SELÇUKLULAR DÖNEM SVAS TA LM HAYAT VE LM ADAMLARI THE SCIENTIFIC LIFE AND SCIENTISTS IN THE PEROD OF SELJUKANS IN SVAS

Transkript

1 SELÇUKLULAR DÖNEM SVAS TA LM HAYAT VE LM ADAMLARI THE SCIENTIFIC LIFE AND SCIENTISTS IN THE PEROD OF SELJUKANS IN SVAS Dr. Abdullah KAYA * Özet Türkler, Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu yu fetih çalımaları dorultusunda Sivas ı da alıp Türkletirmilerdir. Bu çabaların sonucunda bölge, Selçuklular döneminde dünyanın en önemli ticaret ve ilim merkezlerinden birisi olmutur. pek ve Baharat Yolları nın kavak noktasında olmasından dolayı Sivas ta ticaret gelimi ve ehir, Anadolu nun Konya ve Kayseri gibi kentleriyle her bakımdan boy ölçüecek konuma gelmitir. Hatta bazı Selçuklu Sultanları merkez Konya yerine Sivas ta ikamet etmeyi uygun görmülerdir. Mool baskıları veya dier sebeplerden dolayı XII. ve XIII. Yüzyıllarda Kafkasları terk edip Anadolu ya gelen birçok ilim ve fikir adamı öncelikle Sivas a yerlemitir. Daha sonraları bölgedeki fikrî uyumazlık veya Mool tehdidinden dolayı bazılarının Konya cihetinde iç bölgelere doru göç ettiini görmekteyiz. Selçuklular döneminde Sivas Anadolu nun önemli ilmî merkezlerindendi. Çok sayıda ilim ve fikir adamını medreselerinde yetitirdii gibi Kafkaslardan göç eden ilim adamlarını da bünyesinde barındırmıtır. Anahtar Kelimeler: Selçuklular, Selçuklular dönemi, I. zzeddin Keykavus, Anadolu, lim Adamları Abstract After the victory of Malazgirt, Turks began Turkizing Anatolia from the perspective of conquring. The result of these efforts the region became the most important trade center and science area in the time of Seljukians. Since Sivas is in the conjunction of silk and baharat roads Trade enourmously developed and the can be able to cope with the other Anatolian s cities like Kayseri and Konya from every perspectives. Even some Seljukian Sultans thought to setle down Sivas instead of Konya. * Sivas Kongre Lisesi Tarih Öretmeni, zaravi588@hotmail.com

2 Selçuklular Dönemi Sivas ta lmi Hayat ve lim Adamları 213 For the oppression of Mongol and other reasons, most scientiests migrated Caucases to Anatolia and and settled down in Sivas. Later times, fort pense he reason of Mongol threats and idealogical differences,they migrated in the deep direction of Konya. Owing to the fact that Sivas was well -organized city fort he time of Seljukians, it was known as the one of the most important science area in that time. Not only Sivas grew so many scholars and scientiests but also homed a lot of scientiests coming from Caucases Key Words: Seljukians, The Period of Seljukians, I. zzeddin Keykavus, Anatolia, The scientiests Giri Bir medeniyet beii olan Sivas, yetitirdii âlim, air, mutasavvıf ve devlet adamlarıyla önemli ehirlerimizdendi. Yetien âlimlerin bir kısmı, slam dünyasının birçok yerinde tanınmaktadır. Çalımada Sivas ın Selçuklular dönemi ilim ve kültür hayıtı ile birlikte unutulmaya yüz tutmu âlimlerinin de günümüze aktarılması amaçlandı. Sivas, Danimentli, Selçuklu, Eratna, Kadı Burhaneddin ve Osmanlı Devleti nin medeniyet merkezlerindendir. Bu devletlerin bazısına da payitahtlık yapmı olan Sivas ehri, tarihin her devresinde önemli bir ticaret ve kültür merkezidir. Sivas, salam bir tarihi dokuya sahiptir. Kaynaklardan anlaıldıı üzere Sivas; Sultan Alparslan ın Malazgirt Zaferi nden sonra -Bizans ın yapılan anlamaya uymaması üzerine- 1 komutanlarına ikta olarak verdii topraklardandır. Bu komutanlardan Danimend Gazi bölgeye gelerek Kayseri, Zamantı, Sivas, Develi, Tokat, Niksar ve Amasya yı alır 2 ve beyliini kurar. Sivas,ta bu topraklarla birlikte ilk kez Türk hâkimiyetine girmi olur. Sivas ın Türk hâkimiyetine geçiiyle ilgili deiik tarihler verilmektedir. Kesin tarih verilmemekle birlikte Malazgirt Zaferi nden hemen sonraki bir süreçte 1 Claude Cahen, Türklerin Anadolu ya lk Girii, (çev. Yaar Yücel-Bahaeddin Yediyıldız), Ankara, 1992, s. 24; Urfalı Mateos, Vekayi-Nâmesi ve Papaz Grigor un Zeyli , çev. Hrant D. Andreasyan, notlar. Edouard Dulaurer-Halil Yınanç, Ankara, 2000, s Reîdüdîn, Câmiu t-tevârih, (nr. Ahmet Ate), Ankara, 1960, s. 38; Faruk Sümer-Ali Sevim, slâm Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaı (Metinler ve Çevirileri), Ankara, 1988, s. 64.

3 214 KAYA, Abdullah Sivas, Türk hâkimiyetine geçmitir. Sivas Türklerin eline geçtiinde yıkılmı, harabe olmu adeta virane bir ehir görünümünde idi 3. Genellikle göç dalgalarıyla Türkistan dan gelen Türkler, göçebe hayatı terk ederek ehir merkezlerine yerleiyor 4, dierleri de köyleri iskân tutuyorlardı. Mustafa Akda ise; bu köylülerin göçebe ve yerleik olmak üzere iki bölümden olutuklarını ifade etmektedir. Ancak Sivas bölgesindeki köylülerin ise göçebe deil de yerleik hayatı seçtiklerini belirtmektedir 5. Ayrıca Türkler, Anadolu ya çadırlarıyla, sürüleriyle bir daha geri dönmemek üzere geliyorlardı 6. Kurulan bu yerleim merkezlerinde derviler ve mutasavvıflar için tekke ve zaviyeler oluturulurken; âlimler ve örenciler için de medreseler birer kültür müessesesi olarak ina edilmitir. Uzun süre Danimendli yönetiminde kalan Sivas, Türkiye Selçukluları ile Danimendliler arasındaki hâkimiyet mücadelelerine sahne olmutur. Danimendlilerin hamisi olan am hükümdarı Nureddin Mahmud Zengi nin ölümü üzerine, II. Kılıç Arslan, Danimendli topraklarını ele geçirerek Anadolu da Türk birliini kurmak istemitir yılında Sivas a giren II. Kılıç Arslan, buradaki Danimendli hâkimiyetine son vererek 7 Sivas ı Türkiye Selçuklu topraklarına katmıtır. II. Kılıç Arslan yalandıında ülkeyi on bir olu arasında paylatırdı. Kendisi Konya da oturacak, oulları da kendisine tâbi olarak verilen yerleri yöneteceklerdi. Bu taksimde Sivas ve Aksaray, büyük olu Kutbeddin Melikah a ( ) dütü 8. Bu tarihten itibaren ehzadeler arasında, devletin tamamına sahip olma mücadelesi baladı. Kudbeddin Melikah ın, babasını esir olmasıyla balayan bu mücadele, kardei Rükneddin Süleymanah ın dier kardelerini de alt edip Sivas ve Konya yı ele geçirmesiyle son bulmudu 9. Böylece Rükneddin Süleymanah, Türkiye Selçuklularını tekrar bir çatı altında toplamayı baardı. I.Alâeddin Keykubat dönemine kadar huzur içinde yaayan Sivas, bu dönemden itibaren Mool saldırılarına uradı. Örnein, II. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında uygulanan yanlı politika sonucu Sivas üç gün süreyle Moolların 3 Abdülkerim Özaydın, Danimendliler, Doutan Günümüze Büyük slam Tarihi, (edt. H.D.Yıldız), C.VIII, stanbul, 1992, s Ahmet Caferolu, lk Anadolu Vatan Kültürü Kurucuları, TM, XVII, stanbul, 1972, s Mustafa Akda, Türkiye'nin ktisadi Ve ctimai Tarihi, , C.I, stanbul, 1995, s Arif Bilge, Anadolu nun Türklemesi, slâmlaması ve Aramızdaki Rumlar Tarihi, Konya, 1971, s Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Siyasi Tarihi, stanbul, 2002, s.217; smail Hakkı Uzunçarılı, Kitâbeler, stanbul, H.1345, s.61; Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi -II-, (çev. Fikret Iıltan), Ankara, 1992, s bn Bibi, El Evamirü l-ala iye Fi l-umuri l-ala iye (Selçuk Name) -I-, (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara, 1996, s. 41; bn Bibi, Muhtasar Selçuknâme (nr. M. H. Houtsma), Leiden 1902, s. 5, (Türkçe trc. M. Nuri Gençosman), Ankara, 1941, s Turan, Selçuklular Zamanında, s ; bn Bibi, El Evamirü l-ala iye, s

4 Selçuklular Dönemi Sivas ta lmi Hayat ve lim Adamları 215 yama ve talanlarına maruz kaldı 10. Bu yenilgiden sonra Anadolu ya Moollar hâkim oldu. II. Gıyaseddin Keyhüsrev, öldüünde yaları 11, 9 ve 7, olan II. zzeddin Keykavus, Rükneddin Kılıçarslan ve Alaaddin Keykubat ı geriye bırakmıtı. Devletin ileri gelenleri, örfe göre; iktidara büyük olan ehzade zzeddin Keykavus u tahta geçirmilerdir. Ancak kısa süre sonra balayan taht kavgası sonucu ülke, Sivas merkez olmak üzere, zzeddin Keykavus ve Rükneddin Kılıçarslan arasında paylatırılmıtır 11. III. Alâeddin Keykubat ise devletin son hükümdarlarından sayılmaktadır. Türkiye Selçukluları nın lhanlılar tarafından tamamen yıkılmasından sonra, XVI. Asırda Anadolu yu bunların gönderdii valiler yönetmilerdir. Gelen valilerin merkezi genellikle Sivas ehri olmutur. Çünkü Sivas, o zamanları önemli bir ticaret merkeziydi. Valilerden Timurta ın idamıyla 12 lhanlı hâkimiyeti son bulmutur. Emir Eratna, 1343 yılında Sivas-Erzincan arasındaki Moolları yenerek Sivas ta sultanlıını ilan etmitir. Orta Anadolu da kurulan bu Eretna Devleti nin merkezi önceleri Sivas iken daha sonraları Kayseri olmutur. Ülkesini oldukça güzel bir ekilde idare eden 13 Eratna nın ölümüyle yerine olu Mehmet Bey geçer ( ). Onun ölümü üzerine de küçük olu Alâeddin Ali Bey devletin baına geçmitir. Ancak devlet, Eratna Bey dönemindeki iyi yönetimine bir daha kavuamamıtır. ktisâdi düzeni ve siyasî otoritesi bozulmutur. Ali Bey in vefatıyla 14 devletin baına geçen 6 yaındaki oluna naip olarak Kadı Burhaneddin atanmıtır 15. Bu durumdan istifade etmek isteyen Amasya Emiri Hacı adgeldi, Mool ve Tokatlıların yardımıyla Sivas a yönelmitir. Ama Kadı Burhaneddin, bu zatın yandalarıyla anlaıp onları bu iten vazgeçirerek Emir Hacı adgeldi yi Danimend köyü önünde öldürtmütür. Hacı adgeldi yi ortadan kaldıran Kadı Burhaneddin, 1381 de Sivas ta tahta çıkarak kendi adıyla anılan Kadı Burhaneddin devletini kurmutur 16. Kadı Burhaneddin zamanında da Sivas devlet merkezi olduundan birçok saray yapılmı ama günümüze ulaamamıtır. Kadı Burhaneddin in, Kara Yülük Osman Bey tarafından öldürülmesine ramen Sivas ehri ona teslim olmamıtır. Bu tarihlerde I.Beyazıt, olu Süleyman Çelebiyi büyük bir ordu ile Sivas üzerine smail Hakkı-Rıdvan Nafiz, Sivas ehri, (yay. Haz. Recep Toparlı), Sivas, 1998, s.64; Besim Darkot, Sivas slam Ansiklopedisi, C. X, stanbul, 1950, s Turan, Selçuklular Zamanında, s ;. Hakkı-R. Nafız, s Hakkı-R. Nafız, s.75. Yaar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında Aratırmalar, C.II, Ankara, 1989, s. 7. Kemal Göde, Sultan Alâeddin Eratna, Ankara 1990, s.45 46;. Hakkı-R. Nafız, s Aziz bin Erdeir el-esterâbâdî, Bezm ü Rezm, (nr. Fuad Köprülü), stanbul, 1928, (Türkçe trc. Mürsel Öztürk), Ankara, 1990, s.204, Hakkı-R. Nafız, s. 97.

5 216 KAYA, Abdullah göndermitir. Süleyman Çelebi öncelikle, Sivas ı kuatmı olan Kara Yülük Osman Bey i yendi ve Sivas ı aldı 17. Böylece Sivas, Osmanlı idaresine girmi oldu. Görüldüü gibi, Danimentliler zamanında Haçlı Seferleri ve beylikler arasındaki mücadeleler yüzünden pek de geliemeyen Sivas, kesin olarak Selçuklu hâkimiyetine girdikten sonra büyük gelimelere sahne olmutur. Burada salanan huzur ortamı, Selçuklu sultanlarının ticarete büyük önem vermeleri ve dünya ticaret yollarının Anadolu dan geçmesi Sivas ın kısa bir zamanda gelimesini salamıtır. Öyle ki XII. yy.da Sivas, uluslararası dünya ticaret merkezlerinden birisi haline gelmitir. Bu gelimeler doal olarak Sivas taki ilmi hayatı da yakından etkilemitir. Ticari canlılıın sonucunda oluan aktivite dier bölgelerdeki âlimlerin ve mutasavvıfların ehre gelmelerini salamıtır. Sivas, zamanın ilim merkezleriyle yarıacak duruma gelmitir. Sivas ın siyasi tarihini kısaca özetledikten sonra, biraz da dönemin ilmi hayatından bahsedelim. I- Türk Hâkimiyetine Giriinden Osmanlı ya Kadar Sivas taki lmi Faaliyetler Anadolu daki Türk devletlerinde ilmi faaliyetler hemen hemen aynı paralellikte geliirken, Daniment liler döneminde farklılık arz etmektedir. Türkiye Selçukluları döneminde yazılan ilk eserler, kronolojik bir sıraya sokulacak olursa Malazgirt Zaferi nden sonraki 150 yıllık süreçte müspet ilimlere ve felsefeye ilgi duyulduunu ve âlimlerin de devlet adamlarınca kollandıını görmekteyiz. te bu atmosfer içinde Anadolu da ilk te lif edilen eser olarak bnü l-kemal lyas b. Ahmet in yazarak Danimendolu Melik Ahmet Gazi ye sunduu yapıtı görmekteyiz. Kef ül-akabe adlı bu eser Danimendlilerin ilmî konulardaki çalımalarının daha öncelere gittiini göstermektedir 18. lk eserin burada yazılmı olmasının en büyük nedeni Danimendli illerinde Türkmencilik ülküsünü yerletirme gayretleridir 19. Bu dönemde Bizans ve Haçlılar üzerine seferler düzenlendiinden Anadolu Türklüü ilmî faaliyetlere fırsat bulamamıtır. Ancak bu olaylar sükûnete kavutuktan sonra pek çok medrese kurulmu ve ilmî faaliyetler balanmıtır. Anadolu da da eitim-öretim, slam dünyasının dier corafyalarında olduu gibi genelde medreselerde yapılırdı. Medrese dıında bu tür faaliyetlere rastlanılmı olsa da 20, ilmiye sınıfı kesinlikle medreselerde yetiirdi Ebu Bekr-i Tihranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, (çev.mürsel Öztürk), Ankara, 2001, s ; Darkot, Sivas, s. 572;. Hakkı-R. Nafız, s ; smail Hakkı Uzunçarılı, Osmanlı Tarihi-I-, Ankara, 1982, s Mikâil Bayram, Anadolu da Te lif Edilen lk Türkçe Eser Meselesi, SÜSAM, V, Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya, 1995, s Bayram, lk Türkçe Eser, s. 99. M. Faruk Bayraktar, slâm Eitiminde Öretmen-Örenci Münâsebetleri, stanbul, 1994, s. 99.

6 Selçuklular Dönemi Sivas ta lmi Hayat ve lim Adamları 217 Sivas ta ilmi faaliyetlere Danimentliler döneminden balayarak önem verilmi ve bu faaliyetlerin gelitirilmesi için daima çaba harcanmıtır. Her ne kadar Sivas taki ilk medreseye 21 dair izler tarihini gösterse de bundan öncesine ait ilmi faaliyetler olmamıtır diyemeyiz. En azından cami, mescit veya zaviyelerde öretim hayatının balamı olacaını düünüyoruz. Örnein Sivas ın ilk mimari yapılarından sayılan Ulu Cami tarihinden itibaren hem ibadethane hem de medrese olarak kullanılmıtır. Danimentliler zamanında balayan ilmi çalımalar, Türkiye Selçukluları zamanında zirveye ulamıtır. Öyle ki Selçuklular döneminde Sivas a, Dâr ululemâ (Âlimler Beldesi), Dâr ul-âlâ (Yücelik Beldesi) gibi adlar verilmitir. Türkiye Selçuklularının ileri gelen birçok devlet adamı 24 da Sivas taki medreselerde yetimitir. O dönemler Sivas ın i aan nüfusunun haricinde medreselerinde de pek çok talebe bulunurdu 25. Selçuklular dönemindeki Sivas medrese vakfiyeleri incelendiinde ekonomik olarak bu kurumların desteklenmi olduu görülür. Bu da Sivas ta ilme olan alakayı ortaya koymaktadır. ehrin idarecileri âlimlere, müderrislere ve mutasavvıflara büyük ilgi göstermiler, hatta bizzat kendileri ilimle megul olmulardır. Türklerin, ilim adamlarına olan derin hürmetini duyan âlimler, Maverâünnehir, ran, Mısır, Suriye ve dier bölgelerden kalkıp Anadolu ya gelmilerdir. Türkistan ile Anadolu arasındaki kültür köprüsünün en önemli ayaını oluturan Sivas, Mool baskılarından kaçan birçok âlimin de -Anadolu ya girdikten sonra Konya ya varmadan önceki- ilk ikametgâhı olmutur. Sivas a gelen âlimler, Farsça ve Arapça birçok eser kaleme alarak bu bölgede ilmî ve fikrî hareketlerin canlanmasına, kültür ve medeniyetin de gelimesine katkıda bulunmulardır. Sivas a gelenlerin arasında mehur âlim ve mutasavvıflar da vardı. Anadolu da Ahilik tekilatının mimarlarından ve Rükneddin Sicâsî nin(suhreverdi tarikat silsilesinden) müridi ünlü eyh Evhâdüdin Kirmâni, bunların en önemlilerinden biridir. Eserinden de anlaıldıına göre Evhâdüddin, I. zzeddin Keykavus döneminde Sivas ta bir süre kalmı ve onun sohbet meclisinde bulunmutur. Ancak bir süre sonra Sultan, onu kendine karı Alaaddin Keykubat ı 21 Abdullah Kuran, Sivas ta 1150 tarihlerinde medresenin varlıından bahsetse de tespit edememitir. Abdullah Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara, 1969, C. I., s Sivas ta belirlediimiz ilk Danimentli-Türk medresesi olan Yaıbasan Medresesi dir; Mustafa Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas ehri, Ege. Ünv. Sos. Bil. Enst. Tarih Ana. Bil. Dal. Yayınlanmamı Doktora Tezi, zmir, 1996, s Ulu Caminin ina tarihi ile ilgili olarak birçok tarih verilse de, Mustafa Demir doktora tezinde bu tarihin 1138 olduunu savunmutur. (Mustafa Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas ehri, Ege. Ünv. Sos. Bil. Enst. Tarih Ana. Bil. Dal. Yayınlanmamı Doktora Tezi, zmir, 1996, s ) 24 I. zzeddin Keykavus ve I. Alâeddin Keykubat zamanındaki Emir Mübârizeddin sa ile Emir Necmeddin Behramah gibi. Rivayete göre aralarındaki husumetin ta çocukluklarından -Sivas medreselerindeki tahsillerinden- beri devam ettii belirtilir. (Turan, Selçuklular Zamanında, s.300). 25 A. Süheyl Ünver, Selçuklu Tebâbeti, Ankara, 1940, s. 59.

7 218 KAYA, Abdullah tutan ve tahta çıkarmak isteyen çevrenin yanında yer nedeniyle hapse attırmıtır. Hatta Evhâdüddin, Sultan a yapılan suikaste dahi karımıtır 26. Mool baskılarından Sivas a hicret eden mehur âlimlerin dier bir kısmı ise: Necmeddin Dâye, Muhyiddin Arabî, Mevlâna nın babası bahâüddin Veled 27 dir. Sivas a, çevre ülkelerden birçok âlim geldii gibi, Sivas tan da ilim alanında yetimek üzere Mısır, Halep ve Dımak gibi ilim merkezlerine gidenler olmutur. Bir kısmı da geri dönmemitir. Buradan da anlaılacaı üzere Sivaslı âlimler denince sadece burada yaamı olanlar akla gelmemelidir. Özellikle Memluklu kaynaklarında Sivasî nisbesiyle birçok âlimin olduundan bahsedilir 28. Selçuklulardan sonraki dönemlerde, Mool hâkimiyeti ve iç karııklıklar sebebiyle; 1277 den sonra pek çok insan Anadolu yu terk etmitir. Bu göçten Sivas da nasibini almı ve pek çok ilim adamı ehirden ayrılmı 29 ; ancak ehrin eitim alanındaki cazibesi devam etmitir. Sivas taki medreselerden üçünün bu dönemlerde yapılmı olması bunun en açık delilidir. Kadı Burhaneddin döneminde de önemini koruyan 30 Sivas ehri, Timur olayından sonra cazibesini yitirmeye balamıtır. Sonuç olarak, Sivas ta Danimentlilerle balayan ilmi faaliyetler, Osmanlı dönemine kadar devam etmitir. Ankara savaından sonra bir daha eski inkiafına kavuamamı ve sekteye uramıtır. Her ne kadar Osmanlı dönemi eitim ve öretim faaliyetleri Selçukluya nispeten daha planlı, disiplinli, tekilatlı ve belli esaslar çerçevesinde yapılmı olsa da Sivas açısından bakıldıında Selçuklu dönemi kadar baarı salanamamıtır. Bunun en önemli göstergesi de Sivas taki Selçuklu medreselerinin ve buralara da yetien âlimlerin sayısının fazlalııdır. Metin Sözen de Selçuklular dönemi Sivas taki eitim ve kültür hayatına Osmanlı döneminde ulaılamadıını belirtmitir 31. Sivas ta ilmi faaliyetlerin yüksek derecede olduunun bir dier göstergesi de Konya kadısı gibi Sivas kadısına da Melik unvanının verilmesidir 32. II- Medreseler Arapça Derase kökünden ismi mekân olan medrese kelimesi, ilim tedris edilen yer manasında olup, sıbyan mekteplerinden sonra tahsil hayatının sürdürüldüü müesseselerdir. 26 Mikâil Bayram, eyh Evhadü d-din Hamit el - Kirmani ve evhadiyye Tarikatı, Konya, 1993, s Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti nin Kuruluu, Ankara 1994, s.65; lhan Erdem, Türkiye Selçuklu lhanlı likilerinde Sivas, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyumu 2005, s. 73 (Dipnot 32). 28 lyas Gökhan, XIV. yy.ın lk Yarısında Memluk Devletinin Anadolu Politikası ve Eretna Bey le Olan likileri Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyumu 2005, s Erdem, a.g.b., s Osman Turan, Selçuklular ve slâmiyet, stanbul, 1993, s Metin Sözen, Anadolu kentleri, stanbul, 1971, c.i, s Akda, a.g.e, s. 63.

8 Selçuklular Dönemi Sivas ta lmi Hayat ve lim Adamları 219 Nizamü l-mülk e kadar plansız programsız olan medreseler, onunla birlikte belli bir sisteme ve programa balanmı ve branlara ayrılmıtır. Medreselerde eitim, örencilerin ailelerine yazın ba, bahçe ilerinde yardımcı olmalarından dolayı sonbaharda balardı. Öretimin balangıcında medreselerin açılıını sultan veya vezir yapar, gelenek icabı ilk dersi de verirlerdi. Medreselere alınan talebe sayısı genellikle iken bu sayının 30 u bulduu olurdu. Gerek yapı ve gerekse tekilat bakımından Büyük Selçuklu Medreselerini örnek alan Türkiye Selçukluları, Osmanlılara da örnek olacak medreseler ina etmilerdir 33. Medreseler, kendilerine tahsis edilen çeitli vakıflarla, devlete hiç yük olmadan, eitim ve öretim faaliyetlerini devam ettirmilerdir. Selçuklu medreselerindeki amaç hem ilmin gelimesini salamak hem de ilmiye mensuplarına maa balayarak onları devletin yanında tutmaktı. Bu medreselerin baka bir kurulu amacı da Fatimî lerin iîlik propagandalarını engellemek ve dier Rafizi telakkilere karı Sünniliin müdafaasını yapmaktır 34. Medreselerdeki dini eitim Hanefi mezhebi dorultusunda verilirdi Ortaça slâm dünyasındaki medreselerde, eitim iki kısma ayrılırdı; Birinci kısımda matematik, astronomi, geometri, fizik, tıp, gramer ve felsefe tahsil edilirken; ikincisinde usul, fıkıh, hadis, tefsir, kelam gibi dersler verilirdi. Medreselerdeki dersler konularına göre ihtisaslara ayrılırdı. Darül Hadis, Fıkıh, Tıp gibi. Bu medreselerden mezun olanlara, aldıkları eitime göre meslek ruhsatı verilirdi. Hekimler ile cerrahların bu ruhsatı alabilmeleri için ayrı ayrı imtihanlardan geçmeleri gerekiyordu 35. Zamanımızın üniversiteleri mahiyetindeki bu medreseler, mimari bakımdan yapıldıkları bölgenin iklim koullarına göre, açık ve kapalı avlulu olmak üzere ina edilmilerdir. Sivas, sert bir kı iklimine sahip olmasına ramen -ne hikmettir bilinmez- medreseler genellikle açık eyvanlı olarak yapılmıtır. Bu medreselerde mescit, türbe, çeme ve kütüphane bulunurdu. Osman Turan, Selçuklular dönemi Sivas ında on kadar medresenin varlıından bahsetmektedir 36. Bu dönemde Sivas taki medreselerin tam sayısı hakkında deiik görüler olsa da genel kanaat on bir civarında olduudur. Günümüze ulaanlardan, Gök Medrese olarak bilinen 37 Sahib Ata Medresesi (Evliya Çelebi bu medreseye Kızıl Medrese demektedir) 38, Buruciye 39 (Hacı Mesud 33 Afet nan, Kayseri de Gevher Nesibe ifaiyesi, Malazgirt Armaanı, Ankara, 1993, s Abdülkerim Özaydın, Mengücekliler, Doutan Günümüze Büyük slam Tarihi, (edt. H.D.Yıldız), C.VIII, stanbul, 1989, s Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, stanbul, 1984, s. 135; nan, Gevher Nesibe ifaiyesi, s Turan, Selçuklular ve slâmiyet, s ki minaresindeki mavi çinilerinden dolayı, Osmanlı dönemi resmi kaynaklarda ve halk arasında bu eser Gök Medrese olarak bilinir;. Hakkı-R. Nafız, s Bu medrese hakkındaki malumat seyahatnâmede günümüz Türkçesiyle öyle geçer: Kızıl Medrese denilen görülmee deer bir medrese vardır ki, slam ülkelerinde böyle bir ilim evi ne yapılmıtır, nede yapılabilir. Timur bunu gördüünde heyecanlanıp binanın ekline hayran kalmıtır.kale kapısı gibi yüksek bir kapısı vardı ki gören kimsenin aklı perian olur.medresenin içinde seksen oda vardır. lim örenen talebe

9 220 KAYA, Abdullah Medresesi) 40 ve Çifte minareli medrese tarihinde yapılırken, ifahiye Medresesi, 1217 yılında yapılmıtır 42. Vakıf kayıtlarında ismi geçen dier medreseler de unlardır: Subaı Medresesi, Kemaliye Medresesi, Necmeddin Medresesi, Bulgarî Medresesi, Hokkabaz Medresesi, emseddin el-cezerî Medresesi, Emirüddin Ali el-hamevî Medresesi, Medrese-yi erife, Necmeddin Tusî Medresesi 43 ile Sivas ta ilk olarak yapılmı oldukları düünülen Selçukiye Medresesi 44 ve Yaıbasan Medresesi 45 dir. Bunlar, Osmanlılar zamanında da medrese olarak kullanılmılardır. Medreselerin örenci sayıları da Anadolu daki dier medreseleri geride bırakıp Konya ile yarıacak konumdadır. Bir dönem, Anadolu nun ünlü medreselerinden Kırehir Caca Bey Medresesinin 10, Amasya Halifet Gazi Medresesinin 12, örencisi varken Sivas Gök Medresenin 20 46, Buruciye Medresesinin ise 30 örencisi tespit edilmektedir. Konya nce Minare Medresesinin ise 38 örencisi vardır 47. Medreselerdeki müderris maaları, örenci bursları ve eitime ayrılan yıllık toplam ücretler bölgelerin ilmi hayatı hakkında bilgi vermektedir. Bundan dolayı Selçuklular dönemi Gök Medrese ile ilgili istatistik bilgilerini aktarmayı uygun buluyoruz. Gök Medresede (üst düzey) örenci bursu 15 dirhem 48 ile dier medreselerden çok; ancak Konya nce Minare Medresesi ile aynıdır. Eitime ayrılan yıllık toplam gideri bakımından (4740 dirhemle) Konya nce Minare Medresesine eittir. Personel miktarıyla (15 kii) çoundan ileride olan Gök Medrese de müderris maaları ise öyledir: Gök Medresede müderrislere 150 dirhem verilirken, Halifet Gazi Medresesinde 100 dirhem, dierlerinde ise efendiler kıın alt katlarda, yazın ise üst katlarda örenim yaparlar.. (Adnan Mahiroulları, Seyyahların Gözüyle Sivas, stanbul, 2001, s.36). 39 Medresenin yapımcısı olan Muzaffer b. Hibetullah; âlim, fazıl, fakih ve çok zengin bir zattır. Servetini hayra ve ilmin ner ve tamimine sarf etmitir. (M. Fahreddin Bael, Sivas Bülteni, Sivas Mektupçusu, Sivas, 1935, s. 36). 40 Melek Dosay Gökdoan, Selçuklular Dönemindeki Bilimsel Etkinliklerde Sivas ın Yeri, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyumu 2005, s Çifte Minare Medresesi; Defter-i Evkaf-ı Rum da Evkaf-ı Medrese-i Pervane Bey ismiyle kayıtlıdır; Ömer Demirel, Osmanlı Dönemi Sivas ehri ve Esnaf Tekilatı, Sivas, 1998, s Gökdoan, Bilimsel Etkinliklerde Sivas ın Yeri, s Turan, Selçuklular ve slâmiyet, s.123; Mustafa Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas ehri, Sakaraya, 2005, s ; (1280 tarihli Gök Medrese vakfiyesinde isimleri geçenler), Sadi Bayram Ahmet Hamdi Karabacak, Sahip Ata Fahreddin Ali nin Konya maret ve Gökmedrese Vakfiyeleri, Vakıflar Dergisi, S.XIII, Ankara, 1981, s Turan, Selçuklular ve slâmiyet, s.123; smet Kayaolu, Turumtay Vakfiyesi, Vakıflar Dergisi, S.XII, Ankara, 1978, s Bu medrese Defter-i Evkaf-ı Rum da kayıtlıdır. ; Demir, Beylikler Devri Sivas, s Turan, Selçuklular ve slâmiyet, s brahim Balık, Sivas Gök Medresenin Türkiye Selçuklu Eitimindeki Yeri ve Önemi, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyumu 2005, s Turan, Selçuklular ve slâmiyet, s.124.

10 Selçuklular Dönemi Sivas ta lmi Hayat ve lim Adamları 221 dirhem civarındadır 49. Gelirlerinden de anlaıldıı üzere Gök Medrese deki müderris maaları dönemin en ünlü âlimlerinin ve müderrislerinin Sivas ta bulunduunu bize göstermektedir. Medreselerdeki müderrislerin kalitesi hocaya verdii maala edeerdir. Ancak âlimlerin seçimindeki ölçü ehliyet ve ilimleridir. Sivas taki medreselerde dini eitimin yanı sıra farklı alanlarda da ilmi faaliyetler yapılıyor ve bilimsel gelimelere yardımcı olunuyordu. Gök Medrese de yirmi kadar aratırmacının çalııyor 50 olması bu tür ilmi faaliyetlere örnek tekil eder. Bunlara yıllık 600 dirhem ücret ödenmitir. Buna en yakın ücreti ise Caca Bey Medresesi 300 dirhemle 51 izlemektedir. Bu deerlendirmeler bize Selçuklular dönemi Sivas medreselerinin önemini göstermektedir. III- Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitapları Medreseler, ister hayırsever vatandalar, isterse de devlet adamları tarafından yaptırılmı olsun, ilim tedris etmek için yapıldıından hepsinin kendisine ait bir müfredat programı vardır. Bu programlar genellikle medreseleri yaptıran kiilerin zihinlerine göre ekillenirdi. Hatta bu programı medresenin vakfiyesine dahi yazdırırlardı 52. Eer medresenin bânisi bir devlet adamı veya hükümdar ise programa daha çok önem veriliyor ve müessesede, kurucusunun amacına hizmet edecek bir eitim politikası takip ediliyordu 53. htisas medreseleri, hizmetlerine göre; Dârü l-hadis, Dâru t-tıp ve Dâru l- Kurra olarak üç grupta toplanmaktadır 54. Sivas taki Çifte Minare Medresesi Dârü l- Hadis iken Dâru -ifâ Medresesi, isminden de anlaıldıı üzere Dâru t-tıp grubundadır. Dâru -ifâ Medresesinde de tıp eitimi ve tedavisi birlikte görülmektedir. Selçuklular dönemi Sivas taki medreselerde hangi eserlerin ders kitabı olarak okutulduuna dair kesin kayıtlar bulunmamaktadır. Ancak, Osmanlı dönemi eitim-öretimi, Selçuklunun devamı olduuna göre, Osmanlı medreselerindeki kitapların Selçuklular döneminde de okutulduu kanaatine varabiliriz. Osmanlı Dönemine ait medreselerdeki eitim-öretimi anlatan eserler incelendiinde; o dönemler için Sivas medreselerinde, dini ilimler alanında u derslerin ve kitapların okutulduu tespit edilmektedir: 49 Turan, a.g.e., s ; Balık, Sivas Gök Medrese, s Bayram Karabacak, a.g.m., s Balık, a.g.b., s Zeki Atçeken, Konya daki Selçuklu Yapılarının Osmanlı Devrinde Bakımı ve Kullanılması, Ankara, 1998, s Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eitimi, stanbul, 1983, s Câhit Baltacı, 15.ve16. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, stanbul, 1976, s. 14.

11 222 KAYA, Abdullah Hadis: * Kütübü Sitte * Hüseyn b.mahmud el-ferra el-beavi nin Mesabihu s-sünne adlı 4719 hadisten meydana gelen eseridir. * mam Saani diye bilinen Razıyyu d-din Hasan b. Muhammed al- Saani nin Meariku l-envari n-nebeviyye min Sıhahi l-ahbari l-mustafaviyye adlı, altı sahih hadis kitabından derlenen 2246 hadisi içeren eseri. Hadis Usulü: * bn Mübarek. bnu l-esir ve bn Hacer el-askalânî nin Nuhbetu l-fiker adlı eserleri. Fıkıh * Ahmed b.muhammed Kuduri nin Muhtasaru l-kuduri adlı eseri * Burhane d-din Ali b. Ebi Bekr Mergınani nin el-hidaye adlı eseri. * Burhanu -ri a Mahmud un Vikayetu r-rivayefi Mesaili l-hidaye adlı eseri. * Sirâce d-din Muhammed b. Mahmud b. Abdi r-read es-secavendi nin Fera izu s- Secâvend adlı eseri. Fıkıh Usulü * Celale d-din Ömer b.muhammed in el-muni si. * Abdu l-lah b. Ahmed en-nesefi nin Menaru l- Envar ı Akaid ve Kelam * Ahmed b. Ca fer el-hanefi nin Aka idu t-tahavi adlı eseri. * Necme d-din Ebu Hafs Ömer b. Muhammed Nesefi nin Aka idu n- Nesefi si. * Nasıru d-din Tusi nin Tecridu l-kelam ı. * Abdullah b. Ömer Beyzavi nin Tavaliu l-envar ı. Tefsir * Ebu l-kasım Mahmut b. Ömer b. Muhammed b. Ahmed ez-zemaheri nin, el-keaf an Haka ikı t-tenzil ve Uyuni l-ekâvil fi Vücûhi t-te vil adlı eseri. * Nasıru d-din Ebu l-hayr Abdu l-lah b. Ömer b. Muhammed b. Ali nin Kadı Beyzâvî nin, Envâru t-tenzil ve Esraru t-te vil adlı eseri.

12 Selçuklular Dönemi Sivas ta lmi Hayat ve lim Adamları 223 * Ebi Muhammed el-muafe b. smail in Nihayetü l-beyan fi Tefsiri l- Kur an 55. Belaat * Sirace d-din Ebu Ya kub Yusuf b. Ebi Bekr Sekkaki nin Miftahu l- Ulum adlı eseri. * Celale d-din Muhammed b.abdi r-rahman el Kazvini nin Miftahu l- Ulum a yaptıı Telhisu l-miftah fi l-me ani ve l-beyan ı. Arab Dili a.sarf * bn Hacib diye mehur olan Ebu Amr Osman b. Ömer in e-afiye si. * zze d-din Ebu l-feza il brahim b.abdi l Vehhab b. ma d-din b. brahim Zincani nin el-zzi si. * Ahmed b. Ali b. Mes ud un el-merahu l-ervah ı. b.nahv * Abdu l-kahir el-curcani nin el-avamil i. * Nasır b. Abdi s-seyyid Matrizi nin el-misbah ı. * bn Hacib in el-kafiye fi n-nahv i. * Cemale d-din Ebu Abdi l-lah Muhammed b. Abdi l-lah Ta i nin el- Elfiye fi n-nahv i 56. Selçuklular dönemi Sivas taki eitim-öretimin sadece dini alanlarda olmadıını; Mantık, Kelâm, Belâat, Tıp, Astronomi, Lügat, Nahiv, Hendese, Hesap, Heyet ve Felsefe gibi aklî ilimlerinde okutulduunu yukarda zikretmitik. imdi de Sivaslı yahut bir vesileyle Sivas ta bulunmu ilim adamları, airler ve mutasavvıflar hakkında bilgi vermeye çalıalım. IV- Selçuklular Zamanında Sivas taki Âlimler ve Mutasavvıflar A. Sivaslı olanlar 1. Abdulvahhab Rahati: Abdulvahhab ın babası, zzeddin Hüseyin, dedesi ise Kemaleddin Ahmed dir. Babası dönemin beylerindendi. Abdulvahhab ın nüfuzlu âlimlerden olduu vakfiyesinden de anlaılmaktadır. Kitabede geçen es- 55 Bu eserin yedinci cildi 3998 numara ile Sivas Ziya Bey Kütüphanesinin yazma eser bölümündedir. Dili Arapça olan bu Yazma eserin tarihi Hicri 614 dür. 56 Kuran, Anadolu Medreseleri, s.28.33; Câhit Baltacı, Osmanlı Medreseleri, s.10 42; Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti nin Kuruluu, s.65;. H. Uzunçarılı, Osmanlı Devletinin lmiye Tekilâtı, Ankara, 1988, s.19; Mustafa Bilge, lk Osmanlı Medreseleri, stanbul, 1976, s

13 224 KAYA, Abdullah Sadr genellikle âlimler ve eyhlerden çok nüfuzlu kimseler için kullanılan bir terkiptir. Bu kitabe, Sivas ve Divrii Kurpusu nda mevcuttur. Doum tarihi belli olmayan Rahati nin ölüm tarihi Ocak 1328 dir. Abdulvahhab ın kabri, Sivas ın dousunda, kılavuz mahallesinin sonunda, oseye bitien tepe üzerindedir. Kitabesinde unlar yazılıdır: Ey Allah ım! Bu kabrin sahibi rahmetli Çelebi Abdulvahhab b. Emir Hüseyin e (Allah ona rahmet etsin) acı. 728 yılı Rebiülahirinde öldü Ahmed b. Mahmud es-sivasî: Hicri yedi yüzlü yıllarda Sivas ta domutur. Dini ilimler sahasında tanınmı olup önemli te lif eserleri unlardır: Risalet-ün-Necat, Riyad ul rhad, erh-u Feraiz-u Sıraciye, Uyun-u Tefasir Ahmedî Türkiye Selçukluları nın yıkılıından sonraki beylikler döneminde yaamı olan Ahmedî nin asıl adının Tâcüddîn brahim olduu bilinmektedir. Hakkında fazlaca malumat olmayan Ahmedî nin doum yeri bazı kaynaklarda farklı gösterilse de Sivaslı olduu kabul görmütür. Ahmedî nin en ünlü eseri ise skender-nâme mesnevisidir 59. lkörenimini Anadolu da yaptıktan sonra bilgisini artırmak için Mısır a gittii ve orada tıp, riyaziye, mantık ve astronomi alanlarında eitim gördüü bilinir Ebu Abdullah Ali b. Mehmet b. Aliyyüs Sivasi: Selçuklu dönemi Sivaslı bilginlerindendir. Babasının adı Mehmet, dedesininki Ali dir. Sivas ta bilimsel çalımalarını sürdüren Ebu Abdullah Ali, hekimlii ile öhret bulmutur. Fazilet sahibi bir insan olup çevresinde çok sevilmitir. Selçuklu emirlerinden Yebek namına te lif ettii Kitab-ı ksir-il-hayat Fi Telhis-i Kavaid-il Muacelat ismindeki hekimlikle ilgili eserin önsözü Arapça, esas bilgiyi ihtiva eden kısmı Farsça dır. Akd-ül Cem an adlı eserde yazılı olduu gibi Emir Yebek, Amasya da Selçuklu saltanatına balı olarak hüküm süren Tacüddin Altunba ın Atabey i olup, 1318 de çıkan bir karııklıkta katledilmi ve çocukları Mısır a kaçmıtır Eminüddin Abdurrahman b. Ömer : Sivaslı olan bu zat, mehur âlimlerden Esirüddin Ebherî nin (ö.1265) torunudur. Özellikle matematik ve astronomi alanlarında ün salmı ve eserler kaleme almıtır yılında vefat eden 57. Hakkı-R.Nafız, s.188; brahim Aslanolu, Geçmiten Günümüze Sivas Mehurları -I-, Sivas, 2006, s Babanzâde Badatlı smail Paa, Hediyyetü'l-Arifin Esmai'l-Müellifin ve Asarü'l-Musannafin, stanbul, 1951, s Cemal Aırman, Ahmedî nin skender-name sinde Peygamber Tasavvuru, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyumu 2005, s Yaar Akdoan, skendernâme den Seçmeler, Ankara, 2000, s M.Ali Kırboa, Kamus-ül-Kütüp ve Mevzuatil Müellafat, Konya, 1974, s. 56; Ünver, Selçuklu Tebâbeti, s. 93; Aslanolu, Sivas Mehurları -I-, s. 29, 97; Erdal Sargutan, Selçuklularda Tıp ve Tıbbi Kurulular, Vakıflar Dergisi, 1976/11, Ankara, 1976, s. 320.

14 Selçuklular Dönemi Sivas ta lmi Hayat ve lim Adamları 225 Eminüddin Abdurrahman b.ömer, usturlap, rub el-müceyyeb gibi astronomi aletleri yapmıtır Emir Ahmed b. Muhammed b. El-Nakibendî el-celâl Sivasî: Celâl Sivasî, Sivaslı eyhlerindendir de Avrupa gibi Sivas ta da yaygın olan veba salgınına yakalanarak burada vefat etti. Nureddin brahim b. Ali el-sivasî ve Mevlana eyh ehabeddin Abdullah tan dersler almıtır 63. Hocalarından yola çıkarak bu zatın Mevlevi eyhlerinden olduunu söyleyebiliriz. 7. Fahreddin Mehmet: Âlim ve hattat olan Fahreddin Mehmet, aynı zamanda Sivas ın bilinen en eski airidir. Doum tarihi arası iken ölüm tarihi 1317 veya 1323 tür. Babası Mustafa dedesi Zekeriya dır. Arapça ve Farsçayı çok iyi bilen Fahreddin Mehmet in Ümmühatü l-kelimeteyn adında ünlü bir kasidesi vardır. Muhammed ibn-el-mansurî Kılaun a hocalık yapmıtır Hace emsü d-din Ahmed: Sivaslı olan emsü d-din Ahmed, Anadolu da Âfâkî yolun saliklerinden eyh Evhâdüdin Kirmâni nin halifesidir Hüsameddin b.ayinedâr es-sivasî: XIII. yüzyılda Sivas ta yaamı olan ediplerdendir. Sultanü l-üdebâ 66 ve Sultanu l-âikîn lakablarıyla tanınan bu zat, Sivas ın mehur Mevlevilerdendir zzü d-din Urmevî (es-sivasî): Urmevi, 1266 yılında -Pervane devrinde- III. Gıyaseddin tarafından Sivas a kadı olarak atanmıtır 68. Özellikle fıkıh ve felsefe alanında ihtisaslamı olan Urmevi için Aksarayî unları söyler: lim dallarında gerçeklerin derinliklerinde ve er i kurallarda öyle bir derece ve makama ulatı ki ar, onun karısında kürsüden daha düük seviyede göründü. Din, hikmet ve fen ilimlerinde derinlemi, iyiliksever bir ahsiyet olan Urmevi 69 Mevlana ya gönülden balı müritlerdendi 70. Mısır Memlüklü Sultanının Anadolu ya gelerek Elbistan yakınlarında Mool ordusunu yenilgiye uratması üzerine, Kayseri ye gelen Abaka, bütün Selçuklu ehirlerinin yamalanmasını ve halkının da katledilmesini emretti. Bu katliam esnasında âlimler de dâhil 200,000 kiinin öldürüldüünden bahsedilir. Sivas kadısı olan zzü d-din Urmevî nin de bu katliamda öldürüldüü düünülmektedir. Bir 62 Gökdoan, s Erdem, s Aslanolu, a.g.e., s Mikâil Bayram, Tarihin Iıında Nasreddin Hoca ve Ahi Evren, stanbul, 2001, s Demir, a.g.e., s Gökbel, nanç Tarihi, s Kerimüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsamaratü l-ahbar, (çev.mürsel Öztürk), Ankara, 2000, s.90,121; Elnur Nesirova, XIII.Yüzyıl Balarında Anadolu Azerbaycan likileri", Sel. Ünv. Sos. Bil. Enst. Tarih Ana. Bil. Dal. Yayınlanmamı Doktora Tezi,, Konya, 2003, s Aksarayî, Müsamaratü l-ahbar, s.69, 90, Demir, a.g.e., s.200.

15 226 KAYA, Abdullah rivayete göre de Mool istilasından sonraki bir tarihte -Mecded din Atabeg ile birbirine yakın bir tarihte- Sivas ta vefat etti Kemaleddin Ahmed olu: slam dünyasının tanınmı âlimlerinden Rükneddin Sivasî, Rahtaoulları ailesinden olup ehre büyük eserler yaptırmı ve hayır kurumları vakfetmitir senesinde Dımak ta vefat etmesi üzerine Emevi Camiindeki Cafer-Tayyar ın yanı baına defnedilmitir Nureddin brahim b. Ali el-sivasî: Sivaslı olan bu zat, Celâl Sivasî döneminde Sivas ta yaamı ve ona hocalık yapmıtır Muhammed b. Muhammed Haccî : Muhammed Haccî nin, Kudbeddin irazi ile Sivas taki bir münazaralarda tartımı olması, onun Sivas ta bulunduunu ve medreselerde müderrislik yaptıını göstermektedir eyh Nefisü d-din-i Sivasî:Mevlana nın dergâhında hizmette bulunan Sivaslıların en ünlülerindendir 75. Eflaki nin eserinde adı geçen Nefisü d-din-i Sivasî hakkında fazla bir bilgiye sahip deiliz. Eserde, Ahi Evren in ölüm yılı ile ilgili bir bilgide, Eflaki bu zatı kaynak göstererek ondan nakil yapmıtır. ahsın ismi sadece burada zikredilmektedir 76. Sivaslı olan bu âlim aynı zamanda iyi bir ediptir ihabu d-din Ahmed b. Mahmud Es-Sivasî: Osmanlı nın ilk müelliflerinden sayılan müfessirimiz ihabu d-din es- Sivasî nin nesebi, doum yeri ve yılı hakkında kaynaklarda kesin bilgilere rastlanılmamaktadır. Bursalı Mehmet Tahir in eserinde Sivaslıdır denilirken, dier kaynaklarda Sivaslı birinin kölesi olduu 78 zikredilmektedir. Adı Ahmed b. Mahmud olan müfessirimiz, daha çok Sivasî nisbesiyle ma ruf ve mehur olup kendisine, ihabü d-din lakabı verilmitir 79. Kaynaklarda ihabu d- Din es-sivasî nisbesiyle zikredilirken, halen metfun bulunduu zmir iline balı Selçuk ilçesinde ise halk onu ihabu d-din Dede olarak 71 Turan, Selçuklular Zamanında, s ; Bu katliamda lhanlı veziri Sahib-i Divan emsedddin Cüveyni, birkaç ehri satın alarak onları bu afetten korumutur. Bu ehirlerden biriside, çok az yamaya urayan Sivas tır. (Erdoan Merçil, Müslüman Türk devletleri tarihi, Ankara, 1991, s.160; Bertold Spuler, ran Moolları (siyâset, idare ve kültür, lhanlılar Devri ), Çev. Cemal Köprülü, Ankara, 1957, s.85). 72 Erdem, s Erdem, s Gökdoan, s Ahmet Gökbel, nanç Tarihi Açısından Sivas, stanbul, 2004, s Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatının Kuruluu, Konya, 1991, s Demir, a.g.e., s Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, stanbul, 1925, C. I, s. 200; Aslanolu, Sivas Mehurları -II-, s Katip Çelebi, Mustafa b. Abdil lah, Kefu z Zunun an Esami l Kütübi ve l Fünün, (Hazırlayanlar: erafeddin Yaltkaya ve Kilisli Rıf at Bilge) stanbul, 1971, C. II, 1185.

16 Selçuklular Dönemi Sivas ta lmi Hayat ve lim Adamları 227 bilinmektedir 80. Zaten onu dier Sivasî lerden ayırt edebilmek için ihabu d-din lakabıyla zikretmek daha uygundur. Kaynaklardan örendiimiz bilgilere göre; Sivasî, Sivas ta henüz köle olduu bir dönemde ilme yönelmi, küçük yata alet ilimlerini elde ettikten sonra, devrin ileri gelen âlimlerinden de ulum-i aliye yi tahsille emsalleri arasında temayüz etmitir. Müellifimiz, ilmini tamamladıktan sonra Zeyniyye tarikatının mü essisi Zeynu -Din el-hafi nin haleflerinden eyh Mehmet Efendi ye, intisab ederek tasavvufi bilgileri örenmi ve daha sonra bu zatla birlikte Ayaslu a gitmitir. Buradaki ikameti hep tedris ve iratla geçmitir 81. Ayetleri tefsir ederken daha çok ihtilaflı konulara deinmi ancak kendi görüünü ve mezhebini belirtmemitir. Fakat bütün eserlerini incelediimizde Hanefi mezhebine balı olduunu anlıyoruz. Müellifimiz Sivasî nin, vefatı hakkında, hayatını muhtevi rical ve tabakat kitaplarında, birbirinden oldukça farklı tarihler yer almaktadır. Hicri 780 tarihi bunların en kuvvetlisidir 82. Sivasî nin, Ayaslu a gittiinde, orada Aydınolu Mehmet Bey in ikram ve iltifatına mazhar olduu, Bursalı Mehmet Tahir in eserinde, Mehmet Bey diye zikredilmektedir. Aydınolu Mehmet Bey in vefat tarihi ise h.734 dür. Buna göre; h.780 tarihi müellifin vefatı için doru görünmektedir 83. Nisbelerinden Sivaslı oldukları anlaılan fakat simlerinden baka haklarında bilgiye ulaamadıımız âlimler unlardır: Husâmüddin Hasan b.muhammed, 84 eyh Nasuri d-din-i Sivasî ve sfendiyar b. Sivasî B. Sivas ta bulunanlar 1. Baha Veled:Anadolu ya gelip iz bırakan âlimlerden biri de Sultanü l- Ulemâ lakabıyla da tanınan Bahaeddin Veled b. Hüseyin el-bekri dir. Kendisi Belh lidir. Daha sonra hanımı ve çocukları ile birlikte Niabur, Badat, Mekke, Medine, am, Halep, Erzincan, Suehri, Malatya, Larende ve Konya ya gelir 85. Yaadıı ehirler arasında Sivas ta vardır 86. Mevlâna nın babası olan bu zat tahminen yıllarında Melik Fahreddin Behramah zamanında Erzincan a gelerek Mengücekli beldesine yerlemi ve çok sevilip sayılmıtır. Bir süre Erzincan daki Akehir de ikamet etmitir 87. Fakat daha sonra rivayete göre bölge halkı ile fikri 80 Bahattin Dartma, Beylikler Devrinin Mümtaz ve Mütevazi Bir ahsiyeti: ihabuddin es-sivasi, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyumu 2005, s Bursalı, Osmanlı Müellifleri, C. I, s Ahmed Midhat Efendi, Mufassal Tarih-i Kurun-i Cedide, stanbul, 1331/1912, s Aslanolu, Sivas Mehurları -II-, s Gökdoan, s Aksarayî, s Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti nin Kuruluu, TTK, Ankara 1994, s.65; Erdem, s.73(dipnot 32). 87 Cahen, Osmanlılardan önce, s. 255.

17 228 KAYA, Abdullah tezatlıklara dütüü için buradan ayrılmıtır. Özlemini çektii fikri çevreyi burada bulamamıtır.-mengücekli illerinde genel olarak hakim olan fikri yapılanma Türkmen ülküsü idi.- Bir dier görüe göre de bölge halkı elenceye ve küfre daldıı için buradan ayrılmayı uygun bulmutur. Menakıbül-Arifin den anlaıldıı üzere Baha Veled, I.Alâeddin Keykûbad üzerinde büyük tesiri olan bir âlimdi ve Baha Veled e çok itibar ederdi 88. Baha Veled hayatta iken Sultan Alâeddin Keykubad onun müritlerinden sayılırdı. Baha Veled ölünce 628 ( ) Alâeddin Keykubad o kadar üzülmütü ki yedi gün saraydan dıarı çıkmamı ve 40 gün at kuanmamıtır. Taziyeleri kabul etmek için tahtı bırakıp hasıra oturmu, hatimler indirip, sofralar kurdurmutu. Ayrıca Baha Veled in türbesinin etrafını Kâbe nin çevresindeki duvarlar gibi ördürüp bir ta üzerine ölüm tarihini de yazdırmıtır 89. Baha Veled in, Burhaneddin Hüseyin et-tirmizi gibi çok deerli örencileri de vardı. Eserlerinin adları da el-esrâr el-ruhiyye, Marık el-emseyn fi l-tasavvuf ve l Ahlak, el-ma ârif eledi fi l- Esrâr el-ahadi dir Burhaneddin Mesud Anevî: Mesud Anevî, Selçuklu Sultanı I.zzeddin Keykavus döneminde Sivas ta yaamı ve kaleme aldıı Enise l-kulûb adlı eseri ona sunmutur. Sultanın mazharına layık olan Mesud Anevî, Sivas a kadı olarak atanmıtır. I.zzeddin Keykavus Darüifasına ait olan vakfiyenin düzenlenmesinde, hem kadı olarak hem de kâtip olarak hizmet etmitir Ebü l-fazl Hubey (Hüseyin) b. brahim b. Muhammed et-tiflisî: Türkistan dan Anadolu ya gelip Sivas a yerleen ve burada çok deerli eserler kaleme alan âlimlerdendir. Anadolu ya geli tarihi ile ilgili kesin bir bilgi olmasa da Sultan II. Kılıç Arslan ın Aksaray ehrini kurmasından sonra Azerbaycan bölgesinden getirttii gaziler, âlimler ve tüccarlardan 92 olduu düünülmektedir. Sultan II. Kılıç Arslan ın hizmetinde bulunmu, özelliklede Sultan ın olu Kutbeddin Melikah için tıp, astroloji, rüya yorumculuu ve daha birçok konuda eserler yazmıtır. Ancak bir seferinde Sultan a yapmı olduu kehanet tutmayınca Sultan onu görevinden azletmi; fakat canını baılamıtır. Süryani Patrii Mihael in Vekayinamesi nde; Sultan ın yanından hiç ayırmadıı Kemaleddin 88 Sultanın, Baha Veled e muhabbeti ile ilgili daha birçok menkibe burada anlatılır. (Emine Uyumaz, Anadolu Selçuklu Sultanı I.Alâeddin Keykubâd Dönemine ( ) Bir Bakı, Cogito Selçuklular- Üç Aylık Düünce Dergisi, S. 29, stanbul, 2001, s.58-59). 89 Uyumaz, Anadolu Selçuklu Sultanı I.Alâeddin Keykubâd, s Emine Uyumaz, Sultan I.Alaeddin Keykubat Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi( ), Ankara, 2003, s Demir a.g.e., s Turan, Selçuklular Zamanında, s. 233.

18 Selçuklular Dönemi Sivas ta lmi Hayat ve lim Adamları 229 lakabındaki filozofun Hubey (Hüseyin) b. et-tiflisî 93 yani Tiflisli erefeddin Hüseyin 94 olduu sanılmaktadır. Hubey (Hüseyin) b. brahim b.muhammed et-tiflisî nin Ölümü ve mezarı hakkında da herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak onun Muhammed b.ebu Bekir et-tiflisî nin dedesi olduu iddia edilmekte ve Sivas taki Tiflisi ailesi ile olan ilikilerinden bahsedilmektedir 95. Sultanın azlinden sonra, Sivas a gelip yerletii tahmin edilen Hubey et- Tiflisî döneminin çok önemli âlimlerindendi. Arapça, Farsça, Latince ve Süryanice yi çok iyi derecede bilmektedir. Bu özelliinden dolayı çok sayıda eseri okumu ve bunlardan istifade etmitir. Tıp, astroloji, rüya yorumculuu ve daha birçok konuda 30 a yakın eser kaleme almıtır 96. En mehur eserlerinden olan Kamil ut-ta bir adlı eserini ise Sultan II. Kılıç Arslan a ithaf ederken 97 Sultan ın oullarından Sivas meliki Kutbeddin Melikah a da Kifayetü t-tıb bı sunmutur. Ölüm tarihi 1231 dir Esededdin Mütekellim: emseddin sfahanî nin, Sivas ta kaldıı dönemler yanındaki âlimlerdendir. lmi kiilii emseddin Tebrizi tarafından da kabul görmü olan bu zat, Ahî Muhammed Divane nin hocasıdır Fahreddin b. brahim Irakî : brahim Irakî, Leme ât ve Divân ı ile Acem tasavvuf airleri arasında önemli bir yere sahiptir. eyhi ehabeddin Sühreverdî nin direktifleriyle Hindistan a gider. Tekrar Anadolu ya döndüünde Konya ya gelir. Konya da Sadruddin Konevî ile sohbetlerde bulunur, hatta onun te sirinde kalır. brahim Irakî, Sivas ve Tokat bölgesinde de yaamıtır Hacı Bekta Veli nin Kardei Mente: Hacı Bekta Veli ve kardei Mente, Horasan dan göç ederek birlikte Sivas a gelirler. Buradan Amasya ya (Baba lyas ın yanına), oradan da Kırehir ve Kayseri ye giderler. Ancak Hacı Bekta Veli nin Kardei Mente, Kayseri den geriye Sivas a dönerek buraya yerleir ve burada vefat eder Turan, a.g.e, s Turan, s Hakkı-R.Nafız, s Cevat zgi, Hubey et-tiflisî,.a., C.18, stanbul, 1998, s Turan, Selçuklular Zamanında, s zgi, Hubey et-tiflisî, s. 213; Demir, a.g.e., s Demir, s Mehmet Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında lk Mutasavvıflar, stanbul, 1993, s Esad Coan, Hacı Bekta-i Veli- Makalat, Ankara, 1996,,ts, XXXI; Cengiz Gündodu, Hacı Bektâ-ı Velî, Ankara, 2007, s. 122.

19 230 KAYA, Abdullah 7. Hacı Nureddin Bin Eyyub: Hacı Nureddin b. Eyyub hakkında bilgi bulunmamaktadır. Kendisinin, Sivas ve Amasya da yaamı olan Ahlâtî lakabına sahip bir aileden olduu sanılmaktadır Bu âlimin kabri de yine Abdulvahhab Gazi nin türbesi etrafındadır. Kitabesi öyledir: Bu mutlu, ehid, Allah ın rahmetine muhtaç Hacı Nureddin b. Eyyub b. Hacı Zeynüddin Muhammed ibn Eyyüb Ahlati nin kabridir. 702/1302 Rebiülahirinin dördüncü Perembe günü Bu kitabenin altında da u satırlarla balayan bir Farsça rubai bulunmaktadır; Ey bizim mezarlarımızın yanından sürekli olarak geçen kimse Hoca Cemaleddin Tiflisi: Hoca Cemaleddin, Muhammed b. Ebu Bekr in kardeidir. Hakkında bilgi bulunmamaktadır. Hoca Cemaleddin in kabri, abisi Muhammed b. Ebu Bekr in kabrinin yanındadır. Kitabesinde unlar yazılıdır: Bu; genç, mutlu, Allah ın rahmetine muhtaç Hoca Cemaleddin b. Ebu Bekr b. El-Hac b. El-Hüseyin-i Tiflisi nin kabridir. Allah onu, ana ve babasını ve bütün Müslümanları baılasın Ölüm tarihi iyi okunamamaktadır. Ancak abisinden hemen sonra veya önce öldüü tahmin edilmektedir bn ul-azrak: Tarihçi olan bn ul-azrak, XII. Yüzyılda Abhaz (Gürcü) kralından ayrılarak Sivas a gelip bir süre Nizameddin Yabasan ın yanında kalmıtır. Yabasan, bu zata ve dier bilim adamlarına çok ho muamelelerde bulunmutur brahim Ali b. brahim: Bezâdi Sivasî mahlasını kullanan bu zat özellikle kuran ilminde ünlü olmutur. Sene 1350 lerde vefat eden âlimin ders aldıı hocaları ise, sfendiyar b. Sivasî ile Mesud b. Ahlatî dir brahim b. lyas b. Aksarayi: Cemaleddin Aksarayi nin asıl adı brahim, babasının adı ise lyas b. Ali dir. Cemaleddin, eyh emseddin Eygi ile Kahire ye gitmi, Anadolu ya döndükten sonra Malatya da bir dergâha eyh olmutur. Oradan tekrar Kahire ye dönerek bir süre, Feryum daki Hankah eyhliinde bulunmutur. Daha sonra Anadolu ya tekrar gelip buradaki (Sivas ) tekkelerde eyhliini yürüterek 1329 yılında ölmütür 106. Amasya Tarihi, Cemaleddin in Sivas kadısı iken öldüünü yazmaktadır; fakat kaynak göstermemektedir (3.cildin 24.sahifesinde). Cemaleddin Aksarayi nin olu Fahreddin lyas ta babası gibi âlim bir zattır Hakkı-R.Nafız, s Hakkı-R.Nafız, s Osman Turan, Dou Anadolu Türk Devletleri Tarihi, stanbul, 2001, s Erdem, s Erdem, s.80-81;. Hakkı-R.Nafız, s. 189.

20 Selçuklular Dönemi Sivas ta lmi Hayat ve lim Adamları 231 Cemaleddin Aksarayi nin kabri, Abdulvahhab Gazi türbesi yanındadır. Kabir taının yanında u kitabe vardır: Esirgeyen ve baılayan Allah ın adıyla. Bu kabrin sahibi eyh, zahid, ariflerin kutbu, millet ve dinin güzellii Aksarayi dir. Allah onu geni merhametine daldırsın. Aynı taın dier tarafında, besmele ve sonra Dikkat edin! Muhakkak Allah ın sevgili kulları için korku yoktur. Onlar üzülmezler de (Yunus/62) ayeti yazılmıtır. Kabrin ayak taının her iki tarafında, Ayete l-kürsü bulunmaktadır; fakat tarih kaydı yoktur Kudbeddin irazi: Aslen ranlı olan Kudbeddin, 1236 yılında ran ın iraz kentinde dünyaya gelmitir. lk önce babası Ziyâeddîn gözetiminde tıp ve sufilik eitimi almıtır.babasının ölümüyle genç yaında, babasının yerine iraz da hekimlik görevine devam etmitir. Aynı zamanda da hekim olan amcası ve dier hocalardan bni Sina nın Kânûn adlı eserini okumutur. Yirmi dört yaına geldiinde, hastaneden ayrılarak zamanını tamamen tıp eitimine adadı. Bu uurda Horasan, Irak, Anadolu yu dolaıp 108 çok sayıda hocalardan dersler aldı. Daha sonra Meraga ya gidip Nasreddin Tûsî den astronomi; Horasan a gelerek mehur filozoflardan Necmeddîn Dabîrân Kâtîbî al-kazvînî den felsefe; Konya ya da Sadreddin Konevî den kuran yorumu ve hadis gibi dini ilimler üzerine dersler aldı 109. Sivas ta bulunan âlimlerin en ünlülerinden olan Kudbeddin irazi , burada kadılık görevinde bulunmutur. Abaka Han zamanında bölgede siyasi otorite boluu olumasın diye dönemin en ünlü bilgin ve âlimlerden Kudbeddin irazi kadı unvanıyla özel bir görevle Sivas a gönderildi. Abaka dan sonra yerine geçen kardei Ahmet de Sivas taki irazi ye elçi göndererek tahta geçtiini bildirmitir 110. Bugün hala mevcut olan görevlendirme menurunda Sivas, Darü l- Âlâ olarak zikredilmektedir 111. Kudbeddin irazi, kadılıının yanında, Gök Medresede ders vermi olan bir filozof ve din bilginiydi. Astronomi, fizik, corafya ve tıp alanında da dikkati çeken bir aratırmacıydı. Sivas tan sonra sırasıyla Malatya, Mısır ve Tebriz de bulunan irazi, burada vezir ve tarihçi Reideddîn Fazlullâh gibi önemli âlimlerle karılamıtır. Burada vefat etmi olan îrâzî, pek çok ilim hakkındaki bilgisinden dolayı Allâme olarak anılmıtır 112. irazi nin, tıp, corafya, astronomi gibi birçok alanda yazmı olduu eserleri mevcuttur. Gök Medrese de hocalıı sırasında iki tane çok deerli matematiksel 107. Hakkı-R.Nafız, s Ünver, a.g.e., s Azmi erbetçi Kudbüddîn-i îrâzî, D..A. C.26, Ankara, 2002, s Abûl-Farac Tarihi, Ebü'l-Ferec Barhebraeus Yuhanna bnü'l-bri, trc. Ömer Rıza Dorul, Ankara, 1987, C. II, s Erdem, s Gökdoan, s