ULUSLARARASI ALİ B. OSMÂN el-ûşî SEMPOZYUMU. аттуу эл аралык илимий-практикалык конференция Mayıs май «Али бин Осмон ал-оший»

Transkript

1 ULUSLARARASI ALİ B. OSMÂN el-ûşî SEMPOZYUMU «Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык илимий-практикалык конференция Mayıs май 2018 Türkiye Diyanet Vakfı Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Түркия Диянет Фонду жана ОшМУнун теология факультети Oş-KIRGIZİSTAN-2018 Ош-Кыргызстан-2018

2 Türkiye Diyanet Vakfı-Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Түркия Диянет Фонду жана Ош мамлекеттик университетинин теология факультети ULUSLARARASI ALİ B. OSMÂN el-ûşî SEMPOZYUMU Mayıs 2018 Sempozyum Programı «Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык илимий-практикалык конференция май 2018 Конференциянын программасы Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Ош мамлекеттик университети теология факультети Адрес: Ош ш., Исанов к., 77 тел: (03222) факс: (03222) Uluslararası Ali b. Osmân el-ûşî Sempozyumu Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Türkiye Diyanet Vakfı ve Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA) işbirliği ile düzenlenmiştir. «Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык илимий-практикалык конференция Ош мамлекеттик университетинин теология факультети, Түркия Диянет Фонду жана Түрк кызматташтык жана координация агенттиги ТИКА) тарабынан уюштурулду. Oş-KIRGIZİSTAN-2018 Ош-Кыргызстан-2018

3 ULUSLARARASI ALİ B. OSMÂN el-ûşî SEMPOZYUMU Mayıs 2018 Али бин Осмон ал-оший аттуу эл аралык конференциясы май 2018 Editörler/ Редакторлор Dr. Öğretim Üyesi Ferhat GÖKÇE Доцент Ферхат Гөкче Doç. Dr. Samagan Mirzaibraimov Доцент Самаган Мырзаибраимов Sempozyum Onur Kurulu Prof. Dr. Ali ERBAŞ Prof. Dr. Kanibek İSAKOV Prof. Dr. İbrahim Kafi DÖNMEZ Prof. Dr. Selçuk COŞKUN Prof. Dr. Mustafa SİNANOĞLU Prof. Dr. Mustafa KÖYLÜ Prof. Dr. İsmail Hakkı ÜNAL Prof. Dr. Mehmet ÜNAL Prof. Dr. Bünyamin ERUL T.C. Diyanet İşleri Başk. ve TDV Mütevelli Hey. Başk. Oş Devlet Üniversitesi Rektörü İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Rektörü Bayburt Üniversitesi Rektörü İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Rektör Yardımcısı Manas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dekanı Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Ankara Yıldırım Beyazıt Ün.İslami İlimler Fakültesi Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Sempozyum Bilim ve Hakem Kurulu Prof. Dr. İbrahim ÇALIŞKAN Prof. Dr. Yusuf Şevki YAVUZ Prof. Dr. Sönmez KUTLU Prof. Dr. Nurullah KURT Prof. Dr. Aşirbek MUMİNOV Prof. Dr. Michael KEMPER Doç. Dr. Abdullah İbn Muhammed eş-şâi Doç. Dr. Akhmet Yarlykapov Doç. Dr. Mehmet Sait Toprak Doç. Dr. Ali JUSUBALİEV Doç. Dr. Muhittin DÜZENLİ Doç. Dr. Timur KOZUKULOV Doç. Dr. Zaylabidin ACİMAMATOV Doç. Dr. Abdilaziz KALBERDİEV Doç. Dr. Niyazali ARİPOV Dr. Şumkar MASİRALİEV Dr. Mederbek Kadirov Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (Türkiye) Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (Türkiye) Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (Türkiye) Kuveyt Üniversitesi Şeriat Fakültesi (Kuveyt) L. N. Gumilev Avrasya Milli Üniversitesi (Kazakistan) Amsterdam Ün. Beşeri Bilimler Fakültesi (Hollanda) Muhammed b. Suûd Üniversitesi (Suudi Arabistan) Moskova Devlet Uluslararsı İlişkiler Üniversitesi (Rusya) Mardin Artuklu Üniversitesi (Türkiye) Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (Kırıgızistan) Sempozyum İletişim Bilgileri Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi/ Ош мамлекеттик университети теология факультети Adres/Адрес: Ош ш., Исанов к., 77 Telefon/тел: (03222) Faks/факс: (03222) Mail:

4 III. OTURUM ALİ B. OSMAN el-ûşî NİN KELÂMCILIĞI I Oturum Başkanı: Prof. Dr. Metin Özdemir ( Perşembe ) 1 Prof. Dr. Sönmez Kutlu Ebû Muhammed Ali b. Osman b. Türkçe Muhamed b. Süleyman el-ûşî el-fergânî (ö. 569/1174) nin Hanefî-Maturidî Kültür Çevresi 2 Doç. Dr. Mehmet Ehl-i Sünnet Düşünce Ekolleri Açısından Türkçe Keskin Ûşî nin İ tikâdî Görüşleri 3 Doç. Dr. Vecihi Sönmez Kelamda Eş ariyye ve Maturidiyye Türkçe Arasındaki Farklar Bağlamında Siraceddin Ali b. Osman el-ûşi Örneği 4 Doç. Dr. Abdulaziz Sirâcuddîn el-ûşî ve Emâlî Kasîdesinin Kırıgzca Kalberdiev Matûrîdî Teoloji Sistemindeki Yeri 5 Doç. Dr. Hilmi Ali b. Osman el-ûşî ve Emâlî Kasidesi Türkçe Karaağaç 6 Dr. Öğretim Üyesi Sirâcüddîn Ali b. Osman el-ûşî nin Türkçe Abdullah Demir Mâtürîdî Kelâmına Katkıları Değerlendirme III Секция Калам аалымы катары Али бин Осмон ал-оший I Секциянын төрагасы: профессор Метин Өздемир ( Бейшемби ) 1 Профессор Сөнмез Кутлу 2 Доцент Мехмет Кескин 3 Доцент Вежихи Сөнмез 4 Доцент Абдилазиз Калбердиев 5 Доцент Хилми Караагач 6 Доцент Абдуллах Деми Абу Мухаммед Али ибн Осман ибн Мухаммад ибн Сулайман ал-оший ал- Түркчө Ферганий (569/1174) түн Ханафи Матуриди маданият чөйрөсү Ахли-сүннөт агымдарынын негизинде Түркчө Ошийдин акыйда боюнча көз караштар Каламда Ашари теологиясы жана Түркчө Матуриди теологиясы арасындагы айырмачылыктардын негизинде Сиражуддин Али б. Осмон ал Ошийдин мисалы Сиражуддин Осмон ал-оши жана Кыргызча «Амали» касидасынын матуридий дүйнө таанымындагы орду Али ибн Осман ал-оший жана Түркчө «Амали» касидасы Сиражуддин Али ибн Осмон ал- Түркчө Ошийдин Матруди келамына кошкон салымы Жыйынтыктоо

5 Sirâcüddîn Ali b. Osman el-ûşî nin Mâtürîdî Kelâmına Katkıları Dr. Abdullah Demir AYBÜ İslami İlimler Fakültesi Öz Mâtürîdî kelâmcısı ve Hanefî fakihi Ebû Muhammed Sirâcüddîn Ali b. Osman b. Muhammed b. Süleyman et-teymî el-fergānî el-ûşî (ö. 575/1179), Fergana vadisinde günümüzde Kırgızistan toprakları içinde bulunan Oş şehrinde doğdu. Türk asıllı âlimlerden olan Ûşî, Mâtürîdî kelâmına dair manzûm risâlesi el- Emâlî, hadise dair eseri Nisâbü l-ahbâr ve itikādî meselelere dair bilgi içeren fıkıh kitabı el-fetâva s-sirâciyye ile Hanefî-Mâtürîdî din anlayışına katkı sağlamıştır. Ûşî, o dönemde bölgenin önemli ilim merkezleri olan Buhara ve Semerkant ta bulunmuş ve Hanefî-Mâtürîdî alimlerden ders almıştır. Nâsırüddin Muhammed b. Yûsuf es- Semerkandî, Ebû Abdullah Nasîrüddin Muhammed b. Süleyman el-ûşî, Ebü l- Mehâsin Zahîrüddin Hasan b. Ali el-mergīnânî, Abdullah b. Ebü l-muzaffer en- Nesefî, Ebü l-kāsım Mahmûd b. Ali b. Nasr en-nesefî, Alâeddin el-üsmendî, Ebü l- Kāsım Ali b. Hüseyin el-bistâmî, Ebü l-usr el-pezdevî nin oğlu İmâdüddin Hasan b. Ali el-pezdevî ve Seyfeddin Muhammed b. Muhammed el-bâharzî, ders aldığı hocalarıdır. Uşî nin Mâtürîdî kelâmına dair bilgilerini, hocaları aracılığıyla ilk dönem Mâtürîdî kaynaklarından aldığı anlaşılmaktadır. Mâtürîdî kelâmını özlü biçimde ortaya koyan Lübâbü l-kelâm adlı eserin müellifi Alâeddin el-üsmendî, onun hocasıdır. Bir diğer hocası Ebû Abdullah Nasîrüddin Muhammed b. Süleyman el-ûşî, Telhîsü l-edille adlı hacimli kelâm eserinin müellifi Mâtürîdî âlimi Ebû İshâk Zâhid es-saffâr ın öğrencisidir. Zaten Ûşî, el-fetâva s-sirâciyye adlı eserinde Ebû İshâk es-saffâr ın Telhîsü l-edille sine atıf yapmaktadır. Hocası Ebû Sâbit Hasan b. Ali el-pezdevî ise Ebü l-usr el-pezdevî nin yeğenidir. Hasan el-pezdevî, babası Ebü l-usr un ölümü sonrası Usûlü d-dîn adlı Mâtürîdî kelâmına dair eserin müellifi amcası Ebü l-yüsr el-pezdevî nin himaye ve terbiyesi altında yetişmiş ve ondan ders almıştır. Uşî nin Mâtürîdî kelâmına katkıları şöyle sıralanabilir. 1) Ûşî nin Emâlî Manzûmesi, dönemin rağbet gören tasavvuf edebiyatı formu olan manzûm türde yazılmış Mâtürîdî kelâmına dair bilinen ilk eserdir. Emâlî nin sonraki dönemlerde Mâtürîdî kelâmına dair yazılan akāid manzûmelerine örnek olduğu söylenebilir. 2) Emâlî kasîdesi, Mâtürîdî kelâmına dair görüşlerin öğrenilmesi, öğretilmesi ve yaygınlaşmasında önemli bir yere sahiptir. Emâlî nin üzerine pek çok şerh yazılması, Türkçe ve Farsça gibi dillere tercüme edilmesi ve dünyanın farklı kütüphanelerinde pek çok yazma nüshalarının bulunması bu etkinin bir kanıtı olarak ifade edilebilir. 3) Kelâm aleyhtarlığının Hanefîler arasında güçlendiği bir dönemde yaşayan Ûşî nin el-fetâva s-sirâciyye adlı eserinde kelâm ilminin haram veya mekruh olmadığını ifade ederek bu ilim aleyhinde nakledilen rivayetleri cevaplandırmasının, kelâm ilminin ve Mâtürîdî kelâmının Hanefîler arasında benimsenmesinde olumlu etkide bulunduğu düşünülebilir. Emâlî nin şerh ve tercümeleri üzerinde yapılacak kapsamlı akademik araştırmalar, Ûşî nin Hanefî-Mâtürîdî din anlayışına katkılarını daha da belirginleştirecektir.

6 Сиражуддин Али ибн Осмон ал-ошийдин Матруди келамына кошкон салымы Доктор Абдуллах Демир Анкара Йылдырым Беязыт университети Ислам илимдер факультети Аннотация Матуридий калам жана ханафий фикх аалымы Абу Мухаммад Сиражуддин Али ибн Осмон ибн Мухаммад ибн Сулайман ат-тайми ал- Фаргани ал-оший (575/1179) Фергана өрөөнүндө азыркы учурдагы Кыргызстандын аймагындагы Ош шаарында туулган. Түркий аалымдардан болгон Оший матуриди каламына таандык ыр түрүндөгү эмгеги ал-амалий, хадиске тиешелүү эмгеги Нисабул-ахбар жана итикадий маселелерге тиешелүү фикх китеби ал-фатавас-сиражийя менен ханафий-матуридий дин түшүнүгүнө салымын кошкон. Оший ал учурда аймактын негизги диний борбору болгон Бухара менен Самарканддагы ханафий-матуридий аалымдарынан сабак алган. Насируддин Мухаммад ибн Юсуф ас- Самаркандий, Абу Абдуллах Насируддин Мухаммад ибн Сулайман ал-оший, Абул-Махасин Захируддин Хасан ибн Али ал-маргинаний, Абдуллах ибн Абул-Музаффар ан-насафий, Абул-Касым Махмуд ибн Али ибн Наср ан- Насафий, Алауддин ал-усмандий, Абул-Касым Али ибн Хусайн ал-бистами, Абул-Уср ал-паздавийдин уулу Имадуддин Хасан ибн Али ал-паздавий жана Сайффуддин Мухаммад ибн Мухаммад ал-бахарзий сабак алган устаздары болгон. Оший матуридий каламына тиешелүү маалыматтарды устаздары аркылуу матуридий булактарынан алган. Матуридий теологиялык системасын так түшүндүргөн Лубабул-калам аттуу эмгектин автору Алауддин ал- Усмандий (552/1157) анын устазы болгон. Ошондой эле анын дагы бир устазы Абу Абдуллах Насируддин Мухаммад ибн Сулайман ал-оший Талхисуладилла аттуу көлөмдүү калам эмгегинин автору матуридий алымы Абу Исхак Заахид ас-сафардын (534/1139) окуучусу болгон. Бул жөнүндө Оший, ал- Фатавас-Сиражийя аттуу эмгегинде Абу Исхак ас-сафардын Талхисуладилласына шилтеме кылган. Устазы Абу Саабид Хасан ибн Али ал-паздавий (557/1161) болсо Абул-Уср ал-паздавийдин жээни болгон. Хасан ал-паздавий, атасы Абул-Усрдын өлүмүнөн кийин Усулуд-дин аттуу матуридий каламына таандык эмгектин автору авасы Абул-Юсур ал-паздавийдин колунда чоңоюп, андан сабап алган. Ошийдин матуриди каламына кошкон салымдарын төмөндөгүдөй иреттеп берсек болот. 1) Ошийдин Амали касыйдасы, учурдун кызыгуусун арттырган тасаввуф адабиятынын формасын алган ыр түрүндө жазылган матуридий каламына тиешелүү деп билинген алгачкы эмгек болуп саналат. Амалийдин, кийинки мезгилдерде матуридий каламына тиешелүү жазылган акыйда ыр саптарына өрнөк болгону айтылат. 2) Амалий касыйдасы, матуридий каламына тиешелүү көз караштардын үйрөтүлүүсү, үйрөнүлүүсү жана жайылуусуна шарт түзгөн. Амалий жөнүндө бир топ ырлардын жазылуусу, анын түркий жана фарс тилдерине которулушу, дүйнөнүн түрдүү китепканаларынан анын кол жазма же көчүрмөлөрүнүн табылышы айтылган ойду тастыктап турат. 3) Каламга каршы чыгуунун ханафийлердин арасында жайыла баштаган доорунда жашаган Оший, ал-фатавас-сиражийя аттуу эмгегинде калам илиминин арам же макрух эместигин белгилеп, бул илимге каршы чыккандарга жооп жазганын, калам илиминин жана матуридий каламынын ханафийлердин арасында туура жайылышына салымын кошкон. Амалий касыйдасы жана котормолору жөнүндө жүргүзүлгөн изилдөөлөр да,

7 Ошийдин ханафий-матуридий дүйнө таанымына чоң салым кошконун белгилешет. The Contributions of Sirāj al-dīn Alī b. Uthmān al-ūshī to Māturīdī Kalām Dr. Abdullah Demir AYBU Faculty of Islamic Study Abctract Maturidite theologian and Hanafi scholar Sirāj al-dīn Alī b. Uthmān al-ūshī (d. 575/1179) was born in Farg hānī Valley, in Ūsh city, which is a part of Kyrgyzstan today. al-ūshī is a Turkish-born scholar and he contributes to Ḥanafī-Māturīdī religious understanding with his works, namely the Badʾ al-amālī which includes 66 or 68 lines theological poem composed by him on Māturīdī kalām, Niṣāb al-akhbār wa-tadhkirat alakhyār on Hadith and al-fatāwā al-sirājiyya which is a collection of his Ḥanafī legal opinions that also includes knowledge on creed issues. al-ūshī had been in Bukhara and Samarqand which used to be the important science centers at that time and he took lessons from Ḥanafī-Māturīdī scholars. Muḥammad b. Yūsuf al-samarqandī, Abū Abdullah Sulaymān al-ūshī, Abu l-maḥāsin al-marghīnānî, Abdullāh b. Abu l-muz affar al-nasafī, Abu l-qāsim Maḥmūd al-nasafī, Alā al-dīn al-usmandī, Abu l-qāsim Ali al-bisṭāmī, Abu l-usr al-bazdawī s son Imād al-dīn Ḥasan b. Alī al- Bazdawī, and Saif-al-Dīn al-bākharzī are the scholars he took lessons from. It is understood that al-ūshī obtaines his Māturīdī kalām knowledge from the first period Māturīdīte sources via his scholars. Alā al-dīn al-usmandī, who is the author of Lubāb al-kalām, which introduces Māturīdī kalām elaborately, is his scholar. Another scholar of him Abū Abdullah al-ūshī is the student of al- Abū Isḥāq Ibrāhīm b. Ismāʿīl al-zāhid al-ṣaffār al-bukhārī (d. 534/1139) who is also a Māturīdī scholar and the author of Talkhīṣ aladilla li-qawāʿid al-tawḥīd which is a voluminous kalām work. Besides, in his work al-fatāwā al-sirājiyya, al-ūshī cited from al-ṣaffār al-bukhārī s work, Talkhīṣ al-adilla. On the other hand, his scholar Abu Sābit Ḥasan b. Alī al-bazdawī is the nephew of Abu l-yusr al-bazdawī. After the death of his father Abu l-usr al-bazdawī, Ḥasan al-bazdawī grows up under the care and supervision of his uncle Abu l-yusr al-bazdawī and he took lessons from him who is the author of Uṣūl al-dīn, a book on Māturīdī kalām. The contributions of al-ūshī to Māturīdī kalām are as follows: 1) al-ūshī s work, Badʾ al-amālī is written in verse which is the popular mystic literature form of the period, and it is the first known work in verse on Māturīdī kalām. It can be said that after subsequent periods Ḳaṣīdat Badʾ al-amālī (al-lāmiyya fi l-tawḥīd, Ḳaṣīdat Yaḳūlu l-abd) becomes an example for theological poem on Māturīdī kalām and some other similar works are also written. 2) Badʾ al-amālī has an significant place in learning, teaching, and spreading the views on Māturīdī kalām. Badʾ al-amālī has been explained in numerous commentaries, translated into many languages as Turkish and Farsi, and different libraries in the world have many of its manuscripts; all these things

8 could be proof of this significance. 3) al-ūshī lived in a period in which the opposition to Kalām among Hanafī were growing stronger. In his work al- Fatāwā al-sirājiyya, by arguing that Islamic theology is not forbidden by religion or reprehensible he replies the narrated rumors against this science and he defends it. Thus, it is considered that he has a positive impact on Hanafīs adopting Islamic theology and Māturīdī kalām. The works that are written to explain it and translations of Badʾ al-amālī would make the contributions of al-ūshī to Ḥanafī-Māturīdī religious understanding more refined.