ABD NİN IRAK TAN ÇEKİLME SÜRECİ VE BÖLGE DİNAMİKLERİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 T.C. BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ ULUSLARARASI GÜVENLİK VE STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ ABD NİN IRAK TAN ÇEKİLME SÜRECİ VE BÖLGE DİNAMİKLERİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ANALİZ VE PROJEKSİYON ÇALIŞMASI İSTANBUL Ocak

2 İÇİNDEKİLER GİRİŞ IRAK- ABD GÜÇLERİN STATÜSÜ ANLAŞMASI (SOFA) NASIL BİR ÇEKİLME PLANI TÜRKİYE-ABD-IRAK ÜÇGENİ... 7 İşgal Sonrası Irak ın Kuzeyindeki Gelişmeler İşgali ve 2005 Seçimleri Sonrası ABD nin Değişen Çıkarları ve Strateji Projeksiyonu ÇEKİLME PLANININ ORTADOĞU-TÜRKİYE EKSENİNE ETKİLERİ SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER KAYNAKÇA...30

3 GİRİŞ: 2003 İŞGALİNDEN ÇEKİLME PLANINA 11 Eylül saldırılarından sonraki dönemde ABD dış politikasının temel referans noktası terörle mücadele olarak nitelendirilmiştir. ABD, bu saldırının doğrudan kendisini hedef almadığını, aslında tüm uygar ve özgür toplumlara karşı olduğunu ilan etmiştir. Bu görüş 2002 yılında yayınlanan Amerikan Ulusal Güvenlik Doktrini nde de yer almış ve 20.yüzyılda totalitarizm ile özgürlük arasında yaşanan savaşı özgürlüğün kazandığına işaret edilerek, 21.yüzyılın da benzer bir mücadeleye sahne olacağı öngörülmüştür. Bu öngörüye göre uluslararası sistemin dengesi ve insanlığın geleceği için, temel insan hakları ile ekonomik ve siyasal özgürlüklere bağlı ulusların, özgürlük, demokrasi ve serbest girişimi savunmaları gerekmektedir. 1 Bu çerçevede, 11 Eylül saldırıları sonrasında Irak ın da içinde bulunduğu bir grup ülkenin ABD tarafından şer ekseni ilan edilmesi ile başlayan süreç, ABD nin Irak a müdahalesinin zeminini hazırlamıştır. 2 Yine aynı dönemde yayınlanan Ulusal Güvenlik ve Strateji belgesinde ortaya çıkan ön alıcı saldırı (Preemptive Strike) konsepti ile ABD için orta ve uzun dönemde güvenlik riski oluşturduğu düşünülen ülkelere tehdidin oluşma aşamasında askeri operasyon düzenleme hakkı ortaya konmuştur. 3 Bu çerçevede Saddam Hüseyin in Kitle İmha Silahlarına (KİS/WMD) sahip olduğu, BM gözlemcileri ile işbirliği yapmayarak BM deneticilerini sınır dışı ettiği ve BM kararlarını uygulamadığı önleyici saldırının gerekçeleri olarak vurgulanmıştır. Bu bağlamda 20 Mart 2003 te, ABD nin Saddam Hüseyin in elinde olduğu iddia edilen KİSleri yok etmek, Irak ı silahsızlandırmak, Ortadoğu ya demokrasiyi getirmek ve Irak halkını özgürleştirmek söylemi ile Irak ı işgali gerçekleşmiştir. ABD, Irak işgalinin gerekçesini Irak ın İran-Irak savaşında Fao bölgesi ve Halepçe de daha önce kullandığı ve tüm denetimlere rağmen hala sahip olduğunu öngördüğü kimyasal ve biyolojik silahlarını komşuları üzerinde kullanabileceği ve bu silahların teröristlerin eline kolayca geçebileceği söylemi üzerine oturturken, 11 Eylül saldırılarını bu korkuları artırarak doğrulayabilecek önemli bir örnek olarak göstermekte idi. Bununla birlikte KİS in ötesinde Irak ta yaygın insan hakları ihlalleri yapıldığı, dolayısıyla Irak ın demokratikleştirilmesi gerekliliği de müdahalenin belirtilen gerekçelerinden birisine dönüştürülmüştür. Gelinen noktada işgalin temel gerekçesini oluşturan biyolojik ve kimyasal silahların varlığı kanıtlanamadığı gibi harekat öncesinde açıklanan istihbarat raporlarının da yönlendirici, amaçlı ve yanlış bilgiler içerdiği daha sonra ortaya çıkmıştır. 4 Dolayısıyla müdahalenin 1 The National Security Strategy of the USA 2002, < 2 Eylül 2002 de George W. Bush un dünya liderlerini Irak ın yarattığı ağır tehdit konusunda uyarması ile ABD nin Irak a müdahalesinin temel dayanakları şekillenmiştir. 3 M.Aydın,A.Özcan, N.Kaplanoğlu, Riskler ve Fırsatlar kavşağında Irak ın geleceği ve Türkiye. TEPAV Orta Doğu Çalışmaları II, Temmuz 2007, s M.Aydın,A.Özcan, N.Kaplanoğlu, a.g.e., s

4 başından itibaren çeşitli çevrelerce dile getirilen askeri risk ve maliyetlerin yanı sıra ABD nin tek taraflı bu hareketinin meşruiyet sorunu ilerleyen yıllarda daha yaygın olarak tartışılmaya başlanmış, özellikle önleyici vuruş konsepti dahilinde gerçekleşebilecek müdahalelerin uluslararası hukuk açısından tehlikeli olduğu daha sıklıkla vurgulanmıştır. Irak ın güvenliğinin sağlanması ve demokratikleştirme gerekçesi ise işgalden beş yıl sonra gerçekleştirilemeyen bir diğer unsurdur. İşgalin başlamasından 5 yıl sonra Irak taki siyasi ortamın kalıcı bir istikrara kavuştuğunu söylemek imkânsız olmaktan öteye, günümüzde Irak istikrarsızlık ve şiddetin kaynağına dönüşmüş bulunmaktadır. 5 Irak ın işgalden sonraki durumunun daha iyi kavranabilmesi ve gelinen noktanın daha net bir şekilde değerlendirilebilmesi açısından günümüzdeki siyasi ve etnik tabloya göz atılması gerekmektedir. Irak Parlamento sunda 2005 yılı aralık ayı seçim sonuçlarına göre; Birleşik Irak İttifakı nın 128 üyesi, Kürdistan Demokratik Yurtsever İttifakı nın 53 üyesi, Sünnilerden oluşan Irak Tevafuk Cephesi nin 44 üyesi, Irak Ulusal Cephesi nin 25 üyesi, Sünnilerin ağırlıkta olduğu Irak Ulusal Diyalog Cephesi nin 11 üyesi, Kürdistan İslam İttifakı nın 5 üyesi, Irak Türkmen Cephesi nin 1 üyesi ve 8 bağımsız üye bulunmakta ve toplam 275 üyeden oluşmaktadır. Yeni seçim yasasının 50. maddesine göre Hıristiyanlar ve Yezidiler gibi azınlık grupları da gelecekte parlamentoda yer alacaklardır. Irak ta Aralık 2005 seçimleri ile kurulmuş olan hükümette, Birleşik Irak İttifakı nın Şii listesi çoğunluğu elde edemeyerek koalisyon oluşturmak zorunda kalmış olmasına rağmen Şii politik partiler devletin kilit pozisyonlarını (Başbakanlık, Ticaret Bakanlığı, Petrol Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı) tekelleştirmişlerdir. Bu durum Şiilerin devlet yönetiminde etkin olduğu anlamına gelebilir. Ancak, güneyde Şii devleti kurulmasını isteyen Abdel-Aziz Baqr al-hakim liderliğindeki Irak Yüksek İslam Partisi nden farklı olarak, Mukteda El-Sadr ın radikal Şii partisi, Irak Başbakanı Nuri al-maliki nin partisi Dava ve Şiiliğin kutsal kentlerinden olan Necef te Ayetullah Ali al-sistani ye bağlı olan İslami Fazilet Partisi ülke nüfusunun %60 ını oluşturan Şiilerin bölünmüşlüğünü ortaya koymaktadır. Irak ta nüfusun %17 sini oluşturan Kürtler ise en güçlü azınlık durumunda olup, parlamentoda Şiilerden sonra en etkin gruptur. Mesud Barzani nin KDP si (Kürt Demokrat Partisi) ve Celal Talabani nin KYB si (Kürdistan Yurtseverler Birliği) 2005 seçimlerine birleşerek girmişlerdir. Bu durum Irak ta Kürtlerin birleşme konusunda daha başarılı oldukları izlenimini verebilir. Ancak Talabani nin Irak devlet başkanı kimliği ile Irak ve Kürtlerin çıkarlarının örtüşmediği noktalarda zor durumda kalacak olması sorun yaratabilir. Öte yandan Iraklı Kürtlerin kendi içlerinde yaşadıkları sorunlar bu kadarla kalmamaktadır. Meşruiyetlerini aşiret yapısına dayalı sosyo-kültürel özelliklerden alan Kürt liderler Talabani ve Barzani, en kalabalık 5 Serhat Erkmen, Stratejik Analiz, ASAM, Mayıs 2008, s.18. 2

5 Kürt aşiretlerinin değil, para ve silahlı gücü elinde tutan en iyi organize olmuş aşiretler ittifakının liderleridir. Dolayısıyla Irak taki Kürt kökenli büyük aile ve aşiretlerin tamamını temsil ettiklerini söylemek zordur. Irak ta Kürtlerden sonra en büyük azınlık grubunu Sünni Araplar oluşturmaktadır Ocak ayındaki seçimlere katılım, Irak genelinde % 56.8 oranında olmuş, Sünni Arapların büyük çoğunluğu seçimleri boykot etmiştir. Aralık seçimleri ile meclise girebilen Sünni Araplar, Baas rejiminin uzantısı olarak görüldüklerinden Kürt ve Şii gruplar ve ABD tarafından yeni oluşan siyasi sistemin dışında bırakılmak istenmişlerdir. Ancak Sünni Arapları dışarıda bırakan yapılanma, tam demokratik bir yapıya uygun olmayacağından Sünni Arapların yeniden sisteme entegre edilmesi gerekmiş bu yönde girişimlerde bulunulmuştur. Sünni Araplarda Harith al Dari nin İslam İttifakı seküler bir parti olup, bütün dış güçlerden arındırıldıktan sonra Irak ı ulusal bir koalisyon hükümetinin yönetmesi gerektiğini savunmuş ancak El-Kaide ile bağlantısı olduğu iddiası ile Dari ye tutuklama kararı çıkarılmıştır. Bu arada El-Kaide etkisinden rahatsız olan bir grup Sünni Arap, Anbar Uyanış Konseyi ni kurmuşlardır. Sünni Araplar parlamento içinde Irak İslam İttifakı nın da bulunduğu bir koalisyon partisi olan Irak Tevafuk Cephesi tarafından temsil ediliyor olmalarına rağmen, bu parti 2007 yılında hükümetten çekilmiştir. Ancak başkanları Tarık Al-Haşimi meclis te kalarak Sünni Arapların haklarını savunmaya devam etmiştir. Bu anlamda, Sünni Araplar arasında da bütünlüklü bir yapıdan bahsetmek mümkün görünmemektedir. Dolayısıyla etnik ve siyasi duruma bakıldığında durağan bir oluşumdan çok derin ayrılıklar ve sorunlar yumağını barındıran ve konjonktürel gelişmelere göre savrulabilen karmaşık bir yapıdan söz edilebilir. ABD nin işgali Irak a demokrasi ve istikrar sağlamaktan öte güvenlik, siyasi ve ekonomik istikrarla ilgili pek çok sorunu beraberinde getirmiştir. Irak ta güvenliğin sağlanamamış olması sonucu ABD kamuoyunda da başarısızlık söylemleri sıklıkla yer almaya başlamıştır. Aradan geçen yıllar boyunca, işgale neden olarak gösterilen KİS lerin Irak ta bulunamaması, 4000 den fazla ABD askerinin ölmesi 6, yüz binlerce 7 Iraklı nın yaşamını yitirmesi savaşın haklılığına olan inancın ve Bush yönetimine verilen desteğin azalmasına neden olmuştur. 8 Savaş sonrasındaki tabloya bakıldığında Irak a müdahale için gerekli planlamanın yeterince yapılmadığı ve ülkedeki gelişmelere göre reaksiyoner (reaktif) bir politika uygulandığı 6 Pentagon Irak savaşı öncesi ABD ordusunun kayıplarını 1000 dolayında tahmin etmiş ve bu kaybı tolere edilebilir olarak nitelendirmiştir. Savaşın başladığı 2003 yılından bu yana ise en az 3 bin 902 Amerikan ordu mensubunun yaşamını yitirdiği, ve i aşkın Amerikan askerinin yaralandığı ajanslarca kaydedilmiştir. 7 Iraq Body Count (IBC)'ye göre, savaşın başladığı 2003 yılından itibaren, 81 bin ile 109 bin arasında sivil yaşamını yitirmiştir. İngiliz tıp dergisi Lancet 2007 de yayımladığı raporda, 2003'teki Amerikan işgalinden bu yana Irak'ta 655 bin kişinin öldüğünü öne sürmüştür. 8 NTV Haber Portalı, 3

6 dile getirilmiştir. 9 Bununla birlikte uluslararası kamuoyu açısından Irak işgali siyasi, ekonomik ve güvenlik alanlarında istikrarın sağlanması açısından son derece başarısız olarak yorumlanmış, gelinen noktada işgalin Saddam Hüseyin i devirmek ve Baas egemenliğine son vermenin dışında başkaca bir işe yaramadığı, Orta Doğu yu istikrarsızlaştırdığı ve Irak ı parçalanma sürecine sürüklediği belirtilmiştir. Bununla birlikte ABD nin amacının her istediğini yapabilen süper güç konumunu dünyaya kanıtlamak olduğu fakat sonuçta sanılandan daha güçsüz duruma düştüğü yorumları da uluslararası kamuoyunda yer almıştır. 10 Dolayısıyla bu tabloda ABD nin Ortadoğu politikalarında önemli bir zemin kaybının oluştuğu gözlemlenmektedir. Bu zemin kaybı ile ABD de iç ve dış kamuoyu desteğinin giderek düşmesi ile yaşanan prestij kaybı ve imaj erozyonu Amerikan dış politikasında değişim söylemine eşlik etmiş, sonuçta Irak ta işgalci ülke konumundaki ABD de Irak tan çekilme planı daha fazla destek görürken, 2009 başında yürürlüğe girmesi beklenen anlaşma Irak parlamentosunda 28 Kasım 2008 günü onaylanmıştır. Bununla birlikte ABD nin çekilme planını uygulama kararının arkasında dış politikadaki değişim havasının etkisinin ötesinde başkaca nedenler olduğunu da değerlendirmek gerekmektedir. Öncelikle ABD nin Irak a bu ölçüde güç tahsisi ileride müdahale gerektirebilecek diğer var olan ve olası kriz alanlarına yönelik hareket kabiliyetini kısıtlayan bir unsur olarak değerlendirilmektedir. Bu çerçevede ABD nin halihazırda gerek Afganistan gerekse Irak ta görev yapan askeri personelinin görev değişimi konusunda (rotasyon) yetersiz kaldığı belirtilmekte ve bunun Amerikan ordusunun moral motivasyonu açısından olumsuz etkileri gündeme getirilmektedir. Irak ta görev yapan ABD askerleri arasında intihar olayları ile firarların giderek arttığının çeşitli araştırmalarda açıklanması bu durumun en önemli göstergesi olarak değerlendirilmektedir. 11 Dolayısıyla ABD nin çekilme planı Irak taki askeri yükün azaltılması ve Afganistan a yoğunlaşılmasına olanak sağlayacaktır. 12 Öte yandan, Irak savaşının maliyetinin sürekli artması ve bunun ABD bütçesine getirdiği ek yük önemli bir diğer unsur olarak ortaya çıkmaktadır yılının başında 100 milyar dolar olarak hesaplanan savaşın maliyet hesabı her geçen yıl artmıştır. George W. Bush un, 2.9 trilyon dolarlık 2008 bütçe önerisi içerisinde terörle mücadele, Irak ve Afganistan için 245 milyar dolar ödenek ayrılmasını önermesi son dönemde tartışmaları yoğunlaştırmıştır. Irak savaşının ABD ye maliyetinin 700 milyar dolar ile 2 trilyon dolar arasında olduğu iddiaları haber ajanslarında manşet olarak geçerken kamuoyunda ciddi rahatsızlığa neden olmuştur. 13 Demokrat lider Harry Reid konu ile ilgili açıklamasında; "Irak savaşı için 400 milyar dolar belki 9 M.Aydın,A.Özcan, N.Kaplanoğlu, a.g.e., s yılda ırak Savaşı muhasebesi haberi, NTV Haber Portalı, 11 Reşat Ödün, ABD nin Irak tan çekilmesinin Türkiye ve Orta Doğu ya Muhtemel Etkileri, ASAM İnternet Sayfası, s Middle East Online, 13 Irak savaşının maliyeti 2 trilyon doları buldu, NTV Haber Portalı, 5 Şubat

7 daha fazla para harcandı. Nasıl ki çöl ortasında yapılan olimpik yüzme havuzu için harcanan para boşa gitmişse bu para da öyle israf edildi" diyerek Irak savaşına yönelik tepkilere önemli bir örnek vermiştir. 14 Bu maliyet ABD merkezli finansal krizle birlikte düşünüldüğünde Bush yönetimine karşı tepkiler her geçen gün artmış ve Başkanlık seçimlerinde Obama nın değişim mesajı ile birlikte yürüttüğü seçim kampanyasının odak noktası olmuştur. Yeni yönetimle birlikte Amerikan dış politikasında yeni açılım ve yaklaşımlar yaşanacağı değerlendirilmektedir. Bu yenilenme iç kamuoyundaki tepkileri azaltmaya ve güven tazelemeye yönelik olacağı gibi aynı zamanda ABD nin uluslararası alanda kaybettiği prestij, destek ve imaj erozyonunu bir ölçüde onarma temelli olacaktır. Irak tan çekilme planı bu çerçevede değerlendirildiğinde Amerikan dış politikasında bir jesti ifade ederek Obama yla birlikte ortaya konan yeni görüntü ve vizyon açısından büyük önem taşıyacak ve ABD ye 3 yıllığına da olsa nefes alma olanağı sağlayabilecektir. 15 Bir başka deyişle ABD nin 11 Eylül sonrası dış politikasında temel referans noktası olan terörizmle savaş çok taraflı işbirliği ve uluslararası hukuka daha uygun bir görünümle sürdürülebilecek, küresel kriz ile bozulan ekonomik/finansal sistem sonrası tırmanma trendine giren sorunlara yoğunlaşabilen bir dış politika stratejisi geliştirilebilecektir. Bush yönetimi dönemindeki önleyici vuruş gibi güç kullanımı stratejileri yerine Obama döneminde, askeri operasyon seçenekleri yerine, çok yönlü diplomatik baskı ve ekonomik yaptırım politikalarının ağırlık kazanacağı vaat edilmiştir. Buradan hareketle, Bush yönetimine kıyasla daha ağırlıklı olarak jeo-ekonomik bir yaklaşımın benimseneceği söylenebilir IRAK ABD GÜÇLERİN STATÜSÜ ANLAŞMASI (SOFA), NASIL BİR ÇEKİLME PLANI? İşgalin beşinci yılının sonunda ABD nin seçilmiş başkanı Barack Obama görevi resmen devralmadan Bush yönetimi ile Irak hükümeti tarafından imzalanan anlaşma ABD nin 2011 yılına kadar Irak tan kademeli çekilmesini öngörmektedir. Anlaşma öncelikle her iki taraf arasında global barış ve istikrarın sağlanmasında işbirliğinin altını çizmektedir. Bunun yanı sıra anılan işbirliğinin Irak ın toprak bütünlüğü ve egemenliğine yönelik her türlü saldırı ile terörist faaliyetleri engellemek amaçlı devamı ve güvenliğin sağlanması hususlarına da vurgu yapılmaktadır. Bu işbirliği kapsamında Irak ın egemenlik haklarına saygı vurgulanırken Irak yönetiminin meşruiyetinin sağlanmasına ayrı bir önem verildiği görülmektedir. Irak ordusu, Irak ın içsel hukuku çerçevesinde ülke içerisinde otorite ve güvenliği sağlayan birim olarak 14 Irak savaşının maliyeti 2 trilyon doları buldu, NTV Haber Portalı, 5 Şubat Erol Manisalı Irak ta Askeri İşgalden Sivil İşgale, Cumhuriyet Gazetesi, 21 Kasım Cuma. 16 Obama-Biden Web Sitesi, 5

8 belirtilirken Amerikan askerlerinin güvenlik ve istikrarı sağlamakta Irak askerlerine yardımcı ve yol gösterici olarak tanımlandıkları dikkat çekmektedir. Bu amaçla Ortak Askeri Operasyonlar Koordinasyon Komisyonu (Joint Military Operations Coordination Committee) oluşturulması ve askeri faaliyetlerin bu komisyon kapsamında eşgüdüm ve yönetimi öngörülmekte olup, Amerikan askerlerinin faaliyetlerinin Irak hükümetinin denetiminde ve karşılıklı uzlaşmaya bağlı olarak gerçekleşeceği anlaşmada ayrıca yer almıştır. Dolayısıyla görünürde Irak devletinin egemenliği güvenlik anlaşmasının temel dayanağını oluşturmaktadır. Anlaşma çerçevesinde Irak ın egemenliğine yapılan vurgu ile bağlantılı olarak Irak hava sahasının anlaşma yürürlüğe girdikten sonra Ocak 2009 itibari ile Irak devletinin kontrolüne verilmesi ve Irak topraklarının başka ülkelere yapılacak bir saldırı için kullanılmaması hususları da gelecekte Türkiye-Irak-ABD-İran ilişkilerinde önemli parametreler kimliğinde değerlendirilmektedir. Bununla birlikte Amerikan askerlerinin Irak kentlerinde yürütmekte olduğu devriye görevlerinin en geç 2009 Haziran ayında sona erecek olması ile kentsel alanlardaki Amerikan askerlerinin varlığı ortadan kalkarken güvenliğin sağlanmasının Iraklı askerlere devredilmesi öngörülmektedir. Anlaşma ile ayrıca ABD askerlerinin görev tanımları dışındaki uygulamalarından Irak yasalarına karşı sorumlu olmaları yükümlülüğü de getirilmektedir. Anlaşma metni incelendiğinde Irak devletinin egemenliğine yapılan sayısız vurgu ile ABD nin işgalci ülke görünümüne son verilmesi arzusu açıkça gözlemlenmektedir. Böylece Irak merkezi hükümetinin zedelenen meşruiyet ve otoritesi yeniden onarılmak istenilmekte, bağımsız bir Irak kurgusu öncelenmektedir. Irak ta güvenlik sorunu konusunda yetki ortak oluşturulacak komisyona verilirken, ABD askerleri kentsel alanlarda daha az görünerek hem zayiat riskini minimize edecek hem de daha az tepki görecek şekilde Irak taki varlıklarını en az 3 yıl daha sürdürmeye devam edeceklerdir. Kentsel alanlar dışında ya da kentlerde oluşturulan güvenli bölgelerdeki büyük askeri üslerde konuşlanarak Irak devleti ve güvenlik güçlerine istemleri doğrultusunda geçici destek verecek olan ABD, böylece Irak taki etkinliğini devam ettirirken güvenlik yükünü bir anlamda Irak ordusu ile paylaşmış aynı zamanda Irak taki varlığının meşruiyetini sağlamış olacaktır. Kısaca, ABD nin Irak tan çekilme planı ve güvenlik anlaşması Irak tan koşulsuz ve bütünü ile bir çekilmeyi değil, Irak devletine koşullu ve görece azaltılmış destek sağlayan bir Amerikan varlığını öngörmektedir. Bu durum Amerika nın Irak taki varlığı açısından büyük oranda bir güç indirimi olarak tanımlanabilir. Bu anlaşma çevresinde, ABD nin çekilme planının bölgesel ve küresel etkileri açısından yapılacak olan analizde pek çok değişken bulunmaktadır. Süreci daha iyi anlamlandırabilmek, anılan değişkenler arasındaki bağlantılar ve tarihsel sürecin incelenmesiyle doğrudan ilintilidir. Bu nedenle, ABD nin çekilme planının etkileri incelenir ve 6

9 geleceğe yönelik projeksiyonlar üretilirken, Irak ın kuzeyindeki Kürt bölgesinde bugüne kadar yaşanan gelişmeler temel parametreler olarak ele alınmaktadır. Türkiye nin bölgesel politikalarını oluşturmasında önemli bir etken olan güncel ve geleceğe dönük gelişmeler aynı zamanda Türkiye-ABD, Türkiye-Ortadoğu, Türkiye-İsrail ve Türkiye-İran ilişkileri açısından da belirleyici konumdadır. Bu doğrultuda, öncelikle Irak ın kuzeyindeki gelişmelerin bölgedeki başat aktörler olan ABD, İsrail, Türkiye, İran, ve ikincil planda Suriye nin olası politikalarına etkisi incelenecektir. Daha sonra bu politikalar ve gelişmeler çerçevesinde Türkiye nin bölgesel konumu ve gelecekteki yönelimleri analiz edilmeye çalışılacaktır. 2. TÜRKİYE-ABD-IRAK ÜÇGENİ İşgal sonrası Irak ın kuzeyindeki gelişmeler ABD nin Irak işgali ile birlikte bölgedeki birincil amacının Irak ın siyasi ve coğrafi bütünlüğünün Washington güdümünde görece güçlü bir merkezi hükümet aracılığıyla sağlanması olduğu söylenmektedir. Ancak Irak ın coğrafi bütünlüğünün korunmasını öncelikli olarak destekler görünen ABD nin bu söylemlerindeki içtenlik sınanmaya muhtaç görünmektedir. Mevcut konjonktür Irak ın şu aşamada parçalanmasını ABD nin bölgesel çıkarları açısından olumsuzluğa eviriyor olsa da Orta Doğu nun kontrollü krizleri kolaylıkla denetim dışına sürükleyebilen kaygan ve kırılgan zemininin hangi değişkenleri gündeme getirebileceğinin bilinmezliği, ABD nin Irak politikasının değişmez olarak algılanmasını mümkün kılmamaktadır. Bu aşamada, Türkiye nin Irak ın toprak bütünlüğünün korunmasını öngören politikası ile ABD nin bütünlüklü Irak söylemleri örtüşüyor görünse de; petrol gelirlerinin paylaşılması, bulunan yeni rezerv alanlarının merkezi hükümetin denetimine bırakılmasına çekince ile yaklaşan Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi nin Irak içindeki yayılmacı ve egemenlik alanlarını genişletmeye yönelik uygulamaları, bölgedeki demografik yapının Kürtleştirme biçiminde değişimine yönelik planlı girişimler, Kerkük sorununun şimdilik kaydı ile dondurulmuş olmasına karşın her an ısınma ve domino efekti yaratabilecek gelişmeleri tetikleme olasılığı, Irak ın bütününde kontrolünü yitirebilecek bir ABD nin Irak ın kuzeyinde kendisine bir güvenli liman (safe-haven) yaratması sonucuna eşlik edebilecektir. Olasılık derecesi orta düzeyde de olsa gerçekleşmesi halinde bu durum, ABD ve Türkiye nin şu aşamada örtüşür görünen Irak politikalarında onarılması mümkün olmayan bir ayrışma ya da radikal politika değişimlerine eşlik edebilecektir. Türkiye nin 1 Mart 2003 tarihli Türk Silahlı Kuvvetleri nin yabancı ülkelere gönderilmesi ve yabancı silahlı kuvvetlerin Türkiye de bulunması için hükümete yetki verilmesine ilişkin Başbakanlık tezkeresinin Meclis te yapılan oylamada kabul oylarının karar yeter sayısına 7

10 ulaşamaması nedeniyle kabul edilmemesi 17 ile birlikte değişen dinamikler, ABD-Irak-Türkiye arasındaki ilişkilerin yeniden şekillenmesine neden olmuştur. Bu açıdan, ABD güçlerinin bir bölümünün Türkiye üzerinden Irak a geçerek kuzeyden cephe açılmasına olanak sağlayacak tezkerenin kabul edilmemesi ile ABD-Türkiye ilişkilerinde meydana gelen bozulma ve güven bunalımı, bir taraftan Türkiye nin Irak ın yeniden yapılandırılması üzerindeki etkisini en iyimser görüşle sınırlandırmış, kimi analistlere göre ise sıfırlamış; diğer taraftan, bölgedeki siyasi ve askeri boşluğun ABD tarafından Irak ın kuzeyindeki yapılanmanın lehine doldurulmasına yol açmıştır. Bu bağlamda, bölgenin bir diğer aktörü kimliğindeki Iraklı Kürtlerin önceliği olan Irak ın kuzeyindeki yarı-bağımsız/özerk yapılanmalarının güvenliği ve devamlılığı ABD tarafından da desteklenmeye başlamıştır. Bu destek, 2005 seçimleri ve sonrasında yürürlüğe giren Irak anayasası 18 ile Irak devlet sisteminin üniter yapıdan federe yapıya geçişini sağlaması ve Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi nin varlığının meşrulaştırılmasıyla 19 en yüksek noktaya ulaşmıştır. 20 Bu süreç içinde, ABD nin bölgedeki en önemli müttefiki haline gelen Kuzey Iraklı Kürtler, Irak Merkezi Yönetimi nde de nüfuzlarını önemli ölçüde arttırmıştır. Ancak, 2007 yılının sonlarına gelindiğinde, ABD nin Irak taki varlığının ABD ye ekonomik ve askeri anlamda ciddi bir yük oluşturması, Irak a verilen askeri öncelik nedeniyle Afganistan ın kontrol altına alınamaması, uluslararası kamuoyu tarafından ABD politikalarının sıklıkla eleştirilmeye başlanması (anti- Amerikan söylemin küresel düzlemde yükselmesine koşut olarak Amerikan karşıtı akımların giderek güçlenmesi) 21, Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi nin Kerkük petrollerine ilişkin Irak merkezi hükümeti ile çelişen talepleri ABD nin Irak ta çok yönlü diplomasi geliştirmesini zorunlu kılmış, bu bağlamda Türkiye nin süreç içine yeniden dahil edilmesi gönüllülüğe dayalı olmasa da zorunluluk sonucu sınırlı ölçülerde gerçekleşmiştir. Sonuçta, ABD bölgedeki iki müttefiki olan Türkiye ve Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi ne karşı daha dengeli ve özenli olmasına çalışılan bir politika geliştirmeye başlamıştır Irak işgali ve 2005 seçimleri İşgal öncesi beklentilerinden ve öngörülerinden farklı olarak ABD, Irak işgali ile birlikte uluslararası kamuoyunda ve Irak ta güçlü bir muhalefet ile karşı karşıya kalmıştır. Avrupalı 17 TBMM de Tarihi Oturum, 1 Mart Irak Geçici hükümeti Mayıs 2005 tarihinde yeni anayasa taslağını hazırlamak üzere, değişik etnik gruplardan oluşan bir komite kurmuştur. Eylül 2005 te çalışmaların sonuçlanmasıyla 15 Ekim 2005 te kabul edilmiştir. 19 Irak Anayasası, Madde , Turkey and Iraqi Kurds: Conflict and Cooperation?, International Crisis Group Middle East Report, No. 81, 13 November Mart 2007 de BBC tarafından yürütülen araştırma İngilizlerin yüzde 60 ının Irak a yapılan askeri müdahaleye destek vermediğini ortaya koymuştur. Bunun yanı sıra İngilizlerin yüzde 50 si ileride ulusal güvenliği tehdit ettiği gerekçesi ile başka bir ülkeye söz konusu olacak bir müdahaleyi haklı görmediklerini ve böyle bir durumda hükümete güvenemeyeceklerini belirtmişlerdir. 22 Aram Rafaat, US-Kurdish Relations in Post-Invasion Iraq, Middle East Review of International Affairs, Vol. 11, No.4, December

11 müttefiklerinden destek alamayan, bölgedeki stratejik ortağı Türkiye nin ABD askerlerinin sınırlarından geçmesini onaylamamasıyla ikili ilişkileri gerilen, Sünni-Şii Araplar tarafından işgal nedeniyle eleştirilen ve karşı karşıya gelen ABD, gerekli gördüğü desteği Kürtlerden almıştır. Yaklaşık Kürt peşmergesinin silahlı desteğinin yanında Irak ın kuzeyinin görece daha istikrarlı olması ABD nin Irak ta içinde bulunduğu durum göz önüne alındığında stratejik öneme sahip görünmektedir. Türkiye-ABD ilişkilerinin Mart 2003 tezkeresi nedeniyle bozulması ise Irak Kürtlerinin manevra alanını genişletmiştir. Sonuçta ABD, Türkiye ve Irak arasındaki dengeyi Irak ın kuzeyine kaydırmayı öncelikli çıkarlarına uygun bulmuş, Kuzey Iraklı Kürtlerin, ABD için önemi 2005 seçimleri ile daha da artmıştır. Öte yandan, 2005 seçimleri, Irak taki laik ve radikal gruplar arasındaki dengeyi bozmuş, ABD nin görünürdeki amacı olan laik ve bütün Irak beklentisi darbe almıştır. Özellikle Şii ve Sünni ılımlı grupların seçimlerde başarı gösterememesi, parlamentoda ikinci büyük grubu oluşturan Kürtlerin Irak ın siyasi yapılandırılmasındaki önemini arttırmıştır. Irak taki yeni siyasi dengeler, Irak ın kuzeyindeki Kürtler lehinde gelişmeye başlamış bu bağlamda yeni anayasa ile birlikte Irak ın devlet yapısı federe sisteme dönüştürülmüştür. Oluşan federal yapıda demografik üstünlüklerinin yanı sıra siyasi alanda da güçlenen Şii bloğa karşı Kürtler önemli bir denge unsuruna dönüşmüştür. Böylelikle yoğun olarak yaşadıkları ve feodal düzenin egemenliğindeki Irak ın kuzeyinde Irak ın bütününden kopuk, içsel siyaset üzerinde aktör kimliğinden soyutlanmış olarak yaşayan Kürtler, ABD nin güçlü desteğinin yanı sıra ülke siyasetinin belirlenmesinde de aktif rol oynamaya başlamışlardır. Bir yandan ABD nin destek ve koruması altında Irak ın kuzeyindeki yapılandırmalarını güçlendirir, bölgesel yönetim kimliğini uluslararası alana taşır, ülkenin bütününden ayrı yaşayabilecekleri yönetsel/askeri/ekonomik sisteme ivme kazandırırken Kürtler Irak ın yakın tarihinde hiç olamadığı kadar güçlenmişler ve sıkıştıkları coğrafi bölgenin dışına çıkarak ülkenin yönetsel ve siyasi sisteminde ağırlıklı bir yer edinmişlerdir. Bu konjonktürde, Iraklı Kürtler önceden elde edemedikleri kazanımları ABD nin doğrudan desteği ve katkısı ile sağlamaya başlamışlardır. (Talabani nin Cumhurbaşkanı seçilmesi, federal yönetim..gibi) 23 Bölgedeki gelişmelerin yönlendirme ve denetim ekseni dışına kayan Türkiye ise PKK ile mücadele adına Irak merkezi hükümetini terörle mücadele anlaşmasına zorlamaya çalışmıştır. 7 Ağustos 2007 tarihinde, Türk-Irak merkezi hükümetleri arasında ilkesel temelde görüş birliğine varılan memorandum, 28 Eylül 2007 tarihinde Irak ve Türkiye İçişleri Bakanları nın imzaladığı terörle mücadele anlaşması ile sonuçlanmıştır. Ancak anlaşma, özellikle KIBY lideri Barzani nin karşı çıkması üzerine Irak parlamentosuna onay için sunulamaması nedeniyle yürürlüğe girmemiştir Aram Rafaat, US-Kurdish Relations in Post-Invasion Iraq, Middle East Review of International Affairs, Vol. 11, No. 4, Aralık Tarafların İçişleri Bakanları tarafından imzalanan terörle mücadele anlaşmasının işler hale gelmesi için tarafların parlamentolarında onaylanması gereklidir. Irak tarafında, terörle mücadele anlaşmasının hem Irak Merkezi Hükümet i hem de Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi tarafından kabul edilmesi gereklidir. 9

12 Türkiye nin bir sonraki girişimi olan ilkesel temelde ABD-Irak-Türkiye arasında oluşturulacak üçlü anti-terör mekanizması ise Irak tarafının çekinceli tavrı nedeniyle gerçekleşememiştir sonrası ABD nin Irak ın kuzeyi ve Türkiye ye yönelik politikaları, 2007 yılının sonlarına doğru yeniden şekillenmeye başlamıştır. Bu bağlamda, ABD bölgede Türkiye ve Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi arasında görece daha dengeli bir politika uygulamaya başlamıştır. Bu değişim ve dönüşümün nedenleri: - Kürtlerin 2005 seçimleri sonucunda güçlenmeleri ile bağımsızlık taleplerinin artması (Kerkük te referandum yapma, petrol yasasına karşı çıkma, demografik yapıyı Kürtler lehine değiştirme, yayılmacı siyaset, merkezi hükümete rağmen bölgelerinde petrol arama anlaşmaları yapmaları...vb.) ve bu durumun istikrarsızlık unsuru yaratma ihtimali ABD tarafından anlaşılmıştır Türkiye nin Irak ın kuzeyinde üslenen PKK ya karşı tek başına harekete geçmesinin önüne geçilmesi adına ortak bir mekanizmanın sağlanması ihtiyacı doğmuştur. Özellikle 21 Ekim 2007 Dağlıca baskını sonrasında, Türkiye nin tek taraflı olarak bölgeye müdahalesi ihtimali artmıştır Afganistan konusunda ABD giderek zorlanmaya başlamış ve askeri desteğe olan ihtiyacı artmıştır. Nitekim, Afganistan daki gelişmeler ile NATO bağlamında Türkiye nin yeniden önem kazanması gündeme gelmiştir. 27 Afganistan da Kabil ve çevresinde yürütülen NATO harekatının (ISAF-International Security Assistance Force) dışında ABD ve İngiltere nin ülkenin güneyinde (Celalabad) Pakistan sınırına yakın bölgelerdeki askeri varlığı Afganistan daki gelişmeler karşısında giderek etkisizleşmeye başlamıştır. Gerek Taliban ın güçlenmesi gerek El Kaide nin varlığını ve eğitim faaliyetlerini sürdürmesini Afganistan daki mevcut gücü ile engelleme olanağı bulunmayan ABD nin NATO ülkelerinden muharip birlik talebi olumlu karşılanmamıştır. - Afganistan ın çeşitli İslam ülkelerinden gelen gönüllülere bir eğitim ve pratik üssüne dönüşmüş olması ABD nin Orta Doğu da gerçekleştirmek istediği modeli tehdit etmekte, radikal-dinciliğin yükselmesi Peştun çoğunluklu Pakistan ı Afganistan odaklı ekstremist hareketlerin periferisine sürüklemektedir. Afganistan ı durağanlaştıramayan bir ABD nin Irak ta başarı şansı azalmakta ve terörizmle mücadeledeki içtenliği ile taktik uygulamaları yaygınlaşarak sorgulanmaya başlamaktadır. 25 Serhat Erkmen, Son Gelişmeler Işığında Kuzey Irak Politikası, Stratejik Analiz, Nisan Turkey and Iraqi Kurds: Conflict and Cooperation?, International Crisis Group- Middle East Report, No. 81, 13 November Serhat Erkmen, a.g.e., Nisan

13 - Afganistan ın Mackinder in Kalpgah ( Heartland ) 28 nitelemesini doğrulayan ve Asya nın denetimine olanak sağlayan coğrafyası, ABD dışında başkaca güç odaklarının da ilgisini çekmekte, bu bağlamda ABD nin önündeki zaman giderek daralmaktadır. Öte yandan, ISAF hareketinin başarısızlığı NATO nun işlev, güç ve yeni konseptini de sorgulama alanına taşıyacağından ABD, Afganistan da gerek NATO nun lider gücü gerek NATO dışı yürüttüğü askeri harekât nedeniyle kendisini sıkışmış hissetmektedir. Irak tan asker çekmeden Afganistan daki güçlerini takviye olanağı yeterli olmayan ABD bu nedenle NATO müttefiklerini sıkıştırmaktadır. ABD nin bu politikası NATO üyesi AB ülkelerini Afganistan sorununa daha fazla angaje ederek olası bir başarısızlığı anonim hale dönüştürmek olarak da değerlendirilmektedir. AB üyesi NATO ülkeleri ise ABD nin muharip birlik talebine soğuk bakmakta, bu görevin ekonomik maliyet ve yansımaları ile olası kayıpların sorumluluğuna kamu oyları baskısı nedeniyle ortak olmak istememektedirler. Bu noktada Afganistan da iki kez ISAF komutasını üstlenmiş olan Türkiye nin önemi ve önceliği ABD açısından artmaktadır. - Türkiye nin ISAF a kuvvet veren ülkelere oranla tarihi geçmiş ve kültürel özdeşlikler nedeniyle Afgan halkınca sempati ile karşılanması Türkiye ye NATO üyeliği dışında özel bir önem de yüklemektedir. Sonuçta, Afganistan konusunda olası bir talep karşısında Türkiye nin direnç ve isteksizliliğinin kırılması ABD açısından son dönemde öncelikli bir hedefe dönüşmüş görünmektedir. Bu hedefe ulaşmanın yolu ise Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi ile Türkiye arasında dengeli bir politika izleme olarak belirmektedir. (Anılan dengeyi geçerli kılan bir diğer unsur, Irak tan çekilme sürecinde İncirlik, Mersin ve İskenderun limanlarını kullanmaları olası talebi ayrı bir başlık altında incelenecektir.) Bu çerçevede, ABD ile Türk hükümeti arasında işbirliği görüşmelerine yeniden başlanmıştır. 5 Kasım 2007 tarihinde, Erdoğan-Bush görüşmesi ile ABD ve Türkiye arasında PKK terör örgütüne karşı ortak hareket etme prensibine varılmıştır. Bu bağlamda, ABD Irak hava sahasının Türkiye ye açılmasını ve askeri istihbarat paylaşımında bulunulmasını taahhüt etmiştir. 29 ABD nin işgal gücü kimliği ile denetimindeki Irak hava sahasını TSK nın PKK ya yönelik harekatlarına anlık istihbarat paylaşımı ile birlikte açmış olması aslında de jure bir kimlik taşımamaktadır. ABD ile Türkiye arasında varılan anılan anlaşmanın uluslararası hukuk alanında onanmış bir kimlik kazanabilmesi için Irak hükümeti ve parlamentosu ile Kuzey Irak 28 Güncel jeopolitiğin kurucusu olarak kabul edilen Sir Halford John Mackinder, 1904 yılında Avrasya nın, içinde eksen bölgesi olarak yer aldığı ve Orta-Doğu Avrupa nın merkez olarak bulunduğu Kalpgah tasviriyle bu Büyük Oyun u teorileştirmiştir. Bu teori içerisinde Orta Asya, Kafkasya ve Sibirya nın da içinde bulunduğu coğrafya yaşamsal sıçrama tahtaları olarak adlandırılmıştır. Zbigniew BRZEZİNSKİ, Büyük Satranç Tahtası, çeviren Yelda TÜREDİ, İstanbul, İnkilap Kitabevi, 2005, s Turkey and Iraqi Kurds: Conflict and Cooperation?, International Crisis Group -Middle East Report, No. 81, 13 November

14 Bölgesel yönetimi ve meclisince de onaylanmış olması gerekirken hava harekatlarına bilinen nedenlerle karşı çıkmamak durumunda olan Bağdat ın aksine Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi operasyonları egemenlik hakları ihlali olarak nitelemiş olup, bu nitelemeyi sürdürmektedir. Bu nitelemenin aslında Bağdat tarafından yapılması gerekirken Bölgesel Yönetim in rol üstlenmesi, KDP ve KYB nin bölge ülkelerinde yaşayan Kürtlerin haklarının savunulması gibi sınır aşan bir misyonu yüklenmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Nitekim anılan misyon bölgesel yönetimce hazırlanan Anayasa taslağının başlangıç bölümünde ayrıntılı bir biçimde yer almış, KDP ve KYB liderlerinin konjonktürün elvermesi halinde gelecek tasarımları hakkında önemli ipuçlarını sergilemiştir. 1 Aralık 2007 de Türkiye,Irak ın kuzeyindeki PKK hedeflerine hava harekatına başlamıştır. Bu harekatı, 21 Şubat 2008 tarihli Kara harekatı takip etmiştir. Söz konusu gelişmeler Irak merkezi hükümeti ile Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi arasındaki uyuşmazlık ve yaşamsal konulardaki ayrışmanın bir başka yönünü daha ortaya çıkarmıştır. Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi nin aşırı isteklerinden bunalan Irak merkezi hükümeti, Türkiye nin askeri operasyonunu haklı gördüğünü bildirmiştir. 30 ABD nin her şartta Kürtleri koşulsuz desteklemeyeceğini göstermesi (ABD nin yeni denge politikası) ve Irak merkezi hükümeti-kuzey Irak Bölgesel Yönetimi arasındaki uyuşmazlık, Iraklı Kürtlerin yaklaşım ve politikalarında görece daha ihtiyatlı olmalarına neden olmuştur. Iraklı Kürtler, ABD-Türkiye arasında yeniden canlanan işbirliğinin bölgedeki avantajlarını tehlikeye soktuğunu görmüşlerdir. Bunun yanında, özellikle Kerkük, petrol yasası ve yayılma konusundaki tavırları diğer gruplarla anlaşmazlığa düşmelerine neden olmuş, sonuçta Iraklı Kürtler iç politikada işgalle birlikte edindikleri gücü görece kaybetmeye başlamıştır. Neticede Irak ın kuzeyinde Türkiye lehine daha dengeli bir tablo ortaya çıkmaya başlamıştır. Şu ana kadar Irak ın kuzeyine yönelik politikasında konusunda ABD ve Irak Merkezi Hükümeti ni muhatap alan Türk hükümeti, Irak ın kuzeyine yönelik politikasında farklı bir açılıma gitmiştir. Ekim 2008 de Türkiye nin Irak özel temsilcisi Murat Özçelik in Barzani ile görüşmesi, Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi ile doğrudan diyaloga geçilmesinin başlangıcıdır. Türk Hükümeti, PKK nın Irak ın kuzeyindeki varlığının etkisiz hale getirilmesinde etkin yol olarak; bölgesel yönetim ile diyaloga geçilmesini ve ABD ile aktif işbirliğine gidilmesini yeni bir açılım olarak belirlemiştir. Bu bağlamda, Türk tarafı Iraklı Kürtleri PKK sorununun çözümünde bir işbirliği aracı olarak görmeye başlamıştır. Bu işbirliğinin temel parametresini ise Iraklı Kürtlerle ekonomik işbirliğinin geliştirilmesi oluşturmaktadır. 31 Ancak Barzani yle geliştirilecek diyalog ileride Irak ın 30 Hicran Kazancı, Dengeler Değişiyor, Cumhuriyet Strateji, 17 Mart Serhat Erkmen, a.g.e., Nisan

15 parçalanması senaryosu gerçekleştiği takdirde Irak ın kuzeyindeki oluşumu tanımama seçeneğini ortadan kaldırması açısından tartışmaya açıktır. Bu noktada Türkiye nin bölgesel güç olma kimliğinin etkin bir şekilde kullanılarak ulusal çıkarları doğrultusunda stratejik öngörü ile hareket etmesi önemli görünmektedir. Türkiye nin dışında bölgedeki diğer aktörler de bölgenin kendi istekleri doğrultusunda şekillenmesi için mevcut politikalarında değişiklikler yapma yoluna gidebilirler. Bu durum bölgedeki dinamiklere farklı pencerelerden bakılmasını zorunlu kılmaktadır. ABD nin değişen çıkarları ve strateji projeksiyonu ABD işgal ile başlayan süreçte sürekli olarak Irak ın toprak bütünlüğünü savunduğunu dile getirmiştir. Ancak Irak ın iç dinamikleri göz önünde bulundurulduğunda Amerika nın bölgeye yaklaşımında da değişikler olduğu gözlenmektedir. Bu bağlamda, Aralık 2005 te yapılan seçimlerin bir kırılma noktasını tetiklediği değerlendirilmektedir. Özellikle radikal grupların Irak siyasetinde etkinliğini arttırmasının ABD nin söylemdeki hedefi olan Irak ın bütünlüğünün sağlanmasını da önemli ölçüde değiştirdiği söylenebilir. Nitekim yönetim şeklinin federe olduğu Irak anayasasında onaylanmış ve Irak ın kuzeyindeki Bölgesel Yönetim de böylece meşru hale gelmiştir. Ancak şu ana kadar, ABD nin Irak taki varlığını ve etkinliğini zora sokacak ve Irak ın toprak bütünlüğünü tehlikeye atacak doğrudan bir yaklaşımdan da kaçındığı söylenebilir. Özellikle Irak ın bölünmesi halinde İran ın Irak üzerindeki etkinliğini artıracak olması ihtimali ABD yi en fazla kaygılandıran kritik konulardan biridir. Dünya konjonktüründeki ve ABD iç siyasetindeki değişimler ABD nin Irak taki varlığının ve hedeflerinin yeniden şekillenmesine yol açmaktadır. Bu değişimler; - ABD nin öncelikli kaygısı siyasi, ekonomik yük olarak gördüğü Irak taki askeri varlığının hafifletilmesi ve Afganistan a askeri ve ekonomik kaynak ayrılması, - Mackinder in heartland olarak nitelendirdiği Orta Asya ve Spykman ın Rimland teorisinde yer alan Eski Dünya da Çin, Rusya ve Hindistan ın geliştirdiği yeni stratejiler ve politikalar çerçevesinde, ABD nin İran-Irak-Ortadoğu ekseninin yanı sıra yeni bölgesel açılımlara yönelmesinin önem kazanması, - Yeni ABD yönetiminin, Cumhuriyetçilerden devralınan sorunların çözümüne öncelik vermesi; bu bağlamda, ABD ekonomisinin küresel finansal kriz nedeniyle daralmaya girmesi ile birlikte Obama yönetiminin öncelikli hedefinin ekonominin düzeltilmesine odaklanması ve ABD nin Bush yönetimi süresince bozulan/yıpranan uluslararası imajının ve itibarının onarılması gibi temel nedenlerle uluslararası terörle mücadelenin Bush yönetimindeki öncelikli konumunun değişmesi, 13

16 - Obama nın kişiliği ve Demokratların dış politika vizyonunun yeni ABD yönetiminin dış politikasına yansıması, (Demokratların daha uzlaşmacı, diplomatik yöntem odaklı olması ve Obama nın azınlık sorunlarına karşı bilinen hassasiyetinin önümüzdeki dönem ABD dış politikasında daha belirleyici hale gelmesi) olarak sıralanabilir. Irak ve ABD arasında imzalanan anlaşmanın bu çerçevede değerlendirilmesi gerekmektedir. Fakat, ABD nin 2011 tarihinde tamamlanması planlanan askeri çekilmesi, ülke ve bölge üzerindeki etkinliği ve gücünün ortadan kalkacağı anlamına gelmemektedir. ABD geri çekilme planının neden olacağı bir siyasi ve askeri boşluk, bölgede terör örgütlerinin varlığını arttırabileceği buna koşut olarak İsrail ve ABD çıkarları aleyhine bir yapılanmaya neden olabileceği için istenmeyen bir durum olarak algılanmaktadır. 32 Ayrıca, ABD nin askerlerini kademeli olarak çekmesi ile birlikte Irak ın bir iç savaşa sürükleneceği ihtimali de göz önüne alınmaktadır. Dolayısıyla ABD, yeniden şekillenen çıkarları ve mevcut kaygıları göz önünde bulundurulduğunda, çekilmenin başlaması ile birlikte bölgedeki varlığını devamlı kılacak ve çıkarlarını güvence altında alacak bir yapılanmayı hedefleyecektir. Bu bağlamda farklı opsiyonlar söz konusudur; - ABD askerlerinin güvenli bir şekilde çekilmesini sağlamak adına bölge ülkelerdeki askeri üslerin kullanımını talep edebilir ABD Irak ta askeri mevcudiyetini görece sürdürebilir ya da Irak ta ve bölge ülkelerinde kuracağı üslerle çıkarlarını koruyabilir NATO üyesi ülkelerden bölgede istikrarı sağlamak için güç talebinde bulunabilir Türkiye nin Irak ın kuzeyine yönelik müdahalesini engellemek adına PKK terör örgütünü pasifize edebilir Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi nin bağımsız bir siyasi yapılanmaya dönüşmesini hedefleyen ekonomik, askeri açılımlarda bulunabilir. Yukarıda görüldüğü üzere, ABD nin bölgedeki tutumu ile ilgili projeksiyonlarda çelişkiler gözlemlenebilir. Bu bağlamda, Irak iç dinamiklerindeki ve uluslararası sistemdeki değişimler ABD nin hangi stratejiyi takip edeceğini belirleyecektir. Bu açıdan, ABD ve Türkiye nin mevcut politikaları, Irak toprak bütünlüğünün korunması konusunda kısa vadede örtüşür gibi görünse de, uzun vadede bire bir örtüşmeyebileceği göz önüne alınmalıdır. Bu aşamada Türkiye nin bölge ile ilgili hassas olduğu noktalar: 32 Reşat Ödün, ABD nin Irak tan Çekilmesinin Türkiye ve Orta Doğu ya muhtemel etkileri, ASAM Internet sayfası, 6 Ekim Reşat Ödün, a.g.e. 34 Reşat Ödün, a.g.e. 35 Reşat Ödün, a.g.e. 36 Reşat Ödün, a.g.e. 14

17 - Türkiye için öncelikli unsur, Irak ın toprak bütünlüğünün korunması dolayısıyla Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi nin ya da Irak anayasasında önü açılan özerk bölgelerin bağımsızlıklarını kazanmalarının önüne geçilebilmesidir. ABD nin Irak ın toprak bütünlüğü konusunda nasıl bir yol izleyeceği ile ilgili farklı görüşler mevcuttur. Bir taraftan, ABD nin Güney Irak ta oluşabilecek bağımsız Şii Irak yapılanmasına şiddetle karşı çıktığı bundan dolayı da bağımsız Kürt yönetimini desteklemeyeceği iddia edilirken diğer bir taraftan ise, ABD nin Irak tan çekilmesi ile Irak ta çıkabilecek bir iç savaş ihtimaline karşın bölgedeki etkinliğini sürdürmesinde aracı olacak ABD yanlısı/güdümlü bağımsız bir Kürt devletini Irak ın kuzeyinde görmek isteyeceği konusu gündemdedir. - Anlaşma ön görüşmesinin hemen ardından yapılan Irak-Türkiye-ABD güvenlik görüşmelerine Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi yetkilileri de katılmıştır. Görüşmelerde, PKK nın Irak ın kuzeyi ile Türkiye sınırındaki faaliyetlerini izleyecek bir komitenin oluşturulduğu dile getirilmiştir. 37 Türkiye nin talepleri; Irak ın kuzeyindeki hava sahasının PKK ya karşı yapılacak muhtemel operasyonlar için açılması ve Irak hükümetinin bu konuda yardımcı olması; PKK ile mücadelede üçlü mekanizmanın işleyişi için Kürt yönetiminin destek vermesi, ABD den Bağdat ile diyalogun takipçisi olması 38 ve PKK nın varlığına son verilmesidir. - Anlaşmanın taraflarca onaylanması ile ABD yetkilerinin Irak hükümetine geçmesi, yasal zeminde değişiklik yapılmasını zorunlu kılacaktır. 39 Irak hava sahası kontrolünün ABD ve Irak hükümeti arasında imzalanan Güçlerin Statüsü Anlaşması ile birlikte 1 Ocak 2009 tarihinde Irak hükümetinin denetimine geçmesi söz konusudur. Bazı çevrelerce dile getirilen Türkiye nin bir hava operasyonu için Irak Hükümetinden izin istemesi gerekeceği ve bu durumun TSK nın Irak ın kuzeyine operasyon düzenlemesine engel oluşturacağı görüşleri Türkiye nin pozisyonunu zayıflatacaktır. Nitekim, Irak topraklarından Türkiye ye PKK tarafından gerçekleştirilecek bir saldırı durumunda uluslararası hukuka göre Türkiye nin de facto kendi topraklarını koruma ve karşılık verme hakkı saklıdır. - Kerkük ün statüsünün belirlenmesi, ertelenen referandum nedeniyle gerçekleşmemiştir. Türkiye, Kerkük ün coğrafi ve idari yönlerden Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi nin denetimine geçmesinden büyük endişe duymaktadır. Endişenin temel dayanaklarından birini, Iraklı Kürtlerin bölgedeki petrol kaynaklarından sağlayacakları ekonomik kazançlarını siyasi amaçları olarak görülen bağımsızlık yolunda kaynak 37 Hilal Köylü, PKK ya karşı üçlü komiteye Kuzey Iraklı Kürtler de katılıyor, Radikal, 21 Kasım Hilal Köylü, PKK ya karşı üçlü komiteye Kuzey Iraklı Kürtler de katılıyor, Radikal, 21 Kasım Sami Kohen, Irak ta Yeni Gerçekler, Milliyet, 25 Kasım

18 olarak kullanmaları ve Irak ın kuzeyinin bir çekim merkezine dönüşme ihtimali oluşturmaktadır. Bir diğer endişe unsuru ise, Kerkük te yaşayan Türkmen azınlık ile Kürt yönetimi arasında çıkabilecek muhtemel gerginliğin Türkmenlerin can güvenliği ve haklarının korunması konusunda olumsuz gelişmelere neden olabilecek olmasıdır. - Nitekim Kürt bölgesindeki Tewke ve Shiwashuk petrol sahalarında arama ve üretme faaliyetleri için Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi, Norveç ten DNO isimli şirketle sözleşme imzalamıştır. Üretilecek petrolün Kerkük-Yumurtalık boru hattından taşınması konusunda Bağdat yönetiminin de onayının alınması ve üretilen petrolün ihracat sistemine dahil edilmesi Ankara yı rahatsız etmektedir. Ankara da Bağdat yönetiminin bu geri adımını Kürt yönetiminin Irak rezervlerinin önemli bir bölümünü barındıran Musul ve Kerkük ü uzun vadede Kürt şehirlerine dönüştürme çabasına güç vereceği endişesinin hakim olduğu değerlendirilmektedir. - Bunun yanı sıra, Washington Post, Kürt yönetiminin gizlice Bulgaristan dan silah aldığını öne sürmüş Bağdat yönetimi bu gelişmeden haberi olmadığını belirtmiştir. 40 Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi ne silah satımı Bulgaristan hükümeti tarafından yalanlanmıştır. Ancak Irak ın kuzeyindeki yetkililer tarafından gazeteye yapılan yazılı açıklamada Bölgesel Kürt Yönetimi Irak ta terörle savaşın cephesinde yer almaya devam etmektedir. Devam eden bu tehditle birlikte anayasadaki hiç bir şey, Kürt yönetiminin bölge güvenliği için savunma malzemeleri edinmesini engelleyemez denilmiştir. Irak ın kuzeyinde silahlanmanın artması, Türkiye ve Irak Merkezi Hükümeti tarafından da endişe ile karşılanmış, Irak Merkezi Hükümeti bu durumu onaylamadığını dile getirmiştir. Irak İçişleri Bakanı Cevad El-Bolani, Irak Merkezi Hükümeti nin silah satın alımı konusunda hiç kimseye yetki vermediğini, silah alımlarından Irak İçişleri ve Savunma Bakanlıklarının sorumlu olmasından 41 dolayı bu tür bir silah temininin Irak yasalarının ihlal edilmesi anlamına geleceğini vurgulamıştır Diğer bir endişe kaynağı ise, ABD yönetiminin Irak ekonomisinin merkezini kuzeye kaydırması ihtimalidir. Görece olarak daha istikrarlı olan bölgenin, yeniden 40 Deniz Zeyrek, Kürt Petrolleri Kerkük Yumurtalık boru hattına bağlandı, Radikal Gazetesi, 26 Kasım Irak ordusuna silah teminini Savunma Bakanlığı sağlarken polis güçlerinin silahlandırılması İçişleri Bakanlığı nın yetkisi dahilindedir. Ancak kimi Irak anayasası uzmanları, anayasada eyalet ve otonom yönetimlerin silah satın alma yetkisinin bulunup bulunmadığı konusunda açık bir ifade olmadığını dile getirmektedir. 42 Kuzey Irak taki Kürt Yönetimi, Bulgaristan dan silah satın aldı, 23 Kasım 2008, 16

19 yapılandırılan Irak ekonomisinin merkezi konumuna gelerek, Iraklı Kürtlerin ülkede ve bölgede ciddi siyasi güç kazanımına yol açabileceğinden bahsedilmektedir. 43 Öte yandan, Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi için ise, ABD nin kısa vadede Irak tan çekilmesi tercih edilen bir durum değildir. Anlaşmanın 3 yıl boyunca ABD nin Irak taki varlığını garanti altına alması Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi açısından olumlu bir gelişme olarak yorumlanmış ve anlaşmanın mecliste onaylanması için desteklerini bildirmişlerdir. Iraklı Kürtler, 2003 ABD işgalinden sonra süregelen Şii-Sünni çatışmasından büyük avantaj sağlamış ve ABD nin Irak ın istikrarı için Kürtlere olan bağımlılığı, Iraklı Kürtlerin siyasi gücünün artmasına neden olmuştur. Iraklı Kürtler, Irak ın birçok federe yönetime bölünmesini ve Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi nin de bunlardan biri olması gerektiğini savunmaktadırlar. Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi nin temel endişesi, ABD nin erken çekilmesi ile birlikte ortaya çıkacak iç savaş olasılığıdır. Bu endişe, Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi tarafından dile getirilmiştir. İç savaş ile birlikte Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi, ABD nin Irak işgalinden itibaren süregelen kazanımlarını kaybedeceği, bağımsızlığa giden yolda yaşamsal sorunlarla mücadele etmek zorunda kalacağı ve nihai projelerinin çok uzun bir süre, belki de tümden ötelenebileceği endişesini taşımaktadır. Mevcut durumda, Merkezi Hükümet ve Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi arasında pek çok konuda görüş ayrılığı söz konusudur. Musul ve Kerkük ün statüsü ve Kürt yönetiminin imzaladığı petrol anlaşmalarının yanı sıra Merkezi hükümetin Kürt yönetiminin peşmerge güçlerini 44 kullanarak bölgeyi güneye doğru genişlettiği iddiaları Irak ta yaklaşan yerel seçimler ve ABD nin çekilmesi ile başlayacak yeni dönemde taraflar arasında tansiyonun yükselmesine neden olacak konular olarak görülebilir 45. Başbakan Nuri Al-Maliki nin Irak ordusunu kendi otoritesini yaymak ve kabul ettirmek için milliyetçi eğilimlerle kullanacak olması Kürtlerle sürtüşmenin yükselmesine, Kerkük gibi sorunlu yerleşim bölgeleri ile ilgili sorunların bu sürtüşmeyi kuvvetlendirmesine neden olabilir. Maliki nin merkezileştirme politikası, Amerika tarafından ileriki dönemde de desteklenebilecek olsa da, ülke içindeki yerel tarafları yabancılaştırmıştır. Bu durum, Irak merkezi hükümeti ve Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi arasındaki gerginliği tırmandırarak Irak ın gelecekteki istikrarsızlığını arttırabilecektir. Irak Merkezi Hükümeti nde Sünnileri temsil eden Tarık el-haşimi ile Şii grubun temsilcisi Başbakan Nuri el-maliki nin Aralık 2008 de gerçekleştirdikleri Türkiye ziyaretleri kapsamında terör örgütünün Irak ın kuzeyinden tasfiyesine ilişkin kapsamlı bir plan üzerinde 43 Reşat Ödün, ABD nin Irak tan Çekilmesinin Türkiye ve Orta Doğu ya muhtemel etkileri, ASAM Internet sayfası, 6 Ekim işgali ile birlikte Kürt bölgesi sınırları içinde faaliyet gösteren peşmerge güçleri, 2004 yılında militanlarla mücadele için Musul a gönderilmiştir. Irak merkezi hükümeti peşmergelerin bölge dışında faaliyet göstermesinden rahatsızlık duymaya başlamış ve tedbirler almaya çalışmıştır. 45 Kuzey Irak taki Kürt Yönetimi, Bulgaristan dan Silah satın aldı, 23 Kasım 2008, 17

20 görüşülmesi, Merkezi hükümetin PKK ile mücadele konusunda insiyatifi elinde tutmak isteğinin ve bu bağlamda KIBY ile Irak Merkezi Hükümeti arasındaki etkinlik mücadelesinin önemli bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi nin Bulgaristan dan silah alımı ile ilgili çıkan haberler ve sonrasında Irak merkezi hükümeti tarafından yapılan açıklamalar bu gerginliğin bir diğer işareti olarak değerlendirilebilir. Buna ek olarak, ABD askerlerinin çekilmesini isteyen Irak merkezi hükümetine karşı Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi, anlaşmanın imzalanmaması ihtimalinde, bölge topraklarının Amerikan üssü kullanımı için verilebileceğini vurgulamıştır. 46 Ancak Talabani nin Irak ın resmi televizyon kanalı Irakiya a yaptığı Amerikan birlikleri merkezi hükümetin onayı olmadan Kürdistan da konuşlanamaz, zira Kürdistan Irak ın bir parçasıdır ve ülkenin Anayasasına tabidir şeklindeki açıklaması Kürt kökenli Irak Cumhurbaşkanı Talabani ile Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi lideri Mesut Barzani arasındaki tutum farklılıklarını sergilemektedir 47. PKK nın Türkiye ye yönelik saldırılarının devam etmesi, Irak Merkezi hükümeti ve Kuzey Irak Bölgesel yönetimi arasında terör örgütüne karşı izlenecek tutum konusunda da görüş ayrılığına neden olabilir. Öte yandan, Irak ın kuzeyinde bağımsız bir Kürt siyasi yapılanmasını ABD nin desteklemesi durumunda bile bölgesel dinamikler ve Irak ın sosyolojik yapısı, Irak taki iç siyasi çekişme göz önünde bulundurulduğunda kısa vadede gerçekleşme ihtimali uzak bir olasılıktır. Bölge devletleri olan Suriye, İran ve Türkiye, Irak ta kısa vadede bağımsızlığını ilan edecek bir Kürt Devletinin önündeki en önemli engeller olarak görünmektedir. Söz konusu devletler olası bir Kürt Devletinin oluşumunu bir tehdit olarak algılayacaklar, ve bölgede varolan sorunların tarafları artmış olacaktır. Örneğin su sorunu, komşu ülkelerdeki soydaşların statüsü sorunu ve petrolün taşınması (güzergahlar, limanlar, nakil hatlarının güvenliği...vb.) gibi pek çok sorun Kürt Irak Bölgesel yönetiminin bağımsızlığını ilan etmesiyle karmaşık bir hal alabilecektir. Ayrıca bölgedeki tüm Kürtlerin Barzani ve Talabani ye, aşiret yapılanmasından kaynaklanan bir yaklaşımla geleneksel itaat mekanizmasına dayalı bir bağlılıkları bulunduğunu iddia etmek abartılı olacaktır. Aralarındaki dengeyi kurmak ve varolan statükoyu muhafaza edebilmek devlet kurmaktan önceki amaçları olarak değerlendirilebilinir. Ayrıca bölgede bir arada yaşayan aşiretlerin yalnız Kürt kökenli olmadığı düşünüldüğünde Kürt milliyetçiliğine dayalı bir girişim bölgedeki Türkmen ve Arap aşiretler ile Kürt aşiretler arasındaki sürtüşmeyi tırmandırabilecek ve bağımsızlık önünde ciddi bir engel oluşturabilecektir. Sonuçta, Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi, ABD nin Irak taki varlığı süresince elde ettiği kazanımlarının garanti altına alınması, buna ek olarak temel hedefleri olan bağımsızlığın 46 Barzani: Sign US-Iraqi Security Agreement or face civil war, Global Research, 13 November Dış Basında Irak, TC Başbakanlık Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, ( ) 18