2. Proje ve Yapım Yönetimi Kongresi Bildiriler Kitabı

Transkript

1 2. Proje ve Yapım Yönetimi Kongresi Bildiriler Kitabı İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü Eylül 2012 İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü Mimarlık Bölümü

2 PYYK Proje ve Yapım Yönetimi Kongresi Eylül 2012 İZMİR İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü Editörler H. Murat Günaydın Sibel Macit Dilek Ulutaş Duman Evren Ülkeryıldız ii

3 ÖNSÖZ 2. Proje ve Yapım Yönetimi Kongresi nin hedefi proje ve yapım yönetimi alanında çalışan araştırmacıları ve uygulamacıları bir araya getirerek, araştırma bulgularını ve sektörel deneyimlerini paylaşmak, Türkiye de bu alanda yapılan çalışmaların gelişim akslarını ve potansiyellerini belirlemektir. Kongrede sunulan bildiri sayısı 129 a ulaşmıştır, bu gelişme proje ve yapım yönetimi alanında artan uzmanlık bilgisi gereksiniminin önemli göstergelerindendir. Kongre bildiriler kitabı akademide ve sektörde proje ve yapım yönetimi alanında çeşitli kurum ve kuruluşlarda yapılan araştırma ve uygulama çalışmalarının zengin portföyünü belgelemektedir. ODTÜ nün ev sahipliğinde 2010 da düzenlenen 1. Proje ve Yapım Yönetimi Kongresinde ortaya konan vizyon çerçevesinde inşaat sektörünün öncelikli araştırma ihtiyaçları doğrultusunda sektörden katılımcıların hazırladığı bildiriler kongreye önemli katkı sağlamaktadır. Bu sayede kongre üniversite-sanayi işbirliği için verimli ve etkin bir iletişim zemini oluşturmaktadır. Yurt dışında akademik çalışmalar yürüten değerli araştırmacı ve uygulamacıların önemli ilgisi ve katılımı ile kongrenin zenginliği artmıştır. Kongre süresince 218 yazarlı 129 bildiri 30 paralel oturumda sunulacaktır. Bildirilerin özetlerinin ve tam metinlerinin değerlendirilmesi süresince 65 hakem görev yapmıştır. Elinizdeki bildiriler kitabında bildiri özetlerini basılı olarak, bildiri tam metinlerini de elektronik ortamda düzenlenmiş olarak bulacaksınız. Davetli konuşmacılarımızın bildirilerinin tam metinleri bildiriler kitabında basılı olarak yer almaktadır. Kongreye katkılarından dolayı Prof. Dr. David Arditi, Prof. Dr. Gönül Balkır ve Kongre Düzenleme, Bilim ve Ödül Değerlendirme Kurullarında görev alan tüm kişilere teşekkürlerimizi sunarız. Editörlük ve hakem değerlendirme görevini yapan ekibi koordine eden Prof. Dr. Serdar Kale'ye (İYTE), yoğun bir tempo ile gece gündüz özverili bir şekilde çalışarak bildirileri basıma hazır hale getiren, görsel malzemeleri hazırlayan ve kongre boyunca iii

4 gerçekleştirilen organizasyonlarda görev alan İYTE ekibine, kongrenin web sayfasının tasarım ve yönetimini üstlenen Doç. Dr. Emre İlal e (İYTE), kongre eş başkanı olarak önemli destek, moral ve motivasyon kaynağımız Prof. Dr. Talat Birgönül e (ODTÜ) katkı ve desteklerinden dolayı teşekkür ederiz. Kongre altyapısını ve mekanlarını sağlayan İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü Rektörlüğüyle beraber maddi destek sağlayan 27 adet firma ve kuruluşa da teşekkür ederiz. Tüm katılımcılara, 2. Proje ve Yapım Yönetimi Kongresi ne katılarak, proje ve yapım yönetimi alanına yaptıkları önemli katkılardan dolayı teşekkürlerimizi sunarız. Bundan sonraki kongrelerimizin de artan bir heyecan ve enerji ile gerçekleşeceğine inanıyoruz. Gelecekteki kongrelerin proje ve yapım yönetimi alanında genişleyen bir katılımcı sayısı ve derinleşen araştırma projeleriyle, sektör uygulamalarının paylaşıldığı bir zemin olmasını diliyoruz. Proje yönetimi bilgi alanının pek çok sektörde değerlendirilen jenerik yapısını göz önüne alarak, bundan sonraki kongrelerimizde oturumların diğer sektörlerdeki tecrübelerin de paylaşılacağı geniş bir yelpazeyi içermesini umut ediyoruz. Editörler H. Murat Günaydın Sibel Macit Dilek Ulutaş Duman Evren Ülkeryıldız İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Urla, Eylül 2012 iv

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... III ÇAĞRILI KONUŞMACILAR ANLAŞMALI TEKLİFLERİN TESPİTİ VE ÖNLENMESİ Prof. Dr. David Arditi... 1 MİMARLARIN FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI Prof. Dr. Zehra Gönül Balkır PROJE YÖNETİMİ YÜKLENİCİ FİRMALARIN PROJE TESLİM SİSTEMLERİNDEN KAYNAKLANAN SÖZLEŞME RİSKLERİNİ YÖNETMEYE YÖNELİK BİR MODEL Alaattin Kanoğlu, Sinem Gülen KAZAKİSTAN DA PROJE YÖNETİMİ VE VERİMLİLİK İNCELEMESİ Murat Kuruoğlu, Dostcan Sevim, Yerbol Moldabekov KURUMSAL PROJE YÖNETİM SİSTEMİ ÖNERİSİ Sinem Çelik, Sema Ergönül TASARIM VE YAPIM PROJESİ AKTÖRLERİNİN SOSYAL AĞ ANALİZİ: İSGUH YÖNLENDİRME PROJESİ ÖRNEĞİ Sevgi Zeynep Doğan, Suat Günhan, Bengi Erbaşaranoğlu YAPILARDA VE YAPIM YÖNETİMİNDE NANOTEKNOLOJİ UYGULAMALARI Jülide Demirdöven, David Arditi PROJE YÖNETİM SÜREÇLERİNDE ÖRGÜTLENME Sevinç Kurt, İbrahim Bay, Riadh Aljibouri, Mustapha Quashu KAMU-ÖZEL SEKTÖR ORTAKLIKLARI - ALMANYA'DAKİ OTOYOL PROJELERİNDE UYGULANAN MODELLER, BEKLENTİLER, GENEL SORUNLAR Meltem Sözüer YAP-İŞLET-DEVRET (YİD) MODELİ ÇÖZÜM MÜ SORUN MU? KAMU ÖZEL SEKTÖR ORTAKLIKLARININ KARŞILAŞTIRMALI BİR İNCELEMESİ Rıfat Akbıyıklı, Yaşar Yurdakul, Çağlar Dalmaz KOCA SİNAN VE PROJE YÖNETİMİ Rıfat Akbıyıklı, Ahmet Aygün MULTİ DİSİPLİNER PROJELERDE YÖNETİM YAKLAŞIMI VE YENİKAPI TRANSFER NOKTASI - ARKEOPARK ALANI PROJESİNE BİR BAKIŞ Ayhan Ufuk Kınık TASARIM VE YAPIM PROJESİ AKTÖRLERİNİN KOORDİNASYON EYLEM VE SÜREÇLERİ: İSGUH YÖNLENDİRME PROJESİ ÖRNEĞİ Sevgi Zeynep Doğan, Suat Günhan, Bengi Erbaşaranoğlu YAPIM SEKTÖRÜNDE PROJE YÖNETİM FİRMALARININ İŞ ALMA SÜREÇLERİNDE YAŞADIKLARI GÜÇLÜKLER Necdet Erim İnanç, Hakan Yaman v

6 HUKUKSAL KONULAR İNŞAAT SEKTÖRÜNDE ADR KULLANIMI VE SEÇİM KRİTERLERİNİN KAMU VE ÖZEL SEKTÖR AÇISINDAN İNCELENMESİ Elçin Taş, Yaprak Arıcı KOCAELİ İLİNDEKİ 4734 SAYILI KAMU İHALE KANUNU NUN YAPIM İŞLERİ İHALELERİ UYGULAMALARINDA KARŞILAŞILAN İHALE UYUŞMAZLIK BAŞVURULARI Süleyman Can, Murat Anbarcı, Ekrem Manisalı KAMU İNŞAATLARINDA ORTAYA ÇIKAN UYUŞMAZLIK NEDENLERİNİN ÖRNEK KARARLAR IŞIĞINDA İNCELENMESİ Çağdaş Çamcı, Serkan Kıvrak, Gökhan Arslan İNŞAAT SEKTÖRÜNDE KULLANILAN KİK VE JCT STANDART SÖZLEŞME DOKÜMANLARININ KARŞILAŞTIRILMASI Pınar Irlayıcı Çakmak, Elçin Taş YÖNETMELİKLERDE İKLİM DUYARLI TASARIM Selin Zağpus KAMU İHALELİ SULAMA PROJELERİNDE RİSK YÖNETİMİ UYGULAMASININ GEREKLİLİĞİ VE UYGULAMAYA YÖNELİK ÖNERİLER Önder Ökmen, Ahmet Öztaş PROJE BAŞARISINDA KÂRLILIĞI ARTTIRMA YÖNTEMİ OLARAK SÖZLEŞME YÖNETİMİ STRATEJİLERİ Irmak Cengiz, Zeynep Işık TÜRK İNŞAAT SEKTÖRÜ'NDE GÖZLEMLENEN REKABETE AYKIRI DAVRANIŞLAR Gülşen Şenol, Sevgi Zeynep Doğan STANDART SÖZLEŞME UYGULAMASININ ALTIN DEVRİNİN DEVAMI: TÜRK KAMU İNŞAAT SEKTÖRÜNDE YAPIM İŞLERİ GENEL ŞARTNAMESİNİN HUKUKSAL ÇERÇEVEDE İNCELENMESİ İlke Şahin KİK VE FIDIC STANDART TİP SÖZLEŞME FORMLARININ GECİKME VE TAZMİNAT AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Sinem Öztürk, Gamze Özkaptan Alptekin TÜRK İNŞAAT SEKTÖRÜNDE FIDIC SÖZLEŞMELERİNİN KULLANIMINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Deniz İlter, Pelin Alpkökin HAKEDİŞ ÖDEMELERİNDEN YAPILACAK KESİNTİLERDEKİ ÖNCELİK SIRALAMASI Rıfat Akbıyıklı, Çağlar Dalmaz NİCEL YÖNTEMLER DENGE DİYAGRAMI YÖNTEMİ VE KRİTİK YOL YÖNTEMİ İLE BELİRLENEN KRİTİK AKTİVİTELERİN KARŞILAŞTIRILMASI Atilla Damcı, David Arditi, Gül Polat BİNA İÇİ YÖNLENDİRME SİSTEMLERİNDE KULLANILAN EN KISA YOL ALGORİTMALARININ AFET VE ACİL DURUM YÖNETİMİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Murat Ayhan, Semiha Ergan, Gürşans Güven, Esin Ergen, M. Altuğ Erberik, Özgür Kurç, M. Talat Birgönül İNŞAAT PROJELERİNDE SÜRESEL SAPMALARIN TAHMİNİ: KARAR AĞACI TEKNİĞİ Ercan Erdiş, İ.Halil Gerek, Hilmi Coşkun KAYNAK KISITLI BİRDEN FAZLA PROJENİN İŞ PROGRAMININ YAPILMASI PROBLEMİNİN ÇÖZÜMÜ İÇİN BİR GENETİK ALGORİTMA Furkan Uysal, Rıfat Sönmez vi

7 MS PROJECT PAKET PROGRAMLARININ KAYNAK DENGELEME PROBLEMİ ÇÖZÜMÜNDEKİ PERFORMANSI Mahdi Abbasi Iranagh, Rıfat Sönmez İNŞAAT PROJELERİNDE İSTİHDAM EDİLEN TEKNİK ELEMANLARIN CPM ESASLI PERFORMANS DEĞERLENDİRMESİ Bayram Kaya, Murat Anbarcı, Ekrem Manisalı DOĞRUSAL PLANLAMA YÖNTEMİNİN İNŞAAT PROJELERİNDE KULLANILABİLİRLİĞİ Gökhan Aşçıoğlu, Ali Oben Sabuncuoğlu, Sema Ergönül, Selin Gündeş BÜYÜK PATLAMA BÜYÜK BÜZÜLME YÖNTEMİNİN KISITLI KAYNAKLI ÇİZELGELEME PROBLEMLERİNE UYGULANMASI Yusuf Cengiz Toklu, Nihat Engin Toklu, Şakir Çağlar Toklu KALİTE FONKSİYON GÖÇERİMİNİN İNŞAAT FİRMALARI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ VE UYGULAMA AŞAMALARI Aynur Kazaz, Serdar Ulubeyli, Bayram Er TÜRK MÜTEAHHİTLERİN İRAN İNŞAAT SEKTÖRÜNDE KARŞILAŞABİLECEKLERİ RİSKLERİN İNCELENMESİ Amin Haghgooie, Saman Aminbakhsh İNŞAAT PROJE YÖNETİMİ ERP SİSTEM SEÇİMLERİNDE, SORGULAMASI GEREKENLER VE OLMASI GEREKEN YAPI Ahmet Avinal ÇOKLU AJAN SİSTEMLERİ VE PETRİ AĞLARI İLE TEKLİF DEĞERLENDİRME VE YÜKLENİCİ SEÇİMİ Faikcan Koğ, Hakan Yaman ŞİRKET YÖNETİMİ MİKRO VE KÜÇÜK- -ORTA ÖLÇEKLİ İNŞAAT İŞLETMELERİNDE STRATEJİK YÖNETİM UYGULAMALARI Gül Polat, Gülen Alp, Befrin Neval Bingöl KÜÇÜK VE ORTA BOY YÜKLENİCİ İNŞAAT FİRMALARININ GİRİŞİMCİLİK YÖNELİMİ Bora Aldemir, Emrah Acar FİZİBİLİTE ÇALIŞMALARININ YAPIM FİRMALARI BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ Tülay Çivici, Erkan Karaman TÜRKİYE'DE TASARIM YÖNETİMİ HİZMETLERİ ŞARTNAMESİ OLUŞTURULMASINA YÖNELİK BİR MODEL Elçin Taş, Gamze Doğan YAPIM FİRMALARINDA REKABET ÜSTÜNLÜĞÜNÜ ETKİLEYEN STRATEJİLERİN İRDELENMESİ Tuğçe Ercan, Almula Köksal İNŞAAT FİRMALARINDA ÇALIŞANLAR ÜZERİNDEKİ STRESİN DEĞERLENDİRİLMESİ Erkan Karaman TÜRK YÜKLENİCİ İNŞAAT FİRMALARININ MİSYON İFADELERİNİN İÇERİK ANALİZİ Işılay Tekçe İNŞAAT SEKTÖRÜNDE PAYDAŞ YÖNETİMİNE GENEL BİR BAKIŞ İbrahim Yitmen, Gözde Başak Öztürk MİMARLIK BÜROLARINDA LİDERLİK DAVRANIŞLARI Esin Kasapoğlu TÜRKİYE'DE BAŞARILI İNŞAAT PROJELERİ İÇİN BİR KURUMSAL YAPILANMA MODEL Burcu Dede, A. Murat Çıracı YAPIM SEKTÖRÜNDE MÜŞTERİ YÖNLÜLÜK Tülay Çivici vii

8 İNŞAAT SEKTÖRÜNDE KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK KAVRAMININ ÖRNEK OLAY ÇALIŞMASI İLE DEĞERLENDİRİLMESİ Dilek Ulutaş Duman, Heyecan Giritli TÜRKİYE BETON PREFABRİKASYON SEKTÖRÜNDEKİ FİRMALARIN TEKNOLOJİK YENİLİK YETENEKLERİNİN FİRMA YENİLİK PERFORMANSINA ETKİSİNİN ARAŞTIRILMASI Yeliz Tülübaş Gökuç, İlkay Koman İŞ GÜVENLİĞİ GENEL ŞANTİYE GÜVENLİKLERİNİN TESPİTİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA: ANTALYA ÖRNEĞİ Bayram Er, Aynur Kazaz, Serdar Ulubeyli İNŞAAT SEKTÖRÜNDE ANİMATİK İŞ GÜVENLİĞİ EĞİTİMİ Gökhan Arslan, Serkan Kıvrak YAPI MAKİNALARI OPERATÖR EKİBİNİN İŞ KAZALARINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRMELERİ Gürkan Emre Gürcanlı, Bekir Koca, Bahar Didem Erol, Emad Ghavam İNŞAAT SEKTÖRÜNDE ÇALIŞANLAR AÇISINDAN İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ Bayram Er, Aynur Kazaz, Serdar Ulubeyli İNŞAAT SEKTÖRÜNDE MEYDANA GELEN İŞ KAZALARININ A3-YÖNTEMİYLE DEĞERLENDİRİLMESİ Bayram Er, Aynur Kazaz, Mukaddes Darwish İNŞAAT FİRMALARINDA İŞ GÜVENLİĞİ BAŞARIM İNCELEMESİ Erkan Karaman, Tülay Çivici İŞ GÜVENLİĞİ VE İŞÇİ SAĞLIĞI YÖNETİM SİSTEMİ KAPSAMINDA YAPILAN EĞİTİM ÇALIŞMALARI VE BU UYGULAMANIN ÇALIŞANLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Tahir Çelik, Kemal Dirgen Tözer, Osman İlter, Ozan Köseoğlu RİSK PAYLAŞIMLARININ İNŞAAT YÖNETİMİNDE İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ Bayram Er, Aynur Kazaz, Serdar Ulubeyli YAPI İŞLERİNDE SAĞLIK VE GÜVENLİK YÖNETMELİĞİNİN DAHA İYİ ANLAŞILMASI İÇİN AVRUPA BİRLİĞİ UYGULAMALARININ ARAŞTIRILMASI Murat Gündüz, Ahmet Esat Korkut SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK SÜRDÜRÜLEBİLİR YAPILI ÇEVRELER OLUŞTURULMASINDA GÜNEŞ KONTROL SSİSTEMLERİNİN ROLÜ Tuğçe Kazanasmaz, Fikret Okutucu TASARIMDAN YAPIMA, SÜRDÜRÜLEBİLİR BETON YAKLAŞIMLARI Ahmet Vefa Orhon LEED - SÜRDÜRÜLEBİLİR ALANLAR İÇİN TÜRKİYE İNCELEMESİ Rüveyda Kömürlü, David Arditi, Aslı Pelin Gürgün İNŞAAT MALZEMELERİNİN SEÇİMİNDE YDD (YAŞAM DÖNGÜSÜ DEĞERLENDİRMESİ) YAPILARAK ÇEVREYE OLAN ETKİLERİNİN ARAŞTIRILMASI İlker Kahraman, Mehmet Çipoğlu LEED BAŞVURU SÜRECİNİN TÜRKİYE DEKİ SERTİFİKALANDIRILMIŞ PROJE YÜKLENİCİLERİ İLE DEĞERLENDİRİLMESİ Bilge Gerçek, Sevgi Zeynep Doğan ENERJİ ETKİN TASARIMIN GAYRİMENKUL DEĞERLEME AÇISINDAN İNCELENMESİ: YEŞİL DEĞERLEME Berk Ünsal, Türkan Göksal Özbalta viii

9 BIM VE YAPIM PROJELERİNDE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK: ÖRNEK OLAY İNCELEMESİ Bahriye İlhan, Hakan Yaman ENDÜSTRİYEL EKOLOJİK PROJELERDE GÖRÜNMEYEN DİNAMİKLER Vehbi Caner Öcal, Davut Özdağlar PASİF BİNA TASARIMINDA SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Fikret Okutucu ILIK ASFALT ÜRETİMİNDE VE SERİMİNDE AÇIĞA ÇIKAN EMİSYONLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ İbrahim Sönmez, Seyit Ali Yıldırım, Bekir Kadri Eren, Süleyman Girit, Aydın Topcu SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA AÇISINDAN YAPISAL ATIKLARIN GERİ DÖNÜŞÜMÜNÜN ÖNEMİ Gözde Çakır, Şenay Boduroğlu TÜRKİYE'DE ÇİMENTO ÜRETİMİNİN KARŞILAŞTIRMALI YAŞAM DÖNGÜSÜ ANALİZİ Ayşegül Petek Gürsel, Çagla Meral SÜRDÜRÜLEBİLİR ULAŞTIRMA İLE SÜRDÜRÜLEBİLİR ENERJİ POLİTİKALARININ ANALİZİ VE YÖNETİMİNE BAKIŞ Ayhan Ufuk Kınık YAPIM YÖNTEMLERİ ELEKTRİKLİ OTONOM İŞ MAKİNELERİNİN KULLANILABİLİRLİĞİ Önder Halis Bettemir BİNALARI BAŞARISIZ KILAN PROBLEMLERE NEDEN OLAN FAKTÖRLERİN ENGELLENMESİNDE DANIŞMAN YAPIM YÖNETİMİ PROJE TESLİM SİSTEMİ NİN ROLÜ Tayibe Seyman, A. Murat Çıracı TÜRKİYE İNŞAAT SEKTÖRÜNDE YAPI MAKİNALARI KULLANIMI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Ali Asker Tatar, Ahmet Gündüz Özışık, Bilal Özaslan, Yashar Armaghani, Ömer Aydın, Gürkan Emre Gürcanlı METOT SEÇİMİNİN İNŞAAT SÜRESİNE ETKİSİ: KADIKÖY KARTAL METRO PROJESİ Ali Oben Sabuncuoğlu, Sema Ergönül BELEDİYELERDEKİ İŞ MAKİNELERİ VE VERİMLİLİK Nuri Çaykun Alpaslan, Hakan Ergan KONVANSİYONEL PROJE TESLİM YÖNTEMLERİ ARACILIĞIYLA SÜRDÜRÜLEBİLİR PROJE TESLİM YÖNTEMİ GELİŞTİRİLMESİ Suat Günhan, Sevgi Zeynep Doğan, Yannick Judie ALÇAK ÇOK KATLI KONUT YAPILARI İÇİN TAKVİYELİ YIĞMA VE BETONARME KARKAS UYGULAMASININ YAPIM SÜRESİ AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI Ahmet Vefa Orhon YAPI MAKİNASI VERİMLİLİĞİNDE İNSAN FAKTÖRÜ Aykut Küçük, Ahmet İslamoğlu, Burak Özbaş, Gamze Mamaş, Selim Güler, Gürkan Emre Gürcanlı İSTANBUL GAYRETTEPE DE YAPILAN DERİN KAZI İKSA İNŞAATI İŞİ KAPSAMINDA TEKLİFLENDİRME, PLANLAMA, GERÇEKLEŞTİRME VE KONTROL AŞAMALARI VAKA ANALİZİ Ahmet Ertürk, Hamdi Yılmaz, Gaye Seçilen SEKTÖR ARAŞTIRMALARI İSTANBUL DA 1999 YILI SONRASINDA GERÇEKLEŞEN KONUT YATIRIMLARINA YATIRIMCILARIN DEPREM RİSKİ ALGISININ ETKİSİ Ela Öney-Yazıcı, Tuba İnal-Çekiç ix

10 YAPI VE MİMARLIK HİZMETLERİ SEKTÖRLERİNDEKİ İŞYERLERİNDE MOBİNG İpek Bakırcıoğlu, Emrah Acar İNŞAAT YÖNETİMİ BİLİM DALI KAPSAMINDA ÇALIŞAN İNŞAAT MÜHENDİSLERİNİN İŞ TANIMLARI Murat Anbarcı, Osman Hürol Türkakın, Ekrem Manisalı TÜRKİYE DE YEREL YÖNETİMLER VE BAĞLI KURULUŞLAR TARAFINDAN YAPILAN PROJELERDE STRATEJİK PLANLAMA VE YÖNETİM ANLAYIŞI Rıfat Akbıyıklı, Hayati Yılmaz TÜRK İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞ ORTAKLIKLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME Duygu Erdi, Begüm Sertyeşilışık ALTI SİGMA YÖNTEMİNİN İNCELENMESİ VE İNŞAAT SEKTÖRÜNDEKİ UYGULAMALARIN DİĞER SEKTÖRLERLE KARŞILAŞTIRILMASI Durmuş Akkaya, Şenay Atabay İNŞAAT PROJELERİNDE VERİMLİLİK PERFORMANSINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Eda Selçuk, Selin Gündeş TÜRK İNŞAAT SEKTÖRÜNDE ALT YÜKLENİCİLİK ÜZERİNE BİR İNCELEME Enes Gürlü, Mahmut Lebit, Begüm Sertyeşilışık, Duygu Erdi ÖZEL SEKTÖR DENETİMİNDEKİ ALTYAPI TESİSLERİNİN AFET SONRASI ONARIMI Önder Halis Bettemir YALIN İNŞAATIN LİMİTLERİ VE ENGELLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Selim Tuğra Demir, David J. Bryde ÇİMENTO SEKTÖRÜNUN STRATEJİK AÇIDAN İNCELENMESİ Gökçe Oyal Püskülcü İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ LİSANS EĞİTİMİNDE İŞ ETİĞİ FARKINDALIĞININ GELİŞTİRİLMESİ Hilmi Coşkun, Ercan Erdiş, Gülgün Mıstıkoğlu PROJE VE YAPIM YÖNETİMİNDE ETİK Berna Bridge, Rasih Tuna ERCİŞ-VAN DEPREMİ SONRASI AFET YÖNETİMİ Önder Halis Bettemir YAPIM KESİMİNDA BAŞARIM DEĞERLENDİRME VE KIYASLAMA (DEK) SİSTEMİNİN GELİŞTİRİLMESİ Şenay Atabay, Zeynep Ocak, Işılay Akkoyun Tekçe, Durmuş Akkaya, Hande Aladağ, Haluk Çeçen, Namık Kemal Öztorun, Cengiz Toklu BİLGİ TEKNOLOJİLERİ YAPI BİLGİ MODELLEMESİ KULLANIMININ ÜLKELER AÇISINDAN İNCELENMESİ Hasret Altınöz, Esin Ergen YAPI DEĞİŞİKLİKLERİNİN YÖNETİMİ VE YAPI BİLGİ MODELLERİNİN BİR PARÇASI OLARAK KAYDA GEÇİRİLMESİ Aslı Akçamete, Burcu Akıncı, James H. Garrett, Jr İNŞAAT PROJELERİ İÇİN BİLGİ- -TABANLI RİSK HARİTALAMA ARACININ GELİŞTİRİLMESİ Açelya Ecem Yıldız, İrem Dikmen, M.Talat Birgönül, Kerem Ercoşkun, Selçuk Alten YBM VE GÖRÜNTÜ TANIMA İLE ÇELİK İNŞAAT PROJELERİNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Rula Sharqi, Ozan Koseoglu, Ammar Kaka YAPI YÖNETMELİKLERİNİN BİLGİSAYARDA MODELLENMESİNE YÖNELİK ANALİZ ÇALIŞMASI Sibel Macit, Mustafa Emre İlal, Hüsnü Murat Günaydın, Georg Suter x

11 İNŞAAT STOK YÖNETİMİNDE BARKOD KONTROLLÜ MALZEME TAKİP SİSTEMİ İÇİN SUNUCU TABANLI UYGULAMALAR Osman Murat Kaya, Osman Aytekin, Hakan Kuşan YALIN VERİMLİLİK İÇİN NESNE TABANLI YAPI BİLGİ MODELLEMESİ UYGULAMALARINDA OPERASYONEL BİLGİ Yusuf Arayıcı, Paul Coates YAPISAL ÇELİK ELEMANLARIN ÖN MONTAJ AŞAMASINDA RADYO FREKANSLI TANIMLAMA SİSTEMİ İLE TAKİBİ Emre Caner Akçay YBM VASITASIYLA İNŞAAT TEDARİK ZİNCİRLERİNDE BİLGİ YÖNETİMİ Selda Konukçu, Ozan Köseoğlu, Aliye Dalcı FİNANSAL KONULAR / MALİYET AVRUPA ÜLKELERİ ARASINDAKİ İNŞAAT MALİYETLERİNİN KIYASLANMASINA YÖNELİK BİR KÜMELEME ANALİZİ Cenk Budayan, M. Talat Birgönül, İrem Dikmen İSTANBUL KONUT PROJELERİ İÇİN TASARIM ÖNCESINDE PROJE MALİYETİNİN TAHMİNİ Onur Dursun, Christian Stoy YAYGIN OLARAK KULLANILAN ZEMİN ISLAHI YÖNTEMLERİ VE MALİYET ANALİZLERİ Ahmet Ertürk, G. Emre Gürcanlı CEPHE KAPLAMA ELEMANLARI TEKLİF FİYATI TAHMİNİNDE YAPAY SİNİR AĞLARI (YSA) KULLANIMI Yavuz Bahadır, Feyzi Hanedaroğlu ULUSLARARASI İNŞAAT PROJELERİNDE KATKI PAYI MİKTARININ DİRENÇLİ DOĞRU VE REGRESYON ANALİZİ İLE BELİRLENMESİ Gül Polat, Befrin Neval Bingöl, Kadir Genç ZEMİN ISLAHI İŞLERİNDE KULLANILAN MAKİNELERDE MASRAFLAR VE MALİYET HESAPLARI Ahmet Ertürk, G. Emre Gürcanlı PROJE YÖNETİMİNDE KARMAŞIKLIK YAKLAŞIMI, YENİDEN BAKIŞ Şafak Ebesek, Hakan Yaman KONUT SEKTÖRÜNDE SÜRDÜRÜLEBİLİR BÜYÜME Nuri Çaykun Alpaslan, Hakan Ergan EĞİTİM YAPIM YÖNETİMİ ÖĞRETİM KURULUŞLARININ AKREDİTASYONU VE AKREDİTASYON KOŞULLARI A. Murat Çıracı, Sevda Çalışkan, Selver Ercan, Birgül Kopuz İNŞAAT PROJE YÖNETİM PROGRAMLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME Begüm Sertyeşilışık, Attila Dikbaş, Heyecan Giritli, Değer Çil, Didem Aydın MİMARLIK EĞİTİMİNDE PROJE VE YAPIM YÖNETİMİ Gülden Gümüşburun Ayalp, Mehmet Emin Öcal YAPIM YÖNETİCİLİĞİ MESLEKİ YETKİNLİK BELGESİ VEREN KURULUŞLAR VE BELGE ALMA KOŞULLARI A. Murat Çıracı, Sevda Çalışkan, Selver Ercan, Birgül Kopuz DANIŞMAN YAPIM YÖNETİCİSİ NİN TEMEL GÖREVLERİNİN GEREKTİRDİĞİ BİLGİ VE BECERİLERİN ÖĞRETİME YANSITILMASI Tayibe Seyman, A.Murat Çıracı xi

12 PROJE VE YAPIM YÖNETİMİ EĞİTİMİNDE YAPILANDIRMACI YAKLAŞIMIN UYGULANABİLİRLİĞİ Önder Ökmen, Ahmet Öztaş, Çiğdem Sayın Ökmen YAPIMCI YAPIM YÖNETİCİSİ NİN TEMEL GÖREVLERİ VE BU GÖREVLER İÇİN GEREKLİ BİLGİ VE BECERİLERİN YAPIM YÖNETİMİ ÖĞRETİMİNE YANSITILMASI İÇİN ÖNERİLER İkbal Erbaş, A. Murat Çıracı MALİYET TAHMİNİ VE ŞANTİYE YÖNETİMİ DERSİ İÇİN KONSTRÜKTİVİST EĞİTİM YAKLAŞIMI İLE ÖĞRENME MODÜLÜ OLUŞTURULMASI Sevinç Kurt, İbrahim Bay YENİLEŞİM İNŞAAT PROJELERİNDE AÇIK İNOVASYON Beliz Özorhon YAPI SEKTÖRÜNDE TEKNOLOJİK YENİ YAPI ÜRÜNLERİNİN BENİMSENMESİNDE İKNA OLMA SÜRECİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Pelin Karaçar Ercoşkun, Erkan Avlar YÜKLENİCİ FİRMALARIN YENİLEŞİM YAPMASININ ÖNÜNDEKİ ENGELLER A. Tolga İlter, Attila Dikbaş BİLGİ TEKNOLOJİSİ YENİLEŞİMİNİN MİMARLIK ÖĞRENCİLERİ TARAFINDAN KABULÜ: BİR DESTEK VEKTÖR MAKİNELERİ MODELİ Evren Ülkeryıldız, Serdar Kale ULUSLARARASI İNŞAAT YURT DIŞINDA FAALİYET GÖSTEREN TÜRK YÜKLENİCİ FİRMALARININ BAŞARI FAKTÖRLERİNİN İNCELENMESİ Gülsüm Sevde Baltaşı, Esin Ergen SUUDİ ARABİSTAN DA YAPILAN BİR İNŞAAT PROJESİNDE TÜRK PERSONELİN HIZLI DEVRİNİN İNCELENMESİ Ferit Öncel Mocan ULUSLARARASI İNŞAAT MÜTEAHHİTLİĞİ SEKTÖRÜNDE TÜRKİYE: AÇIKLANMIŞ KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜK Çağatay Küyük, Osman Coşkunoğlu LİBYA DA ARAP BAHARI SÜRECİNDE TÜRK İNŞAAT ŞİRKETLERİNİN STRATEJİK KONUMLANMALARI Cihan Taşdemir, Hande Aladağ, Zeynep Işık YURTDIŞI MÜTEAHHİTLİK HİZMETLERİNDE, GEÇMİŞTEN EDİNİLEN DERSLERİN IŞIĞINDA GELECEĞE YÖNELİK ÖNERİLER Aydın Sakın, M.Talat Bir gönül, İrem Dikmen Toker xii

13 Çağrılı Konuşmacı: Prof. Dr. David Arditi Anlaşmalı Tekliflerin Tespiti Ve Önlenmesi D. Arditi Illinois Teknoloji Enstitüsü, İnşaat, Bina ve Çevre Mühendisliği Bölümü, Yapım Mühendisliği ve Yönetimi Programı, Chicago, IL, USA Araştırmacılar anlaşmalı teklifleri tespit edebilen yöntemler geliştirmek için çalışmaktadırlar. Ancak yasal delillerle dayanmayan hiçbir mevcut yöntem, hileli anlaşmanın kesin bir şekilde saptanmasını sağlayamamaktadır. Bu bildiride anlaşmalı teklif davranışını güvenilir doğrulukta tespit eden bir yöntem önerilmiştir. Genel olarak çoklu regresyon modeline dayanan iki adımlı bir yaklaşımla yürütülen bu yöntemle, inşaat sahibi tarafından tedarik edilen geçmiş teklif verileri analiz edilir. İlk adım, bakiye testi ve maliyet modeli stabilite testi kullanılarak olası kartele dahil isteklilerin belirlenmesini içerir. İkinci adım, teklif dağılımlarının, teklif dağılımlarındaki yoğunluğun, ve maliyet modellerindeki farklılıkların incelenmesi ile olası kartele dahil yükleniciler ile kartele dahil olmayan yüklenicilerin davranışlarını karşılaştırmayı içerir. Çalışmada bir Amerikan kamu kuruluşundan elde edilen veriler kullanılmıştır. Çalışmanın ikinci adımı gerçekleştirildiğinde, birinci adımda belirlenen şüpheli kartele dahil yüklenicilerin hileli anlaşmaları onaylayan yönde tutumlar sergiledikleri bulunmuştur. Ayrıca, ilintisiz bir başka araştırma sonucunda bu çalışmada belirlenen altı olası kartel yüklenicisinden ikisinin kamu kuruluşu tarafından teklif yolsuzluğu nedeni ile denetlendiği ve başka bir olası kartel yüklenicisinin de mahkemece suçlu bulunarak kamu kuruluşları ile birlikte iş yapmaktan menedildiği görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Hileli Anlaşma, İhaleye Fesat Karıştırma, Teklif Yolsuzluğu, Teklif Stratejileri, Çoklu Regresyon Modelleri. Giriş Hileli anlaşma rekabete dayalı ihalelerde ortaya çıkan, kesinlikle etik ve yasal olmayan bir uygulamadır. Böyle bir durumda bir kartel isteklisinin diğer kartel isteklileri tarafından belirli bir ihaleyi kazanarak o ihaleden mümkün olduğunca kar etmesine izin verilir (Hendricks ve Porter, 1989). Kartele dahil istekliler arasında gerçekleşen anlaşma rekabetsiz teklif ortamına yol açar (Zarkada-Fraser ve Skitmore, 1998). Anlaşmalı teklif tutumu aynı zamanda standart piyasa bedellerini arttırarak kartel dışı isteklilerin haksız rekabet sonucunda ekonomik zarara uğramasına neden olur (Zarkada- Fraser ve Skitmore 1998, Lo ve diğerleri, 1999). Amerikan Adalet Bakanlığına göre hileli anlaşmanın olası göstergeleri arasında aynı isteklinin birçok ihaleyi alması, aynı istekli grubunun teklifler vermesi, bir gruptaki isteklilerin sırayla en düşük teklifi 1

14 vermesi, iş sahibinin keşif bedelinden çok daha yüksek teklifler, normal ihale şartlarına göre az sayıda isteklinin teklif vermesi, bazı ihalelerde dikkat çekici düzeyde yüksek teklif veren istekliler ve yeni bir isteklinin teklif vermesi durumunda teklif bedelinin aşağı çekilmesi sayılabilir (Price Fixing ve Bid Rigging, 2010). Hileli anlaşmayı etkileyen faktörler, yüklenicilerin diğer yüklenicilerle hileli anlaşmalara meyletmesinin nedenleri ve hileli anlaşmanın yükleniciler ve mal sahiplerine yönelik sonuçları, az sayıda araştırmacı tarafından uzun bir süredir araştırılmaktadır. Zarkada-Fraser ve Skitmore (1998) 72 Avusturyalı keşifçi üzerinde yürüttüğü bir anketle hileli anlaşmaların neden tercih edildiğini incelemiştir. Anket katılımcılarından biri, firmasının refahını soyut felsefi kurallardan üstün tuttuğunu ve yasalarla endüstri normlarının ahlaki kurallardan önde geldiğini öne sürmüştür. Porter (2005) hileli durumları teşvik eden faktörleri tartışmıştır. Porter ve Zona ya (2008) göre, kartel üyeleri, ileride daha çok kazanç sağlayacaklarını öngörürlerse, daha yüksek teklif verebilir ya da teklif vermekten sakınabilir. Doree (2004) kamu sektöründe daha sıkı tedarik yönetmeliklerinin ve en düşük teklife olan güvenin sürdürülmesinin hilesiz bir ortama katkı sağlayamayabileceğini öne sürmüştür. Doree ye (2004) göre, rekabeti dengeleyen ve daha çok sayıda seçim kriterinin bir araya gelmesinden oluşan alternatif bir yaklaşım, daha dinamik ve tutarlı bir rekabet süreci yaratacaktır. Her ne kadar Zarkada-Fraser ve Skitmore (1998) yapım ihalelerinde hileli anlaşmaların salgın hastalık gibi olduğuna inansa da inşaat sözleşmelerinde hileli anlaşmaların ne kadar yaygın olduğunu söylemek zordur. İnşaat firmalarının pazarlama fonksiyonu kamu sözleşmeleri için rekabete dayalı ihaleler etrafında döndüğü için her ne kadar birçok ülkede yasa dışı bilinse de arasıra hileli durumlar görülmesi olasıdır. Örneğin, McMillan (1991) ve Ishii (2006) Japonyada, Allen ve Mills (1989) ve Bajari (2001) A.B.D.de, Doree (2004) Hollandada, Vee ve Skitmore (2003) Güney Afrika da ve Bowen ve diğerleri (2006) Avustralya da anlaşmalı uygulamalar ortaya çıkarmıştır. Hileli anlaşma kartele dahil istekliler arasında gizli bir tertip olduğu için, ancak kartel isteklilerinin toplantı kayıtları ve tanık ifadeleri gibi yasal bulguların toplanması sayesinde tespit edilebilir. Hileli anlaşma, genellikle iştirakçilerden birinin polise kritik belgeleri sağlaması sayesinde tespit edilir. Anlaşmayı ortaya çıkarmanın bir başka yolu da tekliflerdeki tuhaflıkları belirlemektir. Örneğin, Porter ve Zona (1993) federal otoyol yapım projelerinde bilinen kartel isteklisi ve kartel dışı istekli grupların maliyet modelindeki farklılıklarını araştırmıştır. Pesendorfer (2000) kapalı teklif ihalelerinin maliyet modelindeki farklılıklarını araştırmıştır. Bajari ve Ye (2003) yol sözleşmelerinde anlaşmalı durumların tespiti için istatistiki yöntemler önermiştir. Hileli anlaşmaların tespiti için harcanan tüm bu emeklere rağmen önerilen yöntemlerin tümü kesinlikten, güvenilirlikten ve geçerlilikten yoksundur. Bu yöntemleri kullanarak kartel isteklilerini kesinkes tespit etmek zordur ve bu yöntemlerin uygulanabilirliği sınırlıdır. Anlaşmalı tekliflerin tespitine kesinlik kazandıran yöntemler geliştirmek önemlidir. Bu çalışmada dönemini kapsayan 10 yıllık bir süreçte bir kamu kuruluşunun açtığı ihalelere katılan inşaat firmalarının anlaşmalı tutumları incelenmektedir. Olası kartel isteklilerinin bir listesi iki ayrı test ile belirlenmiş ve olası kartel isteklileri ile kartel dışı isteklilerin teklif verme tutumlarındaki farklılıklar ise daha farklı üç ayrı test ile analiz edilmiştir. Hedef, şüpheli anlaşmalı teklifin tespiti ve böylece gelecekte yinelenmesinin önüne geçilmesidir. 2

15 Veri Toplama Araştırmada kullanılan sözleşme numarası, projenin adı, projenin yeri, işin çeşidi, ihale açılış tarihi, iş sahibinin maliyet tahmini, projenin süresi, istekli sayısı ve isteklilerin adları ile teklif bedelleri gibi veriler, kamu kuruluşunun web sitesinden dönemini kapsayan on yıllık bir süreçte toplanmıştır. Sadece yeni yapım projeleri ve belli başlı renovasyon projeleri büyük inşaat projeleri olarak esas alınmıştır. Çalışma süresince toplam 108 ihalenin sözleşmesi yapılmıştır. İş sahibinin maliyet keşfi 108 sözleşmenin yalnız 71 inde mevcut olduğundan, bu çalışmada bu 71 sözleşme kullanılmıştır. Çalışma süresince dönemini kapsayan ihaleli sözleşmelerin toplam bedeli A.B.D. Dolarıdır. En yüksek, en düşük ve ortalama sözleşme tutarları sırasıyla , ve dolardır. Sözü geçen 108 sözleşmeye 80 istekli teklif vermiştir. İsteklilerin çoğu yerel firmalardır. 80 isteklinin 37 si en az bir kez ihale kazanmıştır; ancak, 14 ü birden fazla ihale alarak toplam yaklaşık 1.3 milyar doların %1 inden fazlasını kazanmıştır. 14 isteklinin ilk 5 i bağlantılı olarak bu kamu kuruluşu için açılan ihalelerin toplam gelirlerinin %72 sini elde etmiştir. Bu 5 istekli aynı zamanda daha yüksek kazanç yüzdelerine sahip olmuştur döneminde sözleşme başına en az 2, en çok 26 ve ortalama 5 teklif olmak üzere 108 ihale talebine toplam 559 teklif verilmiştir. En uzun 726 gün, en kısa 30 gün olmak üzere ortalama proje süresi 344 takvim günüdür. Bu çalışmada incelenen kamu kuruluşu, projeleri açık teklif yöntemi ile rekabete açık bir süreçte ihale etmektedir. İstekliler, sadece teklif bedelleri ile rekabet halindedir. Sözleşme, koşulları sağlayan ve en düşük teklifi veren istekliye ihale edilir. Bu kuruluşla ilgili incelemeler gizli anlaşma ortamının varlığına işaret ettiği için bu kamu kuruluşu bu çalışma için seçilmiştir. Bu incelemelere göre, 10 yıllık çalışma süresince ihaleye katılan firma sayısı çok azdır; aynı grup istekliler teklif vermektedir; sırayla gruptaki istekliler en düşük teklifi sunmaktadır; bazı istekli çiftler birbirlerine çok yakın teklifler vermektedir. Tüm istekliler muvazaadan bağımsız yazılı bir beyanat imzalayarak Yüklenici, temsilcileri, yöneticileri veya çalışanları doğrudan ya da dolaylı olarak herhangi bir sözleşmeye tabi değildir; herhangi bir anlaşmalı duruma katılmamıştır; bu sözleşmeyle ve teklifle bağlantılı özgür rekabete açık ihaleyi sınırlandıran ve buna aykırı eylemlerde bulunmamıştır. İhalenin bir parçası olan bu bölümü beyan etmekten kaçınmak, ihale koşullarınca teklifi geçersiz ve yetersiz kılar. şeklinde ifade verir.. Önerilen Regresyon Modeli Hileli anlaşma, kartel üyeleri olarak adlandırılan bir grup firma arasındaki gizli ittifaktır. Başarılı anlaşmalar kartel üyelerinin karını normal rekabet düzeyinin üzerine çıkarır (Bajari ve Summers, 2002). İnşaat piyasasında rekabetçi istekliler, kendilerine uygun bir bedel hesaplayarak ve diğer firmaların tekliflerinin dağılımını da dikkate alarak iyileştirilmiş bir teklif kararlaştırır (Porter ve Zona 1993; Bajari ve Ye 2003). 3

16 İsteklilerce yapılan teklifleri etkileyebilecek mümkün olan bağımsız değişkenlerin tümünün regresyon modeline dahil edilmiş olması önemlidir, çünkü yanlış belirlenen bir model büyük olasılıkla sağlıksız bulgulara yol açar. Rekabetçi model Denklem 1 de sunulmuştur. Bu model Bajari ve Ye (2003) tarafından kullanılan temel maliyet modelinden faydalanarak oluşturulmuştur; ancak, bir teklifin maliyet modelinin formülleştirilmesinde önemli olduğu varsayılan altı yeni bağımsız değişken ile güçlendirilmiştir. Ayrıca, bağımlı değişken olarak, Bajari ve Ye nin (2003) kullandığı teklif / iş sahibinin maliyet tahmini oranı (BID/EST) yerine istekli tarafından yapılan teklifin doğal logaritması (BID) kabul edilmiştir. Bajari and Ye nin (2003) modeli üç bağımsız değişken içerir: (1) isteklinin adresinden proje sahasına olan uzaklık (DIST) önemli görülür çünkü firmanın işletim maliyetini etkiler. İnşaat projesine daha yakın olan isteklilerin nakliye ve kurulum bedeli daha düşüktür. (2) İsteklinin kendisi hariç diğer isteklilerin proje sahasına en kısa mesafesi (MDIST) modele dahil edilmiştir çünkü rekabetçilerin proje sahasına nakliye maliyetini temsil eder. (3) Yüklenicinin aynı mal sahibine sunduğu teklifin daha önce sunduğu tüm tekliflerin toplamına oranı (WON) üçüncü bağımsız değişkendir, çünkü aynı mal sahibi için daha önce gerçekleştirilen daha fazla iş miktarı büyük olasılıkla proje maliyetini düşürecektir. Bajari ve Ye nin (2003) modeline eklenen altı bağımsız değişken şunlardır: (1) inşaatın süresi (DUR) modele dahil edilmiştir çünkü inşaatın süresi inşaatın boyutunu ve bazen projenin zorluğunu yansıtır; dolayısıyla isteklinin becerileri ve böylece teklifin büyüklüğü ile ilgilidir. (2) en düşük teklif ile ortalama teklif arasındaki oran (RATIO) teklif dağılımının varyansını (sapması) işaret edebilir; oranlar yükseldikçe, isteklilerin teklifleri düşer. (3) Projeye teklif veren istekli sayısı (NOBID) piyasada rekabetin yoğunluğunun bir göstergesidir. İstekli sayısı arttıkça rekabet artar ve teklif bedelleri düşer. (4) Bir yüklenicinin sunduğu yıllık ortalama teklif miktarı (AVERAGE) o yüklenicinin ortalama kapasitesinin göstergesidir. Daha yüksek kapasiteye sahip yüklenicilerin tekliflerinde daha az ihtiyatlı olmaları beklenir. (5) (TOTAL) değişkeni, tüm çalışma dönemi süresince bir yüklenici tarafından sunulan tekliflerin toplam miktarını temsil eder ve yüklenicinin kamu kuruluşunun piyasasına katılımının boyutunu yansıtır. (6) (ECON) değişkeni Dow Jones Sanayi İndeksi tarafından ölçülür ve ekonominin ne kadar sağlıklı olduğunun göstergesidir. Ekonominin çıkışta olduğu dönemlerde ekonomik krizlerin yaşandığı dönemlere göre ihale sayısı daha çoktur; iyi dönemlerde az sayıda yüklenici birçok proje için yarışırken, kötü dönemlerde az sayıda proje için daha çok sayıda yüklenici yarışır. Rekabete açık teklif davranışının logaritmik-lineer ihale kuralını sağladığını kabul edersek, bir teklifin maliyet modeli aşağıda Denklem 1 de gösterildiği şekilde formülleştirilebilir: LN(BID 5 10 i,t ) = β LN(ECON 0 + β LN(EST ) + β + β LN(RATIO ) + β NOBID + β t i,t 1 6 ) + ε i,t t t 2 7 LDIST i,t + β 3 LMDIST i i,t 8 + β + β LN(AVERAGE ) + β DUR 4 t LN(TOTAL + β 9 ) LN(WON i i,t ) (1) 4

17 Değişkenler: BID i,t = Yüklenici i nin Proje t ye sunduğu teklif EST t = Proje t de iş sahbinin maliyet tahmini DIST i,t = Yüklenici i nin şube adresinden Proje t nin orta noktasına uzaklığı LDIST i,t = log(dist i,t + 1) MDIST i,t = Yüklenici i hariç tüm firmaların idari ofislerinin Proje t nin orta noktasına minimum uzaklığı LMDIST i,t = log(mdist i,t +1) RATIO t = Proje t ye sunulan en düşük teklifin ortalama teklife oranı TOTAL i = Yüklenici i nin tüm çalışma sürecinde toplam teklif NOBID t = Proje t ye teklif veren yüklenici sayısı AVERAGE i = Yüklenici i nin yıllık ortalama teklif miktarı DUR t = Yüklenici i tarfından iş günü olarak belirlenen tahmini Proje t süresi WON i,t = Yüklenici i nin Proje t ye sunduğu teklifin daha önce sunduğu tüm tekliflerin toplamına oranı ECON t = Proje t nin yapıldığı yıl Dow Jones indeksi DIST, MDIST, WON, TOTAL ve AVERAGE değişkenleri, bir projeye teklif verirken yükleniciye özgü etkilerdir. EST, RATIO, NOBID, DUR ve ECON ise projeye özgü bilgiler içerir. β 1, β 2,, β 10 katsayıları bağımsız değişkenlere istinaden tekliflerin esnekliğini gösterir ki, bağımsız değişkenlerdeki ufak bir yüzdelik değişiklik teklif bedeline yüzdelik miktarda yansır (Gujarati, 1995). Bakiye ε i,t, yüklenici i nin proje t için sunduğu tekliflerde görülen regresyon modelindeki değişkenlerle açıklanamayan sapmayı temsil eder. Tekliflerdeki bu açıklanamayan sapmaların bazıları, yükleniciye özgü bilgideki farklılıklardan kaynaklanır. Regresyon Modelinin Geliştirilmesi Bu çalışmada 108 sözleşmenin sadece 71 i kullanılmıştır, çünkü kalan 37 sözleşme için iş sahibinin maliyet tahminleri veriler arasında yoktur. Sözü geçen 71 ihale talebine yükleniciler tarafından toplam 369 teklif sunulmuştur. Çoklu eş doğrusallık (multicollinearity) tehlikesine karşı, korelasyon matrisi incelenmiştir. Gujarati ye göre (1995), ikili gruplarda korelasyon katsayıları 0.80 den büyükse çoklu eş doğrusallık (multicollinearity) sorun yaratır. İki bağımsız değişken TOTAL (çalışma süresince yüklenicinin tekliflerinin toplamı) ve DUR (proje süresi) diğer bağımsız değişkenler ile korelasyon katsayıları 0.80 den yüksek olduğu için rekabete açık teklif modelinden çıkarılmıştır. Böylece Denklem 2 de görüldüğü gibi, Denklem 1 sadece 8 bağımsız değişken kullanılarak yeniden formülleştirilmiştir. LN(BID + β 5 i,t NOBID ) = β t 0 + β LN(EST ) + β 6 1 t i 2 LDIST 7 i,t + β + β LN(AVERAGE ) + β LN(WON 3 LMDIST i,t ) + β 8 i,t + β 4 LN(ECON LN(RATIO i,t ) + ε i,t t ) (2) 369 gözlem üzerinde Denklem 2 nin regresyon tahmini yürütülmüştür ve bulgulara göre bağımlı değişkendeki sapmanın %99 u açıklanmıştır (R 2 = , düzeltilmiş R 2 = ) ve standart hata düşüktür (0.1358). LDIST ve LMDIST dışındaki bağımlı değişkenler için t-istatistiği yüksektir. LDIST ve LMDIST için daha düşük t-istatistiği, yüklenicilerin %95 inin yerel firmalar olması nedeniyle teklif veren yüklenicinin 5

18 ofisinin bulunduğu yer ile proje sahası arasındaki uzaklığın yüklenicinin teklifini belirgin bir şekilde etkilemediği gerçeği ile açıklanabilir. Beta katsayılarının tamamı makul göstergeler sunmaktadır. Örneğin, teklif veren yüklenici sayısı (NOBID) arttığında oluşan yüksek rekabet ortamında, yükleniciler teklif bedellerini düşürürler. Aksine, Dow-Jones Sanayi İndeksi (ECON) pozitif göstergeye sahip olduğunda çok iş ve az sayıda istekli vardır ve yükleniciler teklif bedellerini artırırlar. Eğer yüklenici geçmişte bu kamusal kuruluştan ihale almışsa (WON), yüklenicinin teklifi azalır çünkü yüklenicinin aynı kamu kuruluşuna ait projelerde gereken özel bir deneyimi ve özel teçhizatı mevcuttur. Anlaşmalı Tekliflerin Tespiti Şekil 1 e görüldüğü gibi anlaşmalı tekliflerin tespiti ve analizi iki adımda ele alınmıştır. Birinci adımda bakiye testi uygulaması ve çiftler halinde yüklenicilerin maliyet yapısının çoklu regresyon modelinin bakiyesinin korelasyonunu hesaplama yolu ile olası kartel iştirakçileri tespit edilir. Birinci adımı geçemeyen yükleniciler, birinci adımda elde edilen bulguların doğrulanması için yürütülen ikinci adımda üç analizli bir incelenmeye aday olurlar: Teklif dağılımlarının incelenmesi Teklif veren rekabetçi yüklenicilerin ve olası kartel üyelerinin teklif dağılımlarının karşılaştırılması. Teklif dağılımlarındaki yoğunluğun incelenmesi Olası anlaşmalı teklifler ile anlaşmalı olmayan tekliflerin yoğunluklarının karşılaştırılması. Maliyet modellerindeki farklılıkların incelenmesi Teklif veren rekabetçi yüklenicilerin ve olası kartel yüklenicilerinin maliyet modellerindeki farklılıkların değerlendirilmesi. İkinci adımda yürütülen incelemelerin bulguları birinci adımda elde edilen bulguları doğrulamak için kullanılır. İkinci adımda ne kadar fazla test pozitif çıkarsa, birinci adımda teklif veren yüklenicilerin olası anlaşmalı tekliflerle ilişkisi o kadar kesinlik kazanır. Olası kartel üyelerinin tesbiti Olası kartel davranışının incelenmesi Veri Bakiye testi Teklif dağılımlarının incelenmesi Karar Maliyet modeli testi Teklif yoğunluğunun incelenmesi Maliyet modelindeki farklılıkların incelenmesi Şekil 1. Anlaşmalı Tekliflerin İncelenmesi İçin Önerilen Model 6

19 Bakiye Testi Farklı rekabetçi firmaların teklifleri birbirleriyle ilişkili olmamalıdır. Bir teklif sunmadan önce, yükleniciler genellikle projeye yönelik kendi maliyet tahminlerini yaparlar. Bu maliyet tahminlerinde tüm yüklenicilere sağlanan kamusal bilgiden faydalandıklarından yüklenicilerin teklifleri arasında bir miktar korelasyon olabilir. Ayrıca, teklif veren yükleniciler, aynı altyüklenicilerden aldıkları fiyatları kullandıklarından yine yüklenici teklifleri arasında korelasyon artar. Her şeye rağmen, bir yüklenicinin teklifi, özellikle yüklenici projenin büyük bir kısmını kendisi yürütmeyi planlıyorsa, firma içerisinden elde edilen bilgiden büyük oranda etkilenir. Piyasada bir grup firma kartel üyesi ise ve rekabette etkili bir görüntü sergilemek için düzmece teklif sunarsa, tekliflerin arasındaki ilişkiler uygun istatistiki yöntemler kullanılarak tespit edilebilir. Porter ve Zona (1993) ve Bajari ve Ye ye (2003) göre, kartel iştirakçilerine ait regresyon denkleminde bakiyelerin kendi aralarındaki korelasyonu, rekabetçi yüklenicilere ait regresyon denklemindeki bakiyelerin korelasyonuyla karşılaştırıldığında daha yüksektir. Yüklenici i nin tekliflerinin bakiyesi ile yüklenici j ninkiler arasındaki korelasyon katsayısı olsun. ancak yüklenici i, yüklenici j ye karşı üç kereden fazla teklif vermişse hesaplanabilir. Bakiye testi için Denklem 3 deki hipotez dikkate alınır. H 0 : ρ ij = 0 (3) Fisher dönüşümü Denklem 3 teki hipotezi test etmek için kullanılır çünkü Fisher dönüşümü parametrik olmayan bir dağılım için (hem yüklenici i ve j nin her ikisinin de üçten fazla proje teklifi varsa) uygundur. Fisher dönüşümü Pearson korelasyonunu (r) normal dağılım değişkeni Z ye döndürür. Pearson korelasyonun katsayısı (r) örnek veriden hesaplanır. r-den-z-ye Fisher dönüşümü Denklem 4 te görüldüğü gibi formüllendirilmiştir r Z = ln 2 1 r (4) Z nin dağılımı yaklaşık olarak normaldir ve ortalama ile standart sapma sırayla Denklem 5 ve 6 da ifade edilmiştir. µ Z 1 1+ ρ = ln 2 1 ρ (5) σ z = 1 n 3 (6) Denklem 6 da, n örnekteki vaka sayısıdır. Z-istatistiği de Denklem 7 de ifade edilebilir. (Z µ z = σ = z ) ( Z µ ) n 3 (7) z Z 7

20 Denklem 7 yaklaşık olarak standart normal dağılımı izler. Denklem 3 deki hipotezde = 0 ve = 0 olduğuna göre, her teklif veren yüklenici çifti için (tekliflerin üçten fazla olması koşuluyla (n > 3)), z istatistiği Denklem 8 deki şekilde yazılabilir. z = Z n 3 (8) Eğer hesaplanan z, z α dan büyük ise, Denklem 3 deki hipotez reddedilir. Böylece, birden fazla testin ortaya çıkardığı probleme yanıt bulmak için Bonferroni Düzeltmesi (Blackwell, 2008) uygulanır. Çoğul testler için Tip I hata oranı (doğru olmasına rağmen Denklem 3 deki hipotezi reddetme hatası) ve her bir bağımsız test için aynı ise, o zaman Bonferroni eşitsizliği Denklem 9 daki gibi türetilebilir. Denklem 9 da n test sayısıdır. α g = α n (9) Önce testin tümü için anlamlılık düzeyi belirlenir. Sonra Denklem 8 kullanılarak her bir test için tekil anlamlılık düzeyleri hesaplanır. Anlamlılık düzeyi αg bakiye testi çin i 0.05 olarak alınır. Bu nedenle tekil anlamlılık düzeyi α = 0.05/n olarak hesaplanabilir. Örneğin, Yüklenici 9 ile Yüklenici 21 arasındaki ardıl tekliflerin sayısı 7; genel bir anlamlılık düzeyi 0.05 için tekil anlamlılık düzeyi α = 0.05/7 = ; iki kuyruklu test sonucu z = ; z-istatistiği kritik-z den daha büyük olduğu için test Yüklenici 9 ve 21 için başarısızdır. 30 yüklenici çifti için bakiye testi sonuçları Tablo 1 de sunulmuştur. Bu çiftler, çalışmanın konusu olan kamu kuruluşu için en çok iş yapan 14 yüklenicinin ihale etkinliğini temsil eder. Beş yüklenici çifti, örneğin çift (21, 25), (21, 37), (21, 45), (21, 54) ve (21, 77) birbirlerine karşı 10 defadan fazla teklif vermiştir. Toplam 30 çift incelendiğinde, şu 14 yüklenici çiftinin bakiyeleri arasında yüksek korelasyon görülür: Çift (9, 21), (10, 24), (10, 54), (10, 73), (21, 25), (21, 45), (21, 37), (21, 54), (21, 77), (25, 54), (25, 77), (24, 73), (45, 37) ve (45, 54); kalan yüklenici çiftleri ise düşük korelasyon istatistiklerine sahiptir. Bu bulguya dayanarak, 10 yüklenicinin (9, 10, 21, 24, 25, 37, 45, 54, 73 ve 77) teklif davranışının şüpheli olduğu belirtilebilir. Maliyet Modelinde Stabilite Testi Rekabetçi yükleniciler benzer maliyet modeli ile karşılaştıklarında aynı şekilde davranırlar (Bajari ve Ye 2003). Pesendorfer (2000) ve Porter ve Zona (1993) da rekabete açık teklif ortamında maliyet modelin katsayılarının aynı olmasının gerektiği konusunda hemfikirdir. β 1, β 2,, β 8 katsayıları her değişkenin etkisini belirler. Denklem 10 da verilen hipotez kullanılarak maliyet modelinde stabilite testi uygulanabilir. H 0 : β ik = β jk (10) Yüklenici i ve j için i j olduğu nda ve her k (k bağımsız değişkenlerin toplam sayısıdır) için Chow testi (Chow 1960) bir regresyon modelinin katsayılarının başka bir regresyon modelinin katsayılarına eşit olup olmadığını test etmek için yaygın olarak 8

21 kullanılır. Her iki regresyonda hata teriminin farklılıkları eşit kabul edilir. Eğer örnek büyükse her iki regresyon için hata farklılıkları eşit olsun ya da olmasın Chow testi uygun olacaktır. Chow testi için F-istatistiği uygulamanın adımları aşağıda belirtilmiştir: Regresyonu tüm ihale verisini kullanarak uygula, kısıtlı modeldeki (SSRC) hataların karesinin toplamını kaydet. Kısıtlı regresyon iki ana firmayı birleştirir. Her bir yüklenici çifti için iki ayrı regresyon uygula ve kısıtlı olmayan modeldeki (SSRU) hataların karesinin toplamını kaydet. Elde edilen iki değerle Denklem 11 deki bağıntıyı kullanarak test istatistiğini hesapla: F = ( SSR SSR ) C SSR U U /(n 2k) / k (11) Denklem 11 de k bağımsız değişkenlerin toplam sayısıdır ve n toplam inceleme sayısıdır. Test istatistiği F dağılımını k ve n 2k serbestlik derecesi ile izler. Eğer F, F α,k,n-2k den büyük ise, Denklem 10 daki hipotez reddedilir. α = 0.01, k = 8 bağımsız değişken, ve 14 yüklenici için n = 218 olduğunda F α,k,n-2k = Maliyet modelinde stabilite testinin sonuçları Tablo 1 de sunulmuştur. Birbiri karşısında en az dört defa teklif veren 30 yüklenici çifti arasında sadece 6 çift maliyet modelinde stabilite testini geçememiştir: Çift (10, 21), (10, 24), (10, 77), (21, 37), (21, 45) ve (21, 54). Sonuç olarak, 6 yüklenicinin (10, 21, 24, 37, 45 ve 77) anlaşmalı teklif vermiş olmaları olasılığı vardır. Bakiye Testi ve Maliyet Modelinde Stabilite Testinin Birleştirilmiş Sonuçları Birleştirilmiş test sonuçlarının tamamı Tablo 1 de sunulmuştur. Aynı zamanda Tablo 1 de teklif veren yüklenicilerin pazar payları da gösterilmiştir. Her iki testi de geçemeyen dört yüklenici çifti, (10, 24), (21, 45), (21, 37) ve (21, 54) mevcuttur. Teklif veren 6 yüklenici (Yüklenici 10, 21, 24, 37, 45 ve 54) olası kartel üyesi olarak belirlenmiştir. Porter ve Zona nın (1993) incelemelerinde ortaya koydukları gibi kartel üyeleri düzeli olarak birbirlerine karşı teklif verirler. Bu kartel yüklenicileri, çalışma dönemi içerisinde birbirlerine karşı ortalama 12 defa teklif vermiştir (bakınız Tablo 1) ve bu görüşü doğrulamıştır. Olası kartel yüklenicileri çalışmada kapsanan 10 yıllık dönemde kamu kuruluşunun yarattığı pazarın yarısını elde etmişlerdir (yaklaşık 600 milyon Dolar). 10, 21, 24, 37, 45 ve 54 numaralı yükleniciler, 108 teklif çağırısına sırasıyla 23, 77, 39, 24, 19 ve 28 defa teklif vermişlerdir. Birinci adım tamamlandıktan sonra, bu bildiride sunulan modelden bağımsız olarak, basında çıkan haberler ve yayınlanan mahkeme kararları taranarak çalışmada kapsanan 10 yıllık sürede 108 proje için teklif veren 80 yüklenici ile ilgili yolsuzluk haberi olup olmadığı araştırılmıştır. Bu araştırma sonucunda, 21 ve 24 numaralı yüklenicilerin kamu kuruluşunca ihale yolsuzluğundan izlemeye alındığı ortaya çıkmıştır. Aynı zamanda 10 numaralı yüklenicinin ihaleye fesat karıştırmaktan suçlu bulunduğu, federal sözleşme çağırılarına katılımdan 1 yıl uzaklaştırılmış olduğu ve kamu kuruluşunun projelerine teklif vermekten 5 yıl menedildiği ortaya çıkmıştır. Bu kanıt, birinci adımda alınan test sonuçlarını güçlendirir çünkü birinci adımda her iki testi geçemeyen 6 yükleniciden en 9

22 az üçünün olası gizli anlaşmaya katıldıkları açıktır. Birinci adımda ve dolayısıyla ikinci adımdaki üç incelemeyle belirlenen olası kartel yüklenicileri arasında gizli anlaşma olduğuna dair şüpheleri güçlendiren daha ileri düzeyde inceleme yapılmasının önemli olduğu görülmüş ve takip eden üç bölümde bu inceleme sonuçları tartışılmıştır. Tablo 1. Bakiye Testi ve Maliyet Modelinde Stabilite Testi Sonuçları Teklif Veren Yüklenici No. Teklif Veren Yüklenici Çift Pazar Payı (%) Teklif Veren Yüklenic i No. Pazar Payı (%) Yüklenici Çiftin Verdiği Teklif Sayısı Bakiye Testi Maliyet Modelinde Stabilite Testi % % 7 Başarısız Başarılı % % 16 Başarılı Başarısız % % 9 Başarısız Başarısız % % 5 Başarısız Başarılı % % 8 Başarısız Başarılı % % 5 Başarılı Başarısız % % 19 Başarısız Başarılı % % 16 Başarısız Başarısız % % 13 Başarısız Başarısız % % 12 Başarısız Başarısız % % 18 Başarısız Başarılı % % 9 Başarısız Başarılı % % 5 Başarısız Başarılı % % 13 Başarısız Başarılı % % 4 Başarısız Başarılı % % 5 Başarısız Başarılı Teklif Dağılımlarının İncelenmesi Olası kartele dahil olan ve kartele dahil olmayan teklif dağılımlarının incelenmesi, gizli anlaşmanın tespiti için ek incelemedir (bakınız Şekil 1 de ikinci adım). Bu incelemede yüklenicinin teklifi ve iş sahibinin maliyet tahmini arasındaki farkın dağılımları karşılaştırılır. Bu dağılımlar, olası kartel yüklenicileri ve kartele dahil olmayan yükleniciler için Denklem 12 deki bağıntı kullanılarak oluşturulmuştur. Teklif Oranı = ( Teklif İş Sahibinin Maliyet Tahmini) İş Sahibinin Maliyet Tahmini % (12) İş sahibinin maliyet tahmini teklif değerlerini normale yaklaştırmak için kullanılır çünkü iş sahibinin maliyet tahmini, teklif düzeylerini değerlendirirken adil (ortalama) piyasa bedeli olarak kabul edilir. İncelemede, kartele dahil olsun ya da olmasın, yüklenicilerin kazançlarını en üst düzeye çıkarmak istedikleri varsayılmıştır. Kartel yüklenicilerinin regresyon modeli, sadece birinci adımda bakiye testi ve maliyet modeli stabilite testini geçemeyen olası kartel yüklenicileri dikkate alınarak oluşturulmuştur. Diğer kartel yüklenicileri düzmece teklif verirken ya da teklif vermekten kaçınırken, en düşük teklifi veren kartel yüklenicisinin ihaleyi kazandığı varsayılır. 10

23 Olası kartel yüklenici grubu 193 teklif verirken kartele dahil olmayan yüklenici grubu 176 teklif vermiştir. Bağımsız değişkenlerin katsayıları hesaplanırken lineer regresyon yöntemi kullanılmıştır. Olası kartel yüklenicisi ve kartele dahil olmayan yüklenici modelleri sırasıyla Denklem 13 ve 14 te tanımlanmıştır. Olası kartel yüklenicilerinin ve kartele dahil olmayan yüklenicilerin hesaplanan katsayıları Teklif Oranı nı tahmin etmek için kullanılmıştır (bakınız Denklem 2). LN(BID LN(BID i,t i,t ) = ( LN(EST )) + ( LDIST ) ( LMDIST ) ( LN(RATIO )) ( NOBID ) ( LN(AVERAGE )) ( LN(WON )) + ( LN(ECON )) (13) ) = i,t t t t ( LN(EST )) + ( LDIST ) ( LMDIST ) ( LN(RATIO )) ( NOBID ) ( LN(AVERAGE )) ( LN(WON )) + ( LN(ECON )) (14) i,t t t Bajari ve Ye (2003) ve Ishii nin (2006) önceki çalışmalarına göre olası kartel yüklenicilerinin ortalama tahmini Teklif Oranı nın, kartel dışı yüklenicilerinin ortalama tahmini Teklif Oranı nından yüksek olması beklenir. Şekil 2 de her iki modele ait bilgi gösterilmiştir. Yatay eksen yüklenici kimlik numarasını (Bid No. 1 den Bid No. 369 a kadar) temsil ederken, düşey eksen tahmini Teklif Oranları arasındaki farkı temsil eder. 369 tekliften sadece kartele dahil olmayan yüklenici modeli ile tahmin edilen 71 yüklenicinin yüzdelik değerleri olası kartel yüklenicilerinin modelinden elde edilen sonuçlardan yüksektir. Olası kartel yüklenici modelinden sağlanan ortalama yüzde oranı -%0.21 iken kartele dahil olmayan yüklenici modelinden sağlanan oran %-3.81 dir. Bu sebeple, yüklenicinin teklifi ile iş sahibi maliyet tahmini arasındaki ortalama fark, olası kartel yüklenici grubu için kartel dışı yüklenici grubundan kayda değer biçimde daha yüksektir. İki ortalamanın arasındaki farkın sınanması için z testi uygulanmıştır. Her iki örnek büyük olduğunda dağılımın normal olması ve σ1 ve σ2 değerlerinin bilinmesi önemli değildir (Devore 1995). m > 30 ve n > 30 ise büyük popülasyonlara uygulanan testler uygundur. Bu durumlarda, merkezi sınır teoremine göre, özgün popülasyon dağılımı ne olursa olsun, X Y nin dağılımı normal kabul edilebilir. Denklem 15 te sunulan hipotez iki örnek ortalamasının eşitliğini test etmek için kullanılır. t i,t i,t i,t H 0 : μ 1 = μ 2 (15) i,t i,t i i i,t 11

24 (Teklif-İş sahibinin maliyet tahmini) / İş sahibinbin maliyet tahmini Teklif No. Şekil 2. Olası kartel yüklenicileri ve kartele dahil olmayan yükleniciler için Teklif Oranları arasındaki tahmini farklar (Teklif eksi iş sahibinin maliyet tahmininin iş sahibinin maliyet tahminine yüzdelik oranı) 12