Sözleşme No: TR33/13/DFD/0006

Transkript

1 Bu çalışma İnotek Çevre Çözümleri Teknolojileri Çevre Laboratuar İnşaat Araştırma Geliştirme.Mühendislik Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi tarafından Afyonkarahisar İli Atıksu Arıtma Tesisi Kurma Ve İsletme Birliği adına gerçekleştirilmiştir. Proje kapsamında gerek teknik gerek idari anlamda vermiş oldukları desteklerden dolayı; Afyonkarahisar Belediye Başkanı ve Birlik Başkanı Sn. Burhanettin ÇOBAN a Afyonkarahisar Çevre ve Şehircilik İl Müdürü Sn. H. Vahit OKUMEŞER e Afyonkarahisar Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürü Sn. Hüseyin ARAP a Afyonkarahisar Atıksu Arıtma Birlik Müdürü Sn. Övgü COŞKUN a Afyonkarahisar Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü Şube Müdürü Sn. Birnur KARABAY a Afyonkarahisar Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü Personeli Sn. Yusuf GÜRMAN a teşekkür ederiz. Bu araştırma raporu 2013 Yılı Doğrudan Faaliyet Destek Programı kapsamında Zafer Kalkınma Ajansı tarafından finanse edilmiş olan Akarçay Havzasında Arıtılmıs Atıksuların Yenıden Kullanılmasının Arastırılması projesi kapsamında hazırlanmıştır. Sözleşme No: TR33/13/DFD/0006 Bu belgenin içeriğinden sadece Afyonkarahisar İli Atıksu Arıtma Tesisi Kurma ve İsletme Birliği sorumludur ve bu içeriğin herhangi bir şekilde T.C. Kalkınma Bakanlığı nın veya Zafer Kalkınma Ajansı nın görüş ya da tutumunu yansıttığı mütalaa edilemez.

2 İçindekiler 1. GİRİŞ MATERYAL VE YÖNTEM Afyonkarahisar Afyon Merkez Atıksu Arıtma Tesisi Su Kalitesi Belirleme Çalışmaları Mevcut Arazi Durumu ve Sulamanın Etkisi ARITILMIŞ ATIKSULARIN SULAMA SUYU OLARAK GERİ KULLANIM KRİTERLERİ Askıda Katı Madde Tuzluluk Geçirgenlik Özgül iyon toksisitesi Eser Elementler ve Nütrientler Mikrobiyolojik Kalite ATIKSU GERİ KAZANIMI İÇİN TEKNOLOJİ SEÇİMİ SULAMA SİSTEMİNİN SEÇİMİ TARIMSAL YAPI VE SU KULLANIMI Toprak Yapısı Agro Ekolojik Alt Bölgeler İklim Bitki Örtüsü Arazi Varlığı ve Kullanımı Afyonkarahisar Tarımsal Sulama İhtiyacı ve Arıtılmış Atık Suların Kullanılması Bitki Su Tüketiminin Saptanması Mevcut (Kuru Tarımda) Proje Sahasındaki Üretim Deseni ve Gelir Durumu Proje Sonrası (Sulu Tarımda) Üretim Deseni ve Gelir Durumu SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR i

3 1. GİRİŞ Su canlı yaşamının vazgeçilmez unsurlarındandır. Dünyadaki içilebilir su kaynaklarına talep artarken, düzensiz kentleşme, aşırı nüfus artışı ve aşırı sanayileşme gibi nedenlerle tatlı su arz talep dengesini olumsuz yönde bozulmaktadır. Dünya su varlığının sadece %3 ünü tatlı su kaynağı oluşturmaktadır. Bu oranının büyük bir kısmı kutuplardaki buzullar şeklindedir. Kullanılabilir su kaynaklarının bu kadar az olmasına karşın, su tüketim oranları hızla artmaktadır. Sınırlı olan doğal kaynakların korunması ve sürdürülebilir bir çevre için oluşan atıksuların en uygun arıtma yöntemlerinin bir araya getirilmesi ile çevreye en az zarar verecek şekilde arıtılması, mümkünse yeniden kullanılması gerekmektedir. Birleşmiş Milletler, 2025 yıllarında dünyada yaklaşık 2,7 milyar insanın ciddi bir su sıkıntısıyla karşı karşıya kalacağını tahmin ederek, ülkeleri yeni su yönetimi stratejilerini geliştirilmesine zorlamaktadır. Sınırlı su kaynakları ve artan su talepleri karşısında atıksuların geri kazanılması ve yeniden kullanılması konusu, sadece yoğun kentsel alanlarda değil, aynı zamanda kırsal alanlarda da önem kazanarak yaygınlaşmaktadır (Üstün ve Solmaz, 2008). Atıksuların yeniden kullanımı ile, (1) tatlı suların hassas ekosistemlerden uzaklaştırma oranının azaltılması, (2) hassas su kaynaklarına deşarjların azaltılması, (3) sulak alanların yaratılması veya çoğaltılması, (4) geri dönüştürülen sular sulama amaçlı olarak tekrar kullanılanımı, (5) kirliliğin azaltılması ve önlenmesine katkı sağlanmış olur. Artan nüfusun gıda ihtiyacını karşılamak için daha fazla ürüne dolayısıyla da sulama suyuna ihtiyaç duyulmaktadır. Tarımda istenilen ürün verimini ve kalitesini yakalamak açısından sulama önemli bir rol oynamaktadır. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de su tüketiminin yaklaşık % 70 i tarımda kullanılmaktadır. Tarımsal sulama amaçlı su kullanım oranının yüksek olmasına rağmen hala sulamaya açılmamış çok fazla tarım arazisi bulunmaktadır. Tarımsal amaçlı su talebinin fazla olması, iyi kaliteli sular yerine alternatif su kaynaklarının tercih edilmesini zorunlu kılmaktadır. Bununla birlikte, mevcut suyun da modern sulama teknikleri ile verimli olarak kullanılması durumunda daha fazla arazi sulaması, ürün çeşitliliği ve verim artışı sağlayabilir. Sondaj kuyu sularının su kalite analizleri dikkate alındığında yüksek tuzluluk nedeniyle sulama için çok elverişli olmadığı ayrıca kuyuların işletilebilmesi için enerji maliyetlerinin yüksek olduğu (30 kuruş/m 3 ) tespit edilmiştir. Bölgede su kaynaklarının sınırlı 1

4 olması, yeraltı suyu kullanımı durumunda su kalitesinin uygun olmaması bölgede sulu tarım yapılmasını sınırlamaktadır. Arıtılmış suyun nihai bertaraf yöntemine bağlı olarak çıkış suyu kalitesi farklılık göstermektedir. Halk sağlığı ve çevre üzerine olumsuz etkilerin en aza indirilmesi için atıksuların geri geri kazanılarak sulama suyu olarak kullanılması, geri kullanımla ile ilişkilendirilen kısa ve uzun vadeli birçok risk etmenini (mikrobiyolojik ve kimyasal) dikkate alan ulusal ve uluslararası teknik kriterlerler ile düzenlenmektedir. Bunlar, sulanacak bitkide meydana gelebilecek birikme, patojen mikroorganizmaların hala yaşama riski ve kimyasal maddelerin birikme riskidir. Ulusal ölçekte kullanım amaçlarına göre arıtılmış atık suların sağlaması gereken kalite ölçütlerini veren, uygun arıtma yöntemlerini belirten ve sulama amacıyla bu suların nasıl kullanılması gerektiğini açıklayan Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği (27527 sayı, tarih) uluslararası teknik kriterleri de içerecek şekilde geliştirilmiştir. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği ne göre sulamada tekrar kullanılacak arıtılmış atıksulardaki en büyük riskin, mikroorganizmalar tarafından bulaştırılabilecek hastalıklar olduğu öngörülmüştür. Bu risk etmeninin mevcut Afyon merkez atıksu arıtma tesisi çıkış dezenkfesiyon ünitesi ile aşılması planlanmıştır. Diğer bir risk etmeni ise sulama suyu verimini de etkileyen kimyasal su kalitesidir. Evsel atıksulardaki eser elementlerin konsantrasyonu, genellikle düşük miktarlardadır. Ancak, evsel atıksulara endüstriyel deşarjlar olduğu durumda, konsantrasyonlar yükselebilmektedir. Bu bağlamda, bebiye endüstriyel atıksu katkısı, sistemin güvenilirliği ve çıkış suyu kalitesi açısından ön plana çıkmaktadır. Evsel atıksularda eser elementlerin konsantrasyonu genellikle düşük seviyededir. Endüstriyel deşarjların yapılması durumunda eser maddelerin konsantrasyonlarında artış gözlenebilmektedir. Bu durum göz önünde tutularak, kanalizasyon sistemi boyunca farklı noktalardan atıksu kaynağı gözetilerek numuneler alınmış, karakterizasyonu yapılmış ve muhtemel katkısı ortaya konmuştur. Bu çalışmada ise ensdütriyel ve evsel kirleticiler (evler, işletmeler, hastaneler, otelller v.b.) tarafından kanalizasyon şebekesine bırakılan atıksuların kirliliklerinin ayrı ayrı incelenerek arıtma tesisine gelen atıksuların tarımsal sulama açısında atıksu kalitesine olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenerek tarımsal sulama suyunun kalitesinin arttırılması amaçlanmaktadır. Bu kapsamda öncelikli Afyonkarahisar ili Şehir merkezinin mevcut kirlilik haritası çıkarılmıştır. Her bir lokasyonda ensdütriyel ve evsel kirleticiler ve kirlilik yükleri ayrı ayrı tespit edilerek ve tarımsal sulama kriterleri açısında ulusal mevzuata göre 2

5 karşılaştırma yapılmıştır. Karşılaştırma sonucunda her bir kirletici lokasyonu için alınması gerekli tedbirlerin varlığı ve bu tedbirlerin uygulama imkanları tespit edilmiştir. Çalışma kapsamında tarımsal yapı ve su kullanımı irdelenerek tarımsal sulamada kullanılacak suyun kalite özellikleri ortaya konarak bölgede yetişebilecek bitki türleri açısından değerlendirilmiştir. Diğer taraftan analizler sonucu elde edilen veriler ışığı altında Tarımsal sulama amaçlı teknoloji seçimi aşamasında mikrobiyolojik ve kimyasal parametreler dikkate alınarak geri kazanım sisteminin filtrasyon sonrası dezenfeksiyon ünitelerinden oluşması ön plana çıkmıştır. Filtrasyon ünitesinin dizaynı ve kapasitesi alternatifli olarak (mikrofiltrasyon, ultrafiltrasyon ve ters ozmoz ) ilk yatırım ve işletme maliyetleri ile birlikte değerlendirilmiştir. Bu kapsamda, günlük m 3 atıksuyun arıtma tesisinde arıtılarak filtrasyon ve dezenfeksiyon yöntemiyle dezenfekte edilerek tarımsal sulamada kullanılması hedeflenmiştir. 3

6 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Afyonkarahisar Afyonkarahisar ili Ege Bölgesinin doğusunda yer almaktadır. Afyonkarahisar doğuda Konya, batıda Uşak, kuzeybatıda Kütahya, güneybatıda Denizli, güneyde Burdur, güneydoğuda Isparta ve kuzeyde Eskişehir illeriyle komşudur. İlin denizden yüksekliği m, yüz ölçümü km 2 dir. Afyonkarahisar ili yüzey biçimleri olarak İç batı Anadolu eşiğinin orta derecede yükseltiye sahip olan dağları ile bu dağlar arasında yer yer daralan ve genişleyen bazen boğazlarla birleşen ovalardan oluşmaktadır. İli güneyden Sultan Dağları, güney batıdan Acıgöl, Maymun Dağları, batıdan Burgaz Dağları, kuzeybatıdan Eynihan Dağları, kuzeyden Sakarya Irmağının kaynak yöreleri, doğudan Emirdağlarının doğu uzantıları, güneydoğudan Akşehir Gölü sınırlamaktadır. İlin doğu sınırlarındaki Emirdağlarının batısında yaklaşık 1000 m yükseklikte Afyonkarahisar ovası yer alır. İl sınırları içerisindeki Sandıklı (Kumalar) Dağlarının batısında ise Sandıklı ve Sincanlı ovaları yer alır. Maymun Dağları ve Bozdağ ın güneyi ile Acıgöl arasında Dazkırı-Dinar ovası yer almaktadır. İl akarsular açısından zengin olmayıp, akarsular sel suları karakterindedir. Akarçay, Kufi Çayı, Kali Çayı, Menderes Çayı, Sakarya Çayı, Kocaçay, Seyitsuyu, Hamamçayı, Karakuyu Gölü, Eber Gölü, Karamık Gölü, Akşehir Gölü, Emre Gölü, Seydiler Barajı, Selevir Barajı, Akdeğirmen Barajı, Taş köprü Göleti ve Döğer Göleti başlıca yüzeysel su kaynaklarıdır. Şekil 1. Afyonkarahisar İlinin Coğrafi Konumu 4

7 2.2. Afyon Merkez Atıksu Arıtma Tesisi Akarçay Havzası Koruma Eylem Planı çerçevesinde Çevre ve Orman Bakanlığı nca projelendirilerek Afyonkarahisar Belediyesi tarafından yapılan İleri Biyolojik Atıksu Arıtma tesisi 300 bin kişinin ihtiyacını karşılamaktadır. Atıksu arıtma tesisi, organize sanayi bölgesi ile birlikte 9 ayrı belediye ve 10 farklı köye hizmet veriyor. Tesiste günlük 44 bin metreküp evsel ve sanayi nitelikli atıksu, ileri biyolojik arıtma tekniğiyle arıtılmaktadır. Fiziksel ve biyolojik proseslerin uygulandığı tesisin fiziksel arıtma kısmındaki kaba ve ince ızgara ünitelerinde atıksuda yüzen parçalar tutulurken, kum ve yağ tutucu ünitedeyse kum ve yağ giderimi sağlanmaktadır. İnsan ve diğer canlı yaşamını tehdit eden sudaki organik kirliliğin giderimi için uzun havalandırmalı havuzlarda aktif çamur sistemi kullanılmaktadır. Çöktürme havuzlarında aktif çamur ve su fazı ayrıştırılarak arıtılmış su, çıkış yapısından 350 metre mesafedeki Akarçay a deşarj edilmektedir. Şekil 2. Atıksu arıtma tesisi proses akım şeması 5

8 Uzun havalandırılmalı aktif çamur sistemi, azot ve fosfor giderimi sağlayacak şekilde projelendirilmiştir. Arıtılmış sudan ayrıştırılan kirlilikler fazla çamur adı altında yoğunlaştırılıp çamur susuzlaştırma makineleri ile susuz bir şekilde tesisten uzaklaştırılıyor. Böylece Afyon merkez ve beldelerin atıksularının Akarçay ve Eber Gölü üzerindeki olumsuz etkisi önemli ölçüde azaltılmaktadır. Arıtma tesisi içindeki tüm üniteler ve tesisin işleyişi, bilgisayar kontrol odasından takip edilebilmekte ve olumsuzluk durumunda anında müdahale edilebilmektedir. Atıksu arıtma tesisi, I. Kademede m 3 /gün ve II. Kademede m 3 /gün olarak projelendirilmiştir. Projelendirmede kullanılan kirletici parametreler ve deşarj kriteleri Tablo 1 de özetlenmiştir. Tablo 1. Projelendirme ve deşarj kriterleri Parametre BOİ 5 KOİ AKM Toplam N Toplam P ph Kademe (1.kd) 2041(2.kd) (1.kd) 2041(2.kd) (1.kd) 2041(2.kd) (1.kd) 2041(2.kd) (1.kd) 2041(2.kd) (1.kd) 2041(2.kd) Konsantrasyon (mg/l) , yılı ortalama Konsantrasyon (mg/l) Deşarj Kriterleri Konsantrasyon (mg/l) ,7 1 7, Su Kalitesi Belirleme Çalışmaları Arıtma tesisi çıkışı ve kanalizasyon hattı boyunca 17 nokta olmak üzere toplam 18 farklı lokasyondan alınan numuneler sulama amacıyla uygunluğun belirlenmesi amacıyla analiz edilmiştir. Su kalite özelliklerini ortaya koymak için Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği ne belirtilen parametreler göz önünde bulundurulmuştur. Numune alma noktasının türü, mevkisi, debisi, ve koordinatları Tablo 2. de özetlenmiştir. 6

9 Atıksular, atıksu arıtma tesisine 2 adet ana kollektör kullanılarak iletilmektedir. Toplayıcı Kollektör 1 hattına konutlar (eski yerleşim merkezi, merkeze bağlı bazı köyler ve beldeler), askeri fabrika, Çimento fabrikası ve Zübeyde Hanım Doğum Hastanesi bağlıdır. Toplayıcı Kollektör 2 hattına konutlar (yeni yerleşim merkezi, merkeze bağlı bazı köyler ve beldeler), işletmeler ve oteller bağlıdır. Kirleticiler, kirlilik kaynaklarına göre Konutlar (Şekil 3), İşletmeler (Şekil 4), Hastaneler (Şekil 5) ve Oteller (Şekil 6) olarak 4 grupta toplanmıştır. Tüm su-atıksu kalite parametreleri TS EN ISO/IEC standardına göre akredite laboratuvarda ulusal ve uluslararası standart metotlarla analiz edilmiş ve raporlanmıştır. Numuneler soğuk zincir ile laboratuvar ulaştırılmıştır. Analiz Sonuçları numune alma noktaları ile birlikte analiz parametreleri bazında tablo halinde (Şekil 8-9) verilmiştir. Analiz sonuçları verilirken çok düşük değerlere sahip sonuçların raporlama limitlerinin altında kalması sebebiyle < raporlama limiti olarak verilmiştir. Ancak, Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo sınır değerleriyle daha gerçekçi bir kıyaslama yapılabilmesi için tablolarda parantez içerisinde cihazların okuduğu değerler ayrıca verilmiştir. Proje kapsamında 18 (onsekiz) farklı noktadan 2 (iki) farklı dönemde 29 (yirmidokuz) parametrenin analizi yapılmıştır. Toplamda proje kapsamı içerisinde 1044 (bin kırkdört) adet analiz yürütülmüştür. Analiz parametreleri belirlenirken, tarihinde Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo Ek 7.1, Tablo Ek 7.2, Tablo Ek 7.7, Tablo Ek 7.8, Tablo Ek 7.9 da belirtilen parametreler dikkate alınarak yaptırılan atıksu arıtma tesisi çıkış suyu analiz raporundaki (Şekil 7) muhtemel kritik değerler göz önünde bulundurulmuştur. Parametre seçimi yapılırken İl Çevre Şehircilik Müdürlüğü ile Gıda Tarım Hayvancılık İl Müdürlüğü uzmanlarının görüş ve tavsiyeleri dikkate alınarak 29 adet parametre belirlenmiştir. Analiz sonuçları yönetmelik sınır değerleri göz önünde bulundurularak grafik halinde ifade edilmiştir. Böylece sınır değeri aşan noktaların tespiti sağlanmıştır. Alınması gereken muhtemel önlemler belirlenerek etkin çözümler üretilmesi hedeflenmiştir Mevcut Arazi Durumu ve Sulamanın Etkisi Arıtma tesisinin bulunduğu bölgedeki alanlar tarım arazisi olarak kullanılmaktadır. Araziler düze yakın eğimli (%0-1), toprağı derin, orta ağır bünyeli, taşsız, erozyon problemi olmayan sulamaya müsait arazilerdir. Deniz seviyesinden yüksekliği yaklaşık 1076 metredir. Topraklarının genel yapısı hafif orta alkali, killi-tınlı, az-orta kireçli, az-orta tuzlu, organik maddece fakir, azot fosfor bakımından yetersiz, potasyumca zengin, demir çinko, mangan gibi mikro besin elementlerinin eksikliği görülmektedir. Bölgede projeli sulama sistemi 7

10 yoktur. Bu arazilerde kuru tarım yapılmakta ve ağırlıklı olarak buğday ve fiğ münavebesi yapılmaktadır. Sulama projesinin hayata geçmesi halinde bu alanda, şeker pancarı, slajlık mısır, buğday, arpa, yonca ve sulanabilen bir çok bitki yetiştirilebilecektir. Afyonkarahisar il genelinde polikültür tarım yapılmakla beraber tarla bitkileri üretimi ağırlıktadır. Master Plan çalışmasında il; tarımsal çeşitlilik ve iklim verileri dikkate alınarak 4 agro-ekolojik alt bölgeye ayrılarak incelenmiştir. Arıtma tesisinde olduğu Merkez, Bolvadin, Çobanlar, Kızılören, Sincanlı, Şuhut, Sandıklı ve Hocalar I. Alt bölgeyi oluşturmaktadır. Afyonkarahisar Ege Bölgesinde yer almasına rağmen karasal iklimin etkisi altında olup, kışları yoğun karlı, yazları sıcak ve kurak geçmektedir. I. Alt bölgece yıllık yağış ortalaması 407 mm. olup genellikle yağışlar kış ve ilkbahar aylarında olmaktadır. Bir alt bölgeler en az yağış alan bölgeler olup, ortalama yağış 400 mm. Civarındadır Bölgenin şubat ayı ortalama sıcaklığı 1,26 o C, Temmuz ayı ortalama sıcaklığı 22,37 o C civarındadır. Yıllık ortalama nisbi nem % 60,75 dir. Kapalı bir havza olan Afyon ovası ve Akarçay havzasında su kaynakları yeterli olmamaktadır. Su ihtiyacının karşılanmasında kullanılacak kaynaklardan biriside atık suların arıtılarak sulamada kullanılmasıdır. Sulamada kullanılan suyun miktarı, iklim, toprak yapısı, ürün tipi, su kalitesi, sulama teknikleri gibi bir çok unsura dikkat edilmelidir. Arıtma tesisi günlük kapasitesi m 3 tür. Arıtılmış suyun sulama suyu kalitesine, bölgenin iklim ve toprak koşullarına göre bitkilerin seçiminden sonra bitki türlerine göre ekim alanı su tüketimi, sulanabilecek alanların hesaplamalarına kısaca değinmek gerekmektedir. Bitki su tüketimi birçok faktör etki etmektedir. Bu faktörler ana başlıklar halinde aşağıda verilmiştir. Bitki Su Tüketimini Etkileyen Faktörler (Güngör ve ark. 1996) 1.İklim Faktörleri 2.Toprak Faktörleri 3.Bitki Faktörleri -Solar radyasyon -Toprak nemi -Bitki cinsi -Sıcaklık -Toprağın işlenme durumu -Gelişme devresi -Bağıl nem -Bitki örtüsü -Büyüme mevsimi -Rüzgar -Güneşlenme süresi -Gündüz saatleri Bitki su tüketiminin hesaplanmasında yukarıda bahsedilen faktörlerin etkisinin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bitki su tüketimi, doğrudan ölçüm yöntemleriyle veya iklim verilerinden tahmin yöntemleriyle belirlenmektedir. Uygulamada bitki su tüketimi değerleri yaygın olarak iklim verilerine dayalı tahmin eşitlikleri kullanılarak belirlenmektedir. 8

11 İklim verilerinden yararlanarak bitki su tüketiminin tahmininde kullanılabilecek çok sayıda eşitlik getirilmiştir. Bu yöntemlerden Türkiye iklim koşullarında iyi sonuç veren Blaney- Criddle Yöntemi tercih edilmiştir. Bu çalışmada bitki su tüketim değerleri olarak Afyonkarahisar Merkez iklim verilerine göre Blaney-Criddle Yöntemi ile bitki türleri için hesaplanmış aylık su tüketim değerleri kullanılmıştır (Anonim 1982). Arıtma tesisinden çıkan günlük m 3 arıtılmış su sulama suyu olarak kullanılacaktır. Proje sonrası proje alanındaki muhtemel ürün deseni ve ekiliş oranına göre toplam sulanacak alan aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Arıtma sonrası çıkan suyun depolanmayacağı ve günlük 16 saat sulama yapılacağı varsayılmıştır. Basınçlı sulama yöntemlerinden yetiştirilecek bitkiye göre uygun olan damla sulama veya yağmurlama sulama kullanılacaktır. Bu sulama yöntemlerinde sulama randımanları yüksek olup ortalama %85 olarak alınmıştır. Afyonkarahisar İli iklim ve toprak koşullarına göre münavebesi düşünülen bitkilerin Kritik su tüketimi Temmuz ayı olduğundan, Tüketim hesabı bu aya göre yapılmıştır. Temmuz ayı yağış ortalaması 23.3 mm dir. Aylık bitki su tüketimi değerleri Blaney-Criddle Yöntemine göre Afyon Merkez için hesaplanan değerler kullanılmıştır (Anonim, 1982). Yukarıda bahsedilen kabullere göre sulanabilecek alanın hesabı yapılmıştır. Atıksu arıtmadan sonra elde edilen günlük m 3 suyun sulamada kullanılması halinde sulanacak alan yaklaşık 4740 da olarak hesaplanmıştır. Proje uygulamaya başlaması ile birlikte ürün deseni ve üretim şekli değişecektir. Daha önce kuru tarım şeklinde yetiştirilen Arpa ve Buğday sulu tarıma dönerken, Silajlık Mısır, Yonca ve Şeker Pancarı da ürün deseninde yerini alacaktır. Proje ile sulanması hedeflenen 4738,8 da arazide yeni ürün deseninde Arpa %15, Buğday %25, Silajlık Mısır, Şeker Pancarı ve Yonca %20 şer pay alması öngörülmüştür. Proje sahasında sulu tarıma geçilmesi durumunda elde edilecek gelirin belirlenmesi amaca ile yetiştirilecek bitkilerin dekara ortalama üretim girdileri ve maliyet hesabı yapılmıştır. Bitki türlerine göre ayrı ayrı birim alana net gelirleri hesaplandıktan sonra ürün deseninde yer alacakları % lere göre proje sonrası dekara yıllık net gelir hesaplanmıştır. Dekara yıllık net gelir ile proje kapsamında sulanacak olan arazinin (4738,2 da) çarpılması ile de sulu tarıma geçilmesi durumunda elde edilecek net gelir hesap edilmiştir. 9

12 Tablo 2. Numune alma noktaları ve özellikleri BÖLGE NEVİ MEVKİİ DEBİLER (m 3 /gün) X Y 1. Bölge Otel Korel ve Oruçoğlu Otel 1000 X: Y:36 S Bölge Otel Erkmen Terfi (Anemon ve Güral otel) 400 X: Y:36 S Bölge İşletme 2. Küçük Sanayi 1800 X: Y:36 S : Bölge İşletme Merkez Küçük Sanayi 600 X: Y:36 S : Bölge İşletme Çimento Fabrikası 200 X: Y:36 S Bölge İşletme Askeri Fabrika 100 X: Y:36 S Bölge İşletme Organize Sanayi Bölgesi 4500 X: Y:36 S Bölge Hastane Üniversite Hastanesi 200 X: Y:36 S Bölge Hastane Devlet Hastanesi 150 X: Y:36 S Bölge Hastane Park Hastanesi 50 X: Y:36 S Bölge Hastane Fuar Hastanesi 50 X: Y:36 S Bölge Hastane Zübeyde Hanım Doğum Hastanesi 70 X: Y:36 S Bölge Konut Dumlupınar Mh. Eski Yerleşim Mrk. Top: X: Y:36 S Bölge Konut Ataköy Yeni Yerleşim Mrk. Top: 7000 X: Y:36 S Bölge İşletme Çöp Sızıntı Dengeleme 30 X: Y:36 S Bölge Top.Kollektör1-Konut Atıksu Arıtma Tesis Girişi (Eski Hat) X: Y:36 S Bölge Top.Kollektör2-İşletme Atıksu Arıtma Tesis Girişi (Yeni Hat) X: Y:36 S Bölge Deşarj Noktası Atıksu Arıtma Tesisi Deşarj Noktası X: Y:36 S

13 Şekil 3. Kirletici kaynakların sınıflandırılması (Konutlar) 11

14 Şekil 4. Kirletici kaynakların sınıflandırılması (İşletmeler) 12

15 Şekil 5. Kirletici kaynakların sınıflandırılması (Hastaneler) 13

16 Şekil 6. Kirletici kaynakların sınıflandırılması (Oteller) 14

17 PARAMETRELER ANALİZ SONUÇLARI PARAMETRELER ANALİZ SONUÇLARI ph 7,12 Demir <0,1 Elektriksel İletkenlik 1240 Çinko <0,05 Kimyasal Oksijen İhtiyacı 36,48 Kurşun <0,002 Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı 11,65 Kadmiyum 0,0002 Askıda Katı Madde 15,25 Civa <0,001 Florür 1,26 Nikel 0,01 Bor <0,63 Kobalt 0,005 Toplam Fosfor 0,97 Mangan <0,05 Toplam Azot 1,9 Molibden 0,005 Nitrat Azotu 0,79 Selenyum <0,005 Klorür 143,23 Lityum 0,0747 Toplam Çözünmüş Katı Madde 620 Alüminyum 0,02 Sodyum Adsorbsiyon Oranı (SAR) 3,68 Berilyum <0,0002 Sodyum 202,3 Serbest Klor <0,07 Arsenik 0,028 Vanadyum 0,0099 Krom 0,067 Fekal Koliform 130 Bakır 0,009 Şekil tarihli Atıksu Arıtma Tesisi çıkış suyu analiz sonuçları 15

18 PARAMETRELER ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ 2. KÜÇÜK SANAYİ ÇİMENTO FABRİKASI MERKEZ KÜÇÜK SANAYİ ATAKÖY DUMLUPINAR DOĞUM EVİ DEVLET HASTANESİ ÜNİVERSİTE HASTANESİ PARK HASTANESİ FUAR HASTANESİ ANEMON VE GÜRAL OTEL ORUÇOĞLU VE KOREL OTEL ASKERİ FABRİKA ÇÖP SIZINTI SUYU ARITMA TESİSİ GİRİŞİ Koll.-1-Eski Hat ARITMA TESİSİ GİRİŞİ Koll.-2-Yeni Hat ARITMA TESİSİ DEŞARJ NOKTASI Numune Alma Tarihleri ph 6,72 7,56 7,56 7,78 7,79 8 8,49 7,65 7,3 7,18 7,09 7,49 7,22 7,01 7,97 7,68 7,18 7,3 Elektriksel İletkenlik Askıda Katı Madde 682,9 124,7 32, ,33 301, , ,33 17, ,8 Bulanıklık ,2 20,1 193,5 260, ,63 53,7 52,6 32,2 11,4 183, ,8 3,04 Florür 5,58 10,02 9,5 1,35 1,24 1 0,52 1,02 2,71 3,61 2,68 3,68 5,37 2,57 11,88 1,12 2,33 1,16 Bor 1,13 <0,63 (0,41) <0,63 (0,45) <0,63 (0,43) <0,63 (0,2) <0,63 (0,06) 1,06 <0,63 (0,26) <0,63 (0,2) <0,63 (0,005) 1,43 0,96 2,9 <0,63 (0,04) 17,41 <0,63 (0,32) 1,31 0,67 Fosfat Fosforu 3,42 0,43 0,32 0,36 0,19 0,598 2,18 <0,1 (0,06) <0,1 (0,09) 0,62 1,03 0,32 0,32 1,03 7,48 0,15 0,68 0,36 Amonyum Azotu 74,76 24,36 10,4 9,02 93,1 72,52 107,24 13,44 1,96 37,24 27,83 12,04 5,54 130,8 2640,4 63,3 32,2 2,52 <0,01 Nitrat Azotu 0,56 0,54 0,28 0,49 0,81 0,5 0,595 (0,005) 0,04 0,68 0,49 0,34 0,41 0,3 0,95 0,67 0,22 0,15 Sülfat 367,4 79,5 40,2 46, , , , ,4 62,9 3463,6 89,9 137, ,0 Klorür 1559,8 198,5 86,5 184,34 163,1 134,71 524,7 262, ,6 134,7 347, ,9 340,3 7657,2 170,16 439,6 241,1 Bikarbonat , , ,8 451, ,8 1720,2 502, Karbonat Toplam Çözünmüş Katı Madde Kalan Sodyum Karbonat(RSC) 7,47 2,62 0,02 3,98 8,42 5,32 11,74 1, ,49 Değişebilir Sodyum Yüzdesi (%) 78 51,3 250,3 31,4 33,9 32,9 35,6 44,7 65, , ,6 42,9 9,8 94,1 42,3 62,2 Sodyum Adsorbsiyon Oranı (SAR) 20,54 4,77 15,23 2,53 5,52 2,65 4,92 3,85 32,84 17,12 4,58 6,01 11,59 6,28 42,44 8,3 5,24 6,75 16

19 PARAMETRELER ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ 2. KÜÇÜK SANAYİ ÇİMENTO FABRİKASI MERKEZ KÜÇÜK SANAYİ ATAKÖY DUMLUPINAR DOĞUM EVİ DEVLET HASTANESİ ÜNİVERSİTE HASTANESİ PARK HASTANESİ FUAR HASTANESİ ANEMON VE GÜRAL OTEL ORUÇOĞLU VE KOREL OTEL ASKERİ FABRİKA ÇÖP SIZINTI SUYU ARITMA TESİSİ GİRİŞİ Koll.-1- Eski Hat ARITMA TESİSİ GİRİŞİ Koll.-2- Yeni Hat ARITMA TESİSİ DEŞARJ NOKTASI Numune tarihleri Tuzluluk Sodyum ,1 506,3 78,34 136,6 67,72 206,5 139, ,4 209,6 430, ,2 798,5 268,9 218,6 187,2 Potasyum 40,8 19,6 13,78 19,18 37,5 24,3 17,8 17,64 18,9 18,14 23,45 17,1 37,6 24,77 176,9 53,4 29,5 49,1 Kalsiyum 81 51,92 49,7 48,91 20,16 29,6 83,5 70, ,57 107,3 251, ,24 11,5 53,2 92,3 32,94 Magnezyum 15, ,7 14, ,2 30,3 17,3 313,4 2,335 31,3 83,3 28,6 17,1 9, ,3 15,45 Arsenik 0,009 0,017 0,089 0,017 0,008 0,004 0,044 0,037 0,01 <0,002 (0,0004) 0,015 0,367 1,04 0,004 0,36 0,016 0,08 0,053 Krom <0,2 (0,047) <0,2 (0,038) <0,2 (0,039) <0,2 (0,095) <0,2 0,158) 0,17 <0,2 (0,157) 0,27 0,23 <0,2 (0,056) <0,2 (0,06) <0,2 (0,134) <0,2 (0,166) 0,22 0,87 0,28 0,26 <0,2 (0,066) Bakır <0,1 (0,058) <0,1 (0,015) <0,1 (0,065) <0,1 (0,061) <0,1 (0,063) <0,1 (0,074) <0,1 (0,06) <0,1 (0,062) <0,1 (0,032) <0,1 (0,004) <0,1 (0,059) <0,1 (0,059) <0,1 (0,058) <0,1 (0,054) <0,1 (0,02) 0,057 0,051 <0,1 (0,017) Demir 2,33 0,96 <0,1(0, 089) 0,42 0,28 0,22 0,12 0,18 0,44 0,14 0,21 0,37 1,1 0,94 3,43 0,72 0,79 <0,1 (0,029) Çinko 0,27 0,27 0,08 0,12 0,12 0,18 0,07 0,23 0,23 1,36 1,79 0,05 0,06 0,25 0,3 0,19 0,13 0,07 Kurşun <0,3 (0,115) <0,3 (0,056) <0,3 (0,022) <0,3 (0,073) <0,3 (0,015) <0,3 (0,102) <0,3(0, 077) <0,3 (0,103) 0,4 <0,3 (0,02) <0,3 (0,139) <0,3 (0,117) <0,3 (0,027) <0,3 (0,044) <0,3 (0,205) <0,3 (0,065) <0,3 (0,098) <0,3 (0,024) Kadmiyum <0,05 (0,012) <0,05 (0,01) <0,05 (0,005) <0,05 (0,006) <0,05 (0,004) <0,05 (0,006) <0,05 (0,007) <0,05 (0,005) 0,06 <0,05 (0,006) <0,05 (0,006) <0,05 (0,009) <0,05 (0,01) <0,05 (0,01) <0,05 (0,038) <0,05 (0,006) <0,05 (0,007) <0,05 (0,014) Şekil 8. I. Numune Alma Dönemi, Kirletici noktalarından alınan numunelere ait analiz sonuçları 17

20 PARAMETRELER ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ 2. KÜÇÜK SANAYİ ÇİMENTO FABRİKASI MERKEZ KÜÇÜK SANAYİ ATAKÖY DUMLUPINAR DOĞUM EVİ DEVLET HASTANESİ ÜNİVERSİTE HASTANESİ PARK HASTANESİ FUAR HASTANESİ ANEMON VE GÜRAL OTEL ORUÇOĞLU VE KOREL OTEL ASKERİ FABRİKA ÇÖP SIZINTI SUYU ARITMA TESİSİ GİRİŞİ Koll.-1-Eski Hat ARITMA TESİSİ GİRİŞİ Koll.-2-Yeni Hat ARITMA TESİSİ DEŞARJ NOKTASI Numune tarihleri ph 6,92 7,7 7,6 7,83 7,97 8,23 7,9 7,82 8,32 7,13 7,57 8,46 7,35 7,18 8,12 7,66 7,22 6,92 Elektriksel İletkenlik Askıda Katı Madde , ,3 297, <3 Bulanıklık ,8 13,1 21, ,8 3,71 78,5 74,1 54,5 6, , ,8 2,42 Florür 2,14 11,6 5,09 1,28 1,93 1 0,91 1,2 6,2 4,8 2,07 2,52 3,28 3,45 12,77 0,91 2,28 0,95 <0,63 <0,63 <0,63 <0,63 <0,63 <0,63 <0,63 <0,63 <0,63 <0,63 <0,63 <0,63 <0,63 Bor 3,77 1,02 (0,47) (0,29) (0,5) (0,34) (0,53) (0,21) 2,76 (0,4) (0,26) (0,44) (0,61) 1,25 15,84 (0,62) (0,31) (0,58) Fosfat Fosforu 19,24 0,71 0,51 0,26 1,97 0,58 0,32 0,28 1,88 0,73 0,66 0,19 0,17 1,35 7,27 0,38 0,28 0,38 Amonyum Azotu 152,6 26,6 9,35 54,6 63,7 52,5 83,72 45,8 4,87 44,1 60,2 13,5 9,8 155, ,6 21 1,96 Nitrat Azotu 0,63 0,48 0,4 0,52 0,54 0,51 0,63 0,45 0,06 0,7 0,56 0,4 0,31 0,48 1,05 0,65 0,26 0,14 Sülfat , , Klorür ,1 99,3 255,2 170,2 198,5 297,8 368, ,8 397,04 723,2 1063,5 411,2 6948,2 198,5 482,12 233,97 Bikarbonat ,4 451, , , Karbonat Toplam Çözünmüş Katı Madde Kalan Sodyum Karbonat(RSC) 12,31 3,16 2,22 4,81 9,23 4,54 6,42 1,57 10,67 1,93 8,33 11,27 7,51 15,82 31,07 6,45 7,21 2 Değişebilir Sodyum Yüzdesi 80, ,3 38,4 45,5 35,4 37,3 53,9 3,8 36,2 41, ,6 36,9 26, ,7 55 (%) Sodyum Adsorbsiyon Oranı (SAR) 14,24 4,97 3,59 4,03 7,44 3,12 4,15 6,35 11,78 3,63 6,26 11,8 10,4 8,2 137,3 4,14 9,27 6,39 18

21 PARAMETRELER ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ 2. KÜÇÜK SANAYİ ÇİMENTO FABRİKASI MERKEZ KÜÇÜK SANAYİ ATAKÖY DUMLUPINAR DOĞUM EVİ DEVLET HASTANESİ ÜNİVERSİTE HASTANESİ PARK HASTANESİ FUAR HASTANESİ ANEMON VE GÜRAL OTEL ORUÇOĞLU VE KOREL OTEL ASKERİ FABRİKA ÇÖP SIZINTI SUYU ARITMA TESİSİ GİRİŞİ Koll.-1- Eski Hat ARITMA TESİSİ GİRİŞİ Koll.-2- Yeni Hat ARITMA TESİSİ DEŞARJ NOKTASI Numune tarihleri Tuzluluk Sodyum 444,6 136,1 104,1 105,3 141,5 76,23 144,3 191,2 69,02 69,08 215,1 339,4 341,8 216, ,79 269,4 163,6 Potasyum 153,7 20,42 24,6 18,5 65,23 21,92 58,05 48,12 15,77 28,52 47,5 45,53 48,71 44,73 898,7 33,23 87,67 38,74 <2 Kalsiyum 47,3 30,72 30,98 29,18 17,41 26,64 43,62 44,42 (1,146) 11,88 42,61 37,9 54,11 32, ,68 32,77 34,81 Magnezyum 16,12 15,92 19,92 13,82 6,05 11,28 29,26 14,73 0,85 9,5 28,44 15,06 16,86 12,12 6,42 12,96 18,86 8,99 Arsenik <0,002 (0,0016) 0,013 0,046 0,008 0,006 0,004 0,008 0,012 0,004 <0,002 (0,0008) 0,022 0,258 0,544 0,003 0,375 0,011 0,031 0,083 Krom <0,2 (0,052) <0,2 (0,048) <0,2 (0,037) <0,2 (0,041) <0,2 (0,063) <0,2 (0,066) <0,2 (0,054) <0,2 (0,049) <0,2 (0,056) <0,2 (0,056) <0,2 (0,045) <0,2 (0,058) <0,2 (0,065) <0,2 (0,028) 0,43 <0,2 (0,07) <0,2 (0,069) <0,2 (0,133) Bakır <0,1 (0,013) <0,1 (0,016) <0,1 (0,017) <0,1 (0,014) <0,1 (0,007) <0,1 (0,016) <0,1 (0,016) <0,1 (0,019) <0,1 (0,018) <0,1 (0,02) <0,1 (0,012) <0,1 (0,034) <0,1 (0,029) <0,1 (0,012) <0,1 (0,021) <0,1 (0,015) <0,1 (0,016) <0,1 (0,009) Demir 0,95 0,57 0,08 0,25 0,38 0,92 0,16 <0,1 (0,05) 0,38 0,7 <0,1 (0,057) 0,16 0,7 <0,1 (0,099) 1,82 <0,1 (0,053) 0,11 <0,1 (0,098) Çinko 0,49 0,11 0,15 0,07 1,14 1,78 0,07 0,08 0,15 1,81 0,2 0,27 0,22 0,2 0,44 0,06 0,11 <0,05 (0,042) Kurşun <0,3 (0,016) <0,3 (0,013) <0,3 (0,071) <0,3 (0,06) <0,3 (0,027) <0,3 (0,105) <0,3 (0,047) <0,3 (0,057) <0,3 (0,072) <0,3 (0,075) <0,3 (0,043) <0,3 (0,065) <0,3 (0,065) <0,3 (0,03) <0,3 (0,077) <0,3 (0,038) <0,3 (0,035) <0,3 (0,093) Kadmiyum <0,05(0,0 17) <0,05(0, 016) <0,05 (0,018) <0,05 (0,02) <0,05 (0,003) <0,05 (0,002) <0,05 (0,018) <0,05 (0,015) <0,05 (0,016) <0,05 (0,018) <0,05 (0,019) <0,05 (0,015) <0,05 (0,003) <0,05 (0,017) <0,05 (0,019) <0,05 (0,012) <0,05 (0,015) <0,05 (0,036) Şekil 9. II. Numune Alma Dönemi, Kirletici noktalarından alınan numunelere ait analiz sonuçları 19

22 3. ARITILMIŞ ATIKSULARIN SULAMA SUYU OLARAK GERİ KULLANIM KRİTERLERİ Arıtılmış atıksuların tarımsal sulamada kullanılması durumunda Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği de belirtilen hususlar göz önünde bulundurularak parametre bazlı değerlendirme bu bölümde yapılmıştır. Bu amaçla, arıtılmış suyun askıda katı madde içeriği, tuzluluk değeri, geçirgenlik özellikleri, özgül iyon toksisitesinin etkileri, eser elementler ve nütrientler varlığı ve miktarı ile mikrobiyolojik kalitesi dikkate alınmıştır Askıda Katı Madde Askıda katı madde (AKM), sulama sisteminin tıkanmasına neden olduğu için önemlidir. Klasik atıksu arıtma tesisi çıkışında AKM konsantrasyonu, 5-25 mg/l aralığında değişmektedir. Birçok sulama sisteminde, 30 mg/l nin altındaki AKM konsantrasyonları tolere edilebilmektedir. AKM, yağmurlama sulamada yağmurlama başlık memelerinin ve damla sulamada damlatıcıların tıkanması açısından önemlidir (Ayyıldız, 1990). Afyon ili atıksu arıtma tesisi çıkış AKM değerleri 4.8 mg/l ve mg/l olarak okunmuştur. Bu değerlerde göz önüne alındığında sulama sistemi için bir tıkanma riskinin olmadığı görülmektedir Tuzluluk Bitki su ihtiyacının karşılanmasında, suyun miktarının yeterliliği yanında kalitesinin de sulamaya uygunluğu önemlidir. Çözelti içerisindeki tüm iyonların (anyon ve katyonlar) oluşturduğu etkiye ozmotik etki denir. Suda eriyebilen tüm katıların toplam etkisidir. Tuzlar çözelti içerisinde bir basınç oluştururlar, buna ozmotik basınç adı verilir. Bu basınç bitkinin kökleri ile topraktan suyu alırken yenmek zorunda olduğu bir kuvvettir. Yüksek ozmotik basınç yani yüksek tuzluluk etkisinde bitki suyu almakta zorlanır ve gereksinim duyduğundan daha az su alabilir, bu olaya fizyolojik kuraklık denir. Daha az su kullanımı ise verimde ve ürün kalitesinde azalmaya neden olabilir. Atıksu arıtma tesisleri teknik usuller tebliğinde Tablo E 7.2 de (Sulama Suyunun Kimyasal Kalitesinin Değerlendirilmesi İçin Geliştirilmiş Tablo) tuzluluk için elektriksel iletkenlik ve Toplam çözünmüş katı miktarına göre sulama suları 3 sınıf altında değerlendirilmiştir. Kullanımda zarar derecesi olmama durumunda I. Sınıf sulama suyu, az 20

23 ve orta ise II. Sınıf sulama suyu ve tehlikeli ve sulamada kullanımı sakıncalı ise III. Sınıf sulama suyu olarak sınıflandırılmıştır. Elektriksel iletkenlik (kondüktivite), suyun elektrik akımını iletebilme özelliğinin sayısal olarak ifadesidir. Su analiz sonuçları verilirken mikrosiemens/cm (µs/cm) cinsinden 25 0 C sıcaklıktaki değeri hesaplanarak belirtilir. Suların elektriksel iletkenliği, iyonların sudaki toplam derişimine ve sıcaklığa bağlıdır. Sıcaklık artışı ile suların elektriksel iletkenlikleri de artar. Sudaki iyonların derişimi arttıkça elektriksel iletkenlik de artar, dolayısıyla elektriksel iletkenlik ölçümleri sudaki toplam iyon derişimi hakkında iyi bir göstergedir. Tablo 3. Sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo (AATUT - Tablo E7.2) Kullanımında zarar derecesi Parametreler Birimler Yok (I. sınıf su) Az orta (II. sınıf su) Tehlikeli (III. sınıf su) Tuzluluk İletkenlik µs/cm < >3000 Toplam çözünmüş Madde mg/l < >2000 Geçirgenlik SAR Tad Sodyum (Na) Yüzey sulaması Damlatmalı sulama Klorür (Cl) Yüzey sulaması Damlatmalı sulama EC Özgül iyon toksisitesi mg/l mg/l < 3 < > 70 < 0.2 < 0.3 < 0.5 < 1.3 < 2.9 mg/l < > 350 mg/l < 100 > 100 Bor (B) mg/l < > 3.0 Doğal haldeki yüzey sularının elektriksel iletkenliği µs/cm arasında değişir. Yeraltı sularının elektriksel iletkenlik değeri ise çözünmüş madde içeriğindeki değişime bağlı olarak yüzey sularına oranla daha geniş aralıkta değişir. Yeraltı sularının iletkenliği bazı bölgelerde deniz suyunun yaklaşık iletkenliği olan µs/cm ye ulaşabilmektedir. Sanayideki kirliliğin yüksek olduğu dere ve akarsularda µS/cm civarlarında okunabilmektedir. Atık suların iletkenliği, atık suları üreten kaynağın özelliklerine bağlıdır. Bazı endüstriyel atık sularda µs/cm nin üzerinde iletkenlik değerleri gözlenmektedir. Sulama suyu kalitesi, çorak toprakların yıkama suyu ihtiyacını belirlemede önemli bir kriterdir. İletkenlik içeren suların sulamada kullanımında zarar derecesi > 9 21

24 sınıflandırılması yapılırsa zararsız (I. Sınıf sular) olarak değerlendirilen sularda iletkenlik değeri 700 µs/cm değerinin altıdadır. İletkenlik değerine göre az ve orta zararlı (II. Sınıf sular) olarak ifade edilen sularda iletkenlik değeri µs/cm aralığındadır. Buna karşılık, iletkenlik değeri 3000 µs/cm değerinin üzerinde olursa tehlikeli olarak (III. Sınıf sular) sınıflandırılmıştır. Atıksu arıtma tesisi deşarj noktasında ölçülen elektriksel iletkenlik değerine ( µs/cm ) göre II. Sınıf yani az ve orta zararlı su sınıfına girmektedir. Toplam çözünmüş Madde ile elektriksel iletkenlik arasında, EC < 5 ds/m ise TÇM EC x 640 EC > 5 ds/m ise TÇM EC x 800 bağıntıları mevcuttur. Bitkilerin tuzluluğa olan hassasiyet durumu yönetmeliğe göre toplam çözünmüş katı madde içeriği göz önünde bulundurularak yapılmaktadır. Elektriksel iletkenlik toplam çözünmüş katı madde analizi ile karşılaştırıldığında, nispeten daha kısa sürede ve daha kolay analiz yapılabilmektedir. Bundan dolayı çoğu zaman toplam çözünmüş katı madde değeri iletkenlik değerinin yardımıyla yönetmelikte belirtilen formül ile hesaplanabilmektedir. Ancak bu çalışmada, formül yardımıyla hesaplamak yerine analitik olarak toplam çözünmüş katı maddenin ölçülmesi tercih edilmiştir. Yönetmelikte sınıflandırma yapılırken, Toplam çözünmüş katı madde için 500 mg/l nin altına olması durumunda 1. Sınıf sulama suyu (zararı yok), 500 mg/l ile mg/l arasında olması II. Sınıf sulama suyu (az ve orta zararlı), Toplam çözünmüş katı maddenin mg/l nin üzerinde olması durumu için III. sınıf sulama suyu (Tehlikeli) olarak sınıflandırılmıştır. Atıksu arıtma tesisi deşarj noktasında ölçülen toplam çözünmüş katı madde değerine ( mg/l) göre II. Sınıf yani elektriksel iletkenlik değeri ile paralel olarak az ve orta zararlı su sınıfına girmektedir. Çalışma sahasında öncelikle arıtma tesisi çıkışından numune alınmıştır. Ayrıca kanalizasyon hattı boyunca farklı noktalardan numune alınmış ve sulama suyu iyileştirme çalışmalarında yüksek çıkan değerler için muhtemel sorunun çözümüne yönelik sebep kök analizinin yapılması hedeflenmiştir. Tablo E 7.2 (sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo) elektriksel iletkenlik (EC) değerlerinin numune alma noktalarına göre değişimi Şekil 9 da verilirken, Toplam Çözünmüş Madde değişimi Şekil 10 da verilmiştir. Elektriksel iletkenlik ve toplam çözünmüş katı madde içeriği ile tuzluluk açısından değerlendirildiğinde II. Sınıf olan sulama suyudur. 22

25 Şekil 9. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E 7.2 (Sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo) Elektriksel İletkenlik (EC) Değerlerinin Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 23

26 Şekil 10. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E 7.2 (Sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo) Toplam Çözünmüş Madde (TDS) Değerlerinin Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 24

27 Toplam çözünmüş madde değerinin 500 mg/l den küçük olduğu durumlarda bitkilerde herhangi bir etki gözlenmemiştir mg/l aralığında ise hassas bitkiler etkilenebilir aralığında ise bir çok bitki bundan etkilenmektedir ve dikkatli bir yönetim gerekmektedir. Genellikle, 2000 mg/l nin üzerindeki toplam çözünmüş madde değerine sahip sulama suları ise tuzluluğa toleranslı bitkiler için geçirgen zeminlerde kullanılabilir. Sulama ve toprak yönünden gerekli önlemler alındığı ve drenaj olanakları sağlandığı takdirde çok iyi nitelikte olmayan sular bile toprağa ve bitkiye zarar vermeden kullanılabilir. Topraktaki tuzluluk oranı, drenaj suyunun sürekli ve düzenli bir şekilde tabandan çekilmesi halinde kararlı hale gelmektedir. Topraktaki tuzluluk oranının kontrol edilmesinde, drenaj sistemi çok önemlidir. Önemli olan, bitki kök bölgesindeki tuz dengesinin nasıl korunacağının bilinmesidir. Tuzlu su ile yapılacak sulamalarda sulama yöntemi büyük önem taşımaktadır. Karık veya tava gibi yüzey sulama yöntemleri ile yapılan sulamalarda fazla miktarda su kullanılmaktadır. Buna bağlı olarak da toprakta tuz birimi artmaktadır. Yağmurlama yöntemiyle sulanan bitkiler, hem toprak tuzluluğu hem de toprak üstü aksamına tuz püskürtülmesi zararı ile karşı karşıya kalmaktadır. Tuzlar, doğrudan yapraklar tarafından absorbe edilmesi sonucunda yapraklar zarar görür ve dökülürler. Bitkinin doğrudan kök bölgesinin ıslatılması ve daha az su kullanılması nedeni ile damla sulama yöntemi tuzlu sularla yapılacak sulamalarda öne çıkmaktadır. Bölgedeki yıllık yağış, bitki kök bölgesindeki tuz dengesine önemli ölçüde etki eder. Kurak ve yarı kurak alanlarda bitki sulama suyu gereksinimi, ılıman alanlardan daha yüksektir. Yüksek sulama suyu gereksinimi daha fazla sulama suyu uygulamasını ve bunun sonucu olarak tarım alanlarına daha fazla tuz getirir. Yıllık yağış yükseldikçe ve drenaj sistemi de yeterli ise sulama suyu kalitesi dikkate alınmayabilir. Sulu tarımda yıllık mm'lik yağış, tuz birikimini önlemeye yardım eder. Bölgenin yağısı yaklaşık 400 mm nin biraz üzerinde bulunmaktadır. Tuzlu sular ile yapılan sulamalarda birkaç ilave kültürel tedbir alınarak olumsuzlukları en aza indirilebilir. Aynı araziyi sulamaya iki yılda bir izin verilerek ve yalnızca iyi drenajlı, 2-3 m derinlikteki profile sahip kumlu topraklar sulanabilir. Tuzluluğa ve olumsuz koşullara direnç bitki türlerine göre değiştiği gibi aynı tür içerisinde ıslah edilen çeşitlere göre de değişmektedir. Bu nedenle tuzluluğa dayanıklı bitki türünü belirlemekle kalmayıp, dayanıklı çeşitleri de belirlemek gerekiyor. Kültür bitkilerinin tuza göreceli dayanma dereceleri birbirinden farklıdır. Sulamada kullanılacak suyun hangi bitkilerin sulanması için uygun olacağı buna göre kararlaştırılır. 25

28 Tablo 4. Bitkilerin tuzluluğa olan hassaslıkları (AATUT -Tablo E7.3) Bitki ismi Arpa Fasulye Mısır Pamuk Börülce Keten Yulaf Pirinç Çavdar Şeker pancarı Şeker kamışı Sorgum Soya fasulyesi Buğday Enginar Kuşkonmaz Kızmızı pancar Lahana Havuç Kereviz Salatalık Marul Soğan Patates Ispanak Kabak Domates Şalgam Yonca Bermuda çimi Çayır otu (fescue) Fokstail (çimen) Harding çimi Meyve bahçesi Sesbania (çiçek) Sudan çimi Bakla Buğday çimi Badem Kayısı Böğürtlen Hurma Üzüm Portakal Şeftali Erik Çilek Hassaslık* Toleranslı Orta toleranslı Orta hassas Hassas TÇM > 2000 mg/l TÇM: mg/l TÇM: mg/l TÇM: mg/l Tarla bitkileri Sebzeler Çayır bitkileri Meyveli ağaçlar 26

29 Çıkış suyunun sulamada kullanılabilirliğinin ortaya konması için Tablo E7.3 yani bitkilerin tuzluluğa olan hassaslıkları dikkate alınmalıdır. Bu tabloya göre, arıtma tesisi çıkış suyu ile sulama yapıldığı taktirde, Akarçay havzasının iklim koşulları da dikkate alınarak, tarla bitkilerinden Arpa, Mısır, Börülce, Keten, Yulaf, Çeltik, Çavdar, Şeker pancarı, Sorgum, Soya fasulyesi, Buğday; sebzelerden Kırmızı pancar, Lahana, Salatalık, Marul, Patates, Ispanak, Kabak, Domates ve Şalgam; çayır bitkilerinden Yonca, Bermuda çimi, yumaklar (fescue), Sorgum Sudanotu, Bakla, meyve ağaçlarından sadece Üzüm yetiştirilebilmektedir Geçirgenlik Arıtma tesisi çıkış suyunun sulama suyu olarak kullanılabilmesi için değerlendirilmesi gereken bir diğer parametre geçirgenlik özelliğidir. Bu özelliğin ortaya konabilmesi için, Sodyum Adsorpsiyon Oranı ve elektriksel iletkenlik değerlerinin bir arada değerlendirilmesi gerekmektedir. Sulama sularında sodyum miktarı önemli bir yer tutar. Toprağın yapısını bozarak, geçirgenliğini azaltan ve sulamadan sonra zeminin üst seviyelerinde soğrulan sodyum, toprak yüzeyinde kaymak şeklinde sert bir kabuğun oluşmasına neden olur ve bitki köklerinin havalanması engellenir. Ayrıca, sodyum, bitkiler için zehirli bir ortam yaratır. Cinsine bakılmaksızın, sodyumca doygun topraklarda bitkiler çok az gelişir veya gelişmezler. Sodyum yüzdesinin sulama suyu sınıflandırmasında tek başına iyi bir ölçüt olmadığı fark edilmiş ve başka ölçütler kullanılmaya başlanmıştır. Sulama suyunun yaratacağı sodyum zararı sodyum adsorpsiyon oranı (SAR) değeri ile açıklanmaya çalışılmıştır. Bu oran ile, toprak komplekslerinde meydana gelen katyon değiştirme tepkimelerinde sodyum iyonunun oransal etkinliği belirlenmiştir (Kanber ve ark., 1992). Yüksek sodyumlu durumlarda, toprak partikülleri birbirinden ayrılmaktadır. Bu durumda, topraktaki porozite azalmakta ve büyük boşluklar tıkanmaktadır. Böylelikle, su ve havanın toprak içine nüfuzu engellenmektedir. SAR, aşağıdaki şekilde hesaplanmaktadır. SAR Na Ca Mg 2 Ancak, klasik SAR denkleminde toprak suyundaki kalsiyum mktarında meydana gelen değişmeler dikkate alınmaz. Sulama suyu anında veya hemen sonrasında meydana gelen çözülme ve çökelme olayları, kalsiyum eriyebilirliğini önemli ölçüde değiştirmektedir. Bundan dolayı, kalsiyum ve magnezyumla ilgili olarak sodyum konsantrasyonunun artması 27

30 yüzünden oluşan infiltrasyon sorununu da tam olarak açıklayamamaktadır. SAR değeri yerine son zamanlarda, revize edilerek tadil edilmiş SAR değeri (SAR tad ) olarak önerilmiştir. Yeni önerilen yöntem, klasik SAR eşitliğine yeni bir bakış getirmektedir. Bu eşitlik yardımıyla bir sulamayı takiben beklenen denge değeri için sulama suyunun kalsiyum konsantrasyonunu düzeltmek olanağı doğmuştur. Sulamadan sonra toprak suyunun bir bölümünü oluşturan, uygulanan sulama suyunun kalsiyum konsantrasyonu üzerine ve CO 2 ve HCO 3 ve tuzluluğun etkisini de içerir. Bu yeni eşitlikte, kalsiyum kireç taşından veya silikat gibi diğer minerallerden kaynaklandığı ve magnezyumun hiç çökelmediği varsayılmıştır. Burada, Ca +2 çözünürlüğünün, sudaki HCO 3 konsantrasyonuna bağlı olarak değişkenliği dikkate alınarak Ca x değeri kullanılmaktadır. Ca x, HCO 3 /Ca ve EC ye bağlı olarak değişmektedir. SAR Tad Ca Na x Mg 2 Ancak, pratik olarak SAR ve SAR tad arasında çok önemli bir farklılık yoktur. SAR daha yaygın olarak kullanılmaktadır. SAR ve EC nin topraktaki infiltrasyon üzerindeki etkisi, Şekil 11 de gösterilmiştir. SAR ve EC nin bilinmesi ile topraktaki sızma problemi konusunda bilgi sahibi olunabilmektedir. Topraktaki kalsiyum oranının, magnezyuma göre daha yüksek olması tavsiye edilmektedir. Topraktaki geçirimliliği düzenlemek üzere, kalsiyum sülfat (CaSO 4 ) kullanılmaktadır. Kalsiyum sülfat, toprağa direkt olarak veya sulama suyu içerisine karıştırılarak uygulanabilmektedir. Şekil 11. SAR ve EC nin infiltrasyon üzerindeki etkisi 28

31 Tablo E7.2 Sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş Tablo ya göre arıtma tesisi çıkış suyu SAR değeri 3.68 ve 6.75 ve EC değeri ds/cm ve ds/m kullanıldığında orta ve az zararlı II. Sınıf sulama suyu, olarak değerlendirilebilmektedir. Ayrıca SAR oranı ve elektriksel iletkenlik değerleri bir arada değerlendirilerek infiltrasyon özelliği de ortaya konabilmektedir. Yönetmelikte verilen Şekil 11 deki diyagramda SAR ve elektriksel iletkenlik değerleri için kesişim işlemi uygulandığında arıtma tesisi çıkış suyunun sulamada kullanılması durumunda infiltrasyonda orta dereceli azalma olabileceği tespit edilmiştir Özgül iyon toksisitesi Toprakta suyun hareketini ve iyi bir su-hava dengesinin oluşmasını sağlayan kümeli yapının meydana gelebilmesi toprakların organik madde miktarı, işlenmesi, donma ve çözülme olayları yanında özellikle kalsiyum gibi iki ve üç değerli katyonların adsorbe edilmesiyle mümkündür. Buna karşılık toprakta sodyum gibi bir değerli katyonların fazla miktarda adsorbe edilmesi toprak kümelerinin dağılarak dispersiyon olayı sonunda teksel bir yapının oluşmasına neden olur. Böylece toprağın fiziksel özellikleri bozularak toprak geçirimsiz, su-hava dengesi bozulmuş bir nitelik kazanır. Sulama suları içerisinde bulunan bor, sodyum, klor, bikarbonat gibi iyonların ozmotik basıncı artırarak fizyolojik kuraklık yaratmalarının yanında bitkiye toksik etki de yapmaktadırlar. En önemli toksiklik sorunlarının aşırı düzeyde sodyum, klor ve bor alımıyla ilişki olduğu bulunmuştur. Bu iyonların aşırı alımı bitkilerin terleme sonucunda yoğunlaşma nedeniyle özellikle yapraklarda birikime neden olur. En önemli belirtileri yaprak yanması, kuruması ve diş yaprak kenarlarının zararlaşmasıdır. Belirtiler birikim başlangıcında bile kritik düzeylere ulaşır. Toksiklik zamanla yaprak merkezine doğru damarlar arasında ilerler. Toksiklik sorunlarına karşı çoğu çok yıllık bitkilerin oldukça toleranslı olmalarına karşın meyve ağaçları ve diğer odunsu çok yıllık bitkilerin büyük ölçüde duyarlılık gösterdiği belirlenmiştir. Kültür bitkileri sodyumsuz veya çok az sodyum içeren ortamlarda, olağan olarak gelişirler eğer sodyum gerekiyorsa bu, çok düşük düzeydedir. Yüksek düzeydeki sodyum, bitkilere zehir etkisi yapar. Eğer toprakta yeterli miktarda kullanılabilir kalsiyum varsa sodyum zehirlenmesi genellikle azalmaktadır. Sodyum zehirlenmesinden daha çok kalsiyum eksikliğinin etkisi olmakta ve kalsiyum nitrat veya alçı gibi materyallerle yapılan gübrelemeye giderilebilir. 29

32 Yükse SAR değerine sahip sularla ortaya çıkan zehirlenme etkileri, kötü infiltrasyon koşulları yüzünden meydana gelebilmektedir. Sodyuma duyarlı olarak bilinen birçok bitki, toprak yapısı iyi durumda tutulduğunda çok iyi bir gelişme gösterirler. Sulama metodu da sodyum ve klorür için sınır değerlerin belirlenmesinde kullanılan kriterlerden bir tanesidir. Sodyum ve klorür için yüzey sulaması yapılacaksa daha yüksek konsantrasyonlara müsaade edilebilmektedir. Tablo E 7.2 (sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo) Sodyum (Na) değerlerinin numune alma noktalarına göre değişiminin yüzey sulaması yapılması durumunda zararlılık durumu Şekil 12 de verilirken, damlama sulama yapılması durumunda zararlılık durumu Şekil 13 te verilmiştir. Klorür doğal sularda çok geniş bir konsantrasyon aralığında bulunmaktadır. Klorür konsantrasyonu arttıkça mineral içerikte sularda genellikle artmaktadır. Klorür (Cl-) konsantrasyonu yüksek olan suların genel olarak mineral (tuz) içeriği de yüksektir. Dağlık, yüksek rakımlı bölgelerdeki suların klorür içeriği düşük olurken, nehir ve yer altı sularında belirgin miktarlarda klorür vardır. Klorür iyonu bitkilerde, karbonhidrat iletimini ve stoma açılıp kanmasını kontrol ettiği bilinmektedir. Klorür konsantrasyonu artışı, belirtilerini ilk önce yaprak uçlarında gösterir. Yaprak ucu kurur, kurumalar kenara doğru gelişir. Ölü doku miktarının aşırı biçimde artması yaprağın düşmesine veya tüm yaprakların dökülmesine neden olur. Bu belirtiler, duyarlı bitkilerde yaprakta biriken klorür konsantrasyonu, kuru ağırlığın % i oranında iken ortaya çıkmaya başlar. Ancak bu bitkiler arasında klorüre karşı gösterilen duyarlılık değişir. Tarımsal alanlarda kullanılan sulama suyunun klorür içeriği genellikle toplam tuzluluk parametresiyle kontrol edilmektedir. Buharlaşma ile bitki köklerinde klorür ve tuzluluk konsantrasyonu artma eğilimindedir. Bitki köklerinin osmotik basınçla dışardan besi maddesi almasını bu durum zorlaştırmaktadır (dışarıdaki tuz yoğunluğunun bitki yapısındakinden daha az olması, bitkinin dışarıdan su ve besi maddesi alması için gereklidir). Bu sebeple, klorür ve tuzluluk konsantrasyonları içme suyu standardı ya da altında olan sular tarımsal alanlarda kullanılabilmektedir. Tablo E 7.2 (sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo) Klorür (Cl) değerlerinin numune alma noktalarına göre değişiminin yüzey sulaması yapılması durumunda zararlılık durumu Şekil 14 da verilirken, damlama sulama yapılması durumunda zararlılık durumu Şekil 15 de verilmiştir. 30

33 Şekil 12. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E 7.2 (Sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo) Yüzey Sulaması İçin Sodyum (Na) Değerlerinin Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 31

34 Şekil 13. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E 7.2 (Sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo) Damlama sulaması İçin Sodyum (Na) Değerlerinin Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 32

35 Şekil 14. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E 7.2 (Sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo) Yüzey Sulaması İçin Klorür (Cl) Değerlerinin Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 33

36 Şekil 15. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E 7.2 (Sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo) Damlama sulaması İçin Klorür (Na) Değerlerinin Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 34

37 Bor bitki büyümesi için toprak ve sudaki düşük konsantrasyonlarda çok önemli bir element olmakla birlikte belirli konsantrasyonların üzerinde bitkiler için zehirli etki yapmaktadır (Üstün ve ark., 2008). Borun bitkilere gerekli miktarı ile zehirli miktarı arasında çok bir dar sınır vardır ve bu sınır bitki türlerine göre değişmektedir. Bor un eksik olması, genel olarak, bitkide çeşitli dokuların oluşumunu ve gelişimini yavaşlatır, bitkilerin su düzenini bozar. Toprakta sulama suyunda belirli sınırların üstünde bor bulunması ise, bitki yapraklarında sararma, yanma ve yarılmalara, olgunlaşmamış yapraklarda dökülme ve büyüme hızının yavaşlaması ile verimde azalmaya neden olur (Kanber ve ark., 1992). Genellikle sulama suları bor içeriği çok ender durumlarda izin verilebilir düzeyi geçer. Ayrıca eğer topraklarda bor bulunuyor ve doğal koşullar uygun ise yıkama yoluyla topraktan uzaklaştırılabilir. Bor, yeraltı suyunda doğal olarak, yüzey sularında endüstriyel kirletici olarak veya tarımsal yüzey akışların ve çürüyen bitki materyallerinin bir ürünü olarak bulunabilir (Provin ve Pitt, 2002). Ülkemizde boraks işletmelerinin bulunduğu yerler ile jeotermal amaçlı kuyulardan çıkan atıkların karıştığı yer altı ve yer üstü kaynaklarının bor konsantrasyonu, yüksek olabilmekte ve sulama açısından tehlikeli sorunlar yaratabilmektedir. Buna örnek olarak, Sındırlı, Bigadiç, Balıkesir ovalarını sulayan Simav Çayı nın memba tarafında bulunan boraks işletmelerinin suyu ile kirlenmesi ve bor içeriğinin 7 ppm e kadar yükselmesi gösterilebilir. Ayrıca Büyük Menderes havzasının yukarı kısımlarında Germencik ve Sarayköy de açılmakta olan jeotermal amaçlı kuyuların atıklarının Büyük Menderes nehrine karışması geniş tarım alanlarında borla kirlenmeye neden olabilmektedir. Ege bölgesinde benzer örneklere, Balçova ovasının yer altı sularının borla kirlenmesi, Eskişehir Kırka yöresindeki boraks madenlerinin atıklarıyla kirlenmeler de eklenebilir. Afyon bölgesinde jeotermal kirleticilerin kanalizasyon sistemine karışması durumunda zaman zaman bor değerinde deşarj noktasından alınan numunelerde artış gözlenebilmektedir. Ancak deşarj içeriğindeki borun miktarı, debisi dikkate alındığında arıtma tesisi çıkışında ölçülen bor miktarı üzerindeki etkisinin sınırlı kaldığı ve sulama suyu sınıfı olarak bor açısından I. Sınıf sulama suyu olduğu görülmektedir. Tablo E 7.2 (sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo) Bor (B) değerlerinin numune alma noktalarına göre değişimi Şekil 16. de verilmiştir. 35

38 Şekil 16. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E 7.2 (Sulama suyunun kimyasal kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiş tablo) Bor (B)Değerlerinin Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 36

39 Bu bilgiler ışığında toksiklik etkisi çok yüksek olan sodyum, klorür ve brom için yönetmelik uyarınca değerlendirme yapılırsa, sodyum parametresi için hem yüzey sulama hem de damlatmalı sulama için III. sınıf sulama suyu, klorür parametresi için II. Sınıf sulama suyu, bor için ise I. Sınıf sulama suyu özelliği göstermektedir. Tablo 5. Değişik bitkilerin sulama suyunda bulunan sodyum toleransı (AATTUT-Tablo E7.4) Toleransı SAR değeri Bitki Durum Yaprak döken meyve Yaprakta yanma Çok hassas 2-8 ağaçları, turunçgiller, avokado Hassas 8-18 Fasulyeler Büyümenin engellenmesi, bodur kalma Orta toleranslı Yonca, yulaf, pirinç Nütrient ve toprak yapısından dolayı büyümenin engellenmesi ve bodur kalma Toleranslı Buğday, kaba yonca, arpa, Zayıf toparak yapısından dolayı domates, şeker pancarı, büyümenin engellenmesi ve bodur kalma değişik çimen türleri Tebliğde, Tablo E7.4 te değişik bitkilerin sulama suyunda bulunan sodyuma toleransı SAR değeri kullanılarak ifade edilmektedir. Atıksu arıtma tesisi çıkış SAR değeri 6.75 olduğundan dolayı bu bölgede, hassas, orta toleranslı ve toleranslı bitkilerin yetiştirilmesi uygundur. Ancak bu bitkiler üzerinde de sodyum içeriğinin artışına bağlı olarak bazı olumsuz durumlar meydana gelebilmektedir. Bu durumları özetlemek gerekirse, söz konusu bitkiler için, orta toleranslı olanlardan fasulyeler üzerine etkisi büyümenin engellenmesi ve bodur kalma iken, orta toleranslı olanlardan yonca, yulaf, pirinç üzerine etkisi nütrient ve toprak yapısından dolayı büyümenin engellenmesi ve bodur kalma şeklinde ve toleranslı olanlardan buğday, kaba yonca, arpa, domates, şeker pancarı ve değişik çimen türleri üzerine etkisi zayıf toparak yapısından dolayı büyümenin engellenmesi ve bodur kalma şeklindedir. Tablo 6. Bitkilerin yapraklarına zarar veren klorür konsantrasyonları (AATTUT-Tablo E7.5) Hassaslık Klorür konsantrasyonu, mg/l Etkilenen bitki Hassas < 178 Badem, kayısı, erik Orta hassas Üzüm, biber, patates, domates Orta toleranslı Kaba yonca, arpa, mısır, salatalık Toleranslı > 710 Karnabahar, pamuk, susam, sorgum, şeker pancarı, ayçiçeği Tablo E7.5 Bitkilerin yapraklarına zarar veren klorür konsantrasyonları dikkate alındığında, atıksu arıtma tesisi çıkış sularının sulamada kullanılması durumunda, klorüre orta 37

40 orta toleranslı olanlardan kaba yonca, arpa, mısır, salatalık, toleranslı olanlardan, karnabahar, pamuk, susam, sorgum, şeker pancarı, ayçiçeği yetiştirilmesi için hiçbir sakınca yoktur. Tablo 7. Bitkilerin bora karşı dayanıklılık dereceleri (AATTUT-Tablo E7.6) Bitki ismi Arpa Fasulye Mısır Pamuk Yer fıstığı Yulaf Sorgum Şeker pancarı Buğday Enginar Kuşkonmaz Kızmızı pancar Lahana Havuç Kereviz Salatalık Marul Soğan Patates Domates Şalgam Kaba yonca Arpa (at yemi) Börülce Kayısı Böğürtlen Üzüm Portakal Şeftali Erik Hassaslık* Toleranslı Orta toleranslı Orta hassas Hassas Bor: > 4.0 mg/l Bor: mg/l Bor: mg/l Bor: mg/l Tarla bitkileri Sebzeler Yem bitkileri Meyveli ağaçlar Tablo E7.6 de bitkilerin bora karşı dayanıklılık dereceleri verilmiştir. Arıtılmış atıksuların sulamada kullanılmasında bu sınıflandırmanın göz önüne alınırsa, tarla bitkilerinden, fasulye, yer fıstığı, buğday hassas olduğu için yetiştirilmesi durumunda bor konsantrasyonundan etkilenirken, arpa, mısır, pamuk, yulak sorgum, şeker pancarının bor konsantrasyonundan dolayı etkilenmesi söz konusu değildir. Sebzelerden, sadece soğan arıtılmış sudaki bor konsantrasyonuna hassasken, enginar, kuşkonmaz, kırmızı pancar, lahana, havuç, kereviz, salatalık, marul, patates, domates ve şalgam tarımı yapılması açısından 38

41 uygundur. Yem bitkilerinden arpa (at yemi) ve börülcenin yetiştirilmesi uygun değildir. Sadece kaba yoncanın yetiştirilmesi bora karşı daha toleranslı olduğu için mümkün olmaktadır. Yönetmelikte verilen bor içeriği dikkate alındığında meyveli ağaçların sulanması için arıtma tesisi çıkış bor konsantrasyonu uygun değildir. Çünkü tüm meyveli ağaçlar bora hassas olarak sınıflandırılmıştır. Tablo 8. Arıtma tesisi çıkış sularının AATTUT Tablo E 7.2 ye göre genel değerlendirilmesi Elektriksel İletkenlik (ms/cm) Toplam Çözünmüş Madde (mg/l) SAR Sodyum (Na) (mg/l) Klorür (Cl) (mg/l) Bor (B) (mg/l) ,75 187,2 202,3 143,23-241,1 0,63-0,67 Y.S D.S Y.S D.S. II. II. II. I. III. III. II. II. Y.S. = Yüzey Sulama; D.S. = Damlatmalı Sulama Tablo 9. Kirletici kaynağı olarak atıksu arıtma tesislerinin giriş değerlerinin AATTUT Tablo E 7.2 ye göre genel değerlendirilmesi Elektriksel İletkenlik (ms/cm) Toplam Çözünmüş Madde (mg/l) SAR Sodyum (Na) (mg/l) Klorür (Cl) (mg/l) Bor (B) (mg/l) ESKİ ATIKSU ARITMA TESİSİ ,3 268,9 170,16 0,32 Y.S D.S Y.S D.S. II. II. II. I. III. III. II. II. YENİ ATIKSU ARITMA TESİSİ ,24 218,6 439,6 0,006 Y.S D.S Y.S D.S. II. II. II. I. III. III. III. III. 39

42 Tablo 10. Kirletici kaynağı olarak konutların AATTUT Tablo E 7.2 ye göre genel değerlendirilmesi Elektriksel İletkenlik (ms/cm) Toplam Çözünmüş Madde (mg/l) SAR Sodyum (Na) (mg/l) Klorür (Cl) (mg/l) Bor (B) (mg/l) ATAKÖY ,52 136,6 163,1 0,2 Y.S D.S Y.S D.S. II. II. II. I. III. III. II. II. DUMLUPINAR ,65 67,72 134,71 0,006 Y.S D.S Y.S D.S. II. I. I. I. III. I. II II Tablo 11. Kirletici kaynağı olarak işletmelerin AATTUT Tablo E 7.2 ye göre genel değerlendirilmesi Elektriksel İletkenlik (ms/cm) Toplam Çözünmüş Madde (mg/l) SAR Sodyum (Na) (mg/l) Klorür (Cl) (mg/l) Bor (B) (mg/l) ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ , ,8 1,13 Y.S D.S Y.S D.S. III. II. II. II. III. II. III. II. MERKEZ KÜÇÜK SANAYİ ,53 78, ,43 Y.S D.S Y.S D.S. II. I. I. I. III. II. II II 2. KÜÇÜK SANAYİ ,77 150,1 198,5 0,41 Y.S D.S Y.S D.S. II. II. II. I. III. II. II. II. ÇİMENTO FABRİKASI ,23 506,3 86,5 0,45 Y.S D.S Y.S D.S. II. I. III. I. III. II. I. I. ASKERİ FABRİKA ,28 199,2 340,3 0,04 Y.S D.S Y.S D.S. II. II. I. I. III. II. II II ÇÖP SIZINTI SUYU ,44 798,5 7657,2 17,41 Y.S D.S Y.S D.S. III. III. III. III. III. II. III. II. 40

43 Tablo 12. Kirletici kaynağı olarak Otellerin AATTUT Tablo E 7.2 ye göre genel değerlendirilmesi Elektriksel İletkenlik (ms/cm) Toplam Çözünmüş Madde (mg/l) SAR Sodyum (Na) (mg/l) Klorür (Cl) (mg/l) Bor (B) (mg/l) ORUÇOĞLU-KOREL , ,9 Y.S D.S Y.S D.S. III. II. II. II. III. II. III. II. Tablo 13. Kirletici kaynağı olarak Hastanelerin AATTUT Tablo E 7.2 ye göre genel değerlendirilmesi Elektriksel İletkenlik (ms/cm) Toplam Çözünmüş Madde (mg/l) SAR Sodyum (Na) (mg/l) Klorür (Cl) (mg/l) Bor (B) (mg/l) ZÜBEYDE DOĞUM HASTANESİ ,92 206,5 524,7 1,06 Y.S D.S Y.S D.S. II. II. II. II. III. II. III. II. DEVLET HASTANESİ ,85 139,1 262,33 0,26 Y.S D.S Y.S D.S. II. II. I. I. III. II. II II ÜNİVERSİTE HASTANESİ ,78 69, ,2 Y.S D.S Y.S D.S. III. III. II. I. III. II. III. II. PARK HASTANESİ ,2 157,4 141,4 0,005 Y.S D.S Y.S D.S. II. I. III. I. III. II. II. II. FUAR HASTANESİ ,26 209,6 347,4 1,43 Y.S D.S Y.S D.S. II. II. II. II. III. II. II II 41

44 3.5. Eser Elementler ve Nütrientler Eser elementler, ortamda çok düşük konsantrasyonlarda bulunan elementlerdir. Eser elementlerin bitkiler üzerindeki etkisi eser konsantrasyonuna bağlı olarak değişmektedir. Örneğin, her türlü zeminde sürekli sulama yapılması durumun da Alüminyum (Al) parametresi için sınır değer 5.0 mg/l iken, Selenyum (Se) parametresi için bu değer 0.02 mg/l olarak belirlenmiştir. Bu nedenle yönetmelikte Tablo E7.7 de sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları verilmiştir. Bu tabloda, ayrıca birim hektar için müsaade edilen ağır metal ve toksik madde miktarları verilmiştir. Bu miktarlar, sulama su içindeki eser maddenin konsantrasyonunun ve sulamada kullanılan suyun miktarının çarpılması ile elde edilmektedir. Tabloda böyle bir sınırlamanın ayrıca belirtilmesinin nedeni toprakta birikme olarak açıklanabilmektedir. Bu elementlerden yüksek konsantrasyonlarda alındığında, yaprakların zarar görmesi veya büyümede gerileme gibi etkiler görülebilmektedir. Evsel atıksulardaki eser elementlerin konsantrasyonu, genellikle düşük miktarlardadır. Ancak, evsel atıksulara endüstriyel deşarjlar olduğu durumda, konsatrasyonlar yükselebilmektedir. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E 7.2 için her türlü zeminde sürekli sulama yapılması durumun da sınır değerler ve ph değeri 6,0-8,5 arasında olan killi zeminlerde 24 yıldan daha az sulama yapıldığında sınır değeler göz önünde bulundurularak sınıflandırma yapılırsa, Şekil 17 de Arsenik (As) için, Sekil 18 da Bor (B) için,sekil 19 da Kadmiyum (Cd) için, Şekil 20 da Krom (Cr) için, Sekil 21 de Bakır (Cu) için, Şekil 22 de Florür (F) için, Sekil 23 de Demir (Fe) için, Şekil 24 de Kurşun (Pb) için, Sekil 25 te Çinko (Zn) için uygunluğu ortaya konmuştur. 42

45 Şekil 17. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E7.7 (Sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları) Arsenik (As) Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 43

46 Şekil 18. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E7.7 (Sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları) Bor (B) Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 44

47 Şekil 19. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E7.7 (Sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları) Kadmiyum (Cd) Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 45

48 Şekil 20. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E7.7 (Sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları) Krom (Cr) Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 46

49 Şekil 21. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E7.7 (Sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları) Bakır (Cu) Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 47

50 Şekil 22. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E7.7 (Sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları) Florür (F) Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 48

51 Şekil 23. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E7.7 (Sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları) Demir (Fe) Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 49

52 Şekil 24. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E7.7 (Sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları) Kurşun (Pb) Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 50

53 Şekil 25. Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Tablo E7.7 (Sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonları) Çinko (Zn) Numune Alma Noktalarına Göre Değişimi 51

54 Atık maddelerle topraklar, yer altı ve yer üstü suları giderek daha fazla kirlenmektedir. Özellikle ağır metal kirliliği uzun süreli sorunlara neden olmaktadır. Organizmalarda birikerek besin zincirinde yer almakta ve zararlarını yıllarca sürdürmektedirler. Çinko, kurşun, nikel, kobalt, krom, bakır, mangan, kadmiyum, selenyum, arsenik ve alüminyum gibi belirli bir miktarı aştıklarında zehir etkisi yapan kirleticilerdir. Bunların birçoğu belirli bir miktarda bitkiler için hayati öneme sahip olsalar da fazla miktarda bulunmaları birçok zarara yol açmaktadır. Genellikle elektron aktarımında devreye girerek solunum ve fotosentez üzerine olumsuz etki yaparlar. Hayati öneme sahip enzimleri inhibe ederek çalışmalarını engellerler. Böylece bitkilerin enerji üretme ve kaliteli ürün oluşturma yetenekleri azaltılır. Jeotermal sularda As çevresel sorunlara ve kirlenmeye neden olan en önemli kirleticilerdir (Gemici ve Tarcan, 2002). Arsenik, pirit, arsenopiritve fosfatlı kayaların oksidasyonundan sıcak sulara kolaylıkla geçebilmektedir. Bu nedenle bazı yörelerdeki sıcak sularda As, içme suyu standartlarının üzerinde değerler verir Bu konuda yapılan çalışmalarda, Ege bölgesinde yer alan bazı jeotermal sahalarda standartların üzerinde As belirlenmiştir (Gemici ve Tarcan, 2004). Arsenik (As) sulama suyunda yüksek olması durumunda bitki bünyesine geçer ve inorganik arsenik olarak depolanır (Badruk, 2003) bitkinin kurumasına neden olur. Arıtma tesisi çıkış Arsenik (As) değerleri yönetmelikte verilen değerler ile karşılaştırıldığında her türlü zeminde sürekli sulama yapılması durumunda sınır değerlerin oldukça altındadır. Bor ilgili olarak daha önce genel bir değerlendirme yapılmış ve bitki gelişimi üzerine etkisi açıklanmıştı. Yönetmelikte her türlü zeminde sürekli sulama yapılması durumu Bor için E7.6 tablosunda verilen değerler dikkate alınarak bitki seçimi ve uygun tarım uygulamaları yapılmalıdır. Tablo E7.7ye göre, ph değeri 6,0-8,5 arasında olan killi zeminlerde 24 yıldan daha az sulama yapılması durumu için ek değerlendirme yapılırsa, arıtma tesisi çıkışında yapılan tüm Bor (B) analizlerinde 2.0 mg/l sınır değerin altında sonuç elde edilmiştir. Kadmiyum bitkisel gıdalara sulama suyu ile geçebilmektedir. Bazı mantarlarda yüksek miktarda kadmiyum biriktiği saptanmıştır (Ayaz ve Yurttagül., 2008). Arıtma tesisi çıkış suyunda farklı zamanlarda ölçülen kadmiyum değerlerine göre her türlü zeminde kullanıma uygun değildir. ph değeri 6,0-8,5 arasında olan killi zeminlerde 24 yıldan daha az sulama yapılması durumunda ise kadmiyum içeriğine göre sorun olmamaktadır. Yüksek derişimdeki krom, bitkilere zehir tesiri yapmakta ve özellikle serpatin ihtiva eden bazı topraklar hariç, toprakların krom miktarı genellikle düşük olmaktadır. Bitkiler tarafından çoğunlukla +6 değerlikli krom iyonu şeklinde alınan krom, bitkilerin kök kısmında 52

55 kalarak +3 değerlikli kroma dönüşmekte ve böylece çözünürlüğü çok düşük olan krom bileşikleri meydana gelmektedir. + 3 değerlikli kromun bitkiler tarafından çok az seviyede alınması nedeni ile, çoğu topraklarda kromla ilgili kirlilik sorunlarının ortaya çıkması söz konusu değildir. Doğal suların sahip olduğu ph aralığında hemen hemen tamamen Cr-+6 şeklinde bulunur. Çözünürlüğün düşük olması nedeni ile kromun sulardaki derişimi genellikle düşüktür. Doğal sulardaki derişimi genellikle 0,01 mg/l nin altındadır. Bununla birlikte bu değerin oldukça üzerinde krom içeren doğal yeraltı sularına da rastlanmaktadır. Arıtma tesisi çıkış suyu analizlerine göre krom (Cr) içeriğince her türlü zeminde sürekli sulama yapılması durumunda sorun teşkil etmeyeceği görülmektedir. Bakır topraklarda genellikle Cu 2+ iyonu şeklinde bulunur. Toprak çözeltisinde Cu düzeyi, bakırın daha kuvvetle adsorbe edilmesi nedeniyle, ph artışı ile düşme gösterir. Toprak çözeltisindeki bakırın %98 inden fazlası organik maddelerle kompleks oluşturmuş şekildedir. Organik topraklarda Cu yarayışlılığı sadece toprak çözeltisindeki konsantrasyonuna değil aynı zamanda bakırın hangi formda bulunduğuna bağlıdır (Deveci, 2012). Arıtma tesisi çıkış suyu analizlerinde Bakır (Cu) konsantrasyonuna göre her türlü zeminde sürekli sulama yapılması durumunda verilen sınır değer (0.2 mg/l) ile karşılaştırıldığında oldukça az olduğundan tarımsal açıdan problem oluşturmamaktadır. Florür, doğal olarak suda, toprakta, yiyeceklerde ve bazı minerallerin içinde bulunur. Özellikle sıcak kaynak suları önemli miktarda flor içerirler. Sulama sularında düşük miktarlarda bulunduğunda toprak veya bitki gelişmesine etkisi ya yoktur ya da çok azdır. Arıtma tesisi çıkış suyu analizlerinde Florür (F) konsantrasyonuna göre her türlü zeminde sürekli sulama yapılması durumunda verilen sınır değer olan 1 mg/l nin altında ölçümlerden bir tanesi 0.95 mg/l iken diğer iki tanesi 1.16 mg/l ve 1.26 mg/l dir. Çıkış suyu her türlü zeminde kullanım için sınır değerin altında sonuç elde edildiği göz önünde bulundurulduğunda sorun teşkil etmeyecektir. Suda demir oksit ve hidroksitleri bulunur. Demirin topraktaki konsantrasyonunun artışı toprağın kırmızı, esmer bir renge dönüşmesine neden olur. Sulama suyunda demir düşük konsantrasyonlarda bulunur. Sulama suyunda fazla demir konsantrasyonu damla sulamada damlatıcıların tıkanmalarına yol açabilmektedir. Arıtma tesisi çıkış suyu analizlerinde Demir (Fe) konsantrasyonuna göre her türlü zeminde sürekli sulama yapılması durumunda verilen sınır değer olan 5 mg/l ile karşılaştırıldığında oldukça az olduğundan damlama sulama kullanılsa bile tıkanma problemi olmayacağı, bitkiler açısından da bir sorun teşkil etmeyeceği anlaşılmaktadır. 53

56 Kurşun doğada inorganik ve organik halde bulunmaktadır. Ağır metallerden olan kurşun, bitkiler üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır. Sulama suyu, toprak ve bitki örneklerindeki kurşun (Pb) miktarları ölçüldüğünde, kök>gövde>yaprak şeklinde azalan kurşun konsantrasyonları ile karşılaşılmıştır (Kafadar ve Saygıdeğer, 2010). Bitkide çinko, metabolizmalarını düzenleyen enzim sistemi için gereklidir. Çinkonun, suda çözünen formları bitkiler için uygundur ve çinko alınışı, maddenin topraktaki konsantrasyonu arttıkça artar. Çinko alınımı, bitkinin türüne olduğu kadar bulunduğu ortama da bağlıdır. Özellikle ortamdaki kalsiyum miktarı çinko alınımını etkiler. Çinko, genellikle bitki köklerinde bulunur. Çinko, bitki metabolizması için çok gerekli bir elementtir (Okcu ve ark., 2009). Bazı bitki türlerinin çinko fazlalığına karşı büyük bir toleransı vardır. Ayrıca bitkiler, topraktaki çinko değişimlerine çok çabuk tepki verirler. Yapraklarda oluşan klorosis ve yavaşlamış bitki gelişimi, çinko eksikliğinin ilk belirtilerindendir. Çinko zehirlenmelerinin etkisi diğer ağır metallerinkine benzemesine karşın çinko, diğer metaller kadar zehirli değildir (Okcu ve ark., 2009). Arıtma tesisi çıkış suyu her türlü zeminde kullanım için sınır değerin altında sonuç elde edildiği göz önünde bulundurulduğunda tarımsal sulama da kullanılması sorun oluşturmamaktadır. 54

57 Tablo 14. Arıtma tesisi çıkış sularının AATUT Tablo E 7.7 ye göre genel değerlendirilmesi As B Cd Cr Cu F Fe Pb Zn Al Be Co Li Mn Mo Ni Se V 0,053 0,67 0,014 0,066 0,017 0,95 0,029 0,024 0,07 0,02 0,0002 0,005 0,0747 0,05 0,005 0,01 0,005 0, Tablo 15. Kirletici kaynağı olarak atıksu arıtma tesislerinin giriş değerlerinin AATUT Tablo E 7.7 ye göre genel değerlendirilmesi As B Cd Cr Cu F Fe Pb Zn Al Be Co Li Mn Mo Ni Se V ESKİ ATIKSU ARITMA TESİSİ 0,016 0,32 0,006 0,28 0,057 1,12 0,72 0,065 0,19 Risk oluşturmamaktadır YENİ ATIKSU ARITMA TESİSİ 0,08 1,31 0,007 0,26 0,051 2,33 0,79 0,098 0, Risk oluşturmamaktadır. Tablo 16. Kirletici kaynağı olarak konutların AATUT Tablo E 7.7 ye göre genel değerlendirilmesi As B Cd Cr Cu F Fe Pb Zn Al Be Co Li Mn Mo Ni Se V ATAKÖY 0,008 0,2 0,004 0,158 0,063 1,24 0,28 0,015 0,12 Risk oluşturmamaktadır DUMLUPINAR 0,004 0,06 0,006 0,17 0, ,22 0,102 0,18 Risk oluşturmamaktadır Her türlü zeminde sürekli sulama yapılabilir; 2-pH değeri 6,0-8,5 arasında olan killi zeminlerde 24 yıldan daha az sulama yapılabilir 55

58 Tablo 17. Kirletici kaynağı olarak işletmelerin AATUT Tablo E 7.7 ye göre genel değerlendirilmesi As B Cd Cr Cu F Fe Pb Zn Al Be Co Li Mn Mo Ni Se V 0,09 1,13 0,012 0,047 0,058 5,58 2,33 0,115 0, ,017 0,43 0,006 0,095 0,061 1,35 0,42 0,056 0, ,017 0,41 0,01 0,038 0,015 10,2 0,96 0,073 0, ,089 0,45 0,005 0,039 0,065 9,5 0,089 0,022 0, ,004 0,04 0,17 0,22 0,054 2,57 0,94 0,044 0, XX ,36 17,41 0,05 0,87 0,02 11,88 3,43 0,205 0, ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ MERKEZ KÜÇÜK SANAYİ 2. KÜÇÜK SANAYİ ÇİMENTO FABRİKASI ASKERİ FABRİKA ÇÖP SIZINTI SUYU Risk oluşturmamaktadır. Risk oluşturmamaktadır. Risk oluşturmamaktadır. Risk oluşturmamaktadır. Risk oluşturmamaktadır. Risk oluşturmamaktadır. 1-Her türlü zeminde sürekli sulama yapılabilir; 2-pH değeri 6,0-8,5 arasında olan killi zeminlerde 24 yıldan daha az sulama yapılabilir. XX: Sulama için uygun değil 56

59 Tablo 18. Kirletici kaynağı olarak Otellerin AATUT Tablo E 7.7 ye göre genel değerlendirilmesi As B Cd Cr Cu F Fe Pb Zn Al Be Co Li Mn Mo Ni Se V 1,04 2,9 0,01 0,166 0,058 5,37 1,1 0,027 0, ORUÇOĞLU-KOREL Tablo 19. Kirletici kaynağı olarak Hastanelerin AATUT Tebliği Tablo E 7.7 ye göre genel değerlendirilmesi Risk oluşturmamaktadır. As B Cd Cr Cu F Fe Pb Zn Al Be Co Li Mn Mo Ni Se V 0,044 1,06 0,007 0,157 0,06 0,52 0,12 0,077 0, ,037 0,26 0,005 0,27 0,062 1,02 0,18 0,103 0, ,01 0,2 0,006 0,23 0,032 2,71 0,44 0,4 0, ,0004 0,005 0,006 0,056 0,004 3,61 0,14 0,02 1, ,015 1,43 0,006 0,06 0,059 2,68 0,21 0,139 1,79 ZÜBEYDE DOĞUM HASTANESİ DEVLET HASTANESİ ÜNİVERSİTE HASTANESİ PARK HASTANESİ FUAR HASTANESİ Risk oluşturmamaktadır. Risk oluşturmamaktadır. Risk oluşturmamaktadır. Risk oluşturmamaktadır. Risk oluşturmamaktadır Her türlü zeminde sürekli sulama yapılabilir; 2-pH değeri 6,0-8,5 arasında olan killi zeminlerde 24 yıldan daha az sulama yapılabilir 57

60 Sulama sularında izin verilebilen maksimum ağır metal ve toksik elementlerin konsantrasyonlarına göre kadmiyum ve florür hariç her türlü zeminde sulama yapılabilmektedir. Tablo 20. Sulama Sularında İzin Verilebilen Maksimum Ağır Metal Ve Toksik Elementlerin Konsantrasyonları (AATTUT - Tablo E7.7) Elementler Birim alana verilebilecek maksimum toplam miktarlar, kg/ha İzin verilen maksimum konsantrasyonlar Her türlü zeminde sürekli sulama yapılması durumun da sınır değerler mg/1 ph değeri 6,0-8,5 arasında olan killi zeminlerde 24 yıldan daha az sulama yapıldığında, mg/1 Alüminyum (Al) Arsenik (As) Berilyum(Be) Bor (B) Kadmiyum (Cd) Krom (Cr) Kobalt (Co) Bakır (Cu) Florür (F) Demir (Fe) Kurşun (Pb) Lityum (Li) Manganez (Mn) Molibden (Mo) Nikel (Ni) Selenyum (Se) Vanadyum (V) Çinko (Zn) Geri kazanılmış atıksulardaki tahmini eser madde konsantrasyonları arıtma metoduna göre değişimi ve EPA tarafından kısa ve uzun süreli değerleri, Tablo E7.8 de verilmiştir. Tablo 21. Geri kazanılmış evsel atıksulardaki tahmini eser madde konsantrasyonları (mg/l) (AATTUT - Tablo E7.8) Elementler, İkinci arıtma Üçüncül Ters Tavsiye edilen değer* mg/l Aralık Ortalama arıtma osmoz Kısa süreli Uzun süreli Arsenik (As) < <0.005 < Bor (B) < Kadmiyum < <0.005 < (Cd) Krom (Cr) < < Bakır (Cu) < < Civa (Hg) < Molibden (Mo) Nikel (Ni) < Kurşun (Pb) < Selenyum (Se) < <0.005 < Çinko (Zn) * EPA nın tavsiyesi 58

61 Şekil 26. Tablo E7.8 Geri kazanılmış evsel atıksulardaki tahmini eser madde konsantrasyonları AAT çıkış değerlerinin İkincil arıtma tahmini en az, ortalama ve fazla değerleri ile karşılaştırılması (Bor hariç) Atıksu arıtma tesisi çıkış eser madde konsantrasyonları tebliğde verilen atıksu arıtma tesisi tahmini eser madde konsantrasyonları en az ve en fazla çıkış değerleri ile karşılaştırıldığında tüm parametreler için tahmini en fazla beklenen değerden daha az olduğu Şekil 26 dan ve Şekil 27 den görülmektedir. EPA tarafından tavsiye edilen sınır değerler için yapılan analiz sonuçları değerlendirildiğinde kadmiyum uzun süreli tavsiye edilen değerden az iken, diğer tüm parametrelerce kısa vadeli hedefler sağlanabilmiştir. 59