Sümerbank ın Karabük ün Konut Politikasındaki Rolü

Transkript

1 Sümerbank ın Karabük ün Konut Politikasındaki Rolü Meltem Özkan Altınöz * Öz: Karabük Demir-Çelik Fabrikaları yatırımı, Türkiye Cumhuriyeti nin en önemli Kamu İktisadi Teşekkülleri nden olan Sümerbank tarafından gerçekleştirilir. Fabrikaların kurulmasında gerekli olan finansmanın sağlanması için devlet tarafından yapılandırılan Sümerbank, ilgili yatırımı yapmakla yetinmeyip, bölgede çalışanların yerleşim sorununu çözmeye dönük konut politikalarının oluşturulmasında etkin olur. Fabrikaların yerleşim birimleri işçilerin sosyal ve ekonomik durumları ele alınarak dönemin modern politikasına uygun, hiyerarşik bir biçimde düzenlenir. Bu çalışma kapsamında Kamu İktisadi Teşekkülleri nin, özellikle Sümerbank'ın ülkede ekonomik kalkınmanın yakalanmasındaki etkisine değinilmekte, çalışmanın ana eksenini oluşturması itibariyle, Sümerbank ın hiyerarşik katmanlı modern bir şehir ve hayat yaratmadaki rolü ve hamiliği üzerinde durulmaktadır Anahtar Kelimeler: Sümerbank, endüstrileşme, karabük demir-çelik fabrikaları, kamu iktisadi teşekkülleri The Role of State Enterprise Sümerbank in Solving the Housing Problems in Karabük Abstract: Sümerbank, being one of the most important State Economic Enterprises of the Turkish Republic, was entrusted with establishing Karabük Iron-Steel Factories to resolve the heavy industry problems of Turkey. Sümerbank not only founded the factories, but also became influential in establishing housing policies aiming at solving the housing problems of employees. The settlement units were hierarchically designed in view of social and economic conditions of workers in line with modern policy of that period. This study discusses the contribution of Public Economic Enterprises, particularly of Sümerbank, to the establishment of economic stability in Turkey, and Sümerbank s role in creating a modern, but a socially segregated setting in Karabük. Keywords: Sümerbank, industrialization, karabük iron-steel Factories, state Economic Enterprises. * Yrd. Doç. Dr., Karabük Üniversitesi, Safranbolu Fethi Toker Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi, Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü, Safranbolu/Karabük/Türkiye. Bu yayın TÜBİTAK'ın "2219 Uluslararası Doktora Sonrası Araştırma Programı" desteğinden faydalanılarak yazılmıştır. Makale gönderim tarihi: Makale kabul tarihi: Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 24 Sayı 2 Nisan 2015, s

2 50 Çağdaş Yerel Yönetimler, 24(2) Nisan 2015 Giriş Türkiye Cumhuriyeti bağımsızlık mücadelesinin ardından, ülkenin ekonomik kalkınmasını sağlamak ve bu bağlamda sanayi yatırımları gerçekleştirebilmek için bir Kamu İktisadi Teşekkülü olan Sümerbank'ı 1933 yılında kurar. Türkiye'nin dahil olduğu sanayileşme süreci ekonomik kalkınma adımlarının bir sonucudur. Sümerbank ın misyonu Avrupa tipi modernleşmeyi yakalamak üzere gerekli görülen ağır sanayi yatırımlarını gerçekleştirmek olarak belirlenir. Sümerbank kuruluşunun hemen ardından aktif bir biçimde sanayi yatırımlarını hayata geçirmeye başlar. Bu yatırımlardan en önemlisi olan ve günümüzde hala varlığını sürdüren demir-çelik fabrikaları Karabük'te 1936'da kurulur. Sümerbank ekonomik alt yapıyı hazırlamakla yetinmeyerek aynı zamanda bölgede yeni yaşam tarzının deneyimleneceği modern fakat sosyal tabakalaşmanın birincil rol oynadığı bir kent dokusunun yaratılmasında etkin olur. Sümerbank'ın Karabük Demir-Çelik Fabrikaları ile olan bağı 1955 yılında 1950'lerin değişen politik yapısıyla sona erer. Söz konusu fabrikalar grubu o tarihten itibaren bağımsız bir Kamu İktisadi Teşekkülü haline getirilir. Karabük Demir-Çelik Fabrikaları'nın ismi Türk Demir-Çelik Fabrikaları Genel Müdürlüğü olarak değiştirilir. Sümerbank'ın fabrikalar üzerindeki hamiliğinin sona ermesi dikkat çekici bir biçimde bölgenin konut politikasına yansır. Öyle ki, Karabük'te oluşturulmuş hiyerarşik yapılı yerleşkede zamanla bozulmalar başlar, fabrikaların özelleştirilmesi ilerleyen yıllarda mekana tamamen farklı bir karakter katarak kenti kuruluş felsefesinden uzaklaştırır. Bu çalışmada, Kamu İktisadi Teşekkülleri'nin Türkiye'nin erken Cumhuriyet dönemindeki ekonomik büyümesine ve ülkedeki istikrarın sağlamasına etkileri incelenmekte; özellikle Sümerbank'ın Demir-Çelik Fabrikaları hamiliği ve bölgede gelişen modern konut politikasına yön verici kimliği incelenmektedir. Böylelikle yalnızca ekonomik bağlamda değil, kentsel anlamda da modern bir sanayi yerleşkesinin oluşumunda Sümerbank'ın öncü rolü ortaya konmaktadır. Çalışmanın ilk bölümü Kamu İktisadi Teşekküllerini genel olarak değerlendirmekte, bu teşekküllerin geç dönem Osmanlı İmparatorluğu'ndan itibaren başlayan tarihini kısaca ele almakta ve Kamu İktisadi Teşekkülleri'nin Türkiye Cumhuriyeti için taşıdığı öneme değinmektedir. Demir sanayisinin gerekliliği ve dönemin politikasındaki yeri yine bu bölümde açığa çıkartılmakta ve vurgulanmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümü Karabük'teki demir-çelik fabrikaları'nın Sümerbank hamiliğindeki oluşum sürecini incelemekte, Karabük'ün ağır sanayi proje yeri olarak seçilmesindeki nedenleri analiz etmektedir. Aynı bölüm çalışmanın çekirdeğini teşkil etmesi itibariyle Sümerbank'ın sanayi yatırımını üstlenmesinin yanı sıra söz sahibi olduğu modern konut politikasının detaylarından, bölgede yaratmış olduğu sosyal tabakalaşmadan bahsetmektedir.

3 Sümerbank ın Karabük ün Konut Politikasındaki Rolü 51 Kamu İktisadi Teşekküleri ve Sümerbank Kamu İktisadi Teşekkülleri Türkiye Cumhuriyeti'nin erken dönemlerinde ekonominin lokomotifi görevini üstlenen etkili devlet kurumları olarak tarih sahnesine çıkarlar. Bu teşekküllerin görev sahası özellikle 1929 yılında dünyada yaşanan büyük ekonomik kiriz nedeniyle daha önemli hale gelir. Devletin denetimi altında bulunan bu kurumların piyasa ekonomisinde söz sahibi olmaları fazla gecikmez (Özmen, 1984: 427; Torun, 1981: 91: Tuna, 2009, 13). Devlet destekli bu tip girişimlerin Cumhuriyetin erken dönemlerinde ilk defa görülmediği, Osmanlı İmparatorluğu zamanında aynı kurumların küçük ölçekli olmakla birlikte var olduğu bilinir. İmparatorluğun Batılılaşma denilen son demlerini yaşadığı 19.yy zarfında ekonomik sıkıntıları engellemek ve devletin askeri ihtiyaçlarını karşılamak için Osmanlı İmparatorluğu bazı sanayi adımları atar. 19.yy öncesi Osmanlı İmparatorluğu'nu sanayileşme bağlamında tophane ve tersane temsil etmekte iken, 19. yy'la birlikte sanayileşme istekleriyle bir takım girişimlerde bulunulur. Bunlar arasında 1838 yılında imzalanan Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığı'nın taraf olduğu Balta Limanı Ticaret Antlaşması dikkat çekicidir. Şüphesiz bu antlaşmadan kazançlı çıkan Osmanlı sınırları içinde serbest dolaşım hakkını kazanan yabancılar olur. Dönemin İngiliz kaynaklarında bu antlaşmanın Türkler açısından son derece zararlı olduğu, yerli tüccarın yabancılar ile rekabet edemeyeceği görüşü dile getirilmekteir. Nitekim öyle de olur. Bu antlaşmayla Osmanlı serbest dış ticaret rejimi ile tanışır; ancak kendilerini gümrük kalkanı ile sağlama alan dış ülkelerle rekabet edemez (Avcıoğlu, 2003: 104; Koraltürk, 1998: 26). Osmanlı döneminde sanayileşme ile ilgili olarak atılan bir diğer adım 1863'te kurulan Islah-ı Sanayi Komisyonu sayılabilir. Bu sanayi komisyonundan çıkan kararlara göre Osmanlı İmparatorluğu'nda; %5 gümrük vergisi kalkacak, Sanayi ile ilgili sergiler açılarak sanayi teşvik edilecek, Esnaf şirketlerin kurulması sağlanacak ve süratle sanayinin gelişimine katkıda bulunulacak, Sanayi okulları açılacaktır. Ele alınan bu kararlar arasında 1866'da esnaf şirketlerinin kurulması vardır. simkeşleri, debbağları, saraçları, kumaşçıları, dökümcüleri, demircileri biraraya getiren bu şirket sermaye, bilgi eksikliklerine deneyimsizliğinde eklenmesiyle kapatılır (Koraltürk, 1998: 26). Aslında, Osmanlı İmparatorluğu'nun bu kurumları işletmede yaşamış olduğu en önemli sorun milli sermayenin oluşmaması ile ilgilidir. 19.yy'da Tanzimat Fermanı'nın ilan edilmesi, milli sermaye sınıfının oluşması için imkan sağlar; ancak bu uygulama yeterli olmaz.1913 yılında Teş-

4 52 Çağdaş Yerel Yönetimler, 24(2) Nisan 2015 vik-i Sanayi Kanunu'nun çıkartılmasıyla Osmanlı İmparatorluğu'nun toprakları yabancı yatırımcılar için ilgi çekici hale getirilmekle birlikte, küçük yatırımcıyı, işletmeciyi zor durumda bırakır. Osmanlı'nın son dönemlerinde Beykoz, Defterdar, Hereke ve Bakırköy'de yer alan bazı küçük ölçekli sanayi oluşumları sermayenin olmaması ve yabancı ülkelere bağımlı olunması neticesinde başarıya ulaşamaz. Söz konusu işletmeler her ne kadar başarıyı yakalayamasa da, çalışma prensipleri itibariyle Kamu İktisadi Teşekkülleri'nin öncülü adımlar olarak değerlendirilebilirler. Gelişemeyen Osmanlı sanayisi nedeniyle Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı İmparatorluğu'ndan miras olarak tarıma dayalı, sanayileşememiş bir yapıyı devralır (Tuna, 2009: 18). Osmanlı döneminde yapılan bu başarısız ekonomik girişimler Cumhuriyet kurulduktan sonra devlet destekli kalkınma modeli olarak ekonomik ve bir takım siyasi güncellemelerle devam ettirilir. Nitekim, 1920'lerin politik uygulamaları Kamu İktisadi Teşekkülleri'nin varlığını güçlendirmeye dönük girişimler silsilesi sunmaktadır. Bu girişimlerden 1923'te yapılan İzmir İktisat Kongresi'nde ülkenin ekonomik durumu ve gelecekte uygulanacak politikalar masaya yatırılır. İlgili kongrede bağımsız bir ülkenin kalkınmasının bağımsız güçlü bir ekonomi ile gerçekleştirilebilir olduğu kararına varılır ve bu bağlamda ülkenin uygulayacağı yeni ekonomik program karma ekonomi olarak belirlenir. Diğer bir deyişle, başından beri yaratılmak istenen milli ekonomi ve milli sermaye sınıfı İzmir İktisat Kongresi'nde karara bağlanır. Aynı kongrede sanayileşmenin hızlandırılabilmesi için finans ve kredi sistemlerinin yeniden güncellenmesi gerektiği üzerinde uzlaşılır yılına gelindiğinde, ağır sanayiye geçilmesine yönelik olarak ülkede genel bir atmosfer oluşmuştur. İktisat Vekaleti tarafından 1925'te Avusturyalı ve Lüksemburglu uzmanlardan bir rapor hazırlamaları istenir. Avusturyalı uzmanın vermiş olduğu raporda koşulların durumu göz ardı edilerek bir an önce demir-çelik sanayisini gerçekleştirmek gerektiği, aksi takdirde demir-çelik sanayisine önem vermeyen ve bu yüzden gerileyen Portekiz ve İspanya'nın akıbetini Türkiye'nin yaşayacağı belirtilir. İtalya ve Japonya'nın ekonomide yükselen bir ivme yakalamasının gerekçesi yine sanayiye verilmiş olan önemle açıklanır. Vakit kaybetmeksizin bu alandaki çalışmaları hızlandırmak üzere Maden İşleri Genel Müdürü detaylı incelemelerde bulunmak üzere yurt dışına gönderilir. Demir sanayisine olan ilgi tarihli 786 sayılı yasayla karara bağlanır. Bu yasada demir sanayisinin kurulup geliştirilmesine yönelik maddeler yer alır. İlgili yasada sanayinin geliştirilmesi için ayrılan ödenek lira olarak belirlenir (Tablo 1) (Ökçün, 1971: 7-9; Tuna, 2009: 22, 30).

5 Sümerbank ın Karabük ün Konut Politikasındaki Rolü Tablo 'li Yıllardaki Ekonominin Durumu Toplam Nüfus Tarımda Çalışan Nüfus Sanayide Çalışan Nüfus Kaynak: (T.C. Baş vekalet İstatistik Umum Müdürlüğü) İzmir Ekonomi Kongresi sonrasında bir çok iktisadi kurum sanayileşmeyi hızlandırmak için yapılandırılır. Bu kurumlar sırasıyla şunlardır; Sanayi ve Maadin Bankası (SMB), Devlet Sanayi Ofisi-1932 (DSO), Sanayi ve Kredi Bankası-1932 (SKB), ve Sümerbank Bu kuruluşlar arasında Sanayi ve Maadin Bankası ekonomideki kurumsal gelişmeyi tetiklerken, Devlet Sanayi Ofisi yatırım politikaları oluşturmak üzere çalışmalarını yürütür. Bu kurumlar dışında finansal kaynağı sağlamak için Türkiye Endüstri Kredi Bankası kurulur (Tablo 2). Tüm bu yönetim ve yatırım adımları Sümerbank'ın kurulmasıyla somutlaşarak etkili hale gelir. Kısa zamanda Sümerbank, Türkiye nin ağır sanayi hayalini gerçekleştirmeyi hedeflediği için ülkede en önemli Kamu İktisadi Teşekkülleri'nden biri haline gelir. Sümerbank ağır sanayi yatırımlarından büyük önemi demir- çelik yatırımlarına verir. Zira, dönemin hükümeti demir sanayisinin gelişimini modernizmle eş tutan bir yaklaşımı benimser. Karabük'te uygulanacak bu projenin 1934 yılı 5 yıllık gelişim planlarında da yer aldığını görürüz. Nihayet, Karabük Demir-Çelik Fabrikaları projesi Sümerbank ve İngiliz firması olan Brassert arasında 1936 yılında imzalanır (Tablo 3). Tablo 2. Sümerbank'ın Kuruluşuna Kadar Sanayileşme Adına Atılan Önemli Adımların Kronolojisi Tarih 17 Şubat 1923 İzmir İktisat Kongresi Önemli Gelişme 18 Ocak 1924 İstanbul Milli Türk Ticaret Kongresi 19 Nisan 1925 Sanayi ve Maadin Bankası Kanunu TBMM'de kabul edildi 22 Nisan 1925 Ticaret ve Sanayi Odaları Kanunu TBMM'de kabul edildi 04 Ekim 1926 Ticaret Kanunu yürürlüğe girdi 16 Ocak 1928 İktisat Vekaleti'nin kuruluş kanunu TBMM'de kabul edildi 18 Aralık 1929 Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti kuruldu 22 Nisan 1930 Sanayi Kongresi toplandı 03 Temmuz 1932 Devlet Sanayi Ofisi Kanunu kabul edildi 07 Temmuz 1932 Türkiye Sanayi Kredi Bankası Kanunu TBMM'de kabul edildi 03 Haziran 1933 Sümerbank'ın kuruluşuna ilişkin kanun TBMM'de kabul edildi Kaynak: (Koraltürk: ,13)

6 54 Çağdaş Yerel Yönetimler, 24(2) Nisan 2015 Tablo 3. Sümerbank Yatırımları ( ) Yatırım Kuruluş Tarihi Üretim Kayseri Bez Fabrikası İzmit Kağıt Fabrikası Ereğli Bez Fabrikası Nazilli Bez Fabrikası Bursa Merinos Fabrikası Gemlik Yapay Kumaş Fabrikası Karabük Demir-Çelik Fabrikaları Kaynak: (Tuna, 2009; Koraltürk, 1998) Demir madeninin sanayileşmede ne kadar önemli olduğu dönemin gazete haberlerinde çarpıcı bir biçimde ele alınır. Türkiye'nin sadece bakırın ana rezerv noktalarından biri olmadığı, aynı zamanda demirin ülkede önemli bir rezerv alanı olduğuna değinilir. Titan demiri olarak tabir edilen yüksek kalitedeki demir madeninin varlığı Türkiye'nin demir zenginliğini ortaya koymaktadır. Türkiye'nin demir yataklarını işletmesiyle birlikte Türk endüstrisinin tam ve gerçek atılım evresine girdiği kabul edilmekte; demire dayalı sanayileşme diğer tüm sanayilerin anası olarak görülmektedir. Gazete yazılarına göre İngiltere kömür ve demiri bir arada kullanması sonucunda 19.yy'ın en önemli devleti haline gelir. İngiltere'yi sırasıyla Belçika ve Fransa takip eder. Amerika'nın parlaması yine demir teknolojisi ile arasının iyi olmasına bağlanır. Dünyada gelişmiş olan devletlerin demir teknolojilerin iyi ve ileride olması Türkiye'nin politik gündeminde ve kamusal alanında demir madenine verdiği değeri perçinler (Zonguldak Gazetesi, 13 Nisan 1937). Bir gazete haberi demirin kullanım sahasını detaylı bir biçimde değerlendirdikten sonra insanlığın kaderini demirin varlığı ile eş tutar. Öyle ki, insanlığın demir sayesinde meydana geldiğini savunur. Yazı şu şekildedir; Endüstri demek ağır sanayi demektir. Ağır sanayi demek de demir demektir. Demir bugünkü medeniyetin babasıdır. Etrafınıza bakınız her şey demirin evladıdır. Yedi kat betonarme apartmanınızı dimdik durduran demirdir. Elimdeki size hitap eden kalemin ucu demirdir. Bu yazımı dizen, basan demirdir. Çiftçi demir sapanla çalışır. Demiryolu, ismi üstünde, raylar, makaslar, lokomotifleri, vagonlar ile demirdir. Vapur teknesi bütün makineler ile demirdir. Bütün fabrikaların soy adı demir oğludur. Milli müdafaa demek karada, denizde, havada, demir demektir. Mehmetçiğin süngüsünden tutunuz, makineli tüfek, top, tank, mermi demir; Yavuz Kocatepe, İnönü demir; modern kartallarımızı uçuran motör demirdir. Muasır medeniyeti eti ve kemikleri demir ve çelikten yapılmış bir vücuda benzetebilirsiniz. Demir olmasaydı bugünkü medeniyet olmazdı. Elimizi her neye uzatsak demirin sert ve soğuk yüzü ile ya doğrudan doğruya, yahud da bilvasıta temas ederiz. Her ne kullanıyorsak ya demirdendir, yahud demirle yapılmıştır. Bugünkü insanlık potada eritilmiş örsle çekiç arasında, dövülmüş bir varlıktır. (3 Nisan 1937, Cumhuriyet Gazetesi)

7 Sümerbank ın Karabük ün Konut Politikasındaki Rolü 55 Demir-çelik fabrikaları yatırımının ülke için ne kadar önemli olduğu Başbakan İsmet İnönü'nün konuyla ilgili demeçlerinden de takip edilebilmektedir. Konuşmalarından bir tanesinde İsmet İnönü projeyi prestijli bir yatırım olarak değerlendirmekte ve Milliyetçi ve Cumhuriyetçi Türkiye'nin gelişiminin önkoşulu olarak kömür ve demiri görmektedir. Bugünkü medeniyet kömür ve demire istinat eder. Kömürsüz ve demirsiz bir medeniyetin yürüyeceğini iddia etmek, boş bir sözdür. Görüyorsunuz ki ne kadar esaslı bir kanaat sahibiyiz. (Zonguldak Gazetesi, 17 İlkkanun Salı) Görüyorsunuz ki Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları ile memleketin her sahada çok kıymetli olan başlıca ihtiyacına cevap verecek bir müsessese kurmakla kalmıyoruz. Cumhuriyetçi ve milliyetçi Türkiye nin manevi ve içtimai bir medeniyet ve kültür müessesin de meydana getirmiş oluyoruz. (Demokrat Karabük Gazetesi, 3 Nisan 1937) Demir Çelik Fabrikaları'nın Kuruluşu ve Sümerbank'ın Konut Politikası Sümerbank'ın ağır sanayi yatırımı için harekete geçmesi birçok stratejik kararın alınmasını gerektirir. Her şeyden önce konunun uzmanlarının ülkeye davet edilmesi ve görüşlerin alınması yatırım için adeta bir önkoşuldur. Bu bağlamda, Dr. Lucius petrol araştırmalarında bulunurken, Dr. Granigg maden ve demir yatakları üzerinde çalışmalar yapar. Bu bilim adamlarından ülkenin maden rezervleri hakkında değerlendirme yapmaları istenir (Fındıkoğlu, 1962; İskender, 2008: 32-33). 1932'de verilen bir rapora göre, Türkiye yatırımların gerçekleştirileceği yetkinlikte maden rezervlerine sahip değildir. Olumsuz raporlarda ülkelerin politik yaklaşımlarının etkisi olduğu düşünülebilir. Ancak, Türkiye verilen ilk raporla yetinmeyerek Sovyet Rusya'dan gelen ikinci bir heyeti ağırlar. Sovyet heyetinin raporları verilen olumsuz raporların gölgesini geride bırakarak iyi bir atmosfer oluşturur. Bu rapora göre, Türkiye istenilen yatırımı gerçekleştirmeye yetecek maden rezervlerine sahiptir ve düşünülen sanayi yatırımlarının bir an önce hayata geçirilmesi lazımdır (Hacısalihoğlu, 1995: 75). Verilen bu rapor işin sadece başlangıç noktasını oluşturmaktadır, yatırımı gerçekleştirmek için uzun zaman ve demir-çelik Fabrikaları'nın inşa edileceği uygun mekanın bulunması bir sonraki önemli adımlar olur. İnşa yerinin önemi II. Dünya Savaşı arifesindeki dönemin stratejik zorunlulukları ile açıklanabilir. Aynı zamanda seçilecek yer uygun maden rezervlerine yakın olmalı, taşımada kolaylık sağlamalıdır. Tüm ihtiyaçlar ve stratejik gerekçeler ışığında Karabük yeni endüstri yatırımının doğum yeri olarak seçilir. Karabük'ün yatırım alanı olarak seçilmesindeki stratejik gerekçeler incelendiğinde, Karabük'ün demir ağları üzerinde olması ve maden yataklarına yakınlığı projenin Karabük'te uygulanabilirliğini kuvvetlen-

8 56 Çağdaş Yerel Yönetimler, 24(2) Nisan 2015 dirir. Bazı araştırmacılar Karabük'ün coğrafi nedenlerle seçildiğini iddia etmekte; dağlarla ve nehir yatakları ile çevrilen alanın yatırım için uygunluğundan bahsetmektedir (Öktem, 2004: 80-81). Ancak coğrafi uygunluk meselesi Hacısalihoğlu tarafından yazılmış olan doktora tezinde eleştirilir, Karabük'ün coğrafi konumunun saldırılara açık bir pozisyonda olduğu dile getirilir (Hacısalihoğlu, 1995). Karabük'ün ağır sanayisinin kuruluş yeri olarak seçilmesi Zonguldak'taki kömür madenine yakınlığı ve tren hattı üzerinde yer alması ile daha ilgili olmalıdır. Karabük üzerinde hemfikir olunması köy alanında Cumhuriyet'in savunduğu ideolojilerle koşut hiyerarşik yapılanmalı yeni bir kent kurulmasına yol açacaktır. Dönemin gazete haberlerinde bu konu Cemal Kutay tarafından şu şekilde manşetlere taşınır; Karabük'ün altında bir define varmış! Bu define şimdi köyün üstündedir; iki yüz nüfuslu Karabük köyü artık bir şehir olma şuurunda ( , Ulus Gazetesi) Demir-Çelik Fabrikaları projesi kapsamında yatırımın gerçekleştirilmesi ve uzman işçi yetiştirilmesi misyonunu üstlenen İngiliz firması Brassert çalışmalarına dönemin hükümeti tarafından verilen izinle başlar. Temel atma töreni 3 Nisan 1937 tarihinde başbakan İsmet İnönü tarafından gerçekleştirilen Demir-çelik fabrikaları'nın inşası yaklaşık iki yıl alır. İngiliz modelli enerji tribünleri ve diğer teknik mekanizmalar yurt dışından getirtilerek fabrikalara monte edilir. İlerleyen yıllarda bunları Almanya'dan gelen malzemeler izler. Günümüzde hala bu enerji tribünleri kullanılmaktadır. Demir-Çelik Fabrikaları'nda çalışan mühendislerin aktardığı ve her hangi bir ispatı şu an için olmayan sözlü bilgilere göre; dönemin teknolojisi ve ulaşım sorunu düşünüldüğünde, Karabük Demir- Çelik Fabrikaları'nın kuruluşu çok kısa bir zamanda gerçekleşir. Zira, Hindistan tarafından İngiltere'ye siparişi verilen enerji tribünleri ülkede çıkan sorunlar nedeni ile Hindistan'a teslim edilemez, aynı tarihlerde Türkiye'nin böyle bir istekte bulunmasıyla Türkiye'ye sevk edilir. Hazır üretilmiş olan teknik ekipmanın Türkiye'ye nakledilmesi şüphesiz zaman kazandırırken, demir-çelik yatırımının uygulanması için gerekli olan uzun süreyi kısaltır. Brassert Firması teknik desteğinin yanı sıra işçilere eğitim verir. Bu bağlamda, Sümerbank İngiltere'ye demir-çelik sanayisi ile ilgili eğitim alması için işçiler gönderir. Karabük Demir- Çelik Arşivleri'nde yer alan İdare Komitesi Karar Defteri'nden öğrendiğimize göre bu işçilerden bir tanesi İngiltere'de staj gören Abudullah Vurkaç'tır tarihli 1 nolu defterin 49 sayılı kararında Abdullah Vurkaç'ın staj sonrası kadro tahsisatının yükseltilmesi yönünde karar çıkartıldığı anlaşılmaktadır (Demir-Çelik Arşivi, İdare Komitesi Karar Defteri). Türkiye'de 1930'lu yıllardan sonra kurulan kentler modernleşme çabalarının bir yansıması niteliğindedir. Dr. Martin Wagner in 1937'de yazmış olduğu makale aynı hassasiyetleri taşır. Wagner sanayileşmenin Türkiye için daha önceleri bir hayal olduğunu ancak muazzam fabrikaların kurulmasıyla birlikte bu rüya-

9 Sümerbank ın Karabük ün Konut Politikasındaki Rolü 57 nın gerçekleştirildiğini yazar. Wagner yeni modern şehirlerin sanayinin nüvesi niteliğindeki bu bölgelerden doğacağını belirtir. Bu bağlamda Karabük Demir- Çelik Fabrikaları Wagner'e göre modern bir kentin doğacağının müjdecisi gibidir. Bu yönüyle Wagner'in Karabük'ün şehirleşmesi üzerine öncül sayılabilecek düşüncelerinin zamanla gerçekleştiği söylenebilir. Modern Türkiye nin yeni başşehri Ankara da bir zamanlar tam manasiyle bir tasavvurdu ve sonra iş haline gelmiştir. Ülkesinin endüstrileşmesi de bir zamanlar sadece bir tasavvur idi ve bugün bu tasavvurdan büyük fabrikaların fışkırdığını görüyoruz ki bunların da bir tabiatı icabındakan çıkacak bir netice büsbütün bir yeni şehirlerin inşa olunmasıdır. Sadece, Türk Devleti'nin Karabük teki en yeni teşebbüsünü düşünelim. Issız bir yerde, en modern bir şehir yerleşmesi ile birlikte bir büyük çelik fabrikası bitip yeşerecektir (Wagner, 1937: ). Karabük'ün erken dönem şehir planlama süreci Sümerbank tarafından yürütülür. Bunun en önemli nedenleri Sümerbank ın çoklu görev misyonu ve yerleşimin daha önce belirtildiği üzere bir köy niteliğinde olması hatta bir belediyeye sahip olmamasıdır. Karabük'ün ilk planı ünlü Fransız şehirci, o dönemde İstanbul'da çalışmakta olan Leon Henry Prost'a yaptırılır. Prost'a ait plan günümüze ulaşamamış olsa bile, arşivlerde bulduğumuz H.Prost imzalı dilekçede, Prost Sümerbank'tan yaptığı plan karşılığında ödeneğinin ödenmesi konusunda ricada bulunmaktadır (Belge 1). Sümerbank'ın istekleri doğrultusunda şekillenen bu plan, Karabük'e sosyal ve mekansal açıdan ayrıştırılmış bir kent modeli sunar. Bu yaşamsal ayrışmanın özellikle konut ve sosyal donatılarla sabitlendiği, her sosyal grubun kendi statülerine ait alanlarda vakit geçirdikleri görülmektedir. Sümerbank'ın kendine özgü bir konut politikası olarak bu ayrışmayı benimsediği dönemin Arkitekt'inde çıkan, Sümerbank Amele Evleri başlıklı Sümerbank İnşa Fen Heyeti tarafından yayınlanmış olan ayrıntılı makalede ele alınmakta, yapıların özellikleri ve amaçları sıralanmaktadır. Bu yönüyle Karabük'te karşımıza çıkan, mekana yansıyan hiyerarşik yapılanmanın Prost'dan ziyade Sümerbank'ın istekleri doğrultusunda gerçekleştiği söylenebilir. Sümerbank kurduğu bir çok fabrikanın konut politikasını yönlendirir ve bu tarzdaki yerleşim yapılanmasını bir çok ağır sanayi yatırım bölgesinde tekrarlar. Sümerbank işçiler için tasarladığı konutlarda önemli noktalara yer verir. İlk olarak işçilerin uzak mesafede bulunmalarının çalışmada randıman düşüklüğüne yol açacağını düşünür ve bu nedenle fabrikalara yakın mesafede konut tasarlamak Sümerbank için optimum bir biçimde işçilerden verim almak anlamına gelir. Evlerin sıhhi ortamda yer alması bir diğer önemli husustur. Ayrıca, bu evlerde 250 m²'lik bahçeler bulunması hem zaman kaybının önüne geçecek, hem de ekonomik açıdan uygun olacaktır. İşçi ailelerine temiz mobilya temini ve spor faaliyetlerini sürdürecekleri mekanların olması Sümerbank tarafından öngörülen bu konut politikasının diğer önemli parçalarıdır. Sümerbank inşa görevlerini dört iş bölümüne ayırır. İlk bölümde işçi mahallesinin umumi vaziyet

10 58 Çağdaş Yerel Yönetimler, 24(2) Nisan 2015 planının hazırlanması, ikinci bölümde yapılacak binaların tipolojilerinin tespiti ve projelerin hazırlanması, üçüncü aşamada mevcut projelere göre binaların inşası ve fabrikanın yönetimine teslim edilmesi yer alır. Iskana verilen binaların bakım işleri Sümerbank'ın görev basamağında sonuncu sıradadır. Sümerbank heyeti tarafından fabrika çalışanlarının konut alanlarının tasarlanmasıyla ilgili olarak aşağıdaki ifadeler kaleme alınır; Sümerbank, memleketimizin muhtelif yerlerinde geniş bir programla kurduğu fabrika binalar ile birlikte, bu fabrikalarda çalışan işçiler için imkan nisbetinde konforlu evler de inşa etmektedir. Fabrikada çalışan işçilerin iş yeri civarında sıhhi ve konforlu evlerde barındırılması neticesinde aşağıdaki faydaların temin edildiği yapılan tecrübülerle tesbit edilmiş bulunmaktadır. (Sümerbank İnşaat Fen Heyeti, 1944: 9-13) Şekil 1. Prost'un 7 Haziran 1939 tarihli dilekçesi Kaynak: (Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü)

11 Sümerbank ın Karabük ün Konut Politikasındaki Rolü 59 Prost'un tasarımını yaptığı plan Karabük'ü bir çok mekansal bölüme ayırmaktadır, ancak tasarımın can alacı noktası olarak Yenişehir Mahallesi dikkat çekmektedir. Sosyal statüsü yüksek olan müdür, müdür yardımcıları, mühendisler gibi önemli görevlerde bulunan yönetici ve çalışanların kentin çekirdeği niteliğindeki Yenişehir Mahallesi nde yaşam alanlarının çözüldüğü görülmektedir. Özellikle siedlung stilde (bahçe üslubu) yapılmış olan evler bu bölgede aile hayatını korumayı hedefler. Bu önemli yerleşke Demir-Çelik Fabrikaları'na tepeden görüş sağlamaktadır. Sosyal-ekonomik statüyü esas alan konut yapılanması nedeniyle, konutlar birden fazla yapı örneğini aynı mekan düzleminde sunmakta; dolayısıyla, genel müdürlerin, mühendislerin, memurların, ustaların evleri birbirinden farklı özellikler sergilemektedirler. Yenişehir bölgesinde inşa edilen değişik konut yapıları bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi Çamlık Evleri olarak bilinen yapılar grubudur. Bu tek katlı bahçeli konut blokları ustabaşları ve onların aileleri için tasarlanır. Bu evler yine siedlung (bahçeli ev) konut kategorisine girmektedir. Evlerin tek katlı ve bahçeli olması aile yaşantısına verilen önemle ilgilidir. Bahçeli konut blokları o dönemde dünyada genel olarak ekonomik olarak güçsüz sınıfa için yapılmakta olan projelerken, Türkiye'de bu tip konutlar sadece işçi yerleşkelerinde değil, tüm sosyal tabakalar için uygulanır (Togay, 1959: ). Çamlık Evleri nin yapımı ilk olarak 1940'lı yıllarda başlar ve daha sonra ihtiyaç duyuldukça yeni yapılar eklenir (Kessler, 1949: 10). Farklı zamanda yapılan yapılar yerleşimde konutların birbirinden bağımsız görüntüler sunmasına yol açar. Sümerbank konutlaşma sürecinde Yenişehir Mahallesi sakinlerinin yalnızca barınma sorunları çözmez, aynı zamanda bölgede yaşayanların sosyal ihtiyaçlarını göz önünde bulundurularak, her türlü sosyal donatı uygulamasının tasarımını gerçekleştirir. Bu bağlamda, hastane, okul, yazlık ve kışlık sinemalar, kulüpler ve havuz, Yenişehir halkının bölgedeki memnuniyetlerini arttırmaya yönelik uygulamalar olarak dikkat çekmektedir. Sanayileşmeyle var olan Karabük ün nüfusu barınırken, sosyalleşmekte ve zamanlarını modern bir biçimde tasarlanmış olan yapılı çevrede geçirmektedir. Yenişehir Mahallesi'nin yüksek alanlarına seçkin görevlerdeki çalışanların evleri yerleştirirlerken, tepeden aşağıya doğru sosyal statü ile doğru orantılı olarak fabrika işçilerinin yaşam alanları inşa edilir. Yenişehir yerleşkesinin eteklerine denk gelen bu alanlarda işçiler için tasarlanmış konut blokları yer alır. Fabrika bölgesine yakınlığı ile bu yerleşkeler Sümerbank'ın sosyal tabakalaşmayı esas alan konut politikasının ürünüdür. Bu yapılar daha kötü kalitede konut yaşam alanları sunmaktadır. İşçilerin yerleşim sorunu yine siedlung üslubu anımsatan birbirine eklemlenmiş bahçeli konut blokları ile çözümlenir. Yüz Evler ve Dere Evler bu bölgede en önemli yerleşme alanları olurlar. Karabük Demir-Çelik Fabrikaları'nın çalışanlarının köylerden gelen işçilerden oluşması, söz konusu işçilerin daha rahat etmesi için Sümerbank'ın konutlarda küçük ölçekte tarım yapabilmesine olanak sağlayan bahçelere yer vermesine neden olur. Her ne ka-

12 60 Çağdaş Yerel Yönetimler, 24(2) Nisan 2015 dar bahçesinde tarım yapılmasına izin verilmiş dahi olsa, evlerin küçük ölçeği ve birbirine yapışık bir biçimde uzun bloklar halinde yerleştirmesi ailenin özel yaşamına olumsuz yönde etki eder. Fabrika işçilerine özel yapılan sosyal donatı uygulamalarıyla birlikte bu planlamanın sosyal grupları ait oldukları sosyal yapıda tutmayı hedeflediği ve bir toplumsal tabakalaşmayı özendirdiği söylenebilir. Zira, fabrikaların kurulduğu erken dönemlerde işçilerin Yenişehir'in göbeğinde inşa edilen kulüplere katılması pek tasvip edilmez, işçilere ait sosyal donatı uygulamaları yaşam alanlarına yakın fabrikaların çevresinde çözülür. Konut yapımını ve sosyal donatı uygulamalarını merkezine alan bu yerleşim politikasının fabrikaların daimi çalışan bulmadaki yaşadığı güçlüklerin önüne geçmesi yönünde olumlu katkıları olduğu düşünülebilir. Yukarıda bahsedilen konut uygulamaları Karabük Demir-Çelik Fabrikaları'nın hamiliği süresince doğal olarak korunduğu ve kullanıldığı için çoğu günümüze kadar ulaşır. Türkiye'de farklılaşan hayat şartları ve politik gündem yapılı çevreyi etkileyerek, özellikle 1950'lerden sonra mekansal organizasyonun değişmesine ve mevcut sosyal tabakalaşmanın karışmasına neden olur. Sümerbank'ın Demir-Çelik Fabrikaları'nın üzerindeki etkisinin sonlandırılması ve 1990'larda Karabük Demir-Çelik Fabrikaları'nın özelleştirilmesiyle bölgede inşa edilmiş modern konut dokuları başka kurumların ve özel kişilerin eline geçer. Her ne kadar günümüzde Demir-Çelik Fabrikaları bölgede yapıların hamiliğini büyük oranda sürdürse de, Yenişehir Bölgesi ve çevresi, özellikle işçi konutları kentin yeniden yapılandırılması gerekçesi ile yıkılmakta ve kentsel dönüşüm projelerinin uygulama sahası haline getirilmektedir. Bu süreçte yerel yönetimler Cumhuriyet in erken dönemlerinden günümüze miras kalan bu endüstri alanlarının kentsel dönüşüm projelerinin konusu olması sürecinde uygulamaların baş aktörlerinden biri olarak sahneye çıkar. Sonuç Karabük Demir-Çelik Fabrikaları, Sümerbank'ın Türkiye Cumhuriyeti'nin erken dönemlerinde gerçekleştirdiği önemli devlet yatırımlarından biridir. 20.yy'ın erken dönemlerinde bağımsızlık savaşından yorgun çıkmış bir devlet için böylesi bir yatırımı gerçekleştirmek zor olsa da, Kamu İktisadi Teşekkülleri'nin yardımıyla ekonomik altyapı oluşturması savaş yıllarında sanayileşmenin gerçekleştirilmesini imkanlı hale getirir. Kamu İktisadi Teşekkülleri yalnızca ekonomik yatırımlar gerçekleştirmeyerek, Türkiye'nin kimi modern kentlerinin kurulmasında öncül rol üstlenir. Karabük kenti örneğinde görüldüğü gibi, modern bir kent ve ona uygun hayat tarzının geliştirilmesi Sümerbank sayesinde mümkün hale gelir. Sümerbank'ın bölgedeki konut politikalarında etkin olmasındaki en önemli gerekçelerden bir tanesi Karabük Demir-Çelik Fabrikaları'nda kalıcı işçi bulmanın zorluklarından kaynaklanmaktadır. Sümerbank kaçınılmaz bir biçimde yaşam standartları yüksek yerleşim yerleri, sosyal donatılarla zenginleştiril-

13 Sümerbank ın Karabük ün Konut Politikasındaki Rolü 61 miş konut alanları ile ilgilenerek konut politikalarında söz sahibi olur. Bu bağlamda Sümerbank'ın konut politikasının hiyerarşik bir oluşumu öngören yapılanması dikkat çekicidir ve bu oluşumun dönemin seçkinci modern yapılanmasıyla ilgili olduğu düşünülebilir. Sonuç olarak; Karabük kentinin Sümerbank'ın hiyerarşik yapılanmalı modern konut politikalarının neticesi olarak ortaya çıktığı ifade edilebilir. Ayrıca, Sümerbank'ın Demir-Çelik Fabrikaları ile bağlantısının kopmasından sonra bölgede mekansal dönüşümün başladığı, fabrikaların özelleştirilmesi, son olarak da otoriter neo-libereal yönetim yaklaşımlarıyla bu sürecin hızlandığı ve beraberinde Karabük endüstri miras alanlarının yıkım gerçeği ile tanıştığı söylenebilir. Kaynakça Cumhuriyet Gazetesi, 3 Nisan Demokrat Karabük Gazetesi, 3 Nisan Karabük Demir-Çelik Fabrikaları İdare Komitesi Karar Defteri, , Demir-Çelik Arşivi Sümerbank İnşaat Fen Heyeti, (1944) Sümerbank Amele Evleri ve Mahalleleri, Arkitekt, İstanbul. Ulus Gazetesi, 1937, 4 Nisan Ulus Gazetesi, 1937, 6 Nisan Zonguldak Gazetesi, 17 İlkkanun Salı, yıl. 12. Zonguldak Gazetesi, 13 Nisan Avcıoğlu, Doğan (1979), Türkiye nin Düzeni, Dün-Bugün-Yarını, Birinci Kitap, İstanbul, s Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri (1962), Kuruluşunun XXV. Yılında Karabük, Türkiye Harsi ve İçtimai Araştırmalar Derneği, Sayı 46, Seri A, Fakülteler Publishers, İstanbul. İskender, Hüseyin Volkan (2008), Karabük Demir Çelik Fabrikalarının Karabük İlinin Sosyal, Kültürel ve İktisadi Hayatının Gelişmesindeki Yeri ve Önemi, Uzmanlık Tezi, T.C. İçişleri Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı, Ankara. Hacısalihoğlu, İlhan Yaşar (1995), Şehir Coğrafyası Açısından Safranbolu Karabük İkilemi, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enst. Beşeri ve iktisadi Coğrafya Anabilimdalı, Doktora Tezi, İstanbul. Kessler, Gerhard (1949), Zonguldak ve Karabük teki Çalışma Şartları, İstanbul Üniversitesi İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü, İstanbul. Koraltürk, Murat (1998), Türkiye Ekonomisi'nde Bir Öncü Sümerbank,Creative Yayıncılık ve Tanıtım Ltd. Şirketi, İstanbul.

14 62 Çağdaş Yerel Yönetimler, 24(2) Nisan 2015 Özmen, Selahattin (1984) Üretimde Devlet: Kamu iktisadi Teşebbüsleri, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt.2, İletişim Yayınları, İstanbul. Ökçün, Ahmet Gündüz (1971), Türkiye İktisat Kongresi 1923 İzmir,Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Publishers, Ankara. Öktem, Sezin (2004), Türkiye Cumhuriyeti nde Modernleşme Hareketi; Karabük Demir Çelik Fabrikaları Yerleşimi Örneği, Istanbul Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Togay, Haluk (1959), İşçi Meskenleri Meselesi, Arkitekt, no.296 İstanbul. Torun, Osman Nuri (1981), Atatürk Döneminde İktisadi Devlet Teşekküllerinin Finansmanı, Atatürk Döneminde Türkiye Ekonomisi Semineri, İstanbul. Tuna, Serkan (2009), Türkiye de Devlet İşletmeciliği ve Sümerbank ( ): Dünya Ekonomik Krizine Bir Cevap mı?, Derlem Publishers, İstanbul. Wagner, Martin (1937), İnşa Etmeyen Bir Millet Yaşamıyor Demektir, Arkitekt, İstanbul.