Coğrafi İşaretler Çalışma Grubu

Transkript

1 Edirne İl Yatırım Komitesi Coğrafi İşaretler Çalışma Grubu Mayıs 2015

2 İÇİNDEKİLER 1. COĞRAFİ İŞARET NEDİR? 2 2.MENŞE ADI NEDİR?.2 3.MAHREÇ İŞARETİ NEDİR? 2 4.COĞRAFİ İŞARET TESCİLİNE NEDEN İHTİYAÇ DUYULUR?..2 5.COĞRAFİ İŞARET TESCİLİNİN BİR BÖLGEYE / KALKINMAYA ETKİSİ NASIL OLUR?.3 6.TESCİLE KONU OLABİLECEK ÜRÜNLER NELERDİR? 3 7.KİMLER COĞRAFİ İŞARET BAŞVURUSU YAPABİLİR?.3 a. Coğrafi ĠĢaret BaĢvurusu Yapan Kurumların Ġstatistiki Dağılımı 4 8.COĞRAFİ İŞARETİ KİMLER KULLANABİLİR? 4 9.COĞRAFİ İŞARET TESCİLİ İÇİN BAŞVURU ŞARTLARI NELERDİR? COĞRAFİ İŞARET BAŞBURUSU İÇİN NEREYE MÜRACAAT EDİLİR? 5 11.BAŞVURU ÜCRETLERİ.5 12.COĞRAFİ İŞARET TESCİL SÜRESİ NASILDIR? 5 13.TESCİLLE SAĞLANAN KORUMA NEDEN ÖNEMLİDİR? COĞRAFİ İŞARET KORUMASININ SAĞLADIĞI HAKLAR NELERDİR?.6 15.COĞRAFİ İŞARETLERİN DENETİMİNİ KİM / KİMLER / NASIL YAPAR? 6 16.EDİRNE DE TESCİL EDİLEN COĞRAFİ İŞARET TÜM DÜNYADA GEÇERLİ MİDİR? EDİRNE DE COĞRAFİ İŞARETLERE KONU OLABİLECEK ÜRÜNLER LİSTESİ.7 18.BAŞVURU DOSYASI ÖRNEĞİ KAYNAKLAR VE REFERANSLAR.9 20.EKLER.10 EK 1 : EDĠRNE ÇĠNĠSĠ EK 2 : KARAAĞAÇ BĠBERĠ EK 3 :AKITMA 1

3 1. COĞRAFĠ ĠġARET NEDĠR? Genel Olarak: Coğrafi iģaret bir malın coğrafi kökenini gösteren veya kullanılan bir unsur, madde, motif, malzeme ya da usul sebebiyle bir alana, yöreye yahut ülkeye yollamada bulunarak o mala istek ve güven duyulmasını sağlayan ad veya iģarettir. Bir yörenin herhangi bir ürünü, meyvesi, taģı, madeni diğer yörelerde üretilenlerden farklı olabilir veya bir yörede üretilen bir halı, kilim, kumaģ, çini vb. bir ürün herhangi bir nedenle ün kazanmıģ olabilir. Bu ürünlerin üzerinde o yörenin adının kullanılması, tüketiciler tarafından o ürünün belli bir kaliteye sahip olduğu Ģeklinde de algılanabilir. Tüketiciler söz konusu yöre adıyla satılan ürünleri, o yörenin adına belli bir güven duyarak aynı nitelikteki diğer ürünlere tercih edebilirler. 2. MENġE ADI NEDĠR? MenĢe adı; coğrafi iģaret korumasına konu edilen ürünün üretimi, iģlenmesi ve diğer iģlemlerinin tamamı sınırları belirlenmiģ coğrafi alanda gerçekleģmek zorundadır. Coğrafi sınırları belirlenmiģ bir yöre, alan, bölge veya çok özel durumlarda ülkeden kaynaklanan bir ürün olması; Tüm veya esas nitelik veya özellikleri bu yöre, alan veya bölgeye özgü doğa ve beģeri unsurlardan kaynaklanan bir ürün olması; Üretimi, iģlenmesi ve diğer iģlemlerinin tümüyle bu yöre, alan veya bölge sınırları içinde yapılan bir ürün olması gerekmektedir. 3. MAHREÇ ĠġARETĠ NEDĠR? Mahreç iģareti; ürünün üretimi, iģlenmesi ve diğer iģlemlerinden en az biri sınırları belirlenmiģ coğrafi alanda gerçekleģmek zorundadır. Coğrafi sınırları belirlenmiģ bir yöre, alan veya bölgeden kaynaklanan bir ürün olması; Belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibariyle bu yöre, alan veya bölge ile özdeģleģmiģ bir ürün olması; Üretimi, iģlenmesi ve diğer iģlemlerinden en az birinin belirlenmiģ yöre, alan veya bölge sınırları içinde yapılan bir ürün olması gerekmektedir. 4. COĞRAFĠ ĠġARET TESCĠLĠNE NEDEN ĠHTĠYAÇ DUYULUR? Coğrafi iģaretlerin tescilinin amaçlarından biri, genel nitelikleri itibariyle üretimi, kaynağı gibi bir takım yerel niteliklerine bağlı olarak belli bir üne kavuģmuģ ürünlerin korunmasını sağlamaktır. Örneğin leblebi için Çorum ibaresi, halı için Isparta ibaresi, kaymak için Afyon ibaresi belirli bir kalitenin iģareti olarak ortaya çıkmaktadır. Coğrafi iģaret tescili ile sınırları belirlenmiģ alanda üretimi gerçekleģen ve tarihsel geçmiģi olan özel ürünlerin, üretim metotları ile birlikte kalite standartları korunmaktadır. Coğrafi iģaret, tüketici tercihleri için garanti sunan bir yol göstericidir. 2

4 Coğrafi iģaret tescili ile sınırları belirlenmiģ alanda üretim yapan üreticilerin yararlanmaları sağlanmaktadır. Coğrafi iģaret tescili anonim bir hak sağlar. Bu sebeple yalnızca tescil ettiren kuruluģların değil, sicilde belirtilen özelliklere bağlı kalarak üretim yapan diğer üreticilerin de söz konusu coğrafi iģareti kullanım hakkı bulunmaktadır. Coğrafi iģaret baģvurusunda bulunan kuruluģ, ürünün niteliğini, üretim metodun ve üretim alanını tanımlar. Ayrıca bağımsız denetim komisyonunun oluģmasını ve iģleyiģini sağlar. Bağımsız bir denetim sisteminin temini için coğrafi iģaret baģvurusunda bulunan kuruluģ denetleme komisyonunda yer alamaz. 5. COĞRAFĠ ĠġARET TESCĠLĠNĠN BĠR BÖLGEYE / KALKINMAYA ETKĠSĠ NASIL OLUR? Coğrafi iģaretler özellikle AB ülkelerinde tarım iģletmeleri için önemli bir kalkınma politikası aracıdır. Coğrafi iģaretler, özellikle yerel üreticilerin pazara yönelik üretim yapmaları konusunda cesaretlendirilmesi, daha kaliteli üretimde bulunmaları için teģvik aracı olarak kullanılması ve yerel dinamiklerin canlandırılması bakımından ayrı bir önem taģımaktadır. Teorik olarak bakıldığında coğrafi iģaretlerin üretici açısından yüksek kaliteli ürün üretmenin getirdiği fiyat avantajı nedeni ile gelirde bir artıģ, tüketici açısından ise bahse konu olan ürünün üretiminin belirli bir metotla yapıldığının ve kalitenin garantisi açısından güven oluģturması bakımından farklılık yarattığı görülmektedir. Daha da önemlisi yerel değerlerin korunması ve sürdürülebilmesi açısından coğrafi iģaretler kırsal alanda kalkınmanın ve ekonomik ve dönüģümün araçlarından biri olarak kullanılabilmektedir. Diğer yandan son yıllarda özellikle az topraklı ve az sayıda hayvana sahip yoksul üreticilerin de ürünlerinin gelenekselliğini korumada, ürünlerin pazara yüksek değerde ulaģmasında coğrafi iģaretler önemli bir değer zinciri aracı olarak görülmektedir. 6. TESCĠLE KONU OLABĠLECEK ÜRÜNLER NELERDĠR? Doğal ürünler Tarım ürünleri Maden ürünleri El sanatları Sanayi ürünleri 7. KĠMLER COĞRAFĠ ĠġARET BAġVURUSU YAPABĠLĠR? Gerçek veya tüzel kiģiler Ürünle veya yöre ile ilgili kamu kurum ve kuruluģları Tüketici dernekleri olabilir. 3

5 a. Coğrafi ĠĢaret BaĢvurusu Yapan Kurumların Ġstatistiki Dağılımı : 8. COĞRAFĠ ĠġARETĠ KĠMLER KULLANABĠLĠR? Coğrafi iģareti, tescilde düzenlenen Ģartlara uygun üretim yapan herkes kullanabilir. BaĢvuru formu, 9. COĞRAFĠ ĠġARET TESCĠLĠ ĠÇĠN BAġVURU ġartlari NELERDĠR? 1) Tescili istenilen menģe adı veya mahreç iģaretine ait örnek (isteğe bağlı), 2) BaĢvuru ücretinin ödendiğini gösterir bilgi/belge, 3) Ürünün tanımı ve gerekiyorsa hammaddenin fiziksel, kimyasal, mikrobiyolojik ve benzeri özelliklerini açıklayıcı teknik bilgiler ve belgeler, 4) Ürünün benzer ürünlerden farkını kanıtlayan bilimsel rapor, 5) Ürünün üretim tekniğine ve varsa yerel özel üretim teknik ve Ģartlara iliģkin bilgiler, 6) Yöre, alan veya bölgenin coğrafi sınırlarını açıkça tanımlayan ve belirleyen bilgiler/ belgeler, 7) Ürünün tescili ile ilgili talep edilen iģaretle menģe adı ya da mahreç iģareti olma özelliklerini taģıdığına iliģkin bilgiler, coğrafi iģaret tanımına uygunluğunu özellikle coğrafi ismiyle bilindiğini kanıtlar belge, gazete, makale, bilimsel yayın vb. 4

6 8) Ürün standardı ve üretim metoduna uygunluğunu sağlayacak denetim usulünü açıklayan bilgiler, 9) Tescilli menģe adı ve mahreç iģaretinin kullanım biçimi, markalama, iģaretleme veya etiketleme Ģekillerini ayrıntılarıyla açıklayan bilgiler. 10. COĞRAFĠ ĠġARET BAġVURUSU ĠÇĠN NEREYE MÜRACAAT EDĠLĠR? Coğrafi iģaret baģvurusunda bulunmak isteyenler, Türk Patent Enstitüsü Hipodrom Caddesi No: Yenimahalle Ankara adresine baģvurabilirler. 11. COĞRAFĠ ĠġARET BAġVURU ÜCRETĠ NE KADARDIR? BaĢvuru ücreti (115 TL) TPE nin ilgili banka hesabına yatırılır Gerekli Ģartları taģıyan baģvurular Resmî Gazete ile coğrafi iģaretin üretim alanını kapsayan ilde yayımlanan bir yerel gazetede yayımlanması (Mahreç iģaretlerde ek olarak, baģvurunun Resmi Gazete de ilan edildiğine iliģkin bilgi ilanı, yurt çapında dağıtımı olan en yüksek tirajlı günlük iki gazeteden birinde ilan yoluyla yayımlanır.) (Tahmini Maliyeti TL) 12. COĞRAFĠ ĠġARET TESCĠL SÜRECĠ NASILDIR? Ġnceleme ( Eksiklikleri giderme-3 ay) Uzman kuruluģtan görüģ istenmesi (gerekli görülürse) Gerekli Ģartları taģıyan baģvurular Resmî Gazete ile coğrafi iģaretin üretim alanını kapsayan ilde yayımlanan bir yerel gazetede yayımlanması (Mahreç iģaretlerde ek olarak, baģvurunun Resmi Gazete de ilan edildiğine iliģkin bilgi ilanı, yurt çapında dağıtımı olan en yüksek tirajlı günlük iki gazeteden birinde ilan yoluyla yayımlanır.) 6 aylık itiraz süreci Ġtiraz olmadığı takdirde tescil Ġtiraz olursa; Ġlgili herkes, Enstitü nezdinde itirazda bulunabilir. BaĢvuru sahibinin de görüģü alınarak baģvuru ve itiraz konuda uzman kuruluģa gönderilir. Bu durumda: a) BaĢvuru reddedilebilir. b) Ġtiraz reddedilebilir, Tescil c) DeğiĢikliğe uğramıģ baģvurunun yeniden yayımlanması(itiraza açık değil), Tescil 5

7 13. TESCĠLLE SAĞLANAN KORUMA NEDEN ÖNEMLĠDĠR? Coğrafi iģaretlerin tescilinin amacı, genel nitelikleri itibariyle üretimi, kaynağı gibi birtakım yerel niteliklerine bağlı olarak belli bir üne kavuģmuģ ürünlerin korunmasını sağlamaktır. Ülkemizde her ilin hatta her ilçenin, belli bir ürünün üretimine kaynak teģkil ettiği ve bu ürün ile ünlenmiģ olduğu bir gerçektir. Doğallık, geleneksellik, sürdürülebilir kalite, bölgesel kalkınma ve dünya pazarında rekabet edebilme teminatı vb. gibi tüm bu özellikler coğrafi iģaretlerin katma değerleri arasında sayılır. Özetle: Ürünün korunması Üreticinin korunması Tüketicinin korunması Ülkenin milli ve kültürel değerlerinin korunması 14. COĞRAFĠ ĠġARET KORUMASININ SAĞLADIĞI HAKLAR NELERDĠR? Tescilli adın ününden herhangi bir biçimde yarar sağlayacak kullanımlar veya tescil kapsamındaki ürünleri andıran ya da çağrıģtırabilen ürünlerle ilgili olarak tescilli adın dolaylı veya dolaysız olarak ticari kullanımı önlenir. Sözcük olarak gerçek coğrafi yeri ifade etmekle birlikte halkta haksız biçimde ürünün baģka yer kaynaklı olduğu izlenimini bırakan kullanımı veya korunan adın tercümesinin kullanımı veya 'stilinde' 'tarzında' 'tipinde' 'türünde' 'yöntemiyle' 'orada üretildiği biçimde' veya benzeri diğer açıklama veya terimlerle birlikte kullanımı önlenir. Ürünün iç-dıģ ambalajında, tanıtımreklamında veya ürünle ilgili herhangi bir yazılı belgede doğal, esas nitelik ve özellikleri ile menģei konusunda yanlıģ veya yanıltıcı herhangi bir açıklama veya belirtiye yer verilmesi önlenir. Ürünün menģei konusunda halkı yanıltabilecek biçimde ambalajlanması veya yanılgı yaratabilecek herhangi bir Ģekilde sunulması önlenir. 15. COĞRAFĠ ĠġARETLERĠN DENETĠMĠNĠ KĠM / KĠMLER / NASIL YAPAR? Denetimi yapacak komisyon, tescil ettirilen coğrafi iģaretin sicil kayıtlarında belirtilir. Bu komisyon söz konusu ürünün üretimi, iģlenmesi veya diğer iģlemleriyle uğraģan kiģilerden oluģan ve yasal kuruluģ biçimine bakılmaksızın herhangi bir dernek birlik veya benzeri örgüt; coğrafi iģarete konu olan ürünün üretimi, pazarlanma, ürün üzerinde belirtilmesi, iģaretleme, etiketleme, markalama Ģekillerini ayrıntılı olarak denetlemek üzere yeterli personel, ekipman ve diğer imkanlara sahip olacak ve söz konusu ürünün üretim durumlarını sürekli kontrol edecektir. Denetim iģlemi için konu ile ilgili uzman ve tarafsız kurum/kuruluģlarla iģbirliği yapılabilir sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu na göre; tarım ve gıda ile ilgili coğrafi iģaretlerin kullanımının tescilde belirtilen özelliklere uygunluğunu Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı denetlemektedir. 6

8 16. EDĠRNE DE TESCĠL EDĠLEN COĞRAFĠ ĠġARET TÜM DÜNYADA GEÇERLĠ MĠDĠR? Türkiye de Tescilli Coğrafi ĠĢaretli olan ürünler için Türkiye de yapılan tescilin dünyada ise bir geçerliliği bulunmamaktadır. 17. EDĠRNE DE COĞRAFĠ ÜRÜNLERE KONU OLABĠLECEK ÜRÜNLER LĠSTESĠ; EDĠRNE ÇĠNĠSĠ, KARAAĞAÇ BĠBERĠ VE AKITMA ÖRNEĞĠ Coğrafi ĠĢaretler Grubu nun toplantısı tarihinde Trakya Kalkınma Ajansı Edirne YDO toplantı salonunda gerçekleģtirilmiģtir. Toplantıda Coğrafi ĠĢaretlere konu olabilecek ürünlerin istiģare edilmiģ olup aģağıdaki ürünlerin coğrafi iģaret tesciline konu olabileceği karara bağlanmıģtır. Daha sonra Edirne Çinisi, Akıtma, Karaağaç biberinin tescil aģamasında gerekli olan bilimsel raporun temin edilmesi aģamasında en kolay ürünler olduğu kanaatine varılmıģtır. Ürün Listesi Edirne Çinisi Kabak Çekirdeği-Hanım Talika Tırnağı Bez Bebekler Karaağaç Biberi AyĢe Kadın Fasulye LalapaĢa Balı Minyatür Kispet Sülük Akıtma Edirnekari Ciğer Sarma Kurbağa Bacağı Ġpekböcekçiliği Kırmızı dipli mum Çeltik Tarağı 18. BAġVURU DOSYASI ÖRNEĞĠ Coğrafi ĠĢaret BaĢvurusu Ġçin Gerekli Belgeler: Coğrafi ĠĢaret Tescili BaĢvuru Formu MenĢe ad veya mahreç iģarete ait 8 cm x 8 cm ebadında örnek BaĢvuru ücreti ödendi belgesi Ürünün tanımı ve ayırt edici özellikleri Ürünün üretim tekniği Ürünün menģe adı ya da mahreç iģareti tanımlarından hangisine uyduğunu gösterir bilgi ve belgeler Üretim alanının sınırlarını açıkça tanımlayan bilgi, belge ve gerekiyorsa harita Coğrafi ĠĢaretin kullanım biçimi (Markalama/ Etiketleme/ĠĢaretleme) Denetim biçimini ayrıntılı olarak açıklayan bilgiler 7

9 TPE Barkod Alanı COĞRAFĠ ĠġARET TALEP FORMU 1.Referans No Talep Edilen ĠĢlem Coğrafi ĠĢaret ĠTĠRAZ Coğrafi ĠĢaret itirazının Ġncelenmesi için ilgili kuruluģa gönderilmesi Coğrafi ĠĢaretin Ġncelenmesi için ilgili kuruluģa gönderilmesi Diğer: Yazı Talep Edilen Coğrafi ĠĢaretin BaĢvuru Numarası Coğrafi ĠĢaret Adı BaĢvuru Sahibi Adı Soyadı / Unvanı BaĢvuru Sahibi TC Kimlik No / Vergi Kimlik No Marka Vekili TC Kimlik No (Sicil No) Adı Soyadı BaĢvuru Marka Vekili aracılığı ile yapılıyorsa vekil bilgilerini aģağıda belirtiniz. 8

10 Firma Unvanı Vekâletname Ektedir TPE de. numaralı dosyada bulunmaktadır. Ödeme Bilgileri Yatırılan Ücret (Varsa ön yazı talebi ücreti dahil) Ücret Ödeme ġekli ġubeden Ödeme Havale EFT Dekont Bilgileri Dekont Ektedir. Ödemenin Yapıldığı Banka ve ġubesi Ödeme Tarihi Dekont/FiĢ/Sorgu Numarası Fatura Bilgileri Fatura yanda belirtilen BaĢvuru Sahibi Adına Kesilecektir. Fatura Vekil Adına Kesilecektir Adı Soyadı Tarih Ġmza 19. YARARLANILAN KAYNAKLAR VE REFERANSLAR : Yararlanılan Kaynaklar: Referanslar: Nadir Atlı-Edirne Çinisi Yılmaz Lüle-Karaağaç Biberi MüĢerref Güzeller-Akıtma

11 20. EKLER EK 1 : EDĠRNE ÇĠNĠSĠ EDĠRNE ÇĠNĠSĠNĠN TARĠHSEL GELĠġĠMĠ VE GÜNÜMÜZ UYGULAMA ALANLARI Çinicilik: Edirne erken dönem Osmanlı sanatının bütün canlılığı ile yaģandığı bir kültür ve sanat merkezidir. Edirne de bulunan mimari yapılarda dönemin en güzel çini örnekleri verilmiģtir. Çinicilik Türk Sanatının en baģarılı alanlarından biridir. Çininin baģlangıcını tuğla dıģ süslemeye renk katmak amacıyla serpiģtirilmiģ sırlı tuğla parçalarında aramak gerekir. Mimari süslemede çininin kullanılması, o devletin kültür ve medeniyetinin göstergesidir. Bizanslılar zamanında bir keramik merkezi olan Ġznik, Osmanlı Ġmparatorluğunun en önemli çini merkezi olarak 14. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar üstünlüğünü korumuģtur ( Öney, 2000:664). Çinide iki büyük teknik vardır: Bunlar renkli sır tekniği ve saydam sıratlına boyama tekniğidir (Özkan, 1995:9). Saydam sıratlı tekniğinde ana madde olan keramik hazırlanır üzeri astarlanır. Örnek çizilerek konturlanır. Konturları belli etmek için siyah veya lacivert kullanılır (Özkan, 1995:10). Konturlanan desenlerin içine suya daldırılmıģ metal boya doğrudan tatbik edilir. Boya kuruduktan sonra saydam sıra daldırılarak fırına verilir (Ağcabey,1994:51). En zor elde edilen renk mercan kırmızısıdır. Sırrın bu rengi emdiği tespit edilmiģtir. Ancak boya bol miktarda kullanıldığında bu renk elde edilebilmektedir. Bu nedenle mercan kırmızısı kabarıktır. Selimiye Camii mercan kırmızısı renginin en güzel örneklerini sunmaktadır (Arlı, 1998:414). Mercan kırmızısı ilk kez tarihleri arasında Süleymaniye Camii Mihrabında görülmektedir. Yine Mimar Sinan ın eseri olan Rüstem Pasa Camisinde biraz daha koyu mercan kırmızısı görülmektedir (Cantay, 1991:26). Muradiye Camiinde bezemenin yoğun olduğu bölüm, mihrabı barındıran kanattır. Camiinin yapıldığı dönemde minare de çini kaplıdır fakat 1752 depreminde minare yıkılmıģ ve çinisiz olarak inģa edilmiģtir (Ünver, 1952:17). Mihrap bölümünün duvarları alt pencerelerin üst hizasına kadar ayrıca mihrap da dahil olmak üzere tamamen çini kaplıdır. 3.65x6.35 metre ölçülerindeki muhteģem mihrabı iki ayrı tekniğin mavi-beyaz ve renkli sır tekniğinin bir arada büyük bir uyum ve basarı ile birleģtirildiği ender örneklerdendir (Batur, 1959:378). Mihrabın en dıģında yan duvarlara pah yaparak birlesen sıratlı tekniğinde mavi-beyaz bitkisel dekorlu bordür yer almaktadır. Camii içinde yan duvarlarda da yer yer kullanılan bu bordür duvara ince firuze bantla birleģmektedir (Köylüoğlu, 2002:55). Mihrabın yan tarafını kaplayan bitkisel bordürden sonra, renkli sır tekniğinde özel olarak mihrabın formuna göre üretilmiģ, profilli karo gelir ki bunun esasını kabartma beyaz ve sarı harfli içbükey formlu yazılı friz oluģturmaktadır. Bu yazılı frizin iki ucu da kartuģ seklinde olup Sultan II. Murad ın adını yazmaktadır (Arlı,1998:414). 10

12 Camide bitkisel bezemeli bordürler görülmektedir. Bu bordürler sarı zemin üzerine renklendirilmiģ ve firuze ince bantlarla çevrelenmiģtir ( Köylüoğlu, 2002:56). Kavsaranın köģelikleri renkli sır tekniğinde, çok renkli bezemeli ( lacivert zemin üzerine sarı, yeģil, mor ve beyaz renkli) rumi ağırlıklı bitkisel bezemeyle kaplanmıģtır. Kavsaranın içi ise tümüyle çiçeklerle bezenmiģ mavi beyaz dekorlu sıratlı tekniğindeki mukarnaslarla dolgulanmıģtır (Ünver, 1952:20). Mihrabın üç kademeli alt kısmı ise tümüyle renkli sır tekniğindeki büyük karolarla kaplanmıģtır. 42x50 cm. ölçüsündeki bu büyük karolar lacivert üzerine beyaz, sarı, firuze, yesil ve mor renkli sırlarla oluģturulmuģ girift bezemeye sahiptirler. Bu karoların üzerinde niģin her cephesine bir tane gelmek üzere kartuģ seklinde düzenlenmiģ kufi ve sülüs hatlı sarı ve beyaz harflerle oluģturulmuģ bir yazı frizi bulunmaktadır (Öney, 1976:63). NiĢin iki yanında tamamıyla çini kaplı iki sütun mevcuttur. Bu sütunların mukarnaslı baģlık ve kaide kısmı da tamamen birbirlerinin esi olup çini kaplıdır (Arlı, 1998:415). Altı sıra yivle bezenmiģ olan sütunların zeminleri atlamalı olarak lacivert ve sarı ile renklendirilmiģ, Rumili bordürlerle hareketlendirilmiģtir (Yetkin, 1965:72). Sah Melek camiinde tas, alçı ve çini bezemenin uyum içerisinde olduğu gözlenmektedir. Bu gün sadece güneydoğu kösede vaaz kürsüsünün arkasındaki bölümde kalan alt hizada yerden yaklaģık 2,10 m. yüksekliğe kadar duvarları kapladığı bilinen, firuze renkli altıgen çinilerden bir bölüm mevcuttur (Aslanapa, 1949:105). Dik yerleģtirilen altıgen firuze çinilerin önceleri bitkisel dekorlu madalyon seklindeki baskı ile yapılmıģ altın bezemeli oldukları bilinmektedir ( Erol, 1989:58). Altıgen levhaların çevreleri renkli sır tekniğinde lacivert zemin üzerine beyaz, firuze ve sarı sırla oluģturulmuģ geçmeli rumi ve palmetli bir bordürle çevrelenmiģtir (Kılıç, 2000:21). Camide araları firuze dolgulu alçı bezemeli sağlam durumda bir mihrap mevcuttur. Zengin bezemeli, geometrik dekor ağırlıklı, mihrabın mukarnas kavsarasının iki yanındaki köģelikler, geometrik örgü arasına yerleģtirilmiģ, firuze çini parçacıkları ile dolgulanmıģtır. (Arlı, 1998:416). Üç ġerefeli Camii de çini sadece avluda, kuzey duvardaki kapının alınlığında görülür. Bu alınlık 200x110 cm. ölçülerindedir (Batur, 1959:360). Sıratlına mavi beyaz dekorlu çiniler sivri kemerli alınlıkları dolgulaģmaktadır. Her iki alınlık aynı bezeme ve yazıyı içermektedir (Kar, 2006:20). Kapı tarafındaki beyaz zemin üzerine lacivert ve firuze ile, diğeri lacivert zemine beyaz, firuze ve morla renklendirilmiģtir (Küçükkaya,2004:42). Bordürde düğümlü geçmelerle oluģturulan içleri, kıvrık dallarla bağlanmıģ rozet ve Rumilerle dolgulanmıģtır. Bu bordürden sonra lacivertle çevrelenmiģ firuze bir kuģak dolanmaktadır. Bu çerçeve dizisi içinde, çok ince helezonik kıvrımlar üzerindeki Rumilerle hareketlendirilen zemin, Sultan II. Murad ın ismini veren lacivert sülüs harfler ve firuze renkli Besmele ile kesilmektedir ( Yetkin,1965:73). 11

13 Lacivert zeminli alınlığın çevresindeki bitkisel bordürün zemini mor olup düğümlü geçmelerle oluģturulan kartuģlar ve bitkisel motiflerle ince kıvrık dallar beyaz araları lacivert dolguludur. Yine aralarında beyaz kısımlar da bulunan firuze bant dolanmaktadır (Ünver, 1952:21). Alınlığın içi lacivert zemin üzerine yalnızca beyaz renk kullanılarak desenlenmiģtir. Diğer alınlıktaki firuze kufi hat burada beyazla yazılmıģtır (Ġlgün, 1954:29). Sultan II. Murad ın adını veren bu çini alınlıklar sık rastlanan avlu alınlıklarından çok farklı, Üç ġerefeli Camii için özel yapılmıģ örneklerdir (Aslanapa, 1963:224). Mimar Sinan ın ustalık eserim dediği, yapımına 1568 yılında Sultan II. Selim in emri ile baģlanıp 1575 yılında Sultan II. Selim in ölümümden az bir süre sonra tamamlanan cami, Türk Çini sanatının göz alıcı örneklerini de barındıran mimarlık tarihimizin en görkemli yapısıdır. Yapının çinilerinin 1572 tarihli bir fermanla Ġznik e sipariģ edildiği bilinmektedir (Ülkücü, 1998:43). Sultan II. Selim in doğrudan MimarbaĢı Sinan a yazdığı aynı yılla tarihlenen bir belgede, Sinan ın cami yazıları için istediği Hattat Hasan Karahisari nin bu isle görevlendirildiği, camideki yazı düzenini, hem çini üzerinde hem de kalem islerinde Sinan ın kendi zevkine göre ayarlayarak yazdırmasını istemektedir (Eyise, 2002:23). Camide bitkisel bezemeli alınlıklardan toplam yedi adet vardır (Batur, 1952:151). Camideki kompozisyonun esasını ince dallarla bağlanmıģ kırmızı zeminli, lacivert ve firuze dolgulu kanatlı rumîler, çesitli boyut ve görünümdeki hatâilerle yapraklar oluģturmuģ, etrafını ise sivri yapraklı bir bordür çevrelemiģtir. Bordür içten ve dıģtan ince kırmızı Ģeritlerle sınırlandırılmıģtır (Kuban, 1997:145). Camide minberin yanındaki güneybatı kösede üç, güneydoğu kösede iki, son cemaat yerinde on altı olmak üzere toplam yirmi bir yazılı alınlık bulunmaktadır (Dağdeviren,1968:17). Yazılı alınlıkların hepsinin zemini lacivert, harfler ise beyazdır. Ġstifli sülüs hatlı yazıların aralarında bazen bir rozet ya da bir yaprak görülmektedir. Bordürlerin yine ince kırmızı Ģeritlerle sınırlandığı görülmektedir (Bilar, 1988:12). Son cemaat yerinde batı tarafındaki sekiz alınlıkta Besmele ve Ayet-el Kürsi okunmaktadır (Erol, 1989:54). Mihrap çıkıntısındaki dört büyük panonun hepsinin zemini beyaz olup çok renkli bezemelerdir. Panoların ortasında kompozisyonun hâkim motifini oluģturan sağbekli semseler görülmektedir. Bunların hepsi hataî ve yapraklardan oluģan bezemeyle dolgulaģmıģtır (Ülkücü, 1991:52). ġemselerin en dıģında kırmızı çiçekli bir bordür, onun içinde beyaz, damarları yesil renkli dilimli yapraklardan oluģan baģka bordür dolanmaktadır (Ülkücü, 1981:53). 12

14 Dört Ģemsenin de zemini lacivert, içleri beyaz helezonik kıvrımlar üzerindeki kırmızı yesil dolgulu Rumilerle dolgulanmıģtır. ġemselerin ortasında karģılıklı iki kanatlı rumînin oluģturduğu bir motif yer almaktadır. Bunlar batıdan doğuya yesil, firuze, firuze, kırmızı zeminlidir. Bu merkezde rumîli, palmetli, agraflı bir motif oluģturulmuģtur. ġemselerin ekseninde salbeklerin arasında birer hataî yer almaktadır. Salbeklerin hepsi kırmızı zeminli olup sadece mihraba doğudan bitiģik olan daha koyu tondadır (Öney, 1976:69). Mihrap çıkıntısındaki iki yan duvarda karģılıklı yer alan iki panonun karoları genelde 23,5x23 cm. dir. Zemin yine beyaz olup çok renkli bezemeye sahiptir (Dağdevir1968:25). Dört kanatlı rumînin yayvan madalyonlar oluģturduğu ve aralarının da hatai ile iri yapraklarla dolgulandığı bitkisel bir kompozisyondur (Köylüoğlu, 2002:161). Batıdaki kırmızı ağırlıklı, doğudakinin ise hatai içleri firuze ile dolgulanmıģtır. Sivri kemerli panoların köselikleri ise firuze zemin üzerine beyaz konturlu kırmızı dolgulu helezonik rumilerle bezenmiģtir (Arlı, 1998:420). Mihrap çıkıntısında iki yan duvardaki 21,7x17 cm. lik ince uzun karģılıklı iki es pano dar bir alanı kaplamaktadır. Bu panoda küçük çiçekler tercih edilmiģtir (Özer,2007:18). Mihrap çıkıntısında iki yan duvardaki ince uzun karģılıklı iki es pano hataî, semse ve yapraklardan oluģan sonsuzluk prensibine uygun bir kompozisyondur. Bordürü de yine ince, beyaz üzerine yeģil, üç dilimli yapraklar seklindedir. Bu mihrap girintisindeki diğer bütün panoların bordürleri, bu pano dıģında hep aynıdır (Aslanapa, 1993:229). Mihrabın iki yanındaki simetrik iki panonun geniģliği yaklaģık 26x27,5 cm.lik iki karodan oluģur. Zemin yine beyazdır. Kompozisyonda hakim renk yeģil olup mavi en az da kırmızı kullanılmıģtır. Kompozisyon diģli dört yaprakla çevrelenmiģ semse motifinden oluģmaktadır. Yapraklar mavi, ortaları kırmızı damarlıdır. YeĢil zeminli semseler kırmızı hareketli çerçeve ile sınırlanmıģ, içleri beyaz renkli kırmızı dolgulu rumilerle dolgulanmıģtır. Panonun deseninde sonsuzluk ilkesi uygulanmıģtır (Sınar, 1972:50). Mihrap çıkıntısındaki pencerelerin üzerinde altı tane ayet yazılı alınlık bulunmaktadır. Sultanın çini üzerine yazılmasını istediği Fatiha suresi bu alınlıklarda yer almaktadır (Karabıyıklı, 2008:95). Bunlardan en kenarda yer alanları pencerelere göre daha dar niģ Ģeklindedir. Yazıların zeminleri lacivert, harfler beyazdır. Ġstifli sülüs hatla yazılan surenin aralarında rozet ve yapraklar serpiģtirilmiģtir (Bilar, 1988:60). KartuĢların dilimli köselik kısımları firuze zemin üzerine beyaz renkli kırmızı dolgulu Rumilerle bezenmiģtir. Mihrap çıkıntısında çinilerin en üst hizasında dolanan yazı kuģağı lacivert zemin üzerine istifli sülüs hatla beyaz harflerle yazılmıģ olan ayet kuģağının etrafı, bu mihrap çıkıntısında sadece bu bölümde rastlanan bordür çinisi seklinde üretilmiģ karolarla çevrelenmiģtir. Bordür açık yeģil zemin üzerine beyaz renkli kırmızı ve lacivert dolgulu ince rumî ve palmetlerden oluģur ( Tuncay, 1964:232). Hünkâr mahfilini taģıyan kemerlerden batıya bakanların arasını dolgulaģan bezemeler beyaz zemin üzerine daha çok mavi tonların hâkim olduğu bol hataî ve yapraklı kompozisyonlardır (Ülkücü, 1991:56). 13

15 Kemerlerin birleģme noktasının üstünde ortada bu hataîli kompozisyonu kesen iri yuvarlak bir madalyon görülmektedir (Yazıcı, 1969:21). Madalyonun zemini kırmızı olup üzeri beyaz renkli içleri kobalt mavisi ile renklendirilmiģ çin bulutları ile dolgulanmıģtır. Madalyonun çevresi mavi yapraklarla çevrelenmiģtir (Kuban, 1997:125). Koyu mavi ile konturlanan bu yaprakların aralarından firuze bir Ģerit geçmekte ve yaprakların ortalarında kırmızı bir damar görülmektedir. Ayrıca kemerlerin köselik kısımlarının yan ve üst kenarlarında yarım iri kırmızı zeminli hataîler bulunmaktadır. Bu bezeme lacivert zemin üzerine beyazla yapılmıģ firuze ve kırmızı ile renklendirilmiģ rozet ve yapraklı bir bordürle çevrelenmiģtir. Ġçten ve dıģtan ince kırmızı Ģeritle sınırlanan bordür yine cami içindeki çoğunluk bordür gibi kompozisyona birleģiktir (Kuban, 1997:126). Kuzeydeki mahfili taģıyan kemerlerin doğu kanatta yer alan bölümü beyaz zeminlidir. Köseye birlesen kısım helezonik kıvrımlar üzerindeki rumî ve hataîlerden oluģan bir bezeme ile dolgulaģmıģtır (Bilar, 1988:50). Ġki kemer arasındaki üçgen boģluğun zemini hataî ve yaprak dolgulu olup ortasında iri bir hataî yer almaktadır. Bu hataînin etrafı kıvrımlı, sivri disli iri yapraklarla çevrelenmiģtir. Üçgenin üst kısmında iki tane yarım iri hataî daha görülmektedir (Ülkücü, 1991:56). Kemerin kubbeyi taģıyan payeye bağlandığı kösede ise bulunduğu boģluğu çok baģarılı baģarılı Ģekilde dolgulaģan, bütün boģluğa yayılmıģ natüralist bir kompozisyon görülmektedir. Lale ve gül ile bezenmiģ dallar sarmaģık gibi köseyi doldurmaktadır (Ünver, 1962:16). Minber köģkünün karsı duvarında yer alan bahar açmıģ ağaç bezemeli pano 75x200 cm. boyutlarındadır. Bu dönemde yaygın olarak kullanılan renkleriyle, lacivert zemin üzerine ortaları kırmızı dolgulu beyaz çiçekler seklindedir. Ağacın gövdesi beyaz benekli olup, siyaha yakın koyu bir morla renklendirilmiģ, beyaz bahar çiçekleri yeģil yapraklarla zenginleģtirilmiģtir. Bu kompozisyonda genelde olduğu gibi yine dipte natüralist çiçekler yer almıģtır. Lale, gül, karanfil ve sümbül bu kez ağaca göre boyut olarak oldukça uygun yapılmıģtır. Bu pano morla renklendirilmiģ mermer taklidi bir sıra üzerinde yükselmektedir. Panoyu çepeçevre sivri diģli yapraklı bir bordür sarmaktadır (Ülkücü, 1994:41). Mihrap ekseniyle buna dik olan eksende, kubbeyi taģıyan payeleri birbirine bağlayan kemerlerin köseliklerinde, lacivert zeminli, daire formlu levhalar üzerinde beyaz sülüs harflerle yazılmıģ Allah, Muhammed, Ebubekir, Ömer, Osman, Ali, Hasan ve Hüseyin isimleri okunmaktadır (Bilar, 1988:54). Bütün hünkâr mahfili bölümünde iki çeģit bordür kullanılmıģtır. Lacivert zemin üzerine beyazla yapılan motifler kırmızı ve yeģille renklendirilmiģtir. Bordürler içten ve dıģtan firuze renkli ince Ģeritlerle sınırlanmıģtır (Arlı, 1998:424). GiriĢ bölümündeki bordürler rozet, hataî ve yapraklarla hareketlendirilmiģ karanfillerin atlamalı dizilisiyle oluģturulmuģtur. Mihraplı bölümün bordürü ise hataî ve yaprak motiflerinden oluģmaktadır (Arlı, 1998:425). 14

16 Mahfildeki bütün panoların zemini beyaz, sadece itikaf odasına geçiģi sağlayan kapının tepeliği, kapıların kemer köselikleri ve yazı alımlıkları zeminleri laciverttir. Mihrap tarafından kapı yönüne bakıldığında sol tarafta kalan pano sonsuzluk prensibine uygun olarak düzenlenmiģ olan bu kompozisyonda beyaz zemin üzerinde hâkim renk kırmızıdır. Kırmızı zemin üzerine beyaz çiçek dolgulu semseler kompozisyonun ana motifini oluģturmakta bunların yine kırmızı renkli lalelerle bağlandığı görülmektedir. Bu semse ve laleler, zemindeki mavi tonlarıyla oluģturulmuģ ince dallarla bağlanmıģ hataîli bezemenin üzerine oturtulmuģtur (Ülkücü, 1994:49). Mihrap tarafından kapı yönüne bakıldığında sağ tarafta kalan pano dar bir alanı kaplamaktadır. Panoda ilk anda göze çarpanlar lacivert zeminli içleri beyaz renkli kırmızı ve yeģille renklendirilmiģ natüralist çiçek demetiyle bezenmiģ iri Ģemselerdir. Panonun zemini iri hatai ve yapraklarla dolgulanmıģ olup semseler bunları kesmektedir. Eksen üzerinde üç tane iri semse dikkati çekmektedir. Bu Ģemselerin aralarında yine aynı eksende, alt kısmı semse üst kısmı palmet seklinde değiģik formlu motifler bulunmaktadır. Bunlar kırmızı zeminli olup içleri beyaz renkli lacivert ve yeģille renklendirilmiģ stilize ve natüralist çiçek demetleriyle dolgulanmıģtır (Ünver,1962:17). Hünkar mahfilinin doğu duvarında, pencerelerin dıģ tarafında iki kösede ve mihrap kemerinin iki yanında yer alan bahar açmıģ ağaç desenli panoda zemin beyaz olup ağacın gövdesi ve dalları koyu bir mor ile belirlenmiģ, çiçekler ise göbekleri kırmızı dolgulu mavi renk ile boyanmıģtır. Aralarda yeģil yapraklar görülmekte ve ağacın dip kısmında sivri diģli kıvrık iri yapraklar ve natüralist çiçekler bulunmaktadır. Ġnce dallar üzerinde lale, nergis ve sümbül görülmektedir ki bunlar doğadaki görünümlerine çok benzemektedir (Sınar, 1972:55). Doğu duvarında iki uçta bahar açmıģ ağaç bezemeli panoların üzerinde yer asan bir çift elma ağaçlı pano birbirlerinin tamamen esidir. Beyaz zemin üzerine çok renkli ve baģarılı bir bezemeye sahiptir. Beyaz zemin üzerinde ağacın gövdesi ve dallar yeģilimsi kahverengi ile renklendirilmiģ, elma ağacının dalları gayet gerçekçi yeģil yapraklar arasındaki iri kırmızı elmalarla zenginleģtirilmiģtir.(sınar,1972:61). Osmanlı nın baģkenti olan Edirne de çini bezeli yapı sayısının, zengin mimari içerisinde oldukça düģük bir orana sahip olduğu görülmektedir. Fakat az sayıdaki çini örnekler teknik, desen, renk ve kalite açısından mükemmel örneklerdir. Özellikle Muradiye Camii ve Selimiye Camii çinileri Türk Çini Sanatı için çok önemlidir. Renkli sır ve sıratlı mavi beyaz çinilerin bir arada kullanıldığı Muradiye Camii mihrabı Türk Çini Sanatında tek örnektir. Mihraptaki mavi beyaz çinilerle aynı teknikteki, mihrap bölümünün duvarlarını kaplayan altıgen çinilerin menģei konusu henüz aydınlanmamıģtır.[1] 15

17 RENKLĠ SIR TEKNĠĞĠ KULLANILAN EDĠRNE YAPILARI Edirne de Erken Osmanlı Dönemi yapılarında renkli sır tekniği çini kullanımı sadece iki yapıda görülmektedir. Bu yapılar; Edirne Muradiye ve Edirne ġah Melek Camiidir. EDĠRNE MURADĠYE CAMĠĠ Yapının Yeri : Muradiye mahallesinde, Sarayiçi ne egemen bir tepeye II. Murat tarafından yaptırılmıģtır. Yapıdaki Süslemenin Genel Tanımı: Edirne, Muradiye Cami iç süslemesi bakımından sayılı örnekler arasındadır. Yapının dıģ cephesini sadeliğinin dıģında iç süslemesi ĢaĢırtıcıdır. Süsleme öğesi olarak mukarnas, kalem iģi ve çini kullanılmıģtır. Edirne Muradiye Camide çini süsleme de özgün örnekler arasındadır. Tabhaneli cami nin harimindeki duvarlar tamamen mavi-beyaz sıratlı çinilerle kaplanmıģtır. Bu mavi-beyaz çini plakalar toplam 487 tanedir ve bu plakalarda 75 çeģit desenin iģlendiği görülmektedir. Çini plakaların oluģturduğu büyük panoların üst bölümü, palmet formlu çinilerle taçlandırılmıģtır. Altıgen çinilerden büyük bölümü ortada bir, etrafta altı çiçeklerle süslüdür. Çicekler çok çeģitlidir. Diğer bir grup çinide ise tek çiçek veya tek çiçeğin hakimiyeti görülür. Bazı çiniler ise yıldız ve benzeri geometrik motiflerle bezenmiģtir. Çinilerin az bir kısmında lotus-palmet motifleri görülür. Çinilerde görülen çiçek motifleri arasında rozet, hatai, Ģakayık, karanfil sayılabilir. Çiniler serbest elle çalıģma eseridir. Altıgen çinilerde aynı desen nadir kullanılmıģ, eğer kullanıldıysa bile detaylar farklıdır. Pencereler etrafında ise rumili kıvrık dal bordürü görülür. Yapıdaki Renkli Sır Tekniğindeki Çiniler: 1. Çininin Yapıda Kullanıldığı Yerler: Caminin mihrabı renkli sır tekniği ile iģlenmiģtir. 2. Malzeme ve Teknik: Yapının çinilerinde farklı teknikler kullanılmıģtır. Mihrabın büyük kısmı renkli sır tekniğindedir. 16

18 Renkli sır tekniğindeki çinilerin bir bölümü kabartmadır. Çinilerin renkleri çok zengin olup, açık yeģil, sarı, firuze, lacivert gibi tekniğin tipik renkleri dıģında morun tonları da kullanılmıģtır. Çiniler renklerin açıklı koyulu tonları yan yana getirilmiģtir. Yapının mihrap yaģmağı, mihrapta bir bordür ve akroter ile duvardaki altıgen çiniler lacivert beyaz sır altındadır. 3. Motif ve Kompozisyonlar: Caminin 6.30x3.85 m. boyutlu mihrabı, Anadolu yapılarının içinde Bursa YeĢil Camii mihrabından sonra ikinci büyük çinili mihraptır 153. Yapının mihrabı dıģtan itibaren bitkisel mavi beyaz çini bordur, geniģ bir yazı frizi, çiniden bir sıra mukarnas ve yıldızlı-çok benli geniģ bordurden oluģan çerçeve içinde üç yüzeyli niģten oluģmaktadır. NiĢ yanlardan düğümü sütunçelerle sınırlanmıģtır.sütunçeler rumi bordürlerle bezenmiģtir. Sütunçelerin baģlık ve kaideleri mukarnaslıdır. NiĢin yüzeyi düğümlü Ģeritlerle madalyonlara ayrılmıģ, zemin ve madolyanlar iri rumilerden simetrik bir kompozisyonla doldurulmuģtur. Bunun yukarısında kartuģlar içinde kufi ve nesih yazıların rumili kıvrık dallarla birlikte kullanıldığı bir friz bulunur. YaĢmak mukarnasları çeģitli çiçeklerle süslü mavi-beyaz çinilerden meydana gelmiģtir. KöĢeliklerde rumili serbest kıvrık dal süslemesi, bu bölümüm çerçevesinde ise dilimli rumilerden mavi-beyaz bir bordür bulunur. Aynadaki pano, rumili kıvrık dallar arasında iki satır kufi ve biri aynalı iki satır nesih yazı ile süslüdür. Geometrik düzendeki geniģ dıģ bordür kabartma olup, bölme yüzeylerin de simetrik tertipte çiçekli ve rumili küçük panolar vardır. En dıģtaki frizin alt bölümündeki kartuģlardaki yazılar II.Murat ın adını veren kitabedir. Mihrap süslemesinde rumi motifi hakim olup, yerine ve tekniğine göre pek çeģitli formlarda kullanılmıģtır. Çiçek motifleride daha çok yaģmakta ve bölümleri ayıran dar bordurlerde görülmektedir. Çiçek motifleride çeģitlidir. Mihabın çini üslubuna baktığımızda aģırı süse kaçmayan, dengeli bir kompozisyon görülür. 17

19 Resim 1/2 : Edirne Muradiye Camii, ġadırvan, Ön Cephe ve Ġç Mekandan GörünüĢ Resim 3/4 : Edirne Muradiye Camii, Mihrabından ve Mihrap YaĢmak Kısmından GörünüĢ 18

20 Resim 5/6 : Edirne Muradiye Camii, Mihrap NiĢinden ve Sütunçesinden GörünüĢ Resim 7/8 : Edirne Muradiye Camii, Harim Doğu Duvarındaki Mavi Beyaz Çini Süslemeden GörünüĢ ve Çinilerin Üst Kısmında Yer Alan Bordür ve Palmet Biçimli Çinilerden Detay 19

21 EDĠRNE ġah MELEK CAMĠĠ Yapının Yeri : Edirne-Kapıkule yolunda Londra asfaltı olarak adlandırılan caddenin solunda, Gazi Mihal Köprüsü nün baģında yer alır. Yapının Genel Mimari Özellikleri : Camii, bir kubbe ile iki aynalı tonozun örtüğü dikdörtgen planlı bir yapıdır. Kuzeydoğusunda minaresi yer alır. ġah Melek Cami nde yapı malzemesi olarak düzgün kesme taģ ve tuğla kullanılmıģtır. Harimin yaklaģık 2/3 ünü örten kubbe sekizgen kasnak üzerine oturur. Harim cepheleri kasnak ve geçiģlerin dıģ cepheleri silme taģ saçakla sınırlandırılmıģtır. ġah Melek Camii orjinal durumunu yitirmiģtir. Cami nin 1963, 1965, 1966 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapılan restorasyonun da yeteri kadar titiz ve dikkatli çalıģılmamıģtır. Yapıdaki Süslemenin Genel Tanımı : ġah Melek Caminin süslemesinde çini ve sırlı tuğla, taģ iģçiliği ve alçı süsleme görülür. Caminin portal kemeri taģ iģçiliği dikkat çekiçidir. Küfeki taģından oyma ve renkli taģ kakmalıdır. Palmetler frizi Ģeklindedir. Yapının mihrabı nda alçı süslemede görülür. Mihrap, alçıdan kabartma olarak yapılmıģtır. Mihrapta, geometrik bölmelerin bir kısmı firuze çinilerle doldurulmuģtur. Alçı mihrabın dikdörtgen planlı niģi sekiz sıra mukarnas kavsaralıdır.niģ yüzeyi alçıdan geometrik motiflerle doldurulmuģtur. Bu geometrik motif ortada sivri kollu yıldız görünümü verecek Ģekilde altıgenin kenarlarına yerleģtirilen kırık hatlı altı adet altıgenden elde edilmiģtir. NiĢin kavsara altında kalan cephesinde küp baģlıklı, kare planlı birer sütunce yer alır. Kavsarayı cepheden sınırlandıran alçı silme ise mukarnas sıralarını takip ederek basamaklar halinde kavsara tepe noktasına doğru kadelendirilmiģtir. Kavsara köģeliklerinde ise yine alçı kaytanlarla kolları iki paralel hattan oluģan, oniki ve sekiz kollu yıldızlar yer almaktadır. Bu yıldızların kolları içinde kalan yüzeyler palmet-rumi kompozisyonlu birer alçı motifle göbekler yine alçıdan birer çarkıfelek motifiyle doldurulmuģ, yıldızlar arasında kalan bölümlere ise çiniler yerleģtirilmiģtir. Edirne yapılarından sadece ġah Melek Camii nin duvarları tek sırlı, altıgen çinilerle kaplanmıģtır. Bu örneklerin çok az bir bölümü günümüze gelebilmiģtir. Yapıda çini, alçı mihrapta firuze çiniler ve portal çevresinde yazı firizi olarak görülür. Portalde geometrik kufi ile, ALLAH Gani ibaresinin tekrarlandığı çerçevede yazı, küfeki taģı içine renkli sırlı tuğla ile kakmadır. Bu süslemeden günümüze ancak sol taraf gelebilmiģtir. 20

22 Yapıdaki Renkli Sır Tekniğindeki Çiniler : 1. Çinin Yapıda Kullanıldığı Yerler : Harim duvarlarının alt bölümünde çini kaplama vardır. Tek renk sırlı altıgen çinilerin sınırlarını renkli sırlı çini bordür sınırlar. Edirne Ġslam Eserleri müzesinde de ġah Melek Camii ne ait çiniler sergilenmektedir. 2. Malzeme ve Teknik : Harim duvarı kaplamasındaki altıgen çiniler düz firuze sırlı olup, altın dekorludur. Bordür Çinileri lacivert zemine beyaz ve firuze desenli ve renkli sır tekniğindedir. Çini hamur rengi kırmızıdır. 3. Motif ve Kompozisyonlar : Caminin duvar kaplamasının esasını altıgen çiniler teģkil eder. Bu çiniler düz renkli olup, ortalarına altından bitki dekorlu madalyonlar iģlenmiģtir. Eski resimlerde görülebilen bu süsleme günümüze çok az gelebilmiģtir. Lacivert zemine, beyaz, firuze renkte palmet ve rumilerin birbirine bağlanarak oluģturdukları renkli sır tekniğindeki bordürlerle sınırlanan firuze sırlı altıgen çiniler, düģey dikdörtgen panolar halinde yan yana sıralanmıģlardır. Resim 1/2 : Edirne ġah Melek Camii, Taç Kapı Mozaik Çini Yazısı, Allahu Ganiyyun yazmaktadır. 21

23 Resim 3/4 : Edirne ġah Melek Camii, Mihrabından GörünüĢ ve Detay Resim 5/6 : Edirne ġah Melek Camii, Bordür Çinilerinden Detay 22

24 Resim 7/8 : Edirne ġah Melek Camii, Edirne Ġslam Eserleri Müzesi nde Sergilenen Çinilerden GörünüĢ ve Detay 23

25 MAKEDONYA KULESĠ KURTARMA KAZISI (2002) ġahin YILDIRIM 1 Türkiye Cumhuriyeti olarak barındığımız bu coğrafya, Anadolu ve Trakya diye adlandırılan, birbirinden ayrı düģünülmemesi gereken, bir bütünün iki parçasıdır. Ünlü Ġzmirli ozan Homeros un dizelerinde hem Anadolu hem de Trakya ile ilgili bir çok dize bulunmaktadır. Ozanın Troia destanında Anadolulu olan Troialılara, Trakya nın yerli halkı olan Trakların yardım ettiklerinden söz edilmektedir. Bundan yaklaģık 2500 yıl önce Asya dan Avrupa ya geçen güçlü Pers Ordusunun kumandanı Darius dan tutun da, iģgalci Pers kuvvetlerini Asya dan kovmak için yine bu topraklar üzerinden geçerek büyük Pers Ġmparatorluğunu yıkan ve Hellenizm medeniyetini kuran Büyük Ġskender e, yaģadığı çağın ötesine geçen Sezar a kadar bu topraklar daima büyük insanları barındırmıģtır. Dünyanın gördüğü en büyük imparatorluklardan birisi olan Osmanlı Ġmparatorluğu da bu coğrafyada yeģillenerek filizlenmiģtir. Dünya tarihinde hiçbir yerde ve hiçbir zamanda bu kadar çok medeniyet bu kadar çok önemli Ģahsiyet bir araya gelmemiģtir. Bugün batıda hala bu toprakların efsaneleri anlatılmaktadır. Batı medeniyeti köklerini burada ilk tohumlarını veren bilim ve felsefeye dayandırmaktadır. Çağlar boyunca tarihte oldukça önemli bir yer iģgal eden bu ülkenin giriģ kapısı Trakya dadır. Coğrafi sınırlar açısından Trakya Bölgesi oldukça geniģ bir bölgedir ve Türkiye Trakyası ile de sınırlı değildir. Demir Çağı Trakya Kültürü aslen Ukrayna'dan Ege'ye, Slovakya' dan Karadeniz e kadar uzanmaktadır. Ancak Klasik metinlerde geçen Trakyalılar günümüzde Bulgaristan, Kuzeydoğu Yunanistan, Türkiye nin Avrupa yakası ve Romanya olarak bilinen bölgede yaģamaktaydılar. Bu alan soğuk olarak sınıflandırılan büyük iklimsel ve fiziksel değiģikler gösteren bir alandır. Trakya nın Doğu ve Güney sınırları Karadeniz, Marmara Denizi ve Ege denizi tarafından çevrilmiģtir. Fakat bu memleketin Kuzey ve Batı sınırları çeģitli zamanlarda, coğrafi bilgilerin seviyesine ve siyasi duruma göre çok çeģitli Ģekillerde gösterilmiģtir. Heredotos yeryüzünde Hintlilerden sonra en kalabalık olanlar Trakyalılardır; bir tek adamın komutasında ya da tek iradeyle hareket etseler, hiç yenilmez ve bence, ulusların en güçlüsü ve kalabalığı olurlardı. Ama onlar için imkansızlık buradaydı ve bu birlik hiçbir zaman kurulamadı; bunların zayıf yerleri burasıdır. demektedir. Heredot tarafından da aktarılan Traklar, kabileler halinde yaģamıģlardır. Trak kabilelerinin adları Yunanca veya Latince olarak zamanımıza kadar kalmıģtır. Strabon coğrafya adlı eserinde bütün Trakya da 22 adet Trak kabilesi bulunduğundan söz etmektedir. Ġlk çağlarda Uscudama, Odrysia veya Orestias adıyla bilinen yerleģim yeri, M.Ö. I. Bindeki göçlerle yöreye gelen Trak kavimlerinden Odryslerin önemli bir kenti olarak kurulmuģtur. ġahin YILDIRIM, Müze AraĢtırmacısı (Arkeolog) M.A. Edirne Müzesi Müdürlüğü, Müze Müdür V., Edirne/Türkiye. 24

26 Bu kent, Meriç, Arda ve Tunca ırmaklarının kesiģtiği, bereketli toprakların üzerinde bulunmaktadır. Ancak Ģehrin asıl önemi, M.S yıllarında Roma Ġmparatoru Hadrianus un Doğu seyahati sırasında buraya geliģiyle birlikte artmıģtır. Kentin adı da Ġmparator un adına Ġzafeten Hadrianopolis olarak değiģtirilmiģtir. Hadrianus un kenti bir surla çevirerek Castrum (ordugah) haline dönüģtürdüğünü antik kaynaklardan ve Bizans kaynaklarından öğrenmekteyiz. Kareye yakın bir plana sahip bu sur, çağlar boyunca Edirne savunmasında oldukça önemli bir rol oynamıģtır (harita 1). Avrupalı gezginlerden Sayger ve Desarnaud un 1830 da hazırladıkları Album d un Voyage en Turquie adlı eserinde bu kalenin gravürleri de bulunmaktadır. Kale, Bizans ve Osmanlı dönemlerinde çeģitli tamirler ve eklentilerle XIX. Yüzyıla kadar korunmuģtur. Edirne Kalesi, yıllarında Vali HurĢit PaĢa tarafından gelirinden resmi yapılar yapılması amacıyla yıktırılmıģtır. Bu yıkımdan sadece Makedonya Kulesi adıyla bilinen kule ve belli belirsiz kent içine dağılmıģ bazı küçük parçalar kurtulabilmiģtir. XIX. Yüzyılın sonlarında tüm Osmanlı Ġmparatorluğu kentlerinde yapımı moda haline gelen saat kulelerinden birisinin de burada, Makedonya Kulesi diye anılan burcun üzerine yapılması kararlaģtırılmıģ ve bu amaçla O zamanki Vali Hacı Ġzzet PaĢa tarafından yılları arasında ahģaptan ilk saat kulesi yapılmıģtır yılında ahģap olan saat kulesinin yerine kargirden olmak üzere yeni bir saat kulesi inģa edilmiģtir. Bu yapılan ikinci saat kulesi 1953 depreminde zarar görmüģ ve dönemin yetkilileri tarafından 6 Temmuz 1953 tarihinde dinamitle patlatılmak suretiyle son üç katı indirilmiģtir lı yıllarda da Makedonya Kulesi kısmen restore edilmiģtir yılının Mayıs ayı baģlarında 19 pafta, 685 ada, 136 parselde bulunan tarihi Makedonya Kulesi çevresinde yer alan Edirne Ġtfaiyesinin taģınması ile, Hadrianopolis antik kentinin sur duvarlarının kule ile bağlantılarını görmek ve itfaiye binasının kalıntılarının oluģturduğu kötü görünümü ortadan kaldırmak amacı ile söz konusu yerde Kültür Bakanlığı, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün tarih ve 6376 sayılı kazı ruhsatı ile çalıģmalara baģlanılmıģtır. Kurtarma Kazısı 15 Ekim 2002 tarihinde de sona erdirilmiģtir 2. Makedonya Kulesi Kurtarma Kazısı Edirne Valiliğinin katkılarıyla gerçekleģtirilmiģtir 3. Öncelikle tüm kazı alanı karelajlanmıģ ve 5x5 lik dilimlere ayrılmıģtır. Kazı alanlarının üzerindeki hafriyat kalıntılarının temizlenmesi ile birlikte eski Ġtfaiye binasının duģları ile burada bulunduğu Osmanlı kaynaklarından bilinen ve XIX. Yüzyılın sonlarında yapıldığı belirtilen Buzhane yapısının temelleri ile karģılaģılmıģtır. Özellikle A1 ve A2 açmaları boyunca doğu-batı doğrultusunda uzanan tuvalet ve duģ kalıntılarının bulunduğu yerde derinleģildiğin de Roma dönemi surlarının bir bölümü de ortaya çıkmıģtır (resim 5). 2 Kazı Heyeti: ġahin YILDIRIM (BaĢkan), Arkeologlar Murat NAĞIġ, Kemal BOZTEPE, Ġncilay MUT. Sanat Tarihçi; Yavuz GÜNER. Restoratör; Aygül UZUN, Antropolog; Asuman ALPAGUT. Mimarlar; Onur KARAHAN, Ahmet MUTLU. Trakya Üniversitesi Arkeoloji Öğrencileri; Leyla ATLI, Günsel DAĞLI, Naile SAĞLAM, Melek BOZKIR. Fotoğraflar: Yavuz GÜNER, Murat NAĞIġ, ġahin YILDIRIM. Kazının gerçekleģtirilmesi için olağanüstü çaba harcayan, her türlü maddi ve manevi desteği sağlayan Edirne Valisi Sayın Fahri YÜCEL e Edirne kültürüne ve tarihine katkılarından dolayı teģekkürü bir borç biliriz. 25

27 Kale dıģı diye adlandırılan bu bölümde oldukça kalabalık bir mezarlık alanı bulunmuģ ve buradaki çalıģmalar sonucunda 32 adet iskelet ortaya çıkarılmıģtır. Ġskeletler üzerinde yapılan ilk incelemelerde ölen bireylerin çoğunun kadın ve çocuklardan oluģtuğu görülmüģtür. Ġskeletlerin bazılarının kireç içerisine gömülü durumda olması veba veya benzeri bir salgın hastalık sonucunda öldükleri izlenimini vermektedir. Ġnsan iskeletlerinin çoğu çatı kiremitleri kullanılarak yapılmıģ, kırma çatı Ģeklindeki basit bir mezar içerisine konulmuģtur. Özellikle açmalarda iskeletlerin bulunduğu tabakadan gelen ve M.S. X. Yüzyıla tarihlendirilen Bizans sikkelerine göre; sur dıģındaki mezarların yine bu yüzyıl içerisinde meydana gelen Bulgar akınları ile bağlantılı olabileceği düģünülmektedir. Mezarlardan çıkan iskeletlerin neredeyse hepsi üstteki yapıların basınçları ve iģlevleri (tuvalet, banyo) yüzünden oldukça kötü durumda ele geçmiģtir. Surların içerisinde Kale Ġçi diye adlandırılan bölümde yapılan çalıģmalar sırasında, özellikle itfaiye hafriyatının kaldırılması ile birlikte XIX. Yüzyıla ait olması muhtemel, moloz temelli ve temellerinin üzeri tuğla örgülü, oldukça büyük sayılabilecek buzhane olduğunu düģündüğümüz bir yapı kalıntısı ile karģılaģılmıģtır. SURLAR Hadrianopolis, Ġmparator Diocletianus (M.S ) tarafından M.S. 297 yılında yapılan bir düzenleme ile Tracia eyaletinin altı ilinden birini oluģturan Haemimontus un baģkenti haline getirilmiģtir ve Roma Ġmparatorluğu nun büyük sorunlar yaģadığı M.S. IV. Yüzyıldaki Got akınlarına karģı güçlü surlarıyla önemli bir stratejik nokta olarak tarihe geçmiģtir. Hadrianopolis Kalesi hakkında Bizans kaynaklarında, birçok defalar onarım gördüğüne dair notlar bulunmaktadır. Osmanlı döneminde ise, kalenin bakımından sorumlu bir dizdar olduğu da aktarılan bilgilerin arasındadır. Kaleden kalan parçalar üzerinde de bu tamirler ve onarımlara ait izler görülebilmektedir. Edirne kalesi ile Makedonya kulesi hakkında Evliya Çelebi nin Seyahatname adlı eserinde de birtakım bilgiler bulunmaktadır. ĠĢte bu sur duvarı, Ġtfaiye binasının yıkıntılarının kazılıp temizlenmesiyle birlikte ortaya çıkmaya baģlamıģtır. Isodomos tipinde örgüye sahip olan bu surda malzeme olarak temelde iki sıra küfeki taģı ile temel üstü yerel kireç taģlarından oluģan büyük bloklar kullanılmıģtır. Çok çeģitli dönemlerin tahriplerinin görülebildiği bu duvarın temelinden itibaren ilk üç sırası oldukça iyi durumda ele geçmiģtir. Ġlk üç sıra taģ dizisinden sonra surların geçirmiģ olduğu savaģların ve zamanın izleri ile birlikte, Bizans ve Osmanlı dönemleri eklentileri de görülebilmektedir. Sur dıģında Hadrianopolis darplı Ġmparator Caracalla (M.S ) döneminde bastırılmıģ Roma Eyalet sikkelerinin, ilk defa Edirne merkezde yapılmıģ bilimsel bir kazı sırasında ortaya çıkarılmıģ olması oldukça önemlidir. 26

28 Roma döneminde de yuvarlak olması muhtemel olan Makedonya kulesi; temel seviyesinden gelen Bizans Ġmparatoru Ioannes I Tzimisces (M.S ) sikkelerinin de gösterdiği kadarıyla; M.S. 970 lerde Güney Rusya dan yaklaģan Rhos akıncılarına karģı savunmayı güçlendirmek amacıyla orjinalinden daha büyük ve geniģ bir Ģekilde -surların birleģtiği kule giriģi hariç- yeniden yapılmıģtır. Ayrıca bir zamanlar oldukça rahat bir Ģekilde okunan, Ģimdilerde ise sadece dikkatli gözler tarafından çok az bir kısmı seçilebilen tuğladan yapılmıģ Grekçe bir yazıt da burcun üzerinde bulunmaktadır. Yazıtın Türkçe çevirisi ise Tanrım, Dindar ve Ġsa nın dostu hükümdarımız Ioannes e yardımcı ol. Ģeklindedir. Bu yazıttaki Ioannes adından dolayı kimi yazarlarca M.S. XIV. Yüzyıl Bizans Ġmparatorları olan V. Ioannes Palailogos (M.S ) ya da VI. Ioannes Kantakuzenos (M.S ) tarafından kulenin yaptırıldığı düģünülmektedir. Ancak, kazı sonucunda elde edilen gerek mimari gerekse Ioannes I Tzimisces sikkeleri gibi buluntular, bu tarihin M.S. X. Yüzyılın sonlarına kadar çekilmesi gerekebileceğini düģündürmektedir. Edirne surunun en yakın paraleli ise; bir Thrak kenti olarak kurulan ve Makedonya Kralı II. Philippos tarafından da adı değiģtirilen Philipopolis antik kentindeki surdur. M.S. 163 yılında Roma Ġmparatoru Marcus Aurelius (M.S ) tarafından yaptırılan sur, duvar örgüsü ve malzemesi bakımından Edirne suruyla oldukça benzeģmektedir. FIRINLAR: Kazı sırasında elde edilen bulguların en önemlileri arasında, sırasıyla Roma, Geç Roma ve Osmanlı dönemlerine ait seramik fırınlarını saymak gerekir. Kazı sırasında toplam 4 adet seramik fırını bulunmuģtur. Bu fırınlardan sadece A-1 açmasında Bizans mezarlarının altında bulunan ve kubbesi mezarların yapımı sırasında tahrip olan 1 numaralı fırın, diğerlerine oranla daha önemli ve net sonuçlara ulaģmamızı sağlamıģtır. Diğer üç fırın bu fırına oranla çok daha fazla tahribata uğramıģtır. Sur dıģında Bizans tabakası iskeletlerinin kaldırılması ile birlikte birinci ve en eski seramik fırınının gövdesi karģılaģılmıģtır. Kubbe bölümü, hemen üstünde bulunan kiremit çatılı Bizans dönemi mezarlarının yapımı sırasında tahrip edilmiģtir. Mezarların kaldırılması ve fırının temizlenmesi ile birlikte, fırının içinde bir çok piģmiģ toprak kap bulunmuģtur. Bu kapların en yakın paralellerine Bulgaristan daki Pavlikeni ve Bouteva daki seramik fırınlarından çıkan kaplar arasında rastlamak mümkündür. Fırın M.Ö. I ile M.S. I. Yüzyıllar arasına tarihlendirilmektedir. Buluntular arasında oldukça önemli bir yeri olan A-1 açmasındaki 1 no lu fırının çevresine koruma amacıyla bir duvar örülmüģ ve fırının üzeri ince taneli kumla doldurulmuģtur. Bunun üzerine de sızdırmazlık sağlaması amacıyla kalın bir kil tabakası eklenmiģ ve son aģama olarak da toprakla kapatılmıģtır. D1 açmasında bulunan 2. fırının üzeri de doğal koģullardan etkilenmemesi amacıyla bir çatı ile örtülmüģtür. Tüm açmalardaki kesitler, mevsim Ģartlarından etkilenmemeleri amacıyla duvarlarla örülerek sağlamlaģtırılmıģtır. 27