Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü. Çiftçi Eğitimi ve Yayım Serisi Yayın No: 35

Transkript

1

2 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü Çiftçi Eğitimi ve Yayım Serisi Yayın No: 35 Kitabın Orijinalinin Yayın Yılı: 2002 YAYÇEP (Yaygın Çiftçi Eğitim ve Yayım Projesi) Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü Yayım Dairesi Başkanlığı tarafından yürütülmektedir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü Cinnah Cad. No: Kavaklıdere ANKARA İnternet Adresi: Telefon: (6 hat) Faks:

3 TEKNİK METİN YAZARLARI Ziraat Yüksek Mühendisi Dr. Cengiz ÖZER Ziraat Yüksek Mühendisi Dr. Mualla ERKAN Ziraat Yüksek Mühendisi Dr. Rahime ALTINÇAĞ Ziraat Yüksek Mühendisi Dr. Temel ÖZEN Ziraat Yüksek Mühendisi Dr. Yılmaz BOZ Ziraat Yüksek Mühendisi Aykut KAPKİN Ziraat Yüksek Mühendisi Fehmi YAYLA Ziraat Yüksek Mühendisi Kamil GÜRNİL Ziraat Yüksek Mühendisi Nalan DELİCE Ziraat Yüksek Mühendisi Nevin KEBELİ EDİTÖR Dr. Sema GİDER E-KİTAP HAZIRLIĞI Aynur GELBAL Başak SÖKMEN M. Serdar ERMAN

4 İÇİNDEKİLER 1. TÜRKİYE BAĞCILIĞI VE BAZI ÜZÜM ÇEŞİTLERİMİZ 1.1. Bağcılığın Durumu ve Önemi 1.2. Bölgelere Göre Standart Üzüm Çeşitleri 1.3. Bazı Standart Üzüm Çeşitlerinin Tanıtımı 2. AŞILI VE AŞISIZ AMERİKAN ASMA FİDANI ÜRETİMİ 2.1. Aşılı Asma Fidanı Üretimi Çelik ve Kalemlerin Alınması Anaç ve Kalemlerin Aşıya Hazırlanması Masabaşı Aşılarının Yapımı Dikim Bakım İşleri Asma Fidanlarının Sökümü, Tasnifi ve Muhafazası 2.2. Aşısız Amerikan Asma Fidanı Üretimi 3. BAĞ TESİSİ VE BAĞDA AŞILAMA 3.1. Bağ Tesis Edilecek Arazinin Seçimi, Anaç ve Çeşit Belirlenmesi 3.2. Dikim Yerlerinin İşaretlenmesi 3.3. Çukur Açılması ve Fidanların Dikime Hazırlanması 3.4. Bakım İşleri 3.5. Bağda Aşılama Teknikleri Yarma Aşı Kakma Aşı Göz Aşısı

5 4. BAĞCILIKTA TERBİYE SİSTEMLERİ VE BUDAMA 4.1. Geleneksel Terbiye Sistemleri Goble Terbiye Şekli 4.2.Telli Terbiye Sistemleri Kordon Terbiye Şekli Guyot Terbiye Şekli Avustralya Terbiye Şekli (Telli Goble) Çift T Terbiye Şekli Büyük T Terbiye Şekli 4.3. Budama Kış Budaması Yeşil Budama a) Filiz Alma b) Koltuk Alma c) Uç Alma d) Salkım Seyreltmesi e) Yaprak Alma f) Bilezik Alma 5. BAĞCILIKTA BAKIM İŞLERİ 5.1. Bağlarda Toprak İşleme 5.2. Bağlarda Gübreleme Bağlarda Verilecek Gübre Miktarının Tespiti Gübrenin Verilme Zamanı 5.3. Bağlarda Sulama 6. BAĞCILIKTA HASAT VE AMBALAJLAMA 6.1. Sofralık Üzümlerde Hasat Zamanının Tespiti 6.2. Sofralık Üzümlerin Hasat ve Ambalajlanması 6.3. Şaraplık ve Şıralık Üzümlerin Hasatı

6 7. ÜZÜMLERİN MUHAFAZASI VE DEĞERLENDİRİLMESİ 7.1.Sofralık Üzümlerin Muhafazası 7.2. Üzümlerin Kurutulması 7.3. Pekmez Yapımı Ev Koşullarında Pekmez Üretimi 7.4. Pestil Yapımı 7.5. Köfter Yapımı 7.6. Salamura Yaprak Üretimi 8. BAĞ HASTALIK VE ZARARLILARI 8.1. Bağ Hastalıkları Bağ Küllemesi Mildiyö Ölü Kol Hastalığı Kurşuni Küf Bağ Kanseri 8.2. Bağ Zararlıları Maymuncuk Salkım Güvesi Unlu Bit Bağ Uyuzu Filoksera 9. SALKIM GÜVESİ VE BAĞ MİLDİYÖSÜ MÜCADELELERİNDE TAHMİN - UYARI SİSTEMİ 9.1. Bağ Salkım Güvesi Mücadelesinde Tahmin-Uyarı 9.2. Bağlarda Mildiyö Hastalığı Mücadelesinde Tahmin-Uyarı

7 SUNUŞ Asma, fazla seçici olmaması ve ülkemizin de bu bitkinin gen merkezlerinden biri olması nedeniyle ekolojik koşullarımıza en iyi uymuş meyve türlerinden biridir. Son yıllarda hem iç piyasada, hem de dış piyasada üzümden elde edilen gıda ürünlerine olan talep artışı, bağcılığı her zamankinden fazla ilgi duyulan bir tarım kolu haline getirmiştir. Ayrıca, bağların tesis masrafından sonra göreceli olarak daha az yıllık bakım masrafı ve işgücü gerektirmesi, asmanın kanaatkâr bir bitki olması, bağcılığı cazip kılan nedenler olarak sıralanabilir. Böyle önemli bir tarım kolunun bilinçli yapılması ve bağcılıkta yeni tekniklerin uygulanması verimi ve kaliteyi, dolayısıyla yetiştiricilerimizin kazancını artıracaktır. Bu amaçla, kitabımızda bazı düzeltmeler yapılmış ve yeni bölümler eklenmiştir. Teknik konuların daha kolay anlaşılabilmesi amacıyla, A.Ü. Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Öğretim Üyelerinden Prof. Dr. Hasan ÇELİK ve arkadaşlarınca hazırlanan Genel Bağcılık Kitabından bazı resimler alınmıştır. Burada kendilerine teşekkür etmeyi borç sayarım. Kitabımızın yeni haliyle siz değerli çiftçilerimize katkıda bulunması dilek ve beklentisiyle, bereketli hasatlar temenni ederim. Editör : Sema GİDER

8 1- TÜRKİYE BAĞCILIĞI VE BAZI ÜZÜM ÇEŞİTLERİMİZ 1.1. Bağcılığın Durumu ve Önemi Ülkemiz bağcılık için en uygun iklim şartlarına sahiptir. Bu nedenle asma yetiştiriciliği yüzyıllardan beri yapılmaktadır. Asma hemen her toprakta yetişir. Az sulamayla yetinmesi, yamaç arazileri de değerlendirmesi tercih edilmesini sağlamıştır. Ayrıca üzümün birçok değerlendirme şeklinin olması da dünya üzerinde en fazla üretilen meyve olmasına yol açmıştır. Bağ yetiştiren ülkeler içinde Türkiye 1999 yılı verilerine göre ha bağ alanı ile dördüncü, ton yaş üzüm üretimi ile de beşinci sırada yer almıştır. Üzüm üretiminin tüm meyve üretimimiz içindeki payı %30.7 dir. Üzüm sofralık, şaraplık, kurutmalık olarak üç şekilde değerlendirilir. Bunun yanında pekmez, pestil, köfter, sucuk, ezme gibi değerlendirme yolları da vardır. Ülkemizde üretilen üzümün tonu çekirdekli, tonu çekirdeksizdir. Toplam üretimin %35.4 ü sofralık, %41.7 si kurutmalık, %5.5 i şaraplık olarak, %8.8 i çeşitli gıda ürünleri elde etmek amacıyla kullanılmaktadır. Ülkemizde yer alan 9 tarım bölgesi içinde hem alan, hem de üretim yönünden Ege Bölgesi birinci sırada gelmektedir. Sadece bu bölgemiz bağ alanlarının %28.5 ine, üzüm üretiminin % 45.6 sına sahiptir. Modern bağcılık tekniği sayesinde dekara ortalama verim kg ın üzerine çıkmıştır. Son yıllarda tesis edilen bağlarda telli terbiye sistemleri kullanılmaktadır. Bölgede kurutmalık üzüm yetiştiriciliği yapılmakta olup, %90 oranında çekirdeksiz üzüm çeşidi üretilmektedir. yuvarlak

9 Bağ alanı ve üretim açısından ikinci sırada gelen Akdeniz Bölgesi erkenci üzüm yetiştiriciliği açısından önemlidir.örtü altı bağ yetiştiriciliği son yıllarda artmıştır. Yalova İncisi ve Trakya İlkeren çeşitleri ile artık Mayıs ayı sonunda ilk turfanda ürün alınabilmektedir. Akdeniz Bölgesi nde yayla bağcılığı konusunda da gelişmeler vardır. Marmara Bölgesi nin Trakya kesiminde şaraplık, Anadolu tarafında ise orta mevsim ve geç mevsimde olgunlaşan sofralık üzüm çeşitleri yetiştirilmektedir. Tekirdağ ve Edirne de şaraplık üzüm üretimi çok yaygındır, ürünleri ise Tekel ve özel sektöre ait şarap fabrikalarında değerlendirilmektedir. Ülkemizin diğer bölgelerinde de standart üzüm çeşitlerine ait bağlar bulunmaktadır. Güney Doğu Anadolu Projesi (GAP) nin tamamlanması ile çalışmaya başlanmasından sonra Güney Doğu Anadolu Bölgemizde bağcılık daha önemli hale gelecektir. Bağcılıkta filokseranın tahribatı nedeniyle aşılı-köklü fidan kullanmak zorunlu olmaktadır yılı verilerine göre bir yılda üretilen fidan sayısı 2.7 milyonu aşılı, 1.25 milyonu aşısız Amerikan asma fidanı olmak üzere 4 milyon adettir. Bu rakamın yoğun tarım dallarından olan bağcılığın geliştirilmesi için artırılması gerekmektedir. Türkiye bağlarının %80 i goble ya da mahalli terbiye sistemlerine göre kurulmuş bağlardır. Yüksek terbiye sistemleri daha çok Ege Bölgesi nde yoğunlaşmıştır. Türkiye genelinde son yıllarda tesis edilen bağlarda telli terbiye sistemleri kullanılmaya başlanmıştır. Bağcılık özel bilgi ve beceri isteyen tarım koludur. Bakım işlerinin zamanında uygulanması çok önemlidir. Hastalık ve zararlılarla mücadele mutlaka yapılmalıdır. Ancak zamansız ve gereksiz ilaç kullanımı doğal dengeyi bozar, insan sağlığına zarar verir, üründe kalite ve verim kayıplarına yol açar.

10 Yanlış yapılan ilaçlı mücadele sonucu kuru üzüm ve şarap ihracatında, ayrıca yurt içi tüketimde, meyvedeki ilaç kalıntıları nedeniyle sıkıntı yaşanacaktır. Ülkemizde üzümler çeşit ve ekolojiye göre Haziran başı ile Kasım ayı sonuna kadar olan periyotta hasat edilmektedir. Hasat zamanı ve şekli çeşidin sofralık, şaraplık ya da kurutmalık oluşuna göre değişir. Pazar isteklerine, tatlanma durumuna, salkım sapı ve iskeletinin rengine göre hasada başlanır. Ambalajlama özellikle sofralık üzümlerde önem taşır. Standartlara uyulmalıdır. Ülkemizde yıllık ortalama ton civarında üzüm soğuk hava depolarında depolanmaktadır. Üretilen yaş üzümün 1/3 ü kurutmalık olarak değerlendirilmektedir. Ülkemiz bu yönden dünyada ilk sırada yer almaktadır. Ülkemiz Uluslararası piyasada çekirdeksiz kuru üzüm ticaretiyle tanınmaktadır. Üzüm ihracatının %87 ila 91 i kuru üzümden oluşur. Sofralık üzüm ihracatımızın oranı %3.3 tür. Erkenci üzüm çeşitlerinin yaygınlaşmasıyla bu rakamın artması beklenmektedir. Türkiye bağlarının büyük bölümünde (%80), mekanizasyona elverişli olmayan terbiye şekli kullanılmaktadır. Oysa insan iş gücünün azalması mekanizasyonun artması gerekmektedir. Bunun için geleneksel terbiye şekli olan Goble vb. sistemlerden hızla yüksek telli sistem bağcılığa geçilmelidir. Bağcılık gelir açısından önemli tarım kollarından biridir. Tabii olarak bu sektörü üzüm üreten işletmeler oluşturmaktadır. Bu işletmelerden 2,5 milyon kişi gelir sağlamaktadır. Ülkemizde bağcılık genellikle küçük işletmelerde yapılmaktadır. Küçük alanlarda yapılan bağcılık büyük alanlar üzerinde yapılırsa karlılık artar. Dünya şarap üretiminde ve ticaretinde Türkiye nin payı % 0.11 ile son derece küçüktür. İhraç edilen şaraplar çok az miktarda şişelenmiş olarak, daha büyük miktarda ise dökme olarak satılmaktadır.

11 Üzümün diğer değerlendirme ürünleri pekmez, sucuk, reçel, köfter, bastık, samsa, pestil vb. iç pazarda tüketilmektedir. Bağcılık dünyanın en uygun iklim kuşağında yer alan ülkemiz için vazgeçilmez tarım kollarından biridir. Ülkemiz bağcılığını geliştirmek için modern bağcılık tekniklerini kullanmak, üretim-pazarlama zincirini sağlamak gerekmektedir Bölgelere Göre Standart Üzüm Çeşitleri : MARMARA BÖLGESİ Sofralık Çeşitler Amasya Beyazı, Alphonse Lavallée, Alpehlivan, Cardinal, Çavuş, Değirmendere Siyahı, Erenköy Beyazı, Edincik Karası, Hafızali, Hacıbalbal, Hacıoğlu Siyahı, Hamburg Misketi, İtalia, Kozak Beyazı, Kozak Siyahı, Muscat Reine des Vignes, Müşküle, Razakı. Şaraplık ve Şıralık Çeşitler Adakarası, Beylerce, Clairette, Cinsaut, Gamay, Karalahana, Karasakız, Papazkarası, Pinot Chardonnay, Pinot noir, Riesling, Semillon, Vasilaki, Yapıncak. EGE BÖLGESİ Sofralık Çeşitler Alphonse Lavallée, Cardinal, Hamburg Misketi, İtalia, Kozak Beyazı, Kozak Siyahı, Muscat Reine des Vignes, Razakı, Osmancık, Pek, Pembe Çekirdeksiz, Pembe Gemre, Perlette, Sultani Çekirdeksiz, Yuvarlak Çekirdeksiz. Şaraplık ve Şıralık Çeşitler Alicante Bouschet, Cabernet Sauvignon, Carignane, Çalkarası, Merlot, Semillon. Kurutmalık Çeşitler Sultani Çekirdeksiz, Yuvarlak Çekirdeksiz.

12 KARADENİZ BÖLGESİ Sofralık Çeşitler Çavuş, Hafızali, Hamburg Misketi, Kömüş Memesi. Şaraplık ve Şıralık Çeşitler Boğazkere, İzabella, Narince, Öküzgözü. İÇ ANADOLU BÖLGESİ Sofralık Çeşitler Alphonse Lavallée, Çavuş, Hafızali, Hamburg Misketi, Muscat Reine des Vignes, İtalia, Razakı, Gül Üzümü, Kadın Parmağı, Parmak. Şaraplık ve Şıralık Çeşitler Akdimrit, Emir, Hasandede, Kalecik Karası, Karadimrit, Papazkarası. Kurutmalık Çeşitler Akdimrit, Karadimrit, Besni. AKDENİZ BÖLGESİ Sofralık Çeşitler Alphonse Lavallée, Muscat Reine des Vignes, İtalia, Razakı, Adakarası, Cardinal, Hönüsü, Işıklı, Pance précose, Perlette, Perle de Csaba, Tarsus Beyazı, Yıldız. Şaraplık ve Şıralık Çeşitler Burdur Dimriti, Dökülgen, Kabarcık, Sergi Karası. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ Sofralık Çeşitler Ağ besni, Dımışkı, Hönüsü, Tahannebi. Şaraplık ve Şıralık Çeşitler Boğazkere, Dökülgen, Horozkarası, Kabarcık, Öküzgözü, Rumi, Sergi karası. Kurutmalık Çeşitler Besni

13 DOĞU ANADOLU BÖLGESİ Sofralık Çeşitler Karaerik, Tahannebi, Şilfoni. Şaraplık ve Şıralık Çeşitler Boğazkere, Kabarcık, Narince, Öküzgözü. Kurutmalık Çeşitler Besni 1.3. Bazı Standart Üzüm Çeşitlerinin Tanıtımı : ÇAVUŞ Türkiye'nin her yerinde rastlanmakla beraber daha ziyade Marmara Bölgesinde ve Bozcaada'da geniş olarak yetiştirilmekte olan erkenci sofralık bir çeşittir. Tanesinin gevrek sulu ve hoş aromalı olması, çekirdeklerinin kolay ezilmesi nedeniyle çok sevilen bir çeşittir. Tek kusuru fizyolojik dişi çiçekli olması ve dölleyici bir çeşide ihtiyaç göstermesidir. Kara sakız, Hacıbalbal ve Hamburg Misketi çeşitleri dölleyici olarak kullanılmaktadır. Omcalar kuvvetli gelişir, iri taneli, verimli bir çeşittir. Kısa budanır. İnce kabuklu ve beyaz renklidir. HAFIZALİ Trakya Bölgesinin en yaygın sofralık beyaz çeşididir.balkan ülkeleri ve İtalya'da çok yetiştirilir. Omcaları iyi gelişir ve verimlidir. Kısa veya karışık budanır. Orta Anadolu'da da iyi sonuç vermektedir. Orta kalın kabuklu ve beyaz renklidir. MÜŞKÜLE İznik ve Geyve civarında yetiştirilen son turfanda sofralık bir çeşittir. Omcaları kuvvetli gelişir. Kordon şeklinde terbiye edildiğinde iyi ve kaliteli ürün alınmaktadır. Kısa budanır.

14 Omcaların üzerinde bekletilerek veya soğuk hava depolarında muhafaza edilerek pazar süresi uzatılmaktadır. İhraçlık çeşitlerimizden biridir. Kalın kabuklu ve beyaz renklidir. RAZAKI Ülkemizin hemen hemen her bağ bölgesinde Razakı adıyla bilinen gösterişli, yol ve muhafazaya uygun bir sofralık çeşittir. Verimli bir çeşit olup karışık budanır. İnce kabuklu ve beyaz renklidir. TARSUS BEYAZI Adana ve Mersin civarında geniş olarak üretilen, piyasaya erken çıkan yerli üzümdür. Omcaların gelişmesi ve verimi iyidir. Kısa budanır. Biraz bekletilince tanelenme yapar. Bu özelliği sofralık karakterini olumsuz yönde etkilemektedir. Erkenci olması nedeniyle bir miktar ihraç edilmektedir. Kalın kabuklu ve beyaz renklidir. TAHANNEBİ Güneydoğu'nun en erkenci çeşididir. Verimi ve gelişmesi iyidir. Karışık budanır. Fizyolojik dişi çiçeklidir. Bu nedenle babalık çeşide ihtiyaç gösterir. Kabarcık ve Sergi Karası dölleyici olarak kullanılmaktadır. İnce kabuklu ve beyaz renklidir. ALPHONSE LAVALLÉE Koyu mor renkli, iri taneli, gösterişli, yola dayanıklı, pazar değeri yüksek sofralık bir çeşittir. Kuvvetli ve verimli taban topraklara uygundur. Kısa budanır. Kordon terbiye sistemiyle iyi sonuç verir. Kalın kabuklu ve siyah-mor renklidir.

15 CARDİNAL Çok iri taneli ve salkımlı erkenci sofralık bir çeşittir. Son yıllarda Akdeniz, Ege ve Marmara Bölgelerinde süratle yayılmıştır. Omcaları kuvvetli gelişir. Verimi çok iyidir. Kısa budanmalıdır. Kordon terbiye sistemleri önerilir. Çiçekten önce somak seyreltmesi, kaliteyi artırır. Sıcak yerlerde güneş yanığı, taban yerlerde tane çatlaması görülebilir. Orta kalın kabuklu ve kırmızı renklidir. YUVARLAK ÇEKİRDEKSİZ Ege bölgesi bağlarının yarıdan fazlasını teşkil eden çekirdeksiz üzümlerin %90'nı bu çeşit oluşturur. Çok kaliteli kehribar sarısı renkte kuru üzüm elde edilir ve çoğu ihraç edilir. Sofralık olarak değerlendirilen ve aranan bir çeşittir. Kendine has karamelize bir lezzeti vardır. Çekirdeksiz olduğundan taneleri küçüktür ve pazara ulaşıncaya kadar tanelenme yapar. Hormon uygulanması, bilezik alma ve salkım seyreltmesi yapılarak tane irileştirilebilir. Uzun budama gereklidir. İnce kabuklu ve beyaz renklidir. Şekil 1: Ülkemizde yetiştirilen bazı önemli üzüm çeşitleri

16 DÖKÜLGEN Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz bölgelerinde yetiştirilen çok verimli bir çeşittir. Orta kalitede sofra şarabı verir. Daha çok şıralık olarak yetiştirilir. Karışık budanır. Güneydoğu da Hönüsü çeşidinin dölleyicisi olarak kullanılmaktadır. Sek ve likör şarabı yapılır. Şarabı altın sarısı renkte, kuru madde ve gliserince zengindir. Alkol derecesi %11-13 arasında değişir. Genel asidi 4 gr/l. civarında olup, biraz düşüktür. Kabarcık veya Hasandede şarabı ile karıştırılarak paçal da yapılmaktadır. Orta kalın kabuklu ve beyaz renklidir. EMİR Nevşehir, Kırşehir, Kayseri ve Niğde çevresinde yetiştirilen, Orta Anadolu'nun kaliteli şaraplık çeşididir. Sek şarabı yapılır. Alkol derecesi %10-11 asidi 5-6 gr/l. civarındadır.kuru madde ve ph' sı kalite şaraplar için belirlenmiş sınırdadır. Omcaları iyi gelişir. Kısa veya karışık budanan verimli bir çeşittir. Orta kalın kabuklu ve beyaz renklidir. NARİNCE Tokat ve Amasya yöresinde bağların %80-90'nı bu çeşitten kurulmuştur. Yerli çeşitlerimiz arasında en kaliteli sek ve dömisek şarap yapılan çeşitlerden birisidir. Verimli bir çeşittir. Kısa veya karışık budanır. Sek şarabın alkol derecesi %11-13 arasında, asidi 6-7 gr/l civarındadır. Sek şarapları gibi, dömisek şarapları da kimyasal bileşim ve aroma maddeleri bakımından iyi ve kaliteli olmaktadır. Orta kalın kabuklu ve beyaz renklidir.

17 SEMİLLON Dünyaca meşhur şaraplık bir çeşittir. Şarabında incir aroması vardır. Sıcak yerde yetiştirilirse mükemmel kalitede tatlı şarap verir. Yurdumuzda yaygın olarak Tekirdağ yöresinde yetiştirilmektedir. Sek şarabı yapılmaktadır. Ege veya Güneydoğu Anadolu da yetiştirildiğinde kaliteli tatlı şarap verebilir. Erken olgunlaşan verimli bir çeşittir. Kısa ve karışık budanır. Uzun budandığında daha fazla ürün almak mümkündür. Şarabı dolgundur, oksidasyona kısmen dayanıklıdır ve 1-1,5 yılda şişeleme olgunluğu kazanır. Orta kalın kabuklu ve beyaz renklidir. CABERNET SAUVİGNON Çok kaliteli şaraplık bir çeşittir. Şaraplarında karakteristik tat, buke, alkolasit dengesi ve renk mükemmeldir. Dünyanın en iyi kırmızı şaraplık çeşitlerinden birisidir. Tane tutumu seyrek ve gayri mütecanis olduğundan verimi az ve gelişmesi orta bir çeşittir. Karışık budama gerektirir, serin bölgelere iyi adapte olur. Tekirdağ yöresine iyi uyabilir. Verimi az ve salkımları gayri mütecanis olduğundan yurdumuzda arzu edilen düzeyde yetiştirilmemektedir. Kalın kabuklu ve siyah renklidir. KALECİK KARASI Orta Anadolu, Ankara, Kalecik ve Kırıkkale dolaylarında yetiştirilen çok kaliteli sek şarap yapılan bir çeşittir. Dolgun bukeli ve dengeli şarap verir. Orta Anadolu'nun en kaliteli siyah şaraplık çeşididir. Verimi iyidir ve karışık budanır. Şarabında %12-13 alkol, 5-7 gr/l. toplam asit ve gr/l. şekersiz kuru madde vardır. Kalın kabuklu ve siyah renklidir. ÖKÜZGÖZÜ Tek başına şarabının toplam asidi yüksek, alkolü az olmasına rağmen, dolgun bukeli kaliteli ve kendine has aromalı şarap veren bir çeşittir. Boğazkere çeşidinin şekeri daha yüksek olduğundan Öküzgözü-Boğazkere 2:1 oranında paçal yapılmaktadır.

18 Bu paçal şarabın alkol derecesi %12-13, toplam asidi 5-6 gr/l. ve şekersiz kuru maddesi gr/l. olup dengeli ve dolu bir yapıdadır. Karışık budanır, orta verimliktedir. Orta kalın kabuklu ve siyah renklidir. SERGİ KARASI Gaziantep bölgesinin kırmızı şaraplık üzüm çeşididir. Şarabı orta kalitede koyu kırmızı renkte ve alkol derecesi %11-14, genel asidi 5 gr/l ve şekersiz kuru maddesi gr/l civarındadır. Tanesi fazladır. Eskitildiğinde iyi bir buke kazanır. Gelişmesi kuvvetli, verimi iyidir. Karışık budanır. İri taneli ve gösterişli olduğundan sofralık ve kurutmalık olarak da değerlendirilmektedir. Orta kalın kabuklu ve siyah renklidir. BESNİ Güneydoğu'nun en önemli kurutmalık çeşitlerinden birisidir. Omcalarının gelişmesi ve verimi çok iyidir. Sofralık olarak da kullanılır. Karışık budanır. İnce kabuklu ve beyaz renklidir. SULTANİ ÇEKİRDEKSİZ Yuvarlak çekirdeksizle birlikte Ege Bölgesi bağlarının yarıdan fazlasını oluşturan, dünyaca meşhur mükemmel kaliteli kurutmalık bir çeşittir. Sofralık olarak da değerlendirilmektedir. Bu durumda tanelerinin irileşmesi için hormon atılır, bilezik alınır ve çilkim seyreltmesi yapılır. Tanelerin salkıma bağlantıları zayıf olduğundan pazara ulaşıncaya kadar tanelenme yapar. Omcaları kuvvetli gelişir. Bu yüzden budamada fazla göz bırakılmalıdır. Karışık budanır. İnce kabuklu ve beyaz renklidir. HAMBURG MİSKETİ Hem sofralık hem de şaraplık olarak değerlendirilen kokulu bir çeşittir. Yaygın olarak Marmara ve Orta Anadolu Bölgesi nde yetişir. Omcaları kuvvetli gelişir, verimi iyidir. Kısa veya karışık budanır. Orta kalın kabuklu ve siyah renklidir.

19 HASANDEDE Ankara, Çorum ve Çankırı yöresinde yetiştirilen bir çeşittir. Orta Anadolu'da yapılan beyaz şarapların çoğu bu çeşidin şarabıdır. Tatlı doyumlu ve kendine özgü aromalı olması nedeniyle sofralık olarak da kullanılır. Kısa budanır. Sek ve dömisek şarabı yapılır. Sek şarapları sofra şarabı niteliğinde orta kalitededir. Alkol derecesi % 12 dolayında, toplam asidi beyaz şaraplar için gerekenden biraz düşüktür. Orta kalın kabuklu ve beyaz renklidir. İZABELLA Karadeniz sahil kesiminde özellikle Samsun'dan Rize'ye kadar, ağaçlara sarılmış olarak en fazla rastlanan bir çeşittir. Mantari hastalıklara dayanıklıdır. Tane sıkıldığında içi bütün olarak fırlar. Ekşi ve çilek kokulu bir üzümdür. Esas olarak şıralık olmasına rağmen Karadeniz Bölgesinde sofralık olarak değerlendirilmektedir. Kalın kabuklu ve siyah renklidir. YALOVA İNCİSİ Ege ve Akdeniz Bölgesi nde yetiştirilen, ıslah çalışmaları sonucu elde edilmiş yeni bir çeşittir.sofralık olup, erkencidir. Taneleri beyaz renkli, oval ve iridir. Kısa budanmalıdır. ATA SARISI Ege ve Akdeniz Bölgesi nde yetiştirilen beyaz sofralık, çok iri, yuvarlak taneli, kısa budama orta mevsimde olgunlaşan bir çeşittir.kısa budanmalıdır. TRAKYA İLKEREN Siyah renkli, çekirdekli, erkenci, sofralık olarak tüketilen, örtü altı yetiştiriciliğine uygun özellik gösteren, Marmara, Ege, Akdeniz Bölgesi nde yetiştirilen, yuvarlak ve orta büyüklükte taneleri olan bir çeşittir.

20 2- AŞILI VE AŞISIZ AMERİKAN ASMA FİDANI ÜRETİMİ Filokseranın girmiş olduğu bağ alanlarında yeni bağcılığın yapılabilmesi, yalnız filoksera zararlısına dayanıklı Amerikan Asma Anaçları veya bunların melezleri ile mümkün olmaktadır. Bu dersimizde filokseralı bağ bölgelerinde yeni bağların kuruluşunda kullanılan aşılı ve aşısız asma fidanlarının üretim tekniğini göreceğiz. Filokseralı bağ bölgelerinde yeni bağlar iki şekilde kurulmaktadır. 1- Aşılı asma fidanları ile 2- Aşısız Amerikan asma fidanları ile Öncelikle aşılı asma fidanı üretim tekniğini kısaca ana hatları ile görelim 2.1. Aşılı Asma Fidanı Üretimi : Bağcılıkta gelişmiş ülkelerde bağların büyük çoğunluğu bu fidanlar ile tesis edilmektedir. Aşılı fidanlarla bağ tesisi mahsul yönünden en az bir yıl öncelik kazandırmaktadır. Bunun yanında işgücü yönünden önemli ölçüde ekonomi sağlamaktadır. Aşılı asma fidanı üretiminde yapılacak ilk iş çelik ve kalemlerin alınmasıdır.

21 Çelik ve Kalemlerin Alınması Anaçlık ve bağların budamalarına sonbaharda yaprak dökümünden, ilkbaharda sürgünlere su yürüyene kadar devam edilir. Asma sürgünleri cm uzunlukta dip gözün hemen altından kesilerek asma çeliği haline getirilir. Dip göz hariç diğerleri köreltilir. Çeliklerin üzerindeki koltuk, sülük, salkım sapı gibi kısımlar çıkarılır. Aşılık çeliklerin çapları 6-12 mm arasında olmalıdır. Çelikler çaplarına göre ayrılarak 100 lük demetler halinde bağlanmalıdır. Demetler haline getirilip etiketlenmiş çeliklerin aşı yapımına kadar herhangi bir su kaybına neden olmadan saklanmaları gerekir. Çeliklerin saklanmaları katlama havuzu veya soğuk depolarda yapılır. Katlama havuzlarının drenajının çok iyi yapılması gerekir. Drenajı iyi olmayan katlama havuzlarında çelik muhafazası mümkün değildir. Katlama havuzlarında çelik demetleri sürmeyi geciktirmek için ters olarak yerleştirilir. Demetler hava almayacak şekilde milli toprakla sıkıştırılır ve üzerleri 5-7 cm kalınlıkta milli toprakla örtülür. Katlama havuzunda çelikler 3-4 ay süre ile sağlıklı olarak saklanabilir. En sağlıklı saklama şekli ise soğuk depolarda, 0-4 C de ve % nem ihtiva eden ortamlarda muhafaza edilmeleridir. Aşı kalemleri de asma çeliklerinde olduğu gibi kum havuzlarında veya soğuk hava depolarında muhafaza edilirler.

22 Şekil 2. Tele alınmış Amerikan asma anaçlığı Anaç ve Kalemlerin Aşıya Hazırlanması Daha önce alınmış olan çelik ve aşı kalemlerinin saklama ortamlarında kaybettikleri suyun bünyelerine geri verilmesi sağlanmalıdır. Bu amaçla anaç çelikleri 20 C deki suda 48 saat, aşı kalemleri 12 saat bekletilmelidir Masabaşı Aşılarının Yapımı Aşı makinalarını; açtıkları aşı kesitlerine göre 3 ana grupta toplamak mümkündür. A. Dilcikli İngiliz aşısı B. Testereli aşı C. Omega aşısı Avrupa'da ve Yurdumuzda genellikle omega işareti şeklinde aşı makinaları kullanılmaktadır. Makine tipi ne olursa olsun aşı kesit yeri çok düzgün olmalı ve anaçla kalem birbirine sıkıca temas etmelidir.

23 Aşıda dikkat edilecek en önemli hususlardan bir tanesi çepeçevre kallus oluşumunu sağlamak için, anaçla kalemin mümkün olduğu kadar aynı kalınlıkta olmasıdır. Aşı yerinden su kaybının önlenmesi, aşı yerindeki enfeksiyonlar ile aşı gözünün sürmesinin engellenmesi için, aşılı çelikler aşı işleminden sonra aşı yerinin 2 cm altına kadar 1-2 saniye parafin içerisine batırılır. Parafinlenmiş çelikler çeşitli metotlarla kaynaştırılırlar. Bunlardan bir tanesi katlama materyali kullanılmak suretiyle sandıklarda, diğeri ise suda çimlendirmedir. Aşılı çelikler sandıklara yerleştirilirken altına ve aralarına katlama materyali konur. Katlama materyali olarak genellikle kavak talaşı, perlit veya bunların karışımları kullanılır. Su içinde yapılan çimlendirmede plastik kasalar kullanılır. Kasalara çeliklerin 6-8 cm lik bölümüne kadar su konulur. İçine oksijeni sağlamak için bir miktar odun kömürü konur. Parafine batırılmış olan aşılı çelikler aşı yeri üste gelecek şekilde dizilirler. Şekil 3. Dilcikli İngiliz aşısı

24 Şekil 4. Testereli aşının kesiti Şekil 5. Omega aşısının kesiti

25 Şekil 6. Masa başı aşılama Şekil 7. Aşılı çeliklerin parafinlenmesi

26 Şekil 8. Aşılı çeliklerin suda çimlendirilmesi Aşılı çelikleri içeren sandık ve kasalar çimlendirilmek üzere çimlendirme odalarına alınırlar. Çimlendirmenin esası, anaç ile kalemin birbirleriyle iyice kaynaşmasının sağlanmasıdır. Çimlendirme odalarına konan sandıklar ilk hafta C arasında tutulur. Daha sonra ısı 24 C ye düşürülür. Oda rutubetinin % arasında olması uygundur. Kallus oluşumu 8. günden başlar, gün sürer. Yeterli kallus oluşumu sağlandıktan sonra çimlendirme işine son verilir. Ortamın ısısı 20 C ye düşürülerek bitkiler dış şartlara hazırlanırlar Dikim Çimlendirme sürelerini doldurmuş ve dış ortama alıştırılmış olan aşılı çelikler ya fidanlık toprağına veya kontrollü ortamda karton saksılara veya naylon torbalara dikilirler. Sandıktan çıkarılan aşılı çelikler önce temizleme işlemine tabi tutulurlar. Anaçtan ve dipten çıkan kökler kesilir. Alıştırma sırasında uzamış sürgünler 1-1,5 cm den bıçak veya tırnak ile koparılır. Aşılı asma çeliklerinin genelde iki şekilde dikimi yapılır. Bunlar tepe dikim ve çiziye dikimdir.

27 Kumsal hafif bünyeli üretim parsellerinde çiziye dikim, ağır topraklarda ise tepe dikim tercih edilmelidir. Çiziye dikimde çelikler üretim parsellerine don ve kırağı tehlikesi ortadan kalktıktan sonra dip kazan ile açılan çizilere 5-8 cm aralık ve cm sıra arası mesafe ile dikilirler, üzerleri 5 cm tavlı toprakla örtülür. Bu işlem, olası bir ilkbahar geç don kırağısından sürgünlerin zarar görmesini önlemek için gereklidir. ve Son yıllarda fidan üreten kuruluşlarda naylonla kaplanmış kümbetlere, tepe dikim şeklinde fidanlar 4-5 cm aralıklarla saplanmaktadır. Damlama sulama yapılan kümbetlerde bu şekilde hem yabancı ot kontrolü, hem de söküm işlemi özel pulluklarla kolayca yapılabilmektedir. Şekil 9. Damla sulama sistemli ve plastik örtülü köklendirme alanı

28 Şekil 10. Aşılı çeliklerin köklendirme alanına dikimi Bakım İşleri Aşılı çeliklerin dikileceği toprağın sonbaharda dönüme 2-3 ton hesabıyla iyi yanmış ahır gübresiyle gübrelenmesi gereklidir. Kış döneminde dönüme 20 kg. P ve 30 kg. Amonyum Sülfat verilmelidir. Gelişme devresinde yaprak gübresi veya Amonyum Nitrat ile takviye yapılmalıdır. Gelişme döneminde sulama ve çapa işleri gün arayla yapılmalıdır. Bu sayı iklim koşullarına göre değişebilir. Aşılı fidanlarda mildiyö ve külleme hastalıklarına karşı gerekli mücadele yapılmalıdır. Aşılı fidanlarda aşı yerinden boğaz kökleri varsa bunlar fazla büyümeden alınmalı ve arkasından sulanmalıdır. Sürgünlerin fazla büyüyüp aşı yerinin kırılmasını önlemek için cm den tepelerinin kesilmesi kök oluşumunu da artırır. Sökümden 2 ay kadar önce sulamaya son verilmelidir.

29 Şekil 11. Fidanların çapalanması Şekil 12. Fidanların sulanması

30 Asma Fidanlarının Sökümü, Tasnifi ve Muhafazası Fidan sökümü, yaprakların dökülmesinden sonra toprağın tavlı olduğu zamanda söküm pullukları ile yapılır. Sökülen bu fidanlar kök, sürgün ve kalınlığına göre ayrılır. 25 veya 50'şerlik demet yapılarak bağlanır ve çeşit etiketi konur. Şekil 13. Fidan sökümü Şekil 14. Aşılı fidanların soğuk depolarda muhafazası

31 Demet haline getirilen fidanlar satışa kadar kum havuzlarında veya soğuk depolarda muhafaza edilirler. Filokseralı bağ bölgelerinde diğer bir bağ kurma şekli Aşısız Amerikan Asma Fidanları ile olmaktadır Aşısız Amerikan Asma Fidanı Üretimi Aşısız asma fidanı üretiminde, 4-6 mm ve daha kalın çelikler kullanılır. Bu çeliklerin en önemli özelliği odunlaşmış olmalarıdır. Üretim çelikleri cm uzunlukta dip tarafından ve uç tarafından birer göz bırakılacak şekilde bir yıllık sürgünlerden elde edilir. Üst göz ve alt göz hariç diğer gözler körletilir. Bu çeliklerin muhafazası da aşılı çeliklerde olduğu gibi naylon torbalar içinde soğuk hava depolarında veya kum içinde olur. Çelikler dikimden önce saat su içinde bırakılmalıdır. Dikim daha önce hazırlanan balık sırtı şeklindeki kümbetlere yapılır. Dikim sıra üzeri 5-6 cm, sıra arası cm olacak şekilde yapılır. Aşısız çeliklerin dikileceği toprağın da kış döneminde fosforlu ve azotlu gübrelerle gübrelenmesi gerekir. Gelişme döneminde de fidanlara iklim ve toprak durumu göz önüne alınarak yeterli sayıda çapa ve sulama yapılmalıdır. Aşısız asma fidanlarında hastalık ve zararlı görülmemektedir. Bunun için ilaçlama yapılmasına gerek yoktur. Yaprak dökümünden sonra fidanlar söküm pullukları ile sökülürler. Gelişme durumuna göre ayrılan fidanlar 50'şerlik demet yapılarak etiketlenir, satışa arz edilir. Bunların muhafazaları soğuk hava depolarında veya kum içinde olmaktadır.

32 3-BAĞ TESİSİ VE BAĞDA AŞILAMA Aşılı ve aşısız Amerikan asma fidanı üretimini ne şekilde yapacağımızı bir önceki dersimizde gördük. Bu dersimizde de bağ tesisi ve aşılamayı nasıl yapacağımızı göreceğiz Bağ Tesis Edilecek Arazinin Seçimi, Anaç ve Çeşit Belirlenmesi İyi bir bağ yetiştirmenin temel şartı, bağ kurulacak arazinin doğru seçilmesidir. Bu nedenle bir yerde bağ kurmak istiyorsak önceden o yöreye uygun anacı ve amaca uygun çeşidi belirleyerek bunların iklim ve toprak isteği ile bağ kurulacak arazinin özellikleri iyi incelenmeli, uygunluğu belirlendikten sonra dikime geçilmelidir. Bağ yeri seçildikten, dikilecek anaç ve çeşit belirlendikten sonra, toprağın hazırlanması işlemine geçilir. Bunun için arazide varsa kayalar, ağaçlar ve çalılar temizlenir. Tümsekler düzeltilir, çukurlar doldurulur. Fazla su tutan yerlerdeki suyun akıtılması için drenaj kanalları açılır. Daha sonra toprak cm derinlikte traktör arkasına takılan tek kulaklı pullukla Sonbahar başlangıcında sürülmeli ve sürüm esnasında çizi tabanına saf madde olarak dönüme kg. fosfor ve kg. potasyum, taban gübresi şeklinde verilmelidir. Dikim, sonbahardan ilkbahara kadar yapılabilir. Kışı sert geçmeyen ve fazla su tutmayan yerlerde sonbahar dikimi tercih edilmelidir Dikim Yerlerinin İşaretlenmesi. Dikimden önce toprak tırmık vs. ile düzeltilerek fidanların dikileceği yerlerin işaretlenmesine geçilir.

33 Bağda bırakılacak sıra arası ve sıra üzeri mesafeler yöreye, çeşide, iklim ve toprak durumuna göre değişmekle beraber en uygun mesafe sıra arası için traktörün geçebileceği mesafe kadar olan 2-3 metre ve sıra üzeri içinde 1,5-2 veya 2,5 metredir. İyi bir güneşlenme içinde sıraların istikameti doğu-batı veya kuzey-güney gibi ana yönler doğrultusunda olmalıdır. Eğer bağ tesis edeceğiniz arazi meyilli ise, toprak erozyonuna engel olmak için sıralar meyle dik yapılmalıdır Çukur Açılması ve Fidanların Dikime Hazırlanması. Dikkatli yapacağınız işaretlemeden sonra fidanları dikeceğiniz çukurların açılmasına geçilir. Bunun için insan gücü ya da traktöre takılan burgu makinası ile 30 cm genişlikte cm derinlikte çukurlar açılır, her çukurdan çıkan toprak çukurun bir tarafına yığılır ve bu toprağa varsa yanmış ahır gübresi konulur. Dikilecek fidanların kökleri dikimden bir gün önce su içine konmalı ve dikim esnasında fidanların yan kökleri dipten, dip kökleri 4-8 cm uzunluktan kesilmeli, sürgünlerin birisi hariç diğerleri dibinden, kalan sürgün de 1-2 göz üzerinden budanarak dikim budaması yapılmalıdır. Şekil 15. Aşılı asma fidanı ve dikim öncesi tuvaleti yapılmış hali.

34 İşaretleme yapılırken dikim tahtası kullanmak gerekir. Yaklaşık 150 cm uzunluğundaki tahtanın birer ucuna 2 yiv ve fidanın yerleştirileceği orta kısımda bir yiv açılır. İşaretlenen bu üç yive birer işaret kazığı çakılır. Tahta kaldırılır. Ortadaki kazığın olduğu yer fidanın dikim noktasıdır. Dikimde fidan o kısımda tutularak çukur toprakla doldurulur. Dikilecek fidan aşısızsa ileride aşıyı toprak seviyesinin üstünde yapabilmek için 8-10 cm lik kısım; fidan aşılı ise aşı noktası toprak seviyesinin üstünde kalacak şekilde çukurun içine tutulur ve dibine gübreli toprak atılır. Fidan bu toprağın üzerine oturtularak çukur yarıya kadar üstten çıkan toprakla doldurulur ve ayakla çiğnenerek sıkıştırılır. Sonra toprak seviyesine kadar alttan çıkan toprakla doldurmaya devam edilir ve tekrar sıkıştırılır. Şekil 16. Açık köklü bir fidanın dikimi Dikimden sonra bir miktar can suyu verilir. Toprak üstünde kalan kısmın hava şartlarından zarar görmemesi için üzerine 5-10 cm gevşek toprakla kümbet yapılır ve fidanların dibine birer herek dikilir.

35 Şekil 17. Açık köklü bir fidanın dikim tahtası kullanılarak dikilmesi Dikimden sonraki ilk yıl tutunma yılı olduğundan iyi bir gelişme için çaba sarf edilmeli ve uygulanacak terbiye şeklinin tesisine 2. yıldan itibaren geçilmelidir Bakım İşleri. İlk yıl yapılacak bakım işleri arasında toprak işlemesi yanında sulama gelmektedir. Gelişen sürgünlerin mildiyöden zarar görmesini önlemek için 3-4 yapraklı oldukları devreden itibaren bölge özelliğine göre 2-3 defa %1 lik bordo bulamacı veya bakırlı ilaçlarla ilaçlanmalı, küllemeye karşı da lüzumlu görüldüğü zamanlarda kükürt atılmalıdır. Ayrıca zararlı böcekler görüldüğünde mücadele yapılmalıdır. Aşılı fidanlarda aşı noktasında meydana gelen boğaz kökleri ilkbahar sonunda ve sonbaharda kümbetler açılarak temizlenmelidir. Aşı sürgünlerinin rüzgardan kırılmasını önlemek için hereğe bağlanması gereklidir. İlk yıl bırakılan sürgünlerden uygun olan birisi kış budaması sırasında düşünülen terbiye sistemine göre gövdeyi teşkil etmek üzere seçilir ve ikinci yıldan itibaren şekil oluşturmaya başlanır.

36 Şekil 18. Mekanizasyona imkan verecek şekilde kurulmuş bir bağ ve çapa makinası ile çapalama Şekil 19. Genç omcaların bağlanması ve şekil verilmesi Bağda Aşılama Teknikleri Daha önceki dersimizde bahsettiğimiz gibi filoksera, nematod gibi toprak zararlıları ile bulaşık bölgelerde bağlar bunlara dayanıklı anaçlar üzerinde kurulmaktadır.

37 Anaç kullanarak bağ tesisinin aşılı fidan ve aşısız fidan ile olmak üzere iki şekilde yapıldığını öğrendik, herhangi bir nedenle aşılı asma fidanı bulamadığımızda bağa önce amerikan asma fidanı dikilir. Bunlar baş parmak kalınlığını alacak kadar gelişince istenen çeşitle yerinde aşılanır. Bağcılıkta yerinde aşılamada en yaygın olarak kullanılan aşı şekli yarma aşı ve kakma aşıdır. Son yıllarda göz aşısı kullanımı da geniş ölçüde uygulanmaktadır Yarma Aşı Amerikan asma anaçları dikiminden sonra 2-3 yıl içinde baş parmak kalınlığına gelince İlkbaharda Mart, Nisan aylarında aşılanır. Aşı için önce anacın çevresindeki topraklar çapa ile açılır ve anaç toprak seviyesinin cm üzerinden kesilir. Aşı bıçağı ile üst yüzeyi düzeltilir, perdahlanır. Anacın fazla yarılmasını önlemek için alttan rafya ile sıkıca bağlamak gerekir. Aşı baltası ile tam ortadan 3-4 cm kadar yarılır. Aşı baltasının uç kısmı yarığa sokulur. Aşılanacak çeşidin iki gözlü kalemi alt gözün 1 cm altından ve göz dışarı gelecek şekilde kama gibi kesilir. Kamanın bir tarafında öz diğer tarafında odun kısmı görülmeli anaçtaki yarık kadar olmalıdır. Kalemin kabuğu anacın kabuğu ile aynı hizaya gelecek ve boşluk kalmayacak şekilde kalem anaçta açılan yarığa yerleştirilerek balta çıkarılır. Altta önceden bağlanmış olan rafya yukarı doğru sıkıca sarılarak aşının hemen altından düğümlenir. Aşının üzeri gevşek toprakla yavaşça kapatılıp kümbet yapılır ve yanına bir işaret çubuğu konur. Baş parmak kalınlığındaki anaçlara iki gözlü bir kalem yeterlidir. Kalın anaçlara iki kalem konmalıdır.

38 Şekil 20. Bağda yarma aşının yapılışı Kakma Aşı Yapılışı yarma aşıya benzemektedir. Bu aşıda anaç toprak seviyesinin hemen üzerinden kesildikten sonra ortadan baltayla yarma yerine bir kenarına karşılıklı olarak içe doğru daralan V şeklinde yuva açılır. İki gözlü kalem açılan yere tam oturacak, şekilde hazırlanır. bunun için kalemin alt gözü dışta olacak şekilde kama gibi kesilir ve anaçtaki yerine kabuk kabuğa değecek biçimde ve boşluk kalmadan sıkıca oturtulur. Aşı tamamlandıktan sonra rafya ile bağlanır. Üstü yavaşça tavlı toprakla kapatılır ve yanına bir herek dikilir.

39 Şekil 21. Bağda kakma aşının yapılışı Göz Aşısı Biz burada bağlarda en çok uygulanan yongalı göz aşısını öğreneceğiz. Bağda yongalı göz aşısı iki dönemde yapılmaktadır. 1- İlkbaharda bağlarda su yürüdüğü dönemde yapılanına sürgün göz aşısı, 2- Yazın sonunda gelişmenin durduğu zaman yapılan aşıya ise durgun göz aşısı denir. Yongalı göz aşısı genellikle çapı 1-2,5 cm arasında olan anaçlarda en iyi sonucu vermektedir. Yapılışına gelince; Bu aşının yapılabilmesi için anaca su yürümesi gerekmektedir. Aşıdan bir gün önce başın hemen altından makas veya bağ bıçağı ile anacın tepesi kesilir. Anacın toprağa yakın veya boğaz kök oluşmasını önlemek için toprâğın cm kadar üzerinden iki boğum arasındaki düzgün bir yerden 3 cm lik kısmın kabukla birlikte çıkarılır. Bu yere aşılanacak çeşidin göz kaleminden aynı büyüklükte bir yongalı göz alınarak yerleştirilir. Burada dikkat edeceğimiz nokta, göz parçasındaki kambiyum (kabuk altındaki odunla kabuk arasındaki kısım) tabakası ile anacın kambiyum tabakasının üst üste gelmesidir. Göz yerleştirildikten sonra enli esnek bantla sıkıca ve hava almayacak şekilde bağlanması gerekir.

40 Aşıdan 7-10 gün sonra aşılar kontrol edilir, tutmayanlar yenilenir. İyice kaynamış aşıların tırnakları gözün hemen yanından meyilli olarak kesilir. Şekil 22. Bağda yongalı göz aşısının yapılışı.

41 4-BAĞCILIKTA TERBİYE SİSTEMLERİ VE BUDAMA Bağ tesisini ne şekilde yapacağımızı ve aşılamanın nasıl olduğunu gördük. Bu dersimizde de bağlarda uygulanan başlıca terbiye sistemlerini ve budamayı öğreneceğiz. Bağlarda uygulayacağımız terbiye şekli ve budama, ürünün miktarını, kalitesini ve maliyetini doğrudan etkilediğinden yanlış yapılması kötü sonuçlar doğurur. Bu nedenle bu konu üzerinde biraz fazla duracağız. Terbiye şekli yetiştirilen üzüm çeşidinin özelliğine, bağ bölgesinin iklim ve toprak durumuna, mahalli imkanlarına, bağcının bilgisi ve becerisine göre seçilir. Önce en yaygın olarak uygulanan geleneksel terbiye şekillerinden gobleyi, sonra en çok kullanılan telli terbiye şekillerinden bir kaçını açıklayacağız Geleneksel Terbiye sistemleri Goble Terbiye Şekli Yurdumuz bağlarında en yaygın kullanılan terbiye şeklidir. Tesisi kolay ve ucuzdur. Omcalar cm arasında değişen yükseklikte taçlandırılırlar. Gövde üzerinde 3-5 kol ve her kolun ucunda çeşide ve yörelere göre 2-4 göz üzerinden kısa budanan budama çubukları bulunur. Şekil 23. Goble terbiye şekli verilmiş iki ayrı omca.

42 İlk tesis yıllarında omca gövdesi kendisini taşıyabilecek kalınlığa gelinceye kadar dibine bir herek dikilir. İznik'te Müşküle üzüm çeşidi bağlarında her kola bir herek dikilir. Sürgünler bağlanmadığında kırılma ihtimali fazladır. Ayrıca taban arazilerdeki böyle terbiye edilmiş bağlarda sık sık don tehlikesiyle karşılaşılır. Bu sistemde bağlar mekanizasyona imkan vermediğinden toprak işleme, mücadele gibi kültürel işlemler insan gücüyle yapılır. Goble terbiye şeklinden başka ülkemizin değişik yörelerinde rastlanan serpene, ağaca sardırma, herek, Bursa, İznik, Kemalpaşa, çardak gibi geleneksel terbiye şekilleri de vardır Telli Terbiye Sistemleri Kordon Terbiye Şekli Kordon şekli, belirli yükseklikteki gövde üzerinden tele yatırılmış bir veya iki yöne doğru uzanan yaşlı kollar ile bunların üzerinde cm aralıklarla teşkil edilmiş ve mahsule budanan başlardan ibarettir. Bu terbiye sisteminde mahsulün omca üzerinde dağılımı iyi, hastalık ve zararlılar ile mücadele ve toprak işleme ve diğer kültürel işlemlerde mekanizasyon imkanı kolaydır. Kordon şeklinde omcaların gövde kol ve sürgünlerin desteğini sağlamak için direk ve tellere ihtiyacımız vardır. Kullanılacak direkler ağaç, beton veya demir olabilir. Sıra üzeri mesafeye bağlı olarak değişmekle birlikte 4-5 omcada bir 2 m boyunda 7-10 cm kalınlığında direkler dikilir. Sıra başları ile gerekirse orta kısımlarında direklerin yıkılmaması için payanda konur. Bu direkler üzerine kolların yatırılacağı yükseklikten tek sıra 1. tel, bunun cm yüksekliğinden çift sıra tel ve 2. telin cm yukarısından 3. tel gerilir. Yazlık sürgünler yeterli uzunluğa geldiklerinde çift sıra tel arasına alınarak daha düzgün bir şekilde bulunmaları sağlanmaktadır.

43 Kordon şekli Cardinal, Alphonse, Müşküle ve Razakı gibi iri salkımlı sofralık üzüm çeşitleri için çok uygundur. Tek kollu ve çift kollu olarak uygulanabildiği gibi gövde yüksekliği ve kollar üzerindeki başlarda yapılan değişik budamalarla Lenz Mozer terbiye şekli ve tek kollu pergole şekli gibi çeşitli adlarla anılan terbiye şekilleri geliştirilmiştir. Bu şekilde kısa budamaya olanak veren kordon terbiye şekli, karışık budamaya uygun hale gelmektedir. Şekil 24. Kordon terbiye şeklinin oluşturulması Şekil 25. Kordon terbiye şekli verilmiş bir omca

44 Ege Bölgesi nde yetiştirilen ve dip gözleri verimsiz olan çekirdeksiz üzüm veya küçük salkımlı şaraplık ve şıralık çeşitler goble yani kordon şeklinde terbiye edilirse üzüm miktarı düşer. Bu çeşitlerle kurulan bağların uzun karışık budamaya imkan verecek şekilde Guyot şekli, Avustralya sistemi (Telli Goble), çift T sistemi gibi terbiye sistemleriyle terbiye edilmesi gerekmektedir Guyot Terbiye Şekli Bu şekli oluşturmak için sıra başındaki omcanın yanına 2-2,10 m uzunlukta payandalı bir direk, daha sonra 6 7,5 m de bir olacak şekilde ara direkler dikilir. Sıra sonuna yine payandalı bir direk konur. Direkler dikildikten sonra yerden cm yükseklikten 3 mm kalınlığında bir sıra tel, bunun cm üzerinden yan yana çift sıra tel, bunların cm üzerinden yine çift olmak üzere 2 mm kalınlığında 3. sıra tel geçirilir. Şekil 26. Guyot terbiye şeklinin oluşturulması

45 Omcaların dibindeki hereğe en yakın olan ve düzgün gelişen bir sürgün hariç diğerleri dibinden temizlenir. Sürgün ilk tel seviyesini cm geçince tel hizasından ucu alınır. Ucu koparılan sürgün üzerinde koltuklar gelişir. Bunlardan telin cm altında olanlardan karşılıklı ikisi bırakılır. Diğerleri dibinden çıkarılır. Koltuk sürgünleri cm olunca birisi bir tarafa diğeri öbür tarafa gelecek şekilde birinci tele bağlanır. Kışın bu sürgünler iki göz üzerinden budanır. Üçüncü yıl sonunda omcada ikisi sağda ikisi solda dört sürgün bulunur. Bunlardan uçtakiler 2-9 göz üzerinden, gövdeye yakın olanlar 2 şer göz üzerinden budanır. Uzun budanan sürgünlerden birisi sağa diğeri sola bükülerek uçlardan alt tele bağlanır. Böylece omcalara çift kollu guyot şekli verilmiş olunur. Eğer tek kollu guyot şekli yapmak istiyorsak çift kol yerine 1 kol teşkil ettirilir. Şekil 27. Guyot terbiye şekli verilmiş bir omca Avusturalya Terbiye Şekli (Telli Goble ) Ege Bölgesi nde yetiştirilen çekirdeksiz üzüm çeşitleri ve Perlette çeşidine uygun bir sistemdir. Yerden takriben 1,20 m yükseklikten ve birbirinden 60 cm aralıkla paralel geçen iki çubuk yatırma teli (3 mm) bunların cm üst ortasından geçen bir sürgün bağlama teli (2 mm) olan bir terbiye şeklidir.

46 Şekil 28. Avustralya terbiye şekli. Bu sistemin oluşturulması için 2,20 m boyunda ve dipten itibaren 1-,70 m yükseklikte cm uzunluğunda T şeklinde parça bulunan ahşap, beton veya demir direkler kullanılır. Bağın dikiminden hemen sonra belirtilen direkler sıra başından itibaren 3-4 omca da bir 50 cm si toprağa girecek biçimde dikilir. Aradaki 3-4 omcanın dibine ise 50 cm si toprağın altında kalmak üzere 1,50-1,70 m uzunluğunda düz herek konulur. Omcalara Avustralya şeklinin verilebilmesi için aşı yılının sonunda iki göze budanan sürgünler cm olunca iyi gelişen bir sürgün seçilerek arkadaki hereğe bağlanır, diğerleri dipten çıkarılır. Sürgün uzunluğu 1,50 m yi bulunca koltuk gelişimini teşvik etmek ve sürgünün kalınlaşmasını sağlamak için cm den tepesi alınır. En üstte gelişen 3-4 koltuk sürgünü hariç alttakiler temizlenir. Bırakılan koltuk sürgünleri geliştikçe tellere bağlanır. Yıl sonunda kış budamasında bu koltuk sürgünleri dipte 1-2 göz bırakılarak budanır.

47 Üçüncü yıl baharda çıkan sürgünler tele bağlanır. Üzerinde salkım varsa koparılır, gövdenin alt kısımlarından süren filizler temizlenir. Aynı yıl kış budamasında omca üzerindeki sürgünlerden tele yatırılmaya uygun 2-3'ü göz üzerinden, kalanlar 2 gözden budanır. Uzun budananlar taşıma tellerine bağlanırlar. Birkaç yıl içerisinde taşıma tellerine yatırılan sürgün sayısı 4'e çıkarılır. Bunların dibine yakın yerlerde iki göze budanmış 3-4 yedek çubuk bırakılır. Tele yatırılmış olan ürün çubuklarından ve yedeklerden çıkanlar uzayınca ortadan geçen bağlama teline bağlanır Çift T Terbiye Şekli Avustralya sistemine benzemektedir. Bu sistemde Avustralya sisteminde en üstte bulunan bir bağlama teli yerine 1,20 m aralıklı 2 sürgün bağlama teli vardır. Direk üzerindeki 2 çapraz desteğin görünüşü nedeniyle çift T olarak isimlendirilmiştir. Bu sistemde sürgünler sağa sola açılarak geliştiğinden güneşlenme daha fazla olmakta, sürgün bağlama işçiliği de azalmaktadır. Şekil 29. Çift T Terbiye Şekli

48 Büyük T Terbiye Şekli Büyük T terbiye şekli yerden 1,60 m yükseklikte ve 1,20 m aralıklı 2 taşıma teli bulunmaktadır. Bunun için yerden 1,60 m yükseklikte bir direğe ve buna tutturulan 1,20 m uzunluğunda çapraz demir veya ağaç desteğe ihtiyaç vardır. Bu sistemde ayrıca sürgün bağlama teli yoktur. Böylece gözden budanmış ve taşıma tellerine yatırılmış ürün çubukları ve yedeklerden çıkan sürgünler geniş bir alana yayılarak güneşlenme ve havalandırılmaları arttırılmıştır. Direk ve çaprazın görünüşü nedeniyle bu şekle Büyük T ismi verilmiştir. Bu sistemin teşkil edilmesi Avustralya sisteminde olduğu gibidir. Şekil 30. Büyük T Terbiye Şekli 4.3. Budama Bağda istenen terbiye şeklini oluşturduktan sonra bu şeklin devamlılığının sağlanması, omcaların iyi gelişmesi, bol kaliteli ürün vermesi ve toprak işleme, hastalıklara karşı mücadele gibi kültürel işlemlerin daha kolay yapılabilmesi için bağları her yıl budamamız gerekmektedir. Budama ile omca üzerinde dengeli dağılım sağlanır.

49 Budama, kış budaması ve yeşil budama olmak üzere ikiye ayrılır Kış Budaması Kış budaması sonbaharda yaprak dökümünden ertesi ilkbaharda gözler uyanıncaya kadar yapılır. Kışı ılık geçen yörelerde budama erken yapılırsa bağlar daha çabuk uyanacağından mahsul erken olgunlaşır. Kışı sert geçen yörelerde ise Şubat ayındaki soğuk ve donlu havalar geçtikten sonra budamanın yapılması tavsiye olunur. Ege ve Marmara Bölgelerinde bazı yerlerde bahar işini azaltmak için kışa girerken bağlarda aralama yapılmaktadır. Kış budaması yaparken bazı kurallar göz önünde bulundurulmalıdır. Bunlar, 1.Budamanın asma üzerinde zayıflatıcı veya gelişmeyi durdurucu etkisi vardır. Sert budama asma kapasitesini azaltır. Çünkü hafif budamaya göre daha az yaprak alanı oluşmaktadır. Yaprak alanının azlığı nedeniyle asma yeterli besin depo edemez. 2.Bağlarda gelişmeyi geriletmeyecek fakat kaliteli ürün alabilecek ölçüde budama yapılmalıdır. Bunu gerçekleştirmenin pratik yolu 1 yıllık sürgünlerin gelişme durumuna bakmaktır. Omcalarda gelişme gerilemişse daha az göz, sürgünler aşırı uzamış kalınlaşmışsa ve gövdeden oburlar çıkmışsa fazla göz bırakılmalıdır. 3.Omcaların şeklinin bozulmaması ve üzerinde mahsulün dengeli dağılması için kalın çubuklar üzerinde incelere göre daha fazla göz bırakılmalıdır. 4.Telli terbiye sistemi uygulanan bağlarda terbiye şekli oluşuncaya kadar ürün almayı düşünmemeli, bağın ilk ürün yılında ise mahsul seyreltilerek denge sağlanmalıdır.

50 Şekil 31. Kısa Budama Şekil 32. Karışık budama Omca üzerinde bırakılan çubukların uzunluklarına göre budama kısa ve karışık olmak üzere ikiye ayrılır. Goble ve kordon şeklinde olduğu gibi çubukların 2-4 gözden budanmasına kısa, Ege Bölgesi çekirdeksiz üzüm bağlarında olduğu gibi bir kısa (2 göz), bir uzun (8-16 göz) budamaya karışık budama denir.

51 Yeşil Budama Asmaların yapraklı olduğu dönemlerde yapılan budamalara yeşil budama veya yaz budaması denir. Yeşil budama ürün kalitesini artırmak, boyuna büyümeyi engellemek, sürgünlerin odunlaşmasını sağlamak, omcanın iç kısımlarının havalanmasını sağlamak amacıyla yapılır. Yeşil budama filiz alma, koltuk alma, uç alma, salkım seyreltmesi ve yaprak alma şeklinde uygulanır. a) Filiz (Obur) Alma Omca üzerinde lüzumsuz bulduğumuz yeşil, verimsiz filizlerin koparılması işlemidir. Bu şekilde omcanın geriye kalan verimli sürgünleri daha iyi gelişir. Fazla obur dal oluşumu omcanın sert budandığını ya da gereğinden fazla azotlu gübreleme veya sulama yapıldığını gösterir. Filiz alma, yaz sürgünleri üzerinde salkımlar görülünce yapılmalıdır. Yalnız don tehlikesi olan yerlerde filiz alma bu tehlikeyi atlattıktan sonra yapılmalıdır. b) Koltuk Alma Ana sürgünün yaprak koltuklarındaki gözlerden oluşan yeni sürgünlerin koparılmasıdır. Dengeli budanmış bağlarda sorun yaratacak kadar koltuklar oluşmaz. Kuvvetli koltuk gelişen bağlarda omcaların havalanmasını temin için zaman zaman koltukların alınması gerekebilir. Bunun dışında işçiliği arttırdığı ve omcanın beslenmesine katkıda bulunduğu için koltuklar bırakılabilir. c) Uç Alma Gelişme döneminde sürgün ucunun belirli bir kısmının koparılması işlemidir. Terbiye şekillerinin oluşturulması sırasında çok uygulanan bir işlemdir. Rüzgarlı yerlerde sürgünlerin kırılmasını önlemek, hızlı gelişmeyi frenlemek, tane tutumunu arttırmak amacıyla yapılır.