HAYVAN KAYNAKLI BAKTERİLERDE ANTİBİYOTİK DİRENCİ

Transkript

1 HAYVAN KAYNAKLI BAKTERİLERDE ANTİBİYOTİK DİRENCİ Yrd. Doç. Dr. Nilgün ÜNAL Kırıkkale Üniversitesi Veteriner Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı

2 Giriş Antibiyotikler hayvanlarda bakteriyel hastalıkları tedavi etmek, bu hastalıklardan korumak ve gelişmeyi artırmak amacıyla yaygın olarak kullanılmaktadır. Türkiye ve Avrupa ülkelerinde antibiyotiklerin hayvanlarda büyümeyi artırıcı olarak kullanımları yasaklanmıştır. Ancak Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada dahil çok sayıda ülkede antibiyotikler hayvanlarda büyümeyi artırıcı amacıyla kullanılmaktadır. Diğer taraftan Amerika Birleşik Devletlerinde kanatlı hayvanlarda florokinolonların kullanılması yasaklanmıştır.

3 Giriş Hastalıklardan koruma ve tedavi amacıyla penisilinler, tetrasiklinler, aminoglikozidler, florokinolonlar, sulfonamid, makrolidler, linkozamid, grubu antibiyotikler hayvanlarda yaygın olarak kullanılmaktadır.

4 Giriş Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı verilerine göre Türkiye de son iki yıldaki hazır ve hammadde antibiyotik ithalatıyla ilgili bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 1. Türkiye de son iki yılda hazır ve hammadde antibiyotik ithalatıyla ilgili bilgiler Yıl İthal edilen antibiyotik hammaddesi miktarı İthal edilen hazır antibiyotik bilgileri $ ( kg) $ $ ( kg) $

5 Giriş Çiftlik hayvanlarında (sığır, koyun, keçi, kanatlı ve domuz) antibiyotik kullanımı, bu hayvanlardan izole edilen bakterilerde antimikrobiyal direncin oluşmasına ve prevalansın artmasına neden olmaktadır. Dirençli bakteriler doğrudan temas veya bu hayvanlardan elde edilen ürünlerle dolaylı yollarla insanlara geçebilmekte ve insanlarda antibiyotiklerin etkisini azaltabilmektedirler. Uluslararası kuruluşlar Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Uluslararası Dünya Bulaşıcı Hayvan Hastalıkları Örgütü (OIE) Dünya Sağlık Örgütü (WHO) bu sorun üzerinde önemle durmaktadırlar.

6 Giriş 23 Aralık 2011 CUMA Resmî Gazete Sayı : YÖNETMELİK Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından: ZOONOZLAR VE ZOONOTİK ETKENLER, İLGİLİ ANTİMİKROBİYAL DİRENÇ VE GIDA KAYNAKLI SALGINLARIN İZLENMESİ YÖNETMELİĞİ BİRİNCİ BÖLÜM Amaç, Kapsam, Dayanak, Tanımlar Avrupa ülkelerinde çiftlik hayvanları ve hayvansal gıda kaynaklı kommensal ve zoonoz bakterilerin antibiyotik duyarlılıklarının gözlemlendiği ulusal programlar bulunmaktadır. Türkiye de bu konuda ulusal bir program yoktur. Ancak tarihinde yayınlanan ZOONOZLAR VE ZOONOTİK ETKENLER, İLGİLİ ANTİMİKROBİYAL DİRENÇ VE GIDA KAYNAKLI SALGINLARIN İZLENMESİ YÖNETMELİĞİ ile konunun yasal dayanağı oluşturulmuştur.

7 Giriş Ülkemizde rutin teşhis laboratuvarlarında izole edilen bakterilerdeki antibiyotik direnç durumunun belirlendiği çalışma sayısı çok azdır. Az sayıda olan bu çalışmalarda mastitisli inek sütlerinden izole edilen stafilokok ve E. coli etkenleri ile tavuk dışkı kaynaklı enterokok, kampilobakter ve salmonella izolatlarında antibiyotik direnç profilleri bildirilmiştir.

8 Stafilokoklarda Antibiyotik Direnci Stafilokoklar inek, koyun ve keçilerde görülen mastitislerin en önemli patojenlerinden biridir. Son yıllarda ( ) Türkiye de yapılan çalışmalarda mastitisli inek ve koyun kökenli S. aureus izolatlarının antibiyotiklere direnç düzeylerinin oldukça farklı olduğu görülmektedir.

9 Stafilokoklarda Antibiyotik Direnci S. aureus ya da Koagulaz pozitif stafilokok (KPS) larla yapılan çalışmalarda çeşitli antibiyotik gruplarında yer alan farklı antibiyotikler kullanıldığından elde edilen sonuçların her antibiyotik için ayrı değerlendirilmesi çok zordur. Sunumda antibiyotik grupları dikkate alınarak direnç yüzdeleri verilmiştir.

10 Stafilokoklarda Antibiyotik Direnci Tablo 2. Türkiye ve Avrupa ülkelerinde hayvan kökenli S. aureus ve KNS izolatlarında antibiyotik direnç yüzdeleri Antibiyotikler Direnç Aralıkları (%) Türkiye Avrupa ülkeleri S. aureus KNS S. aureus KNS PenisilinG Aminopenisilinler Tetrasiklinler Aminoglikozidler Sülfonamidler Linkozamid Makrolid Penisilinaz dayanıklı penisilinler Kinolonlar

11 Stafilokoklarda Antibiyotik Direnci Türkiye de yapılan çalışmalarda bölgelere ve hayvan türlerine göre direnç farklılıkları belirlenmiştir. Örneğin penisiline direnç en düşük Kırıkkale de koyun kökenli S. aureus larda (% 19.0) belirlenirken, en yüksek direnç Urfa da inek kökenli S. aureus larda (% 90.7) belirlenmiştir. Ünal ve ark. (2012) Trop Anim Health Prod, 44: Tel ve ark. (2009) F.Ü.Sağ.Bil.Vet.Derg, 23 (2):

12 Stafilokoklarda Antibiyotik Direnci S. aureus izolatlarında antibiyotiklere direncin Türkiye de bölgeler ve hayvan türleri arasında farklı olduğunun görülmesi, bölgeler ve hayvan türlerine göre farklı antibiyotiklerin kullanıldığını akla getirmektedir.

13 Stafilokoklarda Antibiyotik Direnci Kırıkkale de yaptığımız çalışmalarda inek ve koyunlardan izole edilen KNS larda penisilin, aminopenisilinler, tetrasiklin, aminoglikozidler, makrolid ve kinolon grubu antibiyotiklere direnç diğer bölgelere göre düşük olduğu görülmüştür. Süt sığırcılığının daha yaygın yapıldığı Burdur bölgesinde bu antibiyotiklere direnç oldukça yüksek tespit edilmiştir.

14 Stafilokoklarda Antibiyotik Direnci Avrupa da mastitisli hayvanlardan izole edilen S. aureus ve KNS izolatlarında değişik oranlarda penisilin, aminoglikozid ve tetrasikline direnç belirlenmiştir. Bu direnç oranların Türkiye den oldukça düşüktür. Bu durum hayvanlarda kullanılan antibiyotiklerin akılcı kullanımı ile bazı ülkelerde uygulanan sıkı politikalara bağlanmaktadır. Avrupa ülkeleri arasında ve her ülkede bölgeler arasında direnç oranlarında da farklılıklar gözlenmektedir.

15 Stafilokoklarda Antibiyotik Direnci Ancak Çin ve Hindistan gibi ülkelerde direnç oranlarının genel olarak Avrupa ya göre daha yüksek olduğu bildirilmiştir. Çin de yapılan bir çalışmada mastitisli inek sütlerinden izole edilen S. aureus izolatlarında makrolid (eritromisin % 93.1) ve linkozamidlere (linkomisin % 45.8, klindamisin % 36.1) karşı yüksek oranlarda direnç bildirilmiştir. Wang ve ark. (2008) Veterinary Microbiology 130, Kumar ve ark. (2010) Curr Microbiol, 60:

16 Stafilokoklarda Antibiyotik Direnci Bunun yanı sıra Brezilya da köpek idrar örneklerinden izole edilen 70 stafilok izolatında penisiline, aminoglikozidlere, sülfonamidlere, kinolonlara ve metisiline direnç sırasıyla % 75.7, 74.0, 68.5, 52.9 ve 25.7 olarak belirlenmiştir. Bakterilerin izole edildiği hayvan türü (kedi, köpek, inek) de direnci etkileyen faktörlerden biridir.

17 MRSA Metisilin-Dirençli Staphylococcus aureus (MRSA) ların, nozokomiyal enfeksiyonlarda, toplum ilişkili enfeksiyonlarda, ev ve çiftlik hayvanlarında önemi giderek atmaktadır den beri hayvanlarda MRSA bilinmektedir. Devriese ve ark. (1972) Zentralblatt fur Veterinarmedizin B 1972; 19: MRSA ların epidemiyolojisi Pulsed-Field Gel Elektroforez (PFGE), Multilocus sequence typing (MLST), Staphylococcal cassette chromosome mec (SCCmec), Protein A geninin tekrarlayan değişken gen bölgelerinin analizine dayanan spa typing analizleri ile yapılmaktadır. Bu metotlardan dizi analizlerine dayanan MLST ve spa tiplendirme, sonuçların daha kolay karşılaştırılabilmesi imkanı sağlamaktadır. Leonard and Markey (2008) Vet. J. 175,

18 MRSA Günümüzde MRSA kaynaklı enfeksiyonlar epidemiyolojik olarak 3 gruba ayrılmaktadır. Hastane ilişkili MRSA, Toplum ilişkili MRSA, Çiftlik hayvanlarıyla ilişkili MRSA (Livestock-associated MRSA=LA- MRSA) LA-MRSA yeni bir grup olarak diğerlerine katılmıştır. Price ve ark. (2012) JournalASMorg, doi: /mbio

19 MRSA İnsanlara kolonize olabilen Sequence type 398 (ST398) ilk olarak 2000 li yılların başında Fransa ve Holonda da domuz çiftliklerinde tespit edilmiştir. Metisilin duyarlı Staphylococcus aureus izolatları arasında CC398 Avrupa da domuz çiftliklerinde yaygındır. Baba ve ark. (2010) Int. J. Antimicrob. Agents 36: Khanna ve ark. (2008) Vet. Microbiol.128: Lewis ve ark. (2008) Emerg. Infect. Dis.14: Wulf ve ar. (2011) Eur. J. Clin. Microbiol. Infect. Dis. 31: Hasman ve ar. (2010) Vet. Microbiol. 141:

20 MRSA Çiftlik hayvanlarıyla ilişkili MRSA nın bazı karakteristik özellikleri vardır. PFGE ile tiplendirilemezler. Çünkü SmaI enziminin kesiminden korunmayı sağlayan restriksiyon/metilasyon sistemleri vardır. SCCmec IV ve V i taşırlar. II ve III de nadiren rapor edilmiştir. Ancak rapor edilen bu II ve III ün yanlış tanımlamadan kaynaklanabileceği düşünülmektedir. ST398 in farklı spa-tipleri tanımlanmıştır yılında 25 farklı spa-tipi bildirilmiştir. ST398 yaygın olmamakla birlikte stafilokokal toksin genleri taşıyabilmektedir. Ancak pvl gibi virülens genleri taşımazlar. ST398 suşları genellikle tetrasiklin, makrolid, linkozamid, aminoglikozid ve trimetoprim dirençli bildirilmiştir. Florokinolon direnci ise daha azdır. Graveland ve ark. (2011) Inter. J. Med.Microbiol. 301:

21 MRSA Ülkemizde de hayvan kökenli MRSA izolatları bildirilmiştir. Türütoğlu ve ark. (2009) ı Burdur ve çevresinde mastitisli ineklerden alınan sütlerden 18 tane MRSA izolatının meca gen dizileri analiz etmişler 3 inek mastitis kaynaklı MRSA (HM1, HM4 ve HM5) izolatının insan MRSA izolatları ile yakın ilişkili olduğu nu bildirilmiştir. Türütoğlu ve ark. (2009) Vet. Res. Commun. 33:

22 MRSA Ülkemizde de hayvan kökenli MRSA izolatları bildirilmiştir. Türkyılmaz ve ark. (2008) nın Aydın bölgesinde mastitisli ineklerden 16 MRSA izolatı PFGE, MLST ve spa ve meca genlerine göre tiplendirmişler; 14 izolatın ST239 ve Staphylococcal cassette chromosome (SCCmec)- III, iki suşun da ST8/IV olduğu ve bu klonların da toplum ilişkili enfeksiyonlardan izole edilen izolatlar arasında yer aldığını bildirilmiştir. Türkyılmaz ve ark. (2008) Zoonoses and Public Health, 57:

23 MRSA Ancak ST389 ülkemizde henüz bildirilmemiştir. Daha fazla analizler için sürveyans çalışmalarına acil ihtiyaç vardır. Türkiye de MRSA prevalansı ile ilgili çalışmalarda MRSA oranları subklinik ve klinik mastitisli keçi sütlerinde % 4.8, sağlıklı köpeklerde % 3.75, mastitisli inek sütlerde % 17.2 olarak bildirilmiştir. Aras ve ark. (2011) Small Ruminant Research. doi: /j.smallrumres Fındık ve ark. (2011) Kafkas Univ. Vet. Fak. Derg., 15(6): Türkyılmaz ve ark. (2010) Zoonoses and Public Health,

24 MRSA Tablo 3. Türkiye de hayvan kaynaklı MRSA izolasyonları Türütoğlu ve ark. (2009) Fındık ve ark. (2009) Kaynarca ve Türkyılmaz (2010) Türkyılmaz ve ark. (2010) Ünal ve İstanbulluoğlu (2009) Ünal ve ark. (yayında) Burdur ve çevresinde yıllarında mastitisli sütlerden 18 MRSA izole etmişler. meca dizi analiz sonuçlarına göre inek sütlerinden izole edilen MRSA (HM1, HM4 ve HM5) izolatları insan kökenlilere benzer olduklarını belirlemişlerdir. Sağlıklı köpeklerin burunlarından izole ettikleri 80 S. aureus izolatının üç tanesinde (%3.75) MRSA olduğunu PZR ile belirlemişlerdir. Aydın bölgesinde mastitisli sütlerden izole ettikleri stafilokların 16 (%10.4) tanesinde 6KPS ve 10KNS da metisilin direnci belirlemişlerdir. Aydın bölgesinde mastitisli sütlerden izole ettikleri 16 MRSA (%17.2) izolatının insanlarda da infeksiyona neden olan ST239 ve ST8 tipleri belirlenmiştir. Kırıkkale bölgesinde inek mastitislerinden MRSA belirlenmemiştir. Kırıkkale %3.3 (2 izolatta) meca geni PZR ile belirlenmiştir.

25 MRSA Tablo 4. Çeşitli ülkelerde yapılan hayvan kaynaklı bazı MRSA çalışmaları Devriese ve ark. (1972) Rich and Roberts (2006) Juhasz- Kaszanyitzky et al. (2007) Nemati ve ark. (2008) Loeffler ve ark. (2010) Vanderhaeghen et al. (2010) Hayvanlarda ilk MRSA Belçika da mastitisli sütten izole edilmiştir. 255 sağlıklı köpekte 1 MRSA. Macaristan da mastitisli sütlerden izole ettikleri S. aureus izolatlarında %4.5 (27) MRSA belirlemişlerdir. Belçika da %12.8 Broyler çiftliklerinden ST398 Köpeklerde MRSA %9 olarak bildirmişler. Belçika da mastitisli sütlerden izole edilen 118 S. aureus izolatında %9.3 (11) meca geni belirlemişlerdir. Bu MRSA ların hepsi ST 398

26 Hayvan kaynaklı indikatör bakterilerde direnç Hayvan ve insanların bağırsaklarında bulunan E. coli ve E. faecium çiftlik hayvanlarındaki antimikrobiyal direncin izlenmesinde Gram negatif ve Gram pozitif bakteriler için indikatör bakteriler olarak kullanılmaktadır.

27 Hayvan kaynaklı indikatör bakterilerde direnç Tablo 5. Hayvan kaynaklı Enterokoklarda antibiyotik direnci Türkiye Mastitisli inek sütleri ve broyler dışkı ve klinik örnekleri (%) İspanya, Belçika, Kanada, Amerika, Japonya çeşitli hayvanların dışkı örnekleri (%) Tetrasiklinler Makrolid Penisilinler Aminoglikozidler Kinolonlar Kuinopristin/dalfopristin Vankomisin

28 VRE Tavuklarda gelişmeyi artırıcı olarak avoparsin (glikopeptid) Avrupa da 1997 Türkiye de 1999 yılına kadar kullanılmıştır. Bu antibiyotiğin tavuklarda gelişmeyi artırıcı olarak kullanımı VRE lerin ortaya çıkmasına neden olmuştur.

29 Türkiye de VRE Ankara da, tavuk ve köpeklerden %13-14 ünde vankomisin direnci saptanmış Balıklardan izole edilen 26 E.faecalis suşlarında %3.8 vana pozitif VRE belirlemiş Ticari ve köy tavuklarından izole edilen enterokoklarda %0.4 VRE belirlemiş Avoparsin kullanımı yasaklanmasından sonra VRE izolasyon sıklığında azalma var. Ancak daha kapsamlı çalışmalara ihtiyaç bulumaktadır. Çelik (2001) DoktoraTezi, Ankara Üniv Sağlk Bil Enst. Savaşan ve ark (2008) Vet J Ankara Univ 52(2) Dilik (2010)Bornova Vet. Kont. Araşt.Enst. Derg., 32 (46):

30 Hayvan kaynaklı indikatör bakterilerde direnç Tablo 6. Hayvan kaynaklı E. coli izolatlarında antibiyotik direnci Türkiye (%) Diğer ülkeler (%) Aminopenisilinler Makrolid Kinolonlar Aminoglikozidler Tetrasiklinler Sülfonamidler Kloramfenikol

31 Hayvan kaynaklı indikatör bakterilerde direnç Genişlemiş Spektrumlu Beta Laktamaz (GSBL) üreten E. coli ve nontifoidal Salmonella bakterileri tüm dünyada çiftlik hayvanlarından, vahşi hayvanlardan, hayvansal gıdalardan ve pet hayvanlarından izole edilmiştir.

32 Hayvan kaynaklı indikatör bakterilerde direnç Sefalosporinlerin ülkeler arasında kullanım farklılıklarına göre GSBL üreten E.coli izolasyon oranları da değişmektedir. Hayvanlar GSBL genlerini taşıyan bakteriler içinde rezervuar rol oynamaktadırlar. Hayvan kökenli bakterilerde GSBL lerin CTX-M (-1, -2, -3, -8, -9, -13, -14, -15, -24, -28, -32), SHV (-2, -5, -12), TEM (-52, -106, -116) aileleri belirlenmiştir. En sık belirlenen ise CTX-M-1, TEM-52 ve SHV-12 dir. Coque ve ark. (2008) Eurosurveillance.13 (47)

33 Hayvan kaynaklı indikatör bakterilerde direnç Türkiye de hayvan kökenli E. coli izolatlarında GSBL üretimi ile ilgili çok az çalışmaya rastlanmıştır. Bu çalışmalarda GSBL izole edilmediği bildirilmektedir.

34 Hayvan kaynaklı indikatör bakterilerde direnç Yürütücüsü olduğum bir BAP projesinde broyler dışkısında GSBL üreten E. coli prevalansı araştırılmaktadır. Çalışmada fenotipik olarak 300 klokal sürüntü örneğinden % 13.3 (40) GBSL pozitif E. coli belirlenmiştir. Fenotipik olarak GSBL ürettiği belirlenen izolatların genetik analizleri ise devam etmektedir.

35 Hayvan kaynaklı indikatör bakterilerde direnç Antibiyotik direnci bakımından ülkeler ve bölgeler arasında da farklılıklar vardır. Bu farklılıklar ülkeler ve bölgeler arasındaki antibiyotik seçiminden kaynaklanmaktadır. Örneğin, Japonya da domuzlarda tedavide sıklıkla tetrasiklin kullanıldığından dolayı bu hayvanlardan izole edilen bakterilerde en yüksek direnç tetrasiklinlere karşı belirlenmiştir. Harada ve Asai (2011) Hindawi Publishing Corporation Journal of Biomedicine and Biotechnology. doi: /2010/

36 Hayvan kaynaklı indikatör bakterilerde direnç Hayvan türlerine göre direnç değişmektedir. Bu durum hayvan türlerinde kullanılan antibiyotik miktarı ile doğrudan ilişkilidir. Örneğin, sığırlara göre domuz ve tavuklardan izole edilen bakterilerde direnç daha yüksek belirlenmiştir. Bu durum domuz ve tavuklarda antibiyotik kullanımının daha yaygın olmasıyla açıklanmaktadır.

37 Campylobacter jejuni ve C. coli lerde antibiyotiklere direnç Tavuk kökenli C.jejuni ve C. coli izolatlarında; penisilin (%100), ampisilin (%43.6), tetrasiklin (%18.4), eritromisin (%3.9), gentamisin (%3.4) dirençli enrofloksasin ve siprofloksasine hepsi duyarlı; siprofloksasin (%75.3), enrofloksasin (%25.9), eritromisin (%21.2), tetrasiklin (%14.1); nalidiksik asit (%98.7), tetrasiklin (%76.3), siprofloksasin (%74.2), enrofloksasin (%15.5) olarak bildirilmiştir. Erdeğer ve Diker (1995) Ankara Üııiv Vet Fak Derg 42: , Yıldırım ve ark (2005) Revue Med Vet., 156, 10 Cokal ve ark. (2008) Zoonoses and Public Healthdoi: /j x

38 Tavuk kökenli Salmonella izolatlarında antibiyotik direnci Türkiye de Tavuk kökenli Salmonella izolatlarında; kinolonlara, aminoglikozid, tetrasiklin, makrolid grubu antibiyotiklere yüksek oranlarda direnç (%70-100) bildirilmiş; Bu izolatlarda çoğul direnç de gözlenmekte; Tavuk etinde 4-7 Multi Drug Resistant (MDR) Salmonella % 82.8; tavuk eti ve dışkısında 10, 12, 15 ve 17 MRD Salmonella % 55.8 oranlarında belirlenmiştir. Aksakal ve ark. (2003) YYÜ. Vet. Fak. Derg. 14 (1): Oral ve ark. (2008) Erciyes Üniv Vet Fak Derg 5(1) Temelli ve ark. (2012) Ankara Üniv Vet Fak Derg, 59,

39 Sonuç ve Öneriler Türkiye de antibiyotik direnci bölgeler arasında farklıdır. En çok stafilokoklarda antibiyoitik direnci çalışılmıştır. Türkiye de inek ve koyun kaynaklı bakterilere göre kanatlı kaynaklı bakterilerde antibiyotiklere direnç daha fazladır. Türkiye de stafilokoklarda penisilin, aminopenisilin, tetrasiklin, aminoglikozid, direnci Avrupa ülkelerine göre daha yüksektir.

40 Sonuç ve Öneriler Türkiye de hayvan türleri arasında MRSA prevelansı giderek artmaktadır. Ancak ST398 henüz bildirilmemiştir. E. coli izolatları arasında makrolid, aminoglikozid, aminopenisilin ve tetrasikline dirençleri yüksektir. GSBL şimdiye kadar bildirilmemiştir. Bu konuda çalışma çok azdır. Enterokoklar ise tetrasiklin, makrolid, penisilin, ve aminoglikozidlere karşı dirençlidirler. Türkiye de hayvanlardan VRE izolasyonu bildirilmiştir. Balık ve kanatlı kökenli bu izolatlar vana geni taşımaktadırlar.

41 Sonuç ve Öneriler Türkiye de tavuk kökenli Campylobacter jejuni ve C. coli lerde siprofloksasin, tetrasiklin direnci yüksek bildirilmiştir. Türkiye de tavuk kaynaklı Salmonella izolatlarında antibiyotiklere direnç oranları ve MDR Salmonella izolasyonu yüksektir.

42 Sonuç ve Öneriler Çiftlik hayvanlarında antibiyotik kullanımı kontrol edilmeli, akılcı antibiyotik kullanımı konusunda yetiştiriciler bilgilendirilmelidir. Veteriner hekim kontrolünde antibiyotik kullanımı ile ilgili sıkı önlemler alınmalıdır. Veteriner alanda antibiyotik kullanımı öncesi doğru tanı için antibiyogram uygulamasının yapılması ve doğru antibiyotiklerin uygun süre ve dozlarda kullanımına dikkat edilmelidir.

43 Sonuç ve Öneriler Çiftlik hayvanlarında antimikrobiyal direncin risk analizi için Ulusal Veteriner Antimikrobiyal Direnç İzleme Programları oluşturulmalıdır. Bu sistemle hayvanlarda kullanılan antibiyotiklerin türü, miktarı ve bu antibiyotiklere karşı oluşan direnç izlenmelidir.

44 Teşekkür ederim