H.Yeşim CAN*, T.Haluk ÇELİK**

Transkript

1 Kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde antibiyotik kullanımı ve kalıntı riski H.Yeşim CAN*, T.Haluk ÇELİK** Öz: Çiftlik hayvanlarının yetiştiriciliğinde antibiyotikler, hastalıkların sağaltımı ve önlenmesi, gelişmenin hızlandırılması, verimin ve yemden yararlanmanın arttırılması amacıyla kullanılmaktadır. FAO raporlarına dayanarak kanatlıların %80 inin yaşamlarının belli dönemlerinde veya tamamında antibakteriyel ilaçlara maruz kaldığı tahmin edilmektedir. Kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde özellikle profilaktik ve gelişmeyi hızlandırıcı olarak uzun süre düşük konsantrasyonlarda antibiyotik kullanılmasına bağlı olarak, kanatlı etlerinden sıklıkla izole edilen enterik patojen bakterilerin insanlarda kullanılan antibiyotiklere karşı çapraz direnç geliştirdiği çeşitli bilimsel çalışmalarla ortaya konulmuştur. Hayvanlarda ilaç kullanımı söz konusu olduğu sürece, bunlardan sağlanan gıdalarda ilaç kalıntılarının bulunması ve değişik düzeylerde tüketiciye geçmesi kaçınılmaz bir olgudur. Gıda güvenliği kapsamında değerlendirildiğinde, halk sağlığı açısından çeşitli riskler ortaya çıkabilmektedir. Anahtar sözcükler: Antibiyotik kalıntı, antibiyotik direnci, kanatlı eti. The residue risk and use of antibiotic in poultry breeding Abstract: In animal husbandry, antibiotics are used for therapy, prophylaxis and animalgrowth enhancement. It was estimated that 80% of poultry were exposed to antibiotics for part or most of their lives according to FAO reports. Investigations on the development of antibiotic resistance have reported that enteric pathogen bacteria commonly emerged from poultry meat have a crossresistance to the antibiotics used in human medicine because of prophylactic and growth promoter usage of antibiotics in low concentrations for a long time in poultry production. Whenever antibiotics are used in animal feed, consumers could be exposed to their residues via food chain. It is considered within food safety, some risks can appear for human health. Key words: Antibiotic residue, antibiotic resistance, poultry meat. Giriş Dünya antibakteriyel ilaç pazarının ile ton arasında olduğu tahmin edilmektedir. Son 50 yıl içinde 1 milyon ton antibakteriyel madde biyosfere salınmış ve bunun %50 kadarının veteriner ve tarım kaynaklı olduğu belirlenmiştir (27). Antibiyotiklerin 1950 lerin başında hayvan yemlerinde kullanılmaya başlanmasıyla, yetiştiricilikte yeni bir dönem başlamıştır. Ancak, profilaktik veya gelişmeyi hızlandırıcı olarak kullanılan antibiyotiklerin çoğu, insan ve hayvanlarda patojen bakteri türleri (Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Salmonella spp., Campylobacter spp.) arasında ortaya çıkan dirençli suşların hızla artması nedeniyle kullanım ömrünü tamamlamak zorunda kalmışlardır (11, 16). Kanatlı Hayvan Yetiştiriciliğinde Antibiyotik Kullanımı Etlik piliç yetiştiriciliğinde uygulanan yoğun besleme programları ile hayvanlarda kısa sürede hızlı bir canlı ağırlık artışı amaçlanmaktadır. Bu amaçla, rasyonların besin madde içerikleri arttırıldığı gibi, rasyonlara gelişmeyi hızlandırıcı büyütme faktörleri de ilave edilebilmektedir (18). Kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde gelişmeyi hızlandırıcı yem katkı maddeleri arasında antibiyotiklerin önemli bir rolü vardır. İlk olarak antibiyotiklerin anabolik etkiye sahip oldukları 1940 lı yıllarda ABD de civciv rasyonlarına belli miktarda katıldığında canlı ağırlık artışında hızlanma sağlanmasıyla gözlendiği belirtilmiştir (16). * Araş. Gör., Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Besin Hijyeni ve Teknolojisi AD, 06110, Dışkapı-Ankara. ** Prof. Dr., Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Besin Hijyeni ve Teknolojisi AD, 06110, Dışkapı-Ankara. 35

2 Büyütme faktörü olarak kullanılan antibiyotik ve benzeri maddelerin etkileri tam olarak açıklanamasa da, buna ilişkin çeşitli hipotezler ileri sürülmüştür. Bu görüşlere göre; 1) Besin maddelerinin emilimini engelleyen toksik metabolitlerin üretimini inhibe ederek, 2) Gastrointestinal sistemdeki patojen mikroorganizmaların gelişimini engelleyerek, 3) Subklinik infeksiyonları azaltarak veya önleyerek etkili oldukları düşünülmektedir (3, 6). Antibiyotiklerin aşırı ve uygun olmayan kullanımları ile bu maddelere karşı dirençli bakterilerin gelişmesi sonucu, Avrupa Birliği tarafından antibiyotik kökenli büyütme faktörlerinin kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde kullanılmasının yıllarında geniş ölçüde yasaklandığı bildirilmiştir (3, 7). Son yıllarda araştırmacılar, antibiyotiklere alternatif olabilecek doğal ve gelişmeyi hızlandırıcı madde arayışı içine girmişlerdir. Bu amaçla probiyotikler, organik asitler ve enzimlerin alternatif olarak kullanımı güncellik kazanmıştır (18). Tavuk Etinde Antibiyotik Kalıntı Riski Kalıntı yönünden antibiyotiklerin diğer farmakolojik etkili maddelere göre daha önemli olduğu belirtilmektedir. Bunun nedenleri, hayvanlara öngörülen dozlardan fazla ilaç verilmesi ve özellikle de ilaç uygulanan hayvanların ilacın yasal bekletme süresine uyulmadan kesime sevk edilmesi olarak ifade edilmektedir. Bunun sonucunda, antibiyotiklerin tamamen metabolize olmaması veya vücuttan tamamen atılmamasına bağlı olarak, hayvanların doku ve organları ile bunlardan elde edilen hayvansal gıdalarda antibiyotik kalıntısı bulunabilmektedir (17, 20). Tetrasiklin grubu antibiyotiklerin (tetrasiklin, oksitetrasiklin ve klortetrasiklin) geniş spektrumlu olmaları ve toksik etkilerinin düşük olması dolayısıyla kanatlı yetiştiriciliğinde yaygın olarak kullanıldıkları bildirilmiştir. Bu nedenle tavuk etinde tetrasiklin kalıntılarının saptanması önem taşımaktadır (8, 14). Bu kapsamda ülkemizde yapılan çalışmalarda; Acet ve ark. (1), oksitetrasiklin (20 mg/kg) ve tetrasiklin (50 mg/kg) ağız yoluyla broyler piliçlerine verildikten sonra, oksitetrasiklin kalıntılarına μg/g düzeyinde yalnız böbreklerde, tetrasiklin kalıntılarına μg/g düzeyinde plazma hariç tüm dokularda rastladıklarını belirtmişlerdir. Akar (2), 175 tavuk eti ve 175 tavuk karaciğeri olmak üzere toplam 350 numunede ince tabaka kromotografi / biyootografik yöntemle kloramfenikol, eritromisin, monensin ve tilosin kalıntılarını araştırmıştır. Tavuk etlerinin %2.3 ünde kloramfenikol, %2.3 ünde eritromisin, %1.1 inde tilosin; tavuk karaciğerlerinin %0.57 sinde kloramfenikol, %1.4 ünde eritromisin, %1.7 sinde tilosin kalıntıları saptanarak, elde edilen değerlerin tolerans limitlerinin üzerinde olduğu bildirilmiştir. Numunelerin hiçbirinde monensin kalıntısı bulunmadığı belirtilmiştir. Sonuçta, Ankara piyasasında satılan tavuk etlerinin %5.7 si ve tavuk karaciğerlerinin %3.4 ünün bu 4 antibiyotikten 3 ünü içerdiği belirlenmiştir. Öbekçi (22), Tarım ve Köyişleri Bakanlığı bünyesinde yürütülmekte olan Kanatlı Etlerinde Ulusal Kalıntı İzleme Genelgesi doğrultusunda Türkiye nin değişik illerinden temin ettiği 200 tavuk eti ve 200 tavuk karaciğer örneğini HPLC tekniği ile tetrasiklin grubu antibiyotik (tetrasiklin, oksitetrasiklin ve klortetrasiklin) kalıntıları yönünden incelemiştir. Tavuk etlerinde %8.1 oranında oksitetrasiklin, %7 tetrasiklin ve %5.5 klortetrasiklin; tavuk karaciğerlerinde ise %74 oranında oksitetrasiklin, %47 tetrasiklin ve %5.5 klortetrasiklin kalıntısı bulunduğunu bildirmiştir. Kalıntı düzeylerinin, pozitif sonuç veren numunelerde tolerans limitlerinin altında bulunduğu belirtilmiştir. Yurtdışında yapılan bazı çalışmalarda; broyler piliçlerine 480 mg/kg tetrasiklin ve yumurta tavuklarına 840 mg/kg oksitetrasiklin ağız yoluyla 7 gün boyunca verilerek, çalışmanın sonucunda HPLC metodu ile göğüs etinde ve yumurtada %76 oranında kalıntı tespit edildiği bildirilmiştir (10). Lou ve Ang (19), tavuk kas örneklerini LC (Liquid Chromatography) metodu ile amoksisilin varlığı yönünden incelediklerinde, ortalama 20 μg/g düzeyinde, % oranında kalıntıya rastladıklarını bildirmişlerdir. Japonya da tavuk eti ve tavuk karaciğer örnekleri HPLC metodu ile sülfadimetoksin ve sülfadimetoksinin hidroksil metabolitleri yönünden analiz edildiğinde, sırasıyla 0.1 ve 0.5 ppm düzeyinde, %0.5 ve %4.8 oranında kalıntı tespit edildiği belirtilmiştir (14). 36

3 Çin de HPLC yöntemiyle tavuk etlerinde % oranında sülfametazin ve sülfametoksazol kalıntılarına rastlanılmıştır (29). Arjantin de broyler etlerinde florokinolon grubu antibiyotik (siprofloksasin, enrofloksasin, balofloksasin) kalıntılarının tespit edilmesi amacıyla yapılan bir çalışmada, ortalama %77.47 enrofloksasin, %87.7 siprofloksasin ve %96.67 balofloksasin kalıntısı, μg/ml düzeyinde saptanmıştır (15). Malezya da 47 adet tavuk eti örneği dörtlü plak test ile antibiyotik kalıntıları yönünden incelendiğinde, 17 örnekte (%36.17) kalıntı tespit edilerek, örneklerde beta-laktam ve tetrasiklin kalıntılarının daha yaygın bulunduğu bildirilmiştir (21). Antibiyotik Kalıntılarının İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Dünyada toplam sığır ve dana eti üretiminde en büyük payı %20,6 sını ABD ve %14 ünü AB almaktadır. Türkiye nin üretimdeki payı ise ancak %1,6-1,8 kadardır (8). Tablo 2 de görüldüğü gibi kırmızı et üretimi hem AB de hem de Türkiye de azalmıştır. Türkiye de üretilen tavuk eti miktarı 1990 yılından itibaren hem koyun hem de sığır eti üretiminden fazla olmuştur. Son yıllarda ise kanatlı eti üretiminin koyun ve sığır eti toplamına yaklaştığı görülmektedir. Toplam et üretiminde ilk sırayı %48 ile tavuk ve hindi alırken, bunu %25 ile sığır, %23 ile koyun izlemektedir. Dünyada hem kırmızı et hem de beyaz et üretiminin hızla artmasına karşılık, AB de sığır ve manda ile koyun ve keçiden sağlanan kırmızı et üretiminde bir azalma olmuştur. Bu dönemde hem AB, hem de dünyada domuz eti üretimi 10 yıl öncesine göre bir hayli artmıştır. AB ülkelerinin kırmızı et fazlası, Türkiye nin de kırmızı et açığı olduğuna göre AB için uygun olabilecek bu durum, Türkiye için sorunların devam etmesi anlamına gelmektedir (1). Antibiyotiklerin yetiştiricilikte kullanılması, başta hayvanlardan elde edilen gıdalar olmak üzere, insan sağlığı açısından da ciddi tehlikeleri ortaya çıkarabilmektedir. Alınan ilaçlar başta böbrek ve karaciğer olmak üzere çeşitli organ ve dokularda birikmektedirler. Bu şekilde ilaç kalıntısı içeren gıdaları tüketen insanlarda, alerjik reaksiyonlar, toksik belirtiler, üreme bozuklukları, bağırsak florasında değişiklikler ile dirençli bakterilerin gelişimi gözlenebilmektedir. (11, 16). Antibiyotiklere dirençlilik plazmidler, transpozonlar ve integronlar aracılığıyla konak hücre bölünmesi sırasında vertikal olarak geçtiği gibi, karışık bakteriyel populasyonlardaki aynı veya farklı tür ve soylardaki patojen veya apatojen bakteriler arasında transdüksiyon, konjugasyon veya transformasyon aracılığı ile horizontal olarak da geçebilmektedir (11). Ankara daki marketlerden alınan hindi but, göğüs ve kuşbaşı etlerinden izole edilen Salmonella spp. %50.9 düzeyinde tetrasikline, Listeria monocytogenes %83.3 düzeyinde penisiline ve Clostridium perfringens %100 düzeyinde trimetoprime karşı en fazla dirençli bulunurken, izolatların çoklu antibiyotik direnci gösterdiği saptanmıştır (12). Florokinolon ve tetrasiklin grubu antibiyotiklerin kanatlılarda yaygın bir şekilde kullanılması sonucu, bu antibiyotiklere karşı termofilik Campylobacter spp. nin artan oranda direnç kazandığı gözlenmiştir. Buna bağlı olarak, kanatlı etinin çoklu antibiyotik direnci gösteren enteropatojenik bakteri türlerinin insanlara geçmesinde önemli bir kaynak olduğu belirtilmiştir (25). Avoparsinin büyütme faktörü olarak kanatlı yetiştiriciliğinde yaygın olarak kullanılmasıyla, enterekoklarda vankomisine karşı çapraz direnç geliştiği ve bu direncin de S. aureus a aktarıldığı bildirilmiştir (5). Patojen mikroorganizmaların çoklu direnç özelliklerinin antibiyotiklerde artması ve benzer antibiyotik gruplarının insan ve hayvan tedavisinde kullanılıyor olması, insan tedavisinde kullanılabilecek antibiyotik sayısında büyük bir azalmanın olacağını düşündürmektedir. Dirençli bakterilerin ortaya çıkmasına neden olan antibiyotiğin etkinliği azalmakta, buna bağlı olarak ilaç kullanımı da artmaktadır. Gıdalara Uygulanan Bazı İşlemlerin Antibiyotik Kalıntıları Üzerine Etkileri Gıdalarda tolerans düzeyinin üzerinde bulunan ilaç kalıntıları insan sağlığı açısından tehlikeli olup, böyle gıdaların tüketilmemesi gerekmektedir. Gıdalarda ilaç kalıntılarına ilişkin mevzuatta tolerans düzeyleri çiğ dokulardaki düzeyleri göstermektedir. Bununla birlikte et, süt ve yumurta gibi 37

4 hayvansal gıdalar genellikle değişik pişirme işlemleri uygulandıktan sonra tüketilmektedir. Çeşitli araştırmacılar tarafından, başta antibiyotikler olmak üzere, çeşitli ilaç kalıntılarının değişik pişirme işlemleri ve depolama sırasında yıkımlanarak etkisiz metabolitlerine dönüşebildiği bildirilmiştir (9, 13, 24). Rose ve ark. (24), tavuk etlerinde dimetridazol ve ronidazol gibi nitroimidazol grubu ilaç kalıntılarının pişirme işlemine dayanıklı olduklarını saptamışlardır. Buna karşın, yumurtadaki kalıntılarının pişirme işlemi ile sırasıyla %14, %32 düzeylerinde azaldığını gözlemlemişlerdir. Baydan ve ark. (4), etlik piliç dokularındaki florokinolon grubu ilaçlardan enrofloksasin kalıntıları üzerine çeşitli pişirme işlemleri (ızgara, tuzlu ve tuzsuz haşlama) ile C de farklı sürelerde (5, 20 ve 30 gün) muhafazanın etkisini araştırmışlardır. Izgara işleminin ilaç kalıntısının azalması yönünde olumlu bir etkiye neden olmadığı, haşlama işlemi ile ise dokudan suya geçiş şeklinde bir değişikliğin bulunduğu bildirilmiştir C de 5, 20, 30 gün muhafaza sonucu, kalıntı düzeyinin göğüs dokusunda sırasıyla %20, %65 ve %78; but dokusunda %7, %53.5, %78.5; karaciğer dokusunda %8.6, %47 ve %84 oranında bir azalma gösterdiği saptanmıştır. Van Egmond ve ark. (28), domuz etinde çeşitli antibiyotik kalıntıları üzerine ısı işlemlerinin etkisini incelediklerinde, penisilin, amoksisilin, ampisilin, kloksasilin, oksitetrasiklin, doksisiklin, kolistin, dihidro-streptomisin ve sülfametoksazol kalıntılarının C de 3 atmosfer basınç altında 20 dakika süre ile sterilizasyon işlemi sonucunda tamamen yıkımlanmadığını ve yaklaşık %10 unun ette kaldığını saptamışlardır. Bulgaristan da tobramisinin tavuk etlerindeki kalıntıları üzerine soğukta muhafazanın etkisi ile ilgili olarak yapılan çalışmanın sonucunda, etlik piliç dokularındaki (but, göğüs eti ve karaciğer) tobramisin kalıntılarının C de 60 gün muhafaza ile önemli oranda azaldığı gözlenmiştir (23). Kloramfenikolün ısı işlemine karşı dayanıksız bir ilaç olduğu ve pişirme işlemleri sırasında uygulanan sıcaklık derecesinin artmasına paralel olarak kalıntı kaybınının da artacağı bildirilmiştir (26). Antibiyotik Kalıntılarına İlişkin Yasal Düzenlemeler İlaç kalıntılarının yol açabilecekleri ekonomik kayıpların önlenmesi ve tüketici sağlığının korunması için, Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Amerika daki Gıda ve İlaç Dairesi (FDA), Avrupa Birliği nin ilgili birimleri ile ülkemizde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı gibi önemli kamu kurumları tarafından sürdürülen çalışma ve uygulamalar arasında birlik ve uyum sağlanmaktadır. Birçok ilacın bulunmasına izin verilen maksimum kalıntı limitleri AB mevzuatı ile uyumlu olarak, Türk Gıda Kodeksi kapsamında tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan tebliğ ile düzenlenmiştir tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Canlı Hayvanlar ve Hayvansal Ürünlerde Belirli Maddeler ile Bunların Kalıntılarının İzlenmesi için Alınacak Önlemlere Dair Yönetmelik esaslarına göre ülkesel kalıntı izleme planı uygulanmaktadır. Hayvan türü veya gıda çeşidine göre aranacak maddeler ve incelenecek örnek sayısı 96/23/EC sayılı AB direktifi ile uyumlu olarak hazırlanarak, Bakanlık tarafından Ankara ve İzmir İl Kontrol Laboratuarları ile Etlik, Bornova ve Pendik Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüleri kalıntı izlemede yetkili kılınmıştır. Sonuç Gıdalardaki veteriner ilaç kalıntılarına bağlı olarak, bakteriler arasında çoklu direnç özelliğinin gelişmesi ve bu direncin patojen bakterilere aktarılması sonucu, insanlarda çoğu kez antibiyotik tedavisine cevap alınamamaktadır. Bu durum, daha fazla antibiyotik kullanımına yol açarak, hem toplum sağlığını hem de ülke ekonomisini olumsuz yönde etkilemektedir. Bunun için, ilaç verilen hayvanlarda ilacın vücuttan arınma süresine uyularak kesimin yapılması sağlanmalı ve beraberinde bilimsel bir kalıntı izleme planının geliştirilerek, etkili bir biçimde uygulanması için devletin sıkı kontrol önlemleri alması gerekmektedir. Bu amaçla hazırlanan kalıntı izleme programları sadece hayvansal gıdalarda değil, kesime sevk edilmeden önce hayvanlardan alınan kan ve idrar örneklerinde de uygulanmalıdır. İlaç verilmiş hayvanların gıda üretiminde kullanılma durumu, veteriner hekimler tarafından ilgili kanunlara uygunluk yönünden izlenerek, hayvan yetiştiricilerinin de bu konuda bilinçlendirilmesi sağlanmalıdır. 38

5 Kaynaklar 1. Acet A, Ateş M, Erganiş O (1987): Hayvansal dokularda antibiyotik kalıntılarının agar difüzyon tekniği ile tayini. Selçuk Üniv. Vet. Fak. Derg., 3, Akar F (1991): Ankara piyasasında satılan tavuk eti ve karaciğerlerinde bazı antibiyotik kalıntılarının ince tabaka kromatografi/biyootografik yöntemle araştırılması. Doktora Tez Projesi, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu. 3. Anadón A, Martínez-Larrañaga MR (1999): Residues of antimicrobial drugs and feed additives in animal products: regulatory aspects. Livestock Product. Sci., 59, Baydan E, Filazi A, Kum C, Sekkin S (2000): Etlik piliçlerde pişirme ve dondurma işlemlerinin ilaç kalıntıları üzerine etkileri: 1. Enrofloksasin üzerine pişirme ve farklı sürelerde soğukta depolamanın etkisi. Türk Vet. Hek. Derg., 71, Borgen K, Simonsen GS, Sundsfjord A, Wasteson Y, Olsvik Ø, Kruse H (2000): Continuing high prevalence of vana-type vancomycin-resistant Enterococci on Norwegian poultry farms three years after avoparcin was banned. J. Appl. Microbiol., 89, Butaye P, Devriese LA, Haesebrouck F (2003): Antimicrobial growth promoters used in animal feed: Effects of less well known antibiotics on gram-positive bacteria. Clinic. Microbiol. Rev., 16, Casewell M, Friis C, Marco E, Mc Mullin P, Phillips I (2003): The European ban on growth-promoting antibiotics and emerging consequences for human and animal health. J. Antimicrob. Chemother., 52, Cooper AD, Stubbings GWF, Kelly M, Tarbin JA, Farrington WHH, Shearer G (1998): Improved method for the on-line metal chelate affinity chromatography- high- performance liquid chromatographic determination of tetracycline antibiotics in animal products. J. Chromatogr., 812, De Paolis AM, Katz SE, Rosen JD (1977): Effect of storage and cooking on penicillin in meat. J.Agric.Food Chem., 25(5). 10. De Ruyck H, De Ridder H, Vanrenterghem R, Vanwambeke F (1999): Validation of HPLC method of analysis of tetracycline residues in eggs and broiler meat and its application to a feeding trial. Food Addit. Contam., 16, Doyle ME (2006): Veterinary drug residues in processed meats - potential health risk. A review of the scientific literature. wisc.edu/fri/briefs/fribrief_vetdrgres.pdf, Erol İ, Bilir İ, Ormancı FS, Ayaz ND, İşeri Ö, Sarıgüzel D (2006): Hindi etlerinden izole edilen Salmonella spp., Listeria monocytogenes ve Clostridium perfringens izolatlarının antibiyotik dirençliliğinin belirlenmesi In: 2. Ulusal Veteriner Gıda Hijyeni Kongresi Kitabı. 13. Fischer LJ, Thulin AJ, Zabik ME, Booren AM, Poppenga RH, Chapman KJ (1992): Sulfamethazine and its metabolites in pork: Effects of cooking and gastrointestinal absorption of residues. J.Agric.Food.Chem., 40, Furusawa N (2000): HPLC determination of sulfadimethoxine and its hydroxy metabolites following SPE of edible chicken tissues. J. Liquid. Chromatogr. Related Techn., 23, Garcia-Ovando H, Gorla N, Weyers A, Ugnia L, Magnoli A (2004): Simultenous quantification of ciprofloxacin, enrofloxacin and balofloxacin in broiler chicken muscle. Arch. Med. Vet., 36, Gustafson RH, Bowen RE (1997): Antibiotic use in animal agriculture. J. Appl. Microbiol., 83, Kaya S, Şahal M (1989): Besinlerimizdeki ilaç kalıntıları, bunlara ilişkin tolerans düzeyleri, ilaç verilmiş hayvanlarda uyulması gereken kesim öncesi bekletme veya sütün kullanılmama süreleri. A.Ü. Vet. Fak. Derg., 36, Küçükersan K (2002): Büyütme faktörleri. Türk-Koop. Ekin, 20, Lou W, Ang CY (2000): Determination of amoxicillin residues in animal tissues by solid-phase extraction and liquid chromatography with fluorescence detection. J. AOAC. Int., 83, Mussman HC (1975):Drug and chemical residues in domestic animals. Fed. Proc., 34, Myaing TT, Saleha AA (2006): Screening for antibiotic residues in chicken meat using four plate test. www. myanmar.gov.mm/agjurnal/proclf01-7.pdf, Öbekçi J (2002): Tavuk eti ve karaciğerlerinde tetrasiklin grubu antibiyotiklerin HPLC ile saptanması. Uzmanlık Tezi. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı. 23. Pavlov A, Lashev L, Rusev V (2005): Studies on the residue levels of tobramycin in stored poultry products. Trakia J. Sci., 3, Rose MD, Bygrave J, Sharman M (1999): Effect of cooking on veterinary drug residues in food. Part 9. Nitroimidazoles. Analyst., 124, Sackey BA, Mensah P, Collison E, Sakyi-Dawson E (2001): Campylobacter, Salmonella, Shigella and Escherichia coli in live and dressed poultry from metropolitan Accra. Int. J. Food Microbiol., 71,

6 26. Shakila RJ, Vyla SAP, Kumar RS, Jeyasekaran G, Jasmine GI (2006): Stability of chloramphenicol residues in shrimp subjected to heat processing treatments. Food Microbiol., 23, Teuber M (2001): Veterinary use and antibiotic resistance. Curr. Opin. Microbiol., 4, Van Egmond HJ, Nouws JFM, Schilt R, Van Lankveld-Driessen WDM, Streutjens-Van Neer EPM, Simons FGH (2000): Stability of antibiotics in meat during a simulated high temperature destruction process. A-H/Egmond van pdf, Yang Z, Jin S, Liu W, Wang G (2003): Determination of sulfamethazine and sulfamethoxazole in muscle of chicken by high performance liquid chromatography. Wei Sheng Yan Jiu., 32, Geliş Tarihi: / Kabul Tarihi: Yazışma Adresi: Araştırma Görevlisi H. Yeşim CAN Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Besin Hijyeni ve Teknolojisi Anabilim Dalı 06110, Dışkapı-ANKARA 40