının kapsamı dâhilinde ele alınmıştır. İlgili düzenleme doğrultusunda, 2011 de alan yöneticisi, proje takımı, danışma kurulu ve koordinasyon-denetleme kurullarından oluşan Sit Alanı Yönetim Birimi proje şubesi içerisinde kurulmuştur. Alan Başkanlığı na anıtsal tescilli yapı olan ve tarihi şehir merkezinde yer alan Tayyare Kültür Merkezi içinde bir ofis tahsis edildi. Bu Dünya Mirası Adaylık Dosyası 145

160 Yönetim Birimi tarihi kent alanı içinde konumladığından, kullanıcıları tarafından merkeze kolay erişim sağlanabilir. Bu avantajlar sayesinde, oluşabilecek sorunlar hızla çözülebilir ve düzenli toplantılar alan yöneticisiyle ve profesyonel yetkililerle birlikte gerçekleştirilebilir. tarafından Prof.Dr. Neslihan Dostoğlu yönetim planının planlama ve uygulama süreçlerinde sorumlu kurumlar arasındaki koordinasyonu sağlamak üzere alan yöneticisi olarak atanmıştır. Bu sırada, taslak yönetim planını değerlendirmek ve uygulama için öneriler vermekle sorumlu olan Danışma Kurulu, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Osmangazi ve Yıldırım Belediyeleri, Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu gibi kurumlardan ve belli konularda otorite ve sorumluluk sahibi olan kuruluşlar, sivil toplum kuruluşları (STK), mesleki odalar ve yerel vatandaşlardan seçilmiş olan 26 temsilciden oluşmaktadır. Ayrıca, başlıca sorumluluğu yönetim planını onaylamak ve uygulamasını idare etmek olan Koordinasyon-Denetleme Kurulu, kurumlardan seçilmiş 9 temsilciden oluşmakta ve yönetim planını onaylayarak uygulamasını gerçekleştiren Danışma Kurulu Valiliği, Vakıflar Bölge Müdürlüğü,, Osmangazi ve Yıldırım Belediyeleri gibi kurumlardan 7 temsilci ve üniversite öğretim üyelerinden 2 temsilciden oluşmaktadır. Danışma Kurulu ve Eşgüdüm Denetleme Kurulu Üyelerinin listesi için Ek 5E de yer alan Yönetim Planı sayfa 211 ve 212 ye bakınız. Aday gösterilen alanlar da eğitimli personelle idare edilecektir. (Bkz. bölümler 5g and 5j) Ortak ve eşgüdümlü faaliyetlerin gerçekleştirilmesi amacıyla Osmangazi ve Yıldırım İlçe Belediyeleri ile arasında anlaşmalar imzalanmıştır. Yönetim Planı hükümet kurum ve kuruluşları, kamusal organizasyonlar, mesleki odalar, hak sahipleri ve yerel halk arasında koordinasyonu sağlamak amacıyla hazırlanmış 5 yıllık stratejik bir plandır yılının Yönetim Planı hazırlama süreci boyunca, şeffaflık ilkesi ve paydaşların katılımını sağlama ilkesi doğrultusunda, hem ulusal hem uluslararası düzeyde Strateji Araştırma Toplantıları düzenlendi. Bu toplantılar sırasında, Yönetim Planı nı desteklemek üzere, paydaşlar olarak tanımlanan kişilerin fikir ve öncelikleri yönünde hedefler, stratejiler ve politikalar belirlendi. Bu toplantıların sonucunda yazılmış olan Rapor, Yönetim Planı kapsamındaki ilkeler, vizyonlar ve tasarlanmış görevler yönünde planlama, koruma, alanların şeffaf, katılımcı, etkili, planlı ve bütünleşik bir biçimde, sosyal, kültürel, ekonomik, somut ya da soyut değerlerin geliştirilmesi ve kullanılması amacını taşıyan her faaliyet için rehber niteliği taşıyacak hedef ve stratejileri içermektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 146

161 Sorunlar, amaçlar ve stratejiler, Strateji Araştırma Toplantısı Bölüm 1 ve aşağıda sıralanan Hedef ve Stratejiler in belirlenmesiyle birlikte kararlaştırılmış ve sınıflandırılmıştır. 1. Yönetim (Yetki, Mevzuat, Organizasyon, Eşgüdüm, Katılım) 2. Kültürel Değerler-Koruma ve Planlama 3. Sosyal Ekonomik Çevresel Düzen- Yaşam Kalitesi 4. Eğitim ve Bilinçlendirme 5. Erişilebilirlik Ulaşım 6. Turizm Tanıtım - Ziyaretçi Yönetimi 7. Acil Durum ve Afet Yönetimi Her alt başlığın ana hedefi alanın korunması odaklıdır. Yönetim planının öncelikli amacı aday gösterilmiş varlıkların değerlerine sahip çıkarken aynı zamanda normal ve geleneksel kullanımına ve gelişimine izin vermektir. Yönetim Planı, Tarihi Alanlarının gelecekte sürdürülebilirliğini sağlayacak olan yerel yetkili merciler, merkezi yetkili merciler ve digger paydaşlar için öneri ve tavsiyeler içermektedir. Tarihi Alanları için hazırlanan bu ilk Yönetim Planı, tarihinde yapılan Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu Toplantısında alınan kararlara göre revize edilmiş ve onay aşamasına gelmiştir. Koruma Planlaması ve Uygulanması ile İlgili Kamusal Kurum ve Kuruluşlar tablosu (aynı zamanda yönetim planının bir parçası olan), ülke genelinden şehir düzeyine kadar doğrudan ya da dolaylı olarak aday gösterilen varlıkları etkileyen karar ve eylemlere dâhil olan kurum, kuruluş ve organizasyonların bütün bir resmini sunmaktadır. (Bkz. Bölüm 5.c) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 147

162 5.f Finans Kaynakları ve Miktarları Bu bölümde, tüm aday alanlar (Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri) ve Cumalıkızık Köyü olarak iki ana grupta incelenmiştir yılı için öngörülen bazı koruma projelerinin bütçeleri aşağıdaki gibidir: TL için Muradiye Türbeleri Restorasyonu Ve Çevre Düzenlemesi TL için Yıldırım Bayezid Hamamı Restorasyonu TL için Orhangazi Meydan Düzenlenmesi TL için Kapan Han Rölöve, Restitisyon, Restorasyon Projeleri TL için Reyhanpaşa Hamamı Restorasyonu (Hanlar Bölgesi nin tampon alanında) (Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyeleri) Yerel Yönetim Bütçesi ( ) Yerel Yönetim Bütçesi (Osmangazi ) 2011 senesinde koruma ile ilgili çalışmalar için ayrılan bütçe TL dir senesinde koruma ile ilgili çalışmalar için ayrılan bütçe TL dir senesinde bu miktarın artması beklenmektedir senesinde koruma ile ilgili çalışmalar için ayrılan bütçe TL dir senesinde koruma ile ilgili çalışmalar için ayrılan bütçe TL dir senesinde bu miktarın artması beklenmektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 148

163 Yerel Yönetim Bütçesi (Vakıflar Bölge Müdürlüğü) 2011 senesinde koruma ile ilgili çalışmalar için ayrılan bütçe TL dir senesinde koruma ile ilgili çalışmalar için ayrılan bütçe TL dir senesinde bu miktarın artması beklenmektedir. Yerel Yönetim Bütçesi ( İl Özel İdaresi) 2011 senesinde, Kültür ve Turizm Daire Başkanlığı na ait koruma ile ilgili çalışmalar için ayrılan bütçe TL dir senesinde, Kültür ve Turizm Daire Başkanlığı na ait koruma ile ilgili çalışmalar için ayrılan bütçe TL dir. Varlık Vergileri Kültürel Mirasın korunmasında yönelik emlak vergileri katkıları ( İl Özel İdaresi) (Belediyeye her yıl ödenen miktardan varlık vergilerinin %10 u ayrı olarak bu vergilerden 2011 de ,79 TL ve 2012 de ,15 TL toplanmıştır senesinde bu miktarın artması beklenmektedir.) Cumalıkızık Köyü Yerel Yönetim Bütçesi ( İl Özel İdaresi ve Yıldırım ortak) 2011 senesinde, koruma ile ilgili çalışmalar için ayrılan bütçe ,89 TL dir senesinde, koruma ile ilgili çalışmalar için ayrılan bütçe TL dir senesinde, koruma ile ilgili çalışmalar için ayrılan bütçenin TL olması beklenmektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 149

164 Yönetim planında yer alan eylemler için öngörülen bütçe 5.g Uzmanlık ile koruma ve yönetim tekniklerine ilişkin eğitim kaynakları Kurumların yatırım programlarında, kuruluş amaçları ve etkinlik kapsamları çerçevesinde yönetim planında yer alan eylemler için bütçelerinden mali kaynak tahsisi yapmaları öngörülmektedir. Bütçelerin oluşturulması ve işlerlik kazandırılması Alan Başkanlığının eşgüdümünde gerçekleştirilecektir. Eylemlere ait bütçelerin yönetim planının onayını takiben, kısa süre içinde oluşacağı öngörülmektedir. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve yetkilileriyle gerekli durumlarda bilgilendirme toplantıları düzenlendi. Ayrıca, Tarihi Kentler Birliği (kurucu üye olarak), ICOMOS Türkiye ( Sit Alanı Yönetimi Danışma Kurulu ndan bir üye bu komitenin de üyesidir.) ve Kültür Bakanlığı na ait olan İstanbul Koruma- Restorasyon Laboratuvarı Bölümü nden bazı projeler için mesleki destek ve danışmanlık desteği almaktadır. Sit Alanı Yönetim Planı ndaki kültürel mirasın korunmasından sorumlu yerel otoritelerden biridir. Bu bağlamda, yle ilgili olan idari bölümler aşağıdaki gibi sıralanabilir: İmar ve Şehircilik Dairesi Başkanlığı dahilinde bulunan Şehir Planlama Şube Müdürlüğü, Kentsel Koruma ve Denetleme Bölümü dâhilinde bulunan Park ve Bahçeler Şube Müdürlüğü Etüd Projeler Dairesi Başkanlığı dâhilinde bulunan Tarihi ve Kültürel Miras Şube Müdürlüğü, doğrudan alanlarla ilgilidir. Ayrıca bu müdürlüklerde bulunan personeller koruma alanında eğitimler almakta, sempozyum ve çalıştaylara katılmaktadırlar. Alan Başkanlığı, Tarihi ve Kültürel Miras Şube Müdürlüğü altında kurulmuştur. tarafından kurulmuş olan Alan Başkanlığı Birimi eğitimli mimarlar, uzman restoratör mimar, sanat tarihçileri ve alan başkanından oluşmaktadır. Ayrıca ne bağlı Şehir Kütüphanesi nde ayrı bir bölüm olarak yer alan Belgeliği nde kent ile ilgili birçok yayın, doküman ve kaynak bulunmaktadır. Bu sayede halkın kent ile ilgili bilinci ve bilgisi artmaktadır. Bu yönü ile yine ne bağlı Kent Müzesi de hem kent konusunda her kesimden insanı bilgilendirmek hem de bünyesinde verdiği eğitimlerle gelecek kuşakları tarihi kültürel miras konusunda bilinçlendirme açısından önemlidir. Uluslararası Çarşı Sempozyumu (2010), Uluslararası Mahalle Kültürü Sempozyumu (2011) ve Kırsal Yaşam, Kırsal Mimarlık Sempozyumu (2012) (Tarihi Kentler Birliği ve ÇEKÜL Vakfıyla ortaklaşa olarak) tarafından Dünya Mirası Adaylık Dosyası 150

165 düzenlemiştir. Bu sempozyumlar sempozyuma katılan uzmanların belediyeyle iletişim kurmasını da sağlamaktadır. Ayrıca çarşı kültürleri konusundaki farkındalığı arttırmak ve halkı bilinçlendirmek için sempozyumun bildiri kitabı da basılmıştır. Öncelikle, 2011 yılında, tarafından yerel halkı kurumları aday gösterilen alanların yönetimi ve UNESCO Dünya Mirası Listesi faaliyetleri ile ilgili bilgi vermek ve tartışma platformu yaratmak amacıyla bir panel düzenlendi. Konu hakkındaki uzmanlar G. Solar, N. Akın, C. Erder, F. Dolatābādi ve İ. Dinçer bu panele katıldılar. nın somut değerleri dışında somut olmayan değerleri hakkında da bilincin arttırılması için ve Osmangazi tarafından birçok kitaplar basılmıştır. Osmangazi tarafından 2005 yılından itibaren hazırlanıp yayınlanan kitaplar şunlardır: Kavaklı Mahallesi, Osmangazi Mahallesi, Mollagürani Mahallesi, Alaaddin Mahallesi, Muradiye Semti, Çekirge Semti, Okçular Çarşısı, Koza Han. tarafından 2009 yılından itibaren hazırlanıp yayınlanan kitaplar şunlardır: Uludağ ın Beşibirliği: Kızık Köyleri, Çarşının Öyküsü, nın Tarihi Mahalleleri I (Alipaşa-Hocaalizade-İbrahimpaşa-Maksem-Nalbantoğlu- Tahtakale), nın Tarihi Mahalleleri II (Hocataşkın-Kurtoğlu- Dünya Mirası Adaylık Dosyası 151

166 Meydancık-Namazgah-Yeşil). Bu kitaplar ve yayınlar yararlanan herkes için eğitici bir özelliktedir. Bunlara ek olarak, ve Osmangazi ve Yıldırım İlçe Belediyeleri bünyelerindeki farklı bölümler doğrudan koruma ve kültürel miras konularında olmasa bile eğitimli kişilerle buluşturulmuştur. Uzman şirketler tarafından özel koruma projeleri tasarlanmış ve geliştirilmiştir. Koruma işlerinin uygulama aşamaları eğitimli personelleri ve alanlarında kanıtlanmış deneyim ve başarıları olan uzman şirketlerce yürütülmektedir. Her yıl Osmangazi İlçe tarafından düzenlenen Osman Gazi yi Anma Festivali ve nın Fethi Şenlikleri içinde birçok sempozyumlar düzenlenmektedir (örneğin nın Kentsel ve Mimari Gelişmesi Sempozyum-2007). Ayrıca, festivalin parçası olarak 2005 ten beri Uluslararası Osmangazi Tarihi Şehir Koşusu adıyla düzenlenen koşu rotası, şehrin tarihi alanlarına yöneltilmiştir. Cumalıkızık Köyü Kadınlarını Eğitme Dayanışma ve Geliştirme Derneği, köye özgü yerel ürünlerin üretilmesi için eğitimler vermektedir. Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Ana Bilim Dalı Restorasyon Lisansüstü Programı, Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Ana Bilim Dalı Mimarlık Tarihi Lisansüstü Programı ve Uludağ Üniversitesi Mimarlık-Mühendislik Fakültesi Mimarlık Bölümü ve bu bölümlerin öğretim üyelerinden gereksinim duyulan yardım ve danışmanlık sağlanmaktadır. Buna ek olarak İTÜ, YTÜ ve Kadir Has Üniversitesi nden de destek ve danışmanlık hizmeti alınmaktadır (Bu kişiler aynı zamanda danışma kurulu üyeleridir). Biri Mimarlık Fakültesi nden, biri Mimarlık Tarihi Lisansüstü Programı ndan, biri Kamu Yönetimi Bölümü nden olmak üzere bu üniversiteden dört öğretim üyesi Alan Başkanlığı Danışma Kurulu üyeleridir. TMMOB, Mimar ve Şehir Plancıları Odası Şubeleri de sit alanı yönetimlerinde tüzel paydaşlar arasındadır. Dahası, şubelerinden iki temsilci de ve Cumalıkızık Danışma Kurulu nda yer almaktadır. Yukarıda bahsedilen oda temsilcileri seminerlerde, atölyelerde ve sergilerde kendi tecrübelerini sunmaktadırlar. (Kültürel miras ve bölgeleriyle ilgili alanlarda ve konularda çalışan personelin tam listesi için Bkz. 5.j.) Türk Dünya Mirası Alanlarındaki Yönetim Planlarıyla İlgili Deneyim Paylaşım Atölyesi, 40. UNESCO Dünya Mirası Anlaşması yıldönümü kapsamında UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, Doğal ve Kültürel Miras Özel Dünya Mirası Adaylık Dosyası 152

167 Program Komitesi tarafından yürütülen bir faaliyettir. Atölye, Yönetim Planları üzerinde incelemeler yapılmasını ve süreç hakkında deneyimli grupların Yönetim Planları hazırlayan gruplara tecrübelerini aktarmalarını sağlamayı amaçlamaktadır. Bu atölyenin hedefleri: 1- Alan Başkanlığı birimi için organizasyonel tabloların hazırlanmasıyla, varlıkların sınırlarının belirlenmesiyle ve tampon bölgelerin yaratılmasıyla ilgili sorunları gündeme getirmek; 2- Paydaşlara sit alanlarıyla ilgili özgül sorunları sunmak; 3- İleride hazırlanacak olan Türkiye Yönetim Planı Rehberi için altyapı oluşturmak. Bu bağlamda ve diğer gruplar Mayıs 2012 tarihinde düzenlenen atölyede tecrübelerini paylaşma fırsatı bulmuşlardır. ÇEKÜL Akademi Eğitimleri ÇEKÜL (Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı) 2009 yılının ikinci yarısında ÇEKÜL Akademi adı altında kültürel ve kentsel koruma hakkında eğitimler düzenlemeye başladı. Amaç, koruma uygulamalarının kalitesini arttırmaktır. Hedef kitle kamusal, yerel, sivil, özel gruplar ın hepsini kapsamaktadır. Eğitim programları teknik bilgi ihtiyacı ve belediyelerin koruma projelerinde çalışmış personelin deneyimlerini göz önüne almaya öncelik vermektedir. Eğitimler örnek çalışmaları, en iyi uygulamalar, Pratik uygulamalı ve arazi gezileri ve uzmanlar tarafından verilen seminer ve atölyeler ile bütüncül bir yaklaşım içindedir. belediyesi ve ilçe belediyeleri bünyesinde çalışan personel her yıl bu eğitimlere katılmaktadır. ÇEKÜL Vakfı Yönetim Kurulu üyesi, aynı zamanda Alan Başkanlığı Danışma Kurulu üyesidir. IRCICA (İslam, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Vakfı Yaz Okulu) IRCICA (İslam, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Vakfı) tarafından kentsel çalışmalar ve mimari miras çerçevesinde, korumanın önemi, yaygınlaştırılması ve İslam ülkelerinde ekonomik ve kültürel gelişmenin teşvik edilmesi amacıyla 2011 tarihinde bir yaz okulu düzenlemiştir. Bu eğitim programında, farklı eğitim ve resmi kurumlarda çalışan genç eğitimciler, profesyoneller ve öğrencilerin, kentsel mirasın korunması ile ilgili birikimlerinin daha ileriye taşınması amacıyla çalışmalar yürütülmektedir. Gerçekleştirilen eğitimin iki günü yer almış ve eğitime personelleri katılmıştır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 153

168 5.h Ziyaretçi Tesisleri ve Altyapı Geçmişte farklı uygarlıklara ev sahipliği yapan ve Osmanlılar'ın ilk başkenti olan, çok değerli tarihi miraslarıyla kültür turizmi potansiyeline sahip olmasının yanı sıra, kaplıca turizmi, kış turizmi ve alternatif turizm kaynaklarına da sahiptir. Turizme yapılan ciddi boyutlardaki yatırımlar, sektörün canlanmasını ve süreğen bir ekonomik kaynak oluşturulmasını sağlamıştır. Eldeki kaynaklara ve potansiyele rağmen, turizm sektörü şehir ekonomisine dikkate değer bir katkıda bulunacak seviyede değildir. Bu bağlamda kültür turizminin odağı olan aday alanlar ile ziyaretçilerin gereksinimleri açısından mevcut durumları aşağıda tanımlanmıştır. Tablo8. Turizm İşletme Belgeli Tesislere Gelen Yabancıların Milletlerine Göre Dağılımı ilk on ülke-( ) (Kaynak: Turizm Sektörü Raporu) 5.h.1. İşaretleme (Yönlendirme ve Bilgilendirme Levhaları) Kente ulaşım ile kent içi ulaşımı sağlayan aktarım noktalarından, kent merkezi olan Hanlar Bölgesi ne ve bu merkezden diğer aday alanlara direk yönlendirici levhalar bulunmaktadır. Hanlar Bölgesi ve Külliyelerde Valiliği tarafından konulmuş, dijital bilgi erişim noktaları (kiosk) bulunmaktadır. Hanlar Bölgesi, kentin merkezinde olup ticari, sosyal ve kültürel değerlerin en yoğun olduğu bölge olarak yerli ve yabancı ziyaretçilerin ilk uğrak noktasıdır. İçinde barındırdığı han, bedesten, çarşı yapılarının yanı sıra Ulucami nin de bu bölgede olması bu bölgeye ziyareti cazip kılmaktadır. Bölge içerisindeki bütün nitelikli yapılarda tabela ve kısa tarihçelerinin yer aldığı bilgilendirme panoları yer almaktadır. Alan kentlinin yoğun olarak kullandığı tarihi ticaret merkezidir ancak turistik amaçlı yönlendirme ve bilgilendirme donatılarının arttırılmasına ihtiyacı vardır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 154

169 Sultan Külliyeleri'nde, en önemli yapılar (camiler, türbeler, müzeler vb.) bilgilendirme tabelalarına sahiptir fakat daha fazla tarihi bilgi sunulması çok faydalı olacaktır. Ayrıca Kültür Bakanlığı, Ege Üniversitesi ve diğer kurum ve kuruluşların katkılarıyla, 1999 tarihinde MEDA / Euromed Heritage Program kapsamında gerçekleştirilen Sınırlar Ötesi Müze (Uluslararası), Akdeniz de İslam Sanatı programının Erken Osmanlı Sanatı-Beyliklerin Mirası sergisi etkinliği olarak da belirlenen güzergâh üzerinde yer alan erken dönem Osmanlı anıtsal yapılarına bilgilendirme panoları asılmıştır. Şekil11. Exhibition entitled Early Ottoman Art-The Heritage of Beylics route and sign example Cumalıkızık Köyü, kent merkezine yakın bir konumda (yaklaşık 10 km.) bulunduğundan ana akslar üzerinde yer alan köye yönlendirici tabelalar yer almaktadır. Ancak yine de ana yollardan daha kolay ulaşılabilmesi amacıyla yönetim planında öneri eylemler geliştirilmiştir. 5.h.2. Gezi Güzergâhları Hanlar Bölgesi ve dört külliye, 'nın kültürel mirasının en yoğun olduğu bölgededir ve kültürel bir gezi yolu oluştururlar. Halk arasında tarihi yaya aksı diye adlandırılan bu güzergâhın belirginleştirilmesi için çalışmalar devam etmektedir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 155

170 Harita65. merkezindeki tarihi eksen (Kaynak: arşivleri) 2005 tarihinden itibaren gerçekleştirilen "Uluslararası Osmangazi Tarihi Kent Koşusu"nun güzergâhı Hanlar Bölgesi ve 3 Külliyeyi de kapsayacak şekilde tarihi yapıların arasından geçmektedir. Koşuya ait parkurun izi mavi renk ile belirgin biçimde yola çizilmekte ve böylece tarihi mekânları ziyaret etmek isteyenlerin buralara ulaşımında yol gösterici olmaktadır. Harita66. Tarihi Kent Koşusu Parkuru Osmangazi tarafından, kentin tarihi ve turistik bölgelerini içine alan güzergâhta, üzeri açık çift katlı turist otobüslerle, gün boyu ring sefer yapacak bir proje geliştirilmiş ve 2012 senesinde faaliyete geçmiştir. Hüdavendigar, Muradiye, Yeşil Külliyeleri ile Hanlar Bölgesi bu rota içerisinde yer almaktadır. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 156

171 Harita67. Sightseeing Tur nce hazırlanan, " Tarihi Kent Haritası da Hanlar Bölgesi ndeki nitelikli anıtsal yapıları göstermektedir ve ziyaretçilere yol gösterici niteliktedir. Harita68. Tarihi Kent Haritası Dünya Mirası Adaylık Dosyası 157

172 5.h.3. Bilgilendirme Merkezleri İki bilgilendirme merkezi mevcuttur: Biri Hanlar Bölgesi'nin hemen yanındadır; diğeri ise Osman ve Orhan Gazi türbelerinin (Hanlar Bölgesi tampon bölgesi dâhilinde) yakınındadır. Şehrin evrimi ve geçmişteki günlük yaşam şekline ilişkin önemli tarihi bilgiler, Hanlar Bölgesi'nin tampon bölgesi dâhilindeki "Kent Müzesi"nde sunulmuştur. Ayrıca, müze içerisinde kent kültürü ile ilgili periyodik sergiler düzenlenmektedir. Külliyeler içerisinde ayrı bir bilgi merkezi bulunmamakla birlikte, yapılarla ilgili rehberlik yapmak amacıyla tarafından sanat tarihçi personeller görevlendirilmişlerdir. Cumalıkızık Köyü nün merkezinde bulunan Etnografya Müzesi nde köy ile ilgili tarihi bilgiler ve halkın kültürünü yansıtan objeler yer almaktadır. ve yerel belediyeler tarafından üretilen broşür, kitap ve CD gibi önemli bilgilendirici yayımlar otellerde, kitapçılarda ve turist bilgilendirme noktalarında bulunabilir. Dünya Mirası Adaylık Dosyası 158

173 5.h.4. Kentsel Mobilyalar Kentsel mobilyalar olarak tüm alanlarda aydınlatma elemanları, oturma elemanları, çöp kutuları, korkuluklar, üst örtü elemanları, sokak levhaları, çeşmeler ve çiçeklikler bulunmaktadır. Ayrıca ortak kullanım alanları olarak bebek bakım odaları, telefon kulübeleri ve umumi tuvaletler bulunmaktadır. Ancak bu ortak alanların sayısının arttırılması ihtiyacı vardır. Yönetim planında bu konuya yönelik eylemler önerilmektedir. Bu doğrultuda kent mobilyaları ile ortak alanlar aday bölgelerin yapısı ile uyum gösterecek şekilde tasarlanmalıdır. Bölgelerin niteliğine uygun olmayan üst örtü ve tabelalar kaldırılmalıdır. Yönetim planında önerilen eylemlerden biri de bu alanlar için bir kentsel tasarım rehberi oluşturulmasıdır. Tüm aday alanlarda çöp toplama işleri ve kent mobilyalarının bakımı bağlı oldukları ilçe belediyeleri tarafından yapılmaktadır. Çöpler, çöp arabaları vasıtasıyla toplanmaktadır. 5.h.5. Ulaşılabilirlik 5.h.6. Altyapı 5.h.7. Güvenlik Engelli kişiler için ulaşılabilirlik büyük önem taşır. 1 Temmuz 2005 tarihli yasanın ve "5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanunda Değişiklikler" başlıklı 2nci ve 3üncü bölümleri, tüm kamu mekânlarının ve toplu taşıma hizmetlerinin engelliler için ulaşılabilir hale getirilmesini gerekli kılar. Buna ek olarak Başbakanlık tarafından bu yasayı destekleyen bir genelge yayımlanmıştır; yerel yönetimlerin yasayı yaşama geçirme süreci devam etmektedir. Ayrıca İmar Yönetmeliği nde de yapılacak her türlü yapının engelli vatandaşların erişimini sağlayacak şekilde tasarlanması hususu belirtilmektedir. Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyelerinde elektrik, su, kanalizasyon, doğal gaz, yangın teçhizatı gibi altyapı sistemleri hâlihazırda mevcuttur. Fakat bu altyapının yeni teknolojilerle iyileştirilmesi, Wireless iletişimi altyapısı ve dar sokaklar için küçük itfaiye araçlarının bulundurulması gerekmektedir. Bugün Cumalıkızık Köyü'ndeki uzun zaman önce inşa edilen altyapılar, bir su deposu, içme suyu şebekesi, elektrik, telefon ve kanalizasyon altyapılarını kapsar. Günümüzde hayati ihtiyaçlar arasında görülen internet ve televizyon altyapıları donanım gerekliliklerine dâhil edilmiştir ve bu hizmetler uydu antenlerinin görüntü kirliliğine olanak vermeyecek şekilde sunulacaktır. Tüm bölgelerin güvenliği caddelerdeki MOBESE kameraları, güvenlik kameraları ve bu görevden sorumlu kişilerce sağlanmaktadır. Hanlar Bölgesi nde hanların ve çarşının kapıları bulunmakta ve günün belirli saatinde kapanmaktadır. Her bir han ve çarşının kendine ait güvenlik elemanları ve güvenlik kamera sistemleri bulunmaktadır. Ayrıca belli noktalarda zabıta ve polise ait güvenlik noktaları bulunmaktadır. Külliyelerde yer alan türbelerde güvenlik elemanları ve güvenlik Dünya Mirası Adaylık Dosyası 159

174 kameraları nce karşılanmaktadır. 5.h.8. Müzeler Aşağıdaki listede de görülebileceği gibi çok sayıda müzeye sahiptir. 5 türbe ve 7 müze binası, Dünya Mirası Yönetim Plan Alanı'na dâhildir. Ayrıca müzelerin içerisinde periyodik olarak değişen sergiler de yer almaktadır. TOMB AVERAGE NUMBER OF VISITORS BY ANNUAL ACTIVITY PERIODS Yıldırım Tomb Yeşil Tomb Osman Ghazi / Orhan Ghazi Tomb Muradiye Tomb Summer:6.000 Winter:4.000 Summer: Winter: Summer: Winter: Summer: Winter: I. Murat Tomb Summer:4.000 Winter1.500 Yıldırım Tomb Summer:6.000 Winter:4.000 Tablo9. Dünya Mirası Bölgesi ve Çevresindeki Türbelerin Ziyaretçi Sayıları (Kaynak: Dünya Mirası Alanı Yönetimi Müdürlüğü verileri) Museum Affiliated Institution Visitor Numbers Districts Dom. Foreign Total Museum of Islamic Artefacts (Yeşil) Ministry of Culture and Tourism Yıldırım Cumalıkızık Museum Ethnography Municipality Yıldırım Ottoman House Museum (Muradiye) Ministry of Culture and Tourism Osmangazi Uluumay Museum of Folk Municipality Osmangazi Dünya Mirası Adaylık Dosyası 160

175 Outfits (Muradiye) Hüsnü Züber House (Muradiye) Health Museum (Muradiye) Municipality Health Directorate Osmangazi Osmangazi City Museum (Khans Area) Municipality Osmangazi Tablo10. Yönetim Planı Bölgeleri ve Yakın Bölgelerdeki Müze Binaları (2011) (Kaynak:, Turizm Sektörü Raporu) 5.h.9. Konaklama Konaklama hizmeti farklı oteller tarafından çeşitli kalite düzeylerinde sunulmuştur. Hanlar Bölgesi ve Sultan Külliyelerinin yer aldığı alanlar içerisinde toplam 22 adet konaklama tesisi bulunmaktadır. En fazla sayıda konaklama tesislerine sahip olan bölge, kaplıca tesisleri ile tanınan Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi ve çevresidir; ikinci en fazla sayıda konaklama tesisine sahip bölge ise merkezi ticaret sahasındaki Hanlar Bölgesi'dir. Cumalıkızık ta ise toplam 2 adet konaklama için kullanılan belgeli yapı bulunmaktadır. Harita69. merkezindeki (Turizm İşletmesi Sertifikalı ve Yerel Yönetim Onaylı) Konaklama Tesisleri ve Dünya Mirası Bölgeleri (Kaynak:, Turizm Sektörü Raporu) Dünya Mirası Adaylık Dosyası 161