DEĞİŞEN DÜNYA DA TÜRKİYE-NATO İLİŞKİLERİ Şifa Boztepe *

Transkript

1 DEĞİŞEN DÜNYA DA TÜRKİYE-NATO İLİŞKİLERİ Şifa Boztepe * 2.Dünya Savaşı nda, Almanya ile Japonya nın yenilmeleri Sovyetler Birliği nin batısında ve doğusunda büyük bir boşluk yaratmış, ortaya çıkan olumlu koşullardan yararlanan SSCB, Kızıl Ordu ve dünya komünizminin aracılığı ile bir yayılma siyaseti gütmüş, bu da dünya barış ve güvenliğinin hızla tehlikeye girmesine yol açmıştır. Almanya nın teslim olmasından sonra Batı demokrasileri savaş zamanındaki yükümlülüklere sadık kalarak ve kendi halklarının isteklerine uyarak askerlerini terhis etmeye başlamışlardır. Almanya nın teslim oluşu sırasında Avrupa daki müttefik kuvvetlerinin sayısı yaklaşık olarak beş milyon terhisten bir sene sonra bu sayı sekizyüzbine inmiştir. SSCB ise, altı milyonu aşan sayıdaki silahlı kuvvetlerini ve ayrıca harp endüstrisini aynı düzeyde tutmaya devam etmiştir. Politik alanda, batılı güçler Sovyetlerle anlaşmanın yollarını arayarak, Birleşmiş Milletleri etkili bir barış aracı haline getirmeyi denemişler ve sonuç alamamışlardır. Stalin döneminde Sovyet yayılması; Estonya, Litvanya ve Finlandiya nın, Polonya nın, Romanya nın bazı kısımlarının, Kuzeydoğu Almanya nın, Doğu Çekoslovakya nın ilhakıyla başlamıştır. Almanya nın yenilgisinden sonra bu yayılma, Doğu Avrupa daki kontrolü pekiştirici politikalarla da desteklenmiştir. Sovyet ordularının Avrupa nın merkezinde bulunuşu ve Ulusal Cephe adı verilen hükümetlere komünizmin sızması Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya, Doğu Almanya, Macaristan ve Çekoslovakya nın Sovyet egemenliği altına girmelerine yol açmıştır. Ve artık Sovyetler Birliği ne bu ülkeleri uluslar arası düzeyde eş güdümlü kılarak, bir uydular bloku oluşturmaktan başka bir iş kalmamıştır. Sovyetler Birliği aynı zamanda dünyanın çeşitli ülkelerine doğrudan ya da dolaylı baskı yapmaya devam etmiştir. Böyle bir Sovyet yayılmacılığı ve tehlikesi ile karşı karşıya kalan Avrupa ülkeleri, özgürlük ve güvenliklerini teminat altına almak için önlemler aramaya başlamışlar ve Sovyetler Birliği ni etkileyebilen tek ülke olan ABD ye yönelmişlerdir. Ve dünya doğu bloku ve batı bloku olmak üzere iki bloka ayrılmış ve iki kutuplu sistem meydana gelmiştir. Ve bloklardaki dengesizliği dengeleyebilmek için tek çare Avrupa nın özgür ülkeleri için birleşmek olmuştur. Bütün bu gelişmeler NATO gibi bir örgütün kurulmasını adeta zorunlu kılmıştır. 4 Mart 1948 de Belçika, Fransa, Lüksemburg, Hollanda ve İngiltere temsilcileri Brüksel de toplanmışlardır ve 17 Mart 1948 de Brüksel Antlaşması, ortak bir savunma sistemi kurmak ve ekonomik ilişkileri güçlendirmek amacıyla beş ülke tarafından imzalanmıştır. Brüksel anlaşmasının 4.maddesine göre taraflardan biri Avrupa da silahlı bir saldırıya uğradığı takdirde, anlaşmayı imzalamış bulunan diğer taraflar ellerindeki bütün imkânlarla yardım edeceklerdir. Brüksel anlaşması yeni imzalanmıştı ki, Sovyetler batı Berlin ablukasına başladılar. Bu abluka batılı devletlerin hava köprüsü kurması ile başarısızlığa uğramıştır ve bunun sonucu olarak batı savunmasının organize olması hızlanmıştır. Sovyetler Birliği nin anlaşmaya taraf ülkelere yaptığı bütün baskılara rağmen,4 Nisan 1949 da on iki ülkenin katılımıyla Kuzey Atlantik Antlaşması Washington da imzalanmıştır. Daha sonra 18 Şubat 1952 de Türkiye ve Yunanistan,9 Mayıs 1955 de Federal Almanya Cumhuriyeti,30 Mayıs 1982 de İspanya resmen örgüte üye olmuşlardır.1997 yılında Madrid Zirvesi ile Polonya, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti,2004 yılında Bulgaristan, Romanya, Slovakya, Slovenya, Estonya, Letonya ve Litvanya,2008 yılında Hırvatistan ve Arnavutluk üye olmuştur ve böylece örgütün üye sayısı 28 e ulaşmıştır. NATO nun temel görevi; Birleşmiş Milletler Yasası ilkeleri doğrultusunda ve politik ve askeri yollarla üyelerinin özgürlük ve güvenliğini koruma altına almaktır. Başlangıcından itibaren İttifak, Avrupa da ortak demokratik değerler, insan hakları ve hukukun üstünlüğü 22

2 temelleri üzerinde yükselen adil ve kalıcı bir barış düzeninin kurulması için çalışmıştır. İttifak ın bu temel hedefi Soğuk Savaş ın sona ermesinden sonra daha da önem kazanmıştır, zira Avrupa nın Soğuk savaş sonrası tarihinde ilk kez bu amacın gerçekleşmesi durumu ortaya çıkmıştır. İttifak ın işleyişindeki temel ilke, üyelerinin güvenliğinin bölünemezliği temeline dayandırılmış olan, egemen devletlerarasındaki karşılıklı işbirliği taahhüdüdür. İttifak içerisindeki dayanışma, üyelerinden herhangi birinin temel güvenliğini tehdit eden sorunlarla sadece kendi ulusal çabalarıyla başa çıkmak zorunda kalmayacağını garanti etmektedir. İttifak, üyelerini egemen devletler olarak savunma alanındaki sorumluluklarını yerine getirme hakkından mahrum etmeksizin, onlara ulusal güvenlik hedeflerini toplu çabalarla gerçekleştirme olanağını getirir. Kısacası, İttifak, güvenliklerini karşılıklı garantiler ve diğer ülkelerle yürütülen istikrarlı ilişkiler vasıtasıyla koruma kararında olan özgür ülkelerin bir araya geldiği bir örgüttür. Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO), İttifak ın amaçlarının uygulanabilmesi için gerekli yapıyı sağlamaktadır. NATO, üye ülkelerin egemenlik ve bağımsızlıklarını korudukları hükümetler arası bir örgüttür. NATO nun bünyesindeki Atlantik ötesi bağ, Kuzey Amerika nın güvenliği ile Avrupa nın güvenliğini kalıcı bir şekilde birbirine bağlamaktadır. Bu bağ, üyeleri arasındaki ortak çıkarları korumaya yönelik toplu çabaların pratik bir ifadesidir. Üyelerin ulusal yetenekleri veya şartlarındaki farklılıklar ne olursa olsun, üyeler arasında güvenliğin eşit olduğu duygusu Avrupa daki istikrara katkıda bulunmaktadır. Bu duygu, İttifak üyeleri arasında olduğu kadar İttifak ile diğer ülkeler arasında da işbirliğini artıracak ortam yaratır. Bu temelden hareket ederek, artık bölünme çizgilerine tabi olmayan ve kendi politik, ekonomik, sosyal ve kültürel çizgisini takip etmekte özgür bir Avrupa nın çıkarlarına hizmet edecek işbirliğine dayalı yeni güvenlik yapıları geliştirilebilmektedir. İttifak ın güvenlik politikalarını yürütme yolları arasında savaşı önlemeye ve etkili savunmaya yetecek çapta askeri yetenek bulundurmak; üyelerinin güvenliğini etkileyen krizleri yönetebilecek genel bir yetenek geliştirmek, diğer ülkeler ile diyaloğu geliştirecek ve Avrupa güvenliği için silahların kontrolü ve silahsızlanma alanlarında daha fazla ilerleme kazandıracak önlemler dâhil, işbirliğine dayalı bir yaklaşım geliştirmek bulunmaktadır. NATO içerisinde yaratılan yapılar, üye ülkelerin politikalarını, bu görevleri yerine getirebilecek şekilde koordine etmelerine olanak sağlar. Bu yapılar politik, ekonomik ve diğer askeri olmayan konular üzerinde olduğu kadar, ortak savunma için müşterek planların tasarlanması; askeri kuvvetlerin görev yapabilmesi için gerekli altyapı ve tesislerin kurulması ve müşterek eğitim programları ve tatbikatların düzenlenmesi konularında daimi bir danışma ve işbirliği olanağı sunarlar. Bu faaliyetleri destekleyen sivil ve askeri bir yapı vardır. Bu yapı idari personel, bütçe ve planlama personelinin yanı sıra belirli konulardaki faaliyetlerin koordine edilebilmesi amacıyla İttifak a üye ülkelerin kurduğu ajansları da kapsar. Türkiye, savaş sonu dünyasına çok partili demokratik rejimi kurma çabaları ve çok önemli ekonomik kalkınma süreç ve sorunlarıyla girmiştir. Ekonomik kalkınma olmadan demokrasinin kurulamayacağı, kurulsa bile gelişemeyeceği evrensel olgusundan hareket eden Türk yöneticileri; NATO üyeliğini Modern Türkiye için gerekli görüyorlardı. Ayrıca, savaş sonrası siyasal iktidarsızlık döneminde Türk silahlı kuvvetlerinin de yeni silahlarla donatılması ve ateş gücünün yükseltilmesi gerekiyordu. Türk yöneticiler, tüm bu amaçların gerçekleştirilmesinde dışarıdan gelecek ekonomik ve askeri yardımları bir ön koşul olarak değerlendirme eğilimindeydiler. Dolayısıyla, Türk hükümetinin bakış açısına göre Türkiye nin NATO üyeliğinin ekonomik, siyasal ve askeri gelişme amaçlarına önemli ölçüde katkısı olacaktı. Hatta Türkiye nin NATO ya girişinde öncelik sırasının, askeri ve güvenlik ihtiyaçlarından çok, ekonomik ihtiyaçlara yönelik olduğunu söylemek mümkündür. 23

3 Ve devletlerarasında meydana gelen değişmeler Türkiye açısından yepyeni bir dış dünya yaratmış ve Türkiye nin dış politikada yeni hedefler bulmasını gerektirmiştir ve Türk devlet adamları çıkarlarını korumanın Batı ile yakınlaşmaktan ve askeri, siyasi ittifak kurmaktan geçtiğine karar vermişlerdir. Özellikle 1945 yılından itibaren Türkiye ABD ile önemli ölçüde yakınlaşma göstermiş, çıkarlarını savunmak için bu yakınlaşmayı desteklemek amacıyla gerek ABD de kurulan örgütlere gerekse Avrupa da kurulan örgütlere katılmıştır. Türkiye bu gerekçelerle NATO ya üyelik başvurusunda bulunmuştur. Ancak, ABD ve İtalya dışında hiçbir NATO üyesi ülke Türkiye yi desteklememiştir. İngiltere Türkiye yi ileride kurmayı düşündükleri Ortadoğu Savunma Paktı içerisinde görmek istediğini açıkça ifade ederek üyelik öneri ve girişimimizi reddetmiştir. Oysa Türkiye nin İngiltere önerisi doğrultusunda böyle bir oluşum içerisinde yer alması mümkün değildir. Çünkü Türkiye Birleşmiş Milletler Örgütü nde İsrail i desteklemiş, tüm Arap ülkelerinin ve Orta Doğu nun tepkisini toplamıştır. İkili ittifaklar Amerika nın dış politika prensibi olmasa da 1947 de yapılan Truman Doktrini ile Amerika nın Sovyetler karşısında Türkiye yi yalnız bırakmayacağı anlaşılmıştır. Ancak bu Türkiye için yeterli olmamıştır. ABD nin Türkiye yanında yer alması Sovyetler Birliği nin tepkisine yol açmıştır. Türkiye nin dış politikasında kendisini yalnız ve güvensiz görmesinin sebebi şüphesiz Sovyetler Birliği dir. Çünkü Sovyetler Birliği politikası Türkiye ye güven vermeyen davranışlar üzerine kurulmuş ve Sovyetler birliği yıllarında taleplerini ve tehditlerini arttırmışlardır. Öz Türk olan kuzeydoğu illerimizle, Karadeniz kıyı bölgelerimizde Trabzon uda içine alan, Giresun a kadar uzanan topraklarımızın Sovyet Gürcü Cumhuriyeti ne katılmasını istemişler ve Boğazların ortak denetime açılmasını istemişlerdir. Ankara, Avrupa nın dev gücüne karşı bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü koruyabilmek için dış desteğe gereksinimi olduğuna inanıyordu. Amerikan yöneticileri Ankara nın yanında yer alarak Truman Doktrini ile Sovyetler Birliği ni çevresindeki ülkeler açısından tehdit olarak gördüğünü belirtmiştir. Türkiye nin NATO ya üye olması kolay olmamakla beraber, Türkiye için Sovyet tehlikesi karşısında adeta bir zorunluluk haline gelmiştir fakat sadece Sovyet tehlikelerinden dolayı NATO ya üye olmuş gibi gösterilmesi yanlıştır. Siyasi, ekonomik ve ideolojik açıdan güçlenip, güven kazanmak açısından Türkiye nin zaten isteğidir fakat Sovyet tehlikesi bu isteği daha da güçlendirmiştir. Türkiye-NATO ilişkileri, yılları arasında iyi bir şekilde devam etmiştir. Bu dönemde izlenen ABD yandaşı politikalar, Türkiye topraklarında ABD nin tesis ettiği üsler, Türk Silahlı Kuvvetleri nin ABD ordusu normlarına uydurulması gibi yoğun ikili ilişkilerle kendini göstermiştir. Fakat 1960 yılları sonrasında Türkiye de gelişen ABD karşıtı tepkiler ve Kıbrıs meselesine ABD nin yaklaşımı gibi sebeplerle Türkiye nin NATO üyeliği tartışılır hale gelmiştir. Bu tarihten itibaren Türkiye, ABD ve Avrupa arasında dengeli siyaset izleme politikasına girmiştir. Fakat 1980 sonrasında Türkiye-NATO ilişkileri düzelme yoluna girmiş ve Türkiye-ABD ise yeniden yakınlaşmaya başlamıştır. Zaman içinde NATO stratejisi değişiklik göstermeye başlamıştır. Savunma stratejisi zamanla yanına siyasi stratejileri de almıştır ve bu değişim Türkiye nin örgütteki konumunda, görevinde değişiklikler meydana getirmiştir. Ve NATO nun genişleme stratejisi zamanla Türkiye üzerinde sorunlar yaratmaya başlamıştır. NATO nun yeni stratejilerinde meydana gelen belirsizlikler nedeniyle Türkiye- NATO ilişkileri de belirsizlik kazanmaya başlamıştır. ABD nin ve Avrupa nın Rusya ya belli konularda taviz vermesiyle Türkiye nin çıkarları olumsuz yönde etkilenmiştir. Özellikle 1993 sonrasında Rusya da batı taraflı politika izleyen reformculara tepki olarak merkezi yönetimde batı karşıtı politikalar hız kazanmıştır. Böylece Rusya Federasyonu hem ABD ve Avrupa ülkelerini tehdit etmiş hem de Türkiye yi rakip güç olarak karşısına almış ve Batı yı Soğuk Barış ile tehdit etmiştir. NATO nun 24

4 izlemekte olduğu genişleme stratejisinin Rusya aleyhine işletilmesinin doğuracağı olumsuz sonuçlardan en çok etkilenecek olan ülkelerden birinin de Türkiye olacağı şüphesizdir. NATO nun genişleme stratejisine bağlı olarak ortaya çıkan sorunlar ve çözüm yolları, Türkiye ile Rusya yı rekabet içine sokabilecek bir hal almıştır NATO nun benimsediği yeni stratejilerin Türkiye nin çıkarları ile ne derece örtüştüğü iyi analiz edilerek Türk dış politikasının öncelikle, NATO nun çıkarlarından farklı da olsa Türkiye nin ulusal çıkarlarını sağlayacak şekilde oluşturulması gerekmektedir. Bu çerçeve de olmak üzere, Türkiye nin yeni doğan Türk Cumhuriyetleri nin tamamlanmasına yardımcı olması açısından oldukça önemlidir. Keza, bu Cumhuriyetlerle başlatılan ekonomik ve ticari ilişkilerin arttırılarak sürdürülmesi gerekmektedir. Ayrıca Türkiye, Türk Cumhuriyetleri ile daha sıkı ve yakın sosyal ve kültürel ilişkiler geliştirerek bölgede ortaya çıkan fırsatı kullanmalı ve 21. yüzyılda Balkanlar dan ve Orta Asya ya kadar uzanan bölgede bölgesel bir güç olma şansını iyi bir şekilde değerlendirmeli, siyasal yönetim kadrolarının değişmesinden etkilenmeyecek stratejik vizyonlar üretmeli, uluslar arası ilişkilerde reaktif değil proaktif olmalıdır. Ankara genişlemeye karşı olmamakla birlikte üyelik sürecinde aceleci davranmamıştır. Bu süreçte Ankara yı tedirgin eden ve 21.yüzyılda karşılaşılması olası sorunlar, tam üyelerin sayısının artması sonucu NATO kaynaklarından Türkiye nin payına düşenin azalacağı endişesi ve Rusya ya verilecek tavizlerin Türkiye nin güvenliğini tehdit etmesi olasılığıdır. Ankara nın NATO nun genişleme sürecine ilişkin olarak,21.yüzyılda izleyeceği politikayı bu durumlar belirlemeye başlamıştır ve belirleyecektir. Türkiye artık güvenliğini tamamen ABD ve NATO çerçevesinde düşünmenin ötesine çıkarmıştır. Türkiye, batılı tehdit algılamasının dışında kendi çıkarlarına dayalı bir dış politika ve buna uygun stratejik hedefler ve güç projeksiyonu geliştirmelidir. Çıkar çatışmalarının ve büyük krizlerin yaşandığı 21.yüzyılda Türkiye nin NATO da kalması önemlidir fakat Türkiye NATO ya bel bağlamadan NATO da kalmalı ve ulusal çıkarlarına uygun hareket etmelidir. 25

5 KAYNAKÇA: KİTAPLAR: 1. Birleşmiş Milletler, Nato ve Varşova Paktı, Yenilevent-İstanbul, Harp Akademileri Basımevi,1987,S (NOT: Kitapta yazar ismi belirtilmemiştir.) 2. Nato El Kitabı, Brüksel-Belçika, Basın ve Enformasyon Bürosu, S (NOT: Kitapta yazar ismi belirtilmemiştir.) 3. Sönmezoğlu Faruk, Uluslar arası İlişkiler Giriş, Baskı Sayısı:3,İstanbul,2009,S Afganistan daki ISAF Harekâtının Terörizmle Mücadele Harekâtına Yansımaları, S (NOT: Kitapta yayınevi, basımevi, basım yılı, baskı sayısı ve yazar ismi belirtilmemiştir.) İNTERNET SİTELERİ: * Trakya üniversitesi Uluslararası ilişkiler bölümü 1.sınıf öğrencisi 26