ISTANBUL TİCARET ODASI TÜRKİYE'DE MADENCİLİK HAZIRLAYAN DUYGU MENCİK. YAYIN NO: İstanbul, 2009

Transkript

1

2 ISTANBUL TİCARET ODASI m TÜRKİYE'DE MADENCİLİK HAZIRLAYAN DUYGU MENCİK YAYIN NO: İstanbul, 2009

3 Copyright ITO Tüm hakları sakhdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarın ve İTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN (Basılı) ISBN (Elektronik) İTO ÇAĞRI MERKEZÎ Tel: (212) İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden ahnabilir. Tel Faks E-posta İnternet (212) (212) ito.yayin@ito. org.tr Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CİLT İnkılâp Kitabevi Baskı Tesisleri Tel: (212) Fax : (212) www. inkilap. com

4 ÖNSÖZ Madencilik, yarattığı yüksek katma değer ile ülkeler ekonomisindeki en etkin rolü oynayan faktörlerden biridir. Ekonomi ve refah kavramlarının birbirleriyle doğru orantılı oldukları ve gelişmiş ülkelerin günümüzdeki refah düzeylerine ulaşmada izledikleri yollar düşünüldüğünde, özellikle doğal kaynaklarından yeterince yararlanamayan ulusların geri kalmış ya da gelişmekte olan ülkeler olarak karşımıza çıktığını görmekteyiz. Diğer yandan, sanayileşmenin temel girdilerini oluşturan maden varlıklarına olan talep, dünya nüfusunda ve gelişmekte olan ülkelerin sayısında görülen artış ile birlikte büyümekte ve bu varlıkların değerinin önemine dikkat çekmektedir. Bu bağlamda, ülkemizin de kaynaklarına yönelik hassasiyetini artırması kaçınılmazdır. Ülke sanayilerinin gelişmesinde öncü sektör olan madencilik, ülkemizde potansiyelini yansıtmamakla birlikte, sektör kalemlerine ait yeterince sağlıklı rezerv bilgileri de bulunmamakta, ancak bu doğrultuda yapılan çalışmalar iyimser bir bakış ve bilinç yaratmaktadır. Türkiye'de madencilik ile ilgili çalışmaların ivme kazanarak yürütülmesi ihtiyacı ortadadır. Sektörel ilerlemeyi teşvik edecek uygulamalar ayrıca, gündemden düşmeyen enerjide dışa bağımlılık sorunuyla savaş yolunda da büyük katkılar sağlayacak, ülke ekonomisinin sırtındaki yükü azaltacak, tehlikeli boyutlara ulaşan dışa bağımlılığı azaltmada önemli bir araç olacaktır.

5 Bu bağlamda sektörün önemini bir kez daha vurgulamak üzere Odamızca hazırlanan ve ülkemiz madenciliğinin tarihsel gelişimine ait bir fikir oluşturmak üzere bilgi verildikten sonra, sektöre ait dış ticaret, sektör sorunları ve mevzuatı ile birlikte prosedür bilgilerinin de yeraldığı bu rehber yayının faydalı olacağını umar, sektörel gelişimin Odamız'ca desteklendiğinin de işareti olan sözkonusu yayını hazırlayan Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Şubesi Raportörü Duygu Mencik'e teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter

6 IÇINDEKILER 1. Tarihsel Gelişim 6 2. Sektörel Bilgiler 7 3. Dış Ticaret Madencilik Ürünleri ^ _ Maden Rezervlerimizin Zenginlik Sınıflandırması Endüstriyel Hammaddeler Mermer ve Doğal Taş Altın ve Gümüş Bor ve Bor Kimyasalları Kömür Demir ve Çelik Önde Gelen Kuruluşlar Madencilik ve Çevre _ Sektörel Sorunlar ve Çözüm Önerileri Madencilik Mevzuatı ^ Maden Aramacılığında Prosedür Ekler Madencilik Sektörü Talep Projeksiyonu (Miktar Bazlı) ^ Madencilik Sektörü Talep Projeksiyonu (Değer Bazlı) _ Yılları Enerji Hammaddeleri Üretimi Yılları Metalik Maden Üretimleri Yılları Endüstriyel Hammaddeler Üretimi _ ^ Yılları Doğal Taş Üretimleri Dönemi Demir Çelik Ürün İhracatı Dönemi Demir Çelik Ürün İthalatı Madenlerin Kullanım Alanları 57

7 1. TARİHSEL GELİŞİM Türkiye madencilik tarihine ilişkin buluntular M.Ö yıllarına dayanmakta, Finike, Hitit, Frigya, Lidyalılarm halen işletilmekte olan madenlerimizin önemli bir bölümünü, kendi dönemlerinde bulup işletmeye başladıkları bilinmektedir. Topraklarımızda madencilik faaliyetleri 1810'lu yıllarda başlamıştır. Bakır üretimine 1812, kömür üretimine 1849 yılında başlanmıştır. Krom yatakları ise 1848 yılında bulunmuş, ileri teknoloji ile değerlendirilmesine ise 1930 yılında başlanmıştır. Osmanlı döneminde, kurşun, demir, zımpara, taşkömürü, linyit, altın, bakır, cıva, arsenik, mermer, borasit, kükürt, opal, manganez ve antimuan işletme ruhsatı verilecek madenler olarak belirlenmiştir yılında çıkarılan "Osmanlı Maadin Nizamnamesi"nin getirdiği hükümler ile 1862 tarihli Paris Anlaşması'nm tanıdığı ayrıcalıklar, Osmanlı madenlerini batılı şirketlerin işletmesine açmıştır. Cumhuriyet'in ilk yıllarında ise madenler tümüyle yabancı sermayenin denetimine geçmiş, buna paralel olarak üretim artmış, ancak yabancı azınlığa ait sermaye egemen duruma gelmiştir İzmir İktisat Kongresi'nde madencilik enerji konusu ile birlikte ele alınmış ve ihtiyaçların yerli kaynaklardan karşılanması ilke olarak kabul edilmiştir. 1927'ye kadar madenciliğin Türkiye ihracatındaki payı %7 mertebelerine ulaşmıştır verilerine göre madencilik sektörü emek yoğunluğuna göre birinci sıradadır. Ancak 1929 yılında

8 başlayan Büyük Buhran ile ihracat rakamlarında düşüş görülmüştür yılında özel sektördeki madencilik işletmelerinin büyük bölümü kapanınca iktisadi kuruluşlara yönelinmiş, Türk Sanayi Sektörü kendi madenlerinden elde edilen metallere ancak 1970'li yıllarda başlatılan büyük ölçekli yatırımların gerçekleştirilmesi ile ulaşabilmiştir. 1980'li yıllarda ihracatı hızla artırmak için ihracatçı sektörlere özel teşvikler getirilmiş, ancak ihraç mallarının ithal girdilerinden gümrük alınmaması ve bütünleşmiş projeler, madencilik ürünlerinin iç üretimine olumsuz etkiler yapmıştır. Sanayi ile bütünleşmenin gecikmesi ve gerçekçi kur politikasının askıya alınması ile iç kaynakların kullanılması daha da güçleşmiş, ithalat tekrar cazip hale gelmiştir. Günümüzde ise ihracatı geliştirme politikaları dahilinde bu sektörde de önemli adımlar atılmış, ancak ihracat ithalatı hem miktar hem de değer bazında halen yakalayamamıştır. Madencilik ve entegre üretim sanayi çok büyük katma değer sağlamaktadır. Madenciliğin GSMH içindeki payı, gelişmiş ülkelerde çok yüksek oranlardadır. Ülkemizde ise bu oran %1,2 dolaylarındadır. 2. SEKTÖREL BİLGİLER Madenler endüstri ve enerjinin hammaddesi olarak Türkiye'nin geleceğini ipotekten kurtaracak en önemli kaynaklardan biri olarak görülmektedir. Türkiye maden üretiminde Dünyada adı geçen 132 ülke arasında 28., üretilen maden çeşitliliğinde 10. sıradadır.

9 Kişi başına düşen maden tüketimi ile yaşam standardı arasında doğru orantılı bir ilişki bulunmaktadır. Bir yılda kişi başına ABD'de 21 ton, Avrupa'da 15 ton, Türkiye'de 5 ton maden tüketimi gerçekleşmektedir. Bir otomobil üretebilmek için 5 ton maden tüketilmektedir. (Alüminyum, cam, demir çelik, petrol türevleri, çinko, kurşun, bakır, diğer metaller) Dünyada ticareti yapılan 90 çeşit madenden 77'si Türkiye'de bulunmaktadır. Sürdürülebilir kalkınma için gerekli madenlerin temini yerli kaynaklardan mümkün olmasına rağmen, Türkiye potansiyelini değerlendirmemekte, dışa bağımlılığı gün geçtikçe artmaktadır. Türkiye'de yeraltındaki en yüksek maden rezervi, 15,8 milyar tonla dolomit madenine ait bulunmaktadır. Cam ve seramik endüstrisinin vazgeçilmezleri arasında yer alan dolomit, nadir ve çok değerli bir kireç taşı olarak bilinmektedir yılında maden ihracatından toplamda 1,7 milyar $, 2,74 milyon tonluk metalik cevherlerin ihracatından 866,7 milyon $ ihracat geliri elde edilmiştir. Metal maden rezervlerinin %0.4'ü ve jeotermal potansiyelin ise %0.8'i ülkemizdedir. Ticarete konu maden çeşidinin üretimi 3 ana başlıkta özetlenebilir: - Doğal taşlar (mermer, traverten, oniks, bazalt vb.) - Kömür, metalik madenler (altın, gümüş, alüminyum, antimuan, bakır, çinko, kurşun, krom, demir, manganez, nikel vb.) - Endüstriyel hammaddeler (alçıtaşı, barit, bentonit, bor, dolomit, feldispat, kaolen, kil, kuvars, manyezit.

10 kalsit, perlit, pomza, sepiyolit, talk, tras, trona, zeolit vb.) Bor madeni; Kütahya, Balıkesir, Eskişehir bölgesinde; Krom; Bursa-Eskişehir, Denizli-Muğla, Adana- Kayseri, Elazığ-Erzincan- Tunceli bölgelerinde. Demir; Sivas, Ankara, Kayseri, Adana, Elazığ, Balıkesir, Erzincan bölgelerinde. Taşkömürü; Zonguldak'ta, Linyit kömürü; Ankara, Aydın, Balıkesir, Çanakkale, Bursa, Bolu, Çorum, Edime, İstanbul, Kahramanmaraş, Tekirdağ, Yozgat Türkiye'de sondaj 180 metre iken AB'de bu rakam 1200 metreye kadar çıkmaktadır. Devlet programı dahilinde bu rakamın 300 çıkarılması hedeflenmektedir. Derinlikle maden çeşitliliği doğru orantılıdır. Maden aramacılığı zaman ve sermaye gerektiren bir faaliyettir. Çabalara rağmen maden yatağı bulunamayabilir. Bu sebeple maden arama faaliyetlerine ayrılan harcamaya 'risk sermayesi' denmektedir. 100 maden arama ruhsatından ancak 1-2 tanesinde işletilebilir maden yatağı bulunabilmektedir. Ancak aramalara ne kadar sermaye ayırılırsa yeni yatak bulma şansı da o kadar artmaktadır. Madenciliğin gelişimini kısırdöngüye sokan bir unsur da, Türkiye'deki sermaye sahiplerinin paralarını geri dönme ihtimali olmayan ve en az 5-10 sene sürecek maden arama çalışmaları yerine, geri dönme şansı yüksek alanlara yatırmayı tercih etmeleridir. Ülkemizde 2007 yılında tüm maden aramalarına harcanan risk sermayesi toplam 60 milyon dolardır. Dünyada

11 ise sadece metal madenleri için harcanan toplam risk sermayesi 10 milyar dolardır. Yani Türkiye'de maden aramacılığına yeterli harcama yapılmamaktadır. Kanada dünyada maden yatırımlarına en fazla harcama yapan ülkedir. Türkiye'de Şubat 2008 itibariyle, adet maden arama ruhsatı, adet maden işletme, 528 adet ön işletme ruhsatı bulunmaktadır. Toplam ruhsatın tanesi (%6) ülkemizde kurulan yabancı sermayeli Türk şirketleri tarafından alınmıştır. Madencilik sınıflandırması içinde yer almayan madenciliğe dayalı sanayi sektöründe (çimento ve toprak ürünleri, demir çelik ürünleri, değerli maden gibi) ihracat içinde önemli miktarlara ulaşmaktadır. Sektör sorunları aşıldığı takdirde büyük sermaye yatırımları (doğrudan yabancı yatırım-fdi) beklenmektedir. 2007'de %16 büyüyen sektör, maden ürünlerinin inşaat ve sanayide hammade olarak kullanılmasıyla yaklaşık 6 milyar dolarlık katma değer, toplamda ise 35 milyar dolarlık katma değer yarattı. Büyümede imalat sanayinden sonra ikinci sırada yer aldı. Türkiye'de maden varlığı değeri 3 trilyon dolar civarında toplam üretimi 430 milyon ton tahmini üretimi 450 milyon ton ihracatı 1.7 milyar dolar 2008 tahmini ihracat 2 milyar dolar iç tüketim 7 milyar dolar 2007 toplam hammadde üretimi 9.7 milyar dolar.

12 GSMH'NIN YILLARA GÖRE DAĞILIMI TÜRKİYE GENELİ MADENCİLİK SEKTÖRÜ Cari fiyatlarla Toplam GSMH Cari fiyatlarla Toplam GSMH Yıllar (Milyon YTL) (Milyon $) GSMH İçindeki Madencilik Sektörü (Milyon YTL) GSMH İçindeki Madencilik Sektörü Artış Oranı (Milyon $) % % ,5 1, ,4 1, ,1 1, ,6 1, ,4 1, ,7 1,2 2008/ ,9 1,0 Sektör Payı Kaynak: ( Dönem sonu itibariyle) Tabloda görüldüğü üzere, madencilik sektörünün GSMH içindeki pay oranı yıllar içinde büyük artışlar göstermese de, istikrarlı olarak büyüyerek değer bazında 10 milyar YTL'nin üstünde bir paya sahip olmuştur. İmalat sanayine sağladığı girdilerle jâiksek katma değer yaratan sektör, ihtiyacı olan destek ve teşviği gördüğü takdirde sağladığı değeri artırarak ekonomik kalkınmaya da etkisini sağlamlaştıracaktır.

13 YıLLAR ITIBARIYLE GSMH'NıN DAĞıLıNV 1.6.1, ,0 0,6 0, ,2 2008/1.0,0 GSMH içindeki Madencilik Sektörü (Milyon YTL) GS MH İçindeki Madencilik S ektörü (Milyon $) SektörPavı% 3. DIŞ TİCARET 1954 yılında bu yana Türkiye'nin çektiği yabancı sermaye yatırımı 54 yılda toplam 1,1 milyar dolardır. 54 yılın ortalaması ise 20 milyon dolar/yıl'dır. Türkiye'ye giren doğrudan yabancı sermaye yatınmmm %50'si imalat, %49,5'i hizmet sektöründe gerçekleşmiştir. Madencilik sektörüne yapılan doğrudan yatırım sermayesi çok düşüktür yılma kadar Türkiye'de madencilik sektörüne giren doğrudan yatırım sermayesi 501 milyon dolardır arasında ise bu rakam 600 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Sektörde 2008 yılının ilk 3 ayında, çevre politikalan nedeniyle %20'ye yakın küçülme yaşandı. Ancak aynı dönemde 2007'ye göre %15 oranında ihracatta artış görüldü.

14 önemli Maden Varlıklarımızın Dünya Rezervleri İçindeki Payı (%) Adı Dünya Rezervi İçindeki Payı Sırası Bor Zeolit Toryum 1 Ponıza Taşı 1 Trona Pirofillit Selestit Barit Asbest Krom Antimuan Manyezit Volfram Boksit Feldspat Bakır Kurşun Çinko Linyit Taşkömürü Kaolen 0.7 Altın Platin Grubu 0.15 W iaden ihracatçıları Birliği Raporun "Madencilik Ürünleri" bölümünde özellikleri detaylı olarak verilen sektör kalemleri, ülkemizin maden zenginliğini göstermekte, ancak çok çeşitli veriler elde edildiğinden, güvenilir olduğu düşünülenler sunulmaktadır.

15 Türkiye'nin Maden Potansiyeli (Parasal Değerler) Enerji Hammaddeleri 287,1 Demir-Çelik Hammaddeleri 69,1 Gübre Hammaddeleri 7,2 Manyezit 2,8 Bor ve Türevleri 356,2 Krom ve Demir Dışı Metaller 69,8 Soy Metaller ve Nadir Topraklar 57,2 Endüstriyel Hammaddeler 936 Mermer ve Yapı Taşları 450 Potansiyelin Satış Hasılatı Bazında Değeri (Milyar $) GENEL TOPLAM 2,236,6 Kaynak: TÜÎK-T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TÜİK'ten alman dış ticaret verileri ile hazırlanan tabloda görüleceği üzere, ihracat ve ithalat arasındaki fark çok büyüktür. Bu açığı kapatmak birinci dereceden önem arzetmekte ve gerekli tedbir ve planlamaların yapılması gerekmektedir.

16 MADENCİLİK ve TAŞOCAKÇILIĞI (Değer 000$) I o t- ON 00 ON ON S; ON s S2 İT) 00 ON 00 İT) o ON ^ 00 ON İT) s 00 f2 a > (D U N! '3-2 S c3 (D d. B a > (D U (D

17 O 1 < /7 ithalat -«^ihracat ithalat(petrol ve doğalgaz hariç) Kaynak: migem.gov.tr ( tarihi itibariyle)

18 Grafiklerde görüldüğü üzere, ihracatımız içinde en büyük orana sahip madencilik ürünü %40'ın üzerinde bir payla mermerdir. Ancak mermercilik sektörünün yaşadığı sıkıntılar nedeniyle ihracat oranında düşüş görülmeye başlanmıştır. Mermerden sonra yüksek oranda ihracatı yapılan bir diğer ürün, payı 2008'de %10'dan %16'ya yükselen kromdur. Bakır ise %12'den %9'a düşen ihracat oranıyla 3. sırada yeralmaktadır. İhracat için hedef olarak seçilmesi gerektiği düşünülen Çin, 1970 yılmda dünya alüminyum, bakır, nikel ve demir cevheri tüketiminin ancak %2'sini tüketirken, bu rakamın 2000'de %15'e çıktığı belirtilmiş olmakla birlikte, 2010'da ise %30'a çıkacağı öngörülmektedir.

19 4. MADENCILIK ÜRÜNLERİ Gelişmişliğin de bir göstergesi olarak kabul edilen madenciliğin, dolayısıyla yeraltı kaynaklarının ekonomideki önemi büyüktür. Ülkemizde bulunan madenlerde çeşitlilik çok zengin olmakla birlikte, rezerv bakımından aynı şansa sahip olduğumuz söylenemez. Rezerv bakımından en zengin olduğumuz madenler bor, dolomit ve kromdur.

20 4.1 MADEN REZERVLERİMİZİN ZENGİNLİK SI NIFLANDIRMASI Çok Zengin Zengin Normal-Fakir Yok Bor Altın Bakır Platin Dolomit Gümüş Kurşun Kalay Krom Wolfram Çinko Vanadyum Cıva Antimuan Kadmiyum Potas Toryum Alüminyum Demir Zirkon Lantan Linyit Manganez Rutil Fluorit Silis Kobalt Sillimanit- Feldspat Asbest. Nikel Andaluzit Jips Sodyum sülfat Molibden Korendon Bentonit Stronsiyum Titan Güherçile Manyezit Huntit Arsenik Lityum Mermer Sepiolit Uranyum Elmas Perlit Kalsit Taş kömürü Brom-İyot Kalker-Mam Ditsen Petrol Kolombiyum Zımpara Diatomit Doğal Gaz Tuz Alunit Kükürt Barit Olivin Kil Zeolit Şiferton Kaolen Lületaşı Vermikülit Grafit Pomza Fologobit Fosfat Yapı taşları Vollastonit Pirofillit Mika Kum-Çakıl Lösit Pirit Süs taşları Gröna Boya T. Glokonit Talk Tras Arduvaz Kuvarsit

21 42 ENDÜSTRİYEL HAMMADDELER Dünya rezervlerinin %2,5'ine sahip olduğumuz endüstriyel hammaddeler sektörü de son yıllarda çok hızlı bir geuşim süreci içine girerek 2007 yılı itibariyle 491,5 milyon dolarlık ihracat geliri sağlamıştır. Endüstriyel hammaddeler, ülkemizde önemli bir üretim payına sahip olup mamul ya da yarı mamul olarak ihraç edilen kaynaklarımız arasında yer almaktadır. Özellikle cam ve seramik sanayiinde kullanılan 400 milyon ton feldspat, 100 milyon ton kaolen, 5 milyar ton kuvars ve kuvarsit, 585 milyon ton kil rezervi ile önemli bir potansiyel bulunmaktadır. Seramik sanayinde kullanılan endüstriyel hammaddeler (feldispat, kuvars, kil) Aydın, Muğla, Çanakkale, Balıkesir, Eskişehir, pomza; Ağrı, Bitlis, İsparta, Kayseri, Nevşehir ve Niğde'de, kurşun-çinkobakır gibi metalik madenler; Artvin, Rize, Gümüşhane, Kayseri, Niğde, Balıkesir'de bulunmaktadır. Endüstriyel hammaddelerden Feldispat rezervinin %23'ü, bentonit rezervinin %20 'si ülkemizdedir. Ekte yeralan yılları endüstriyel hammaddeler üretimi tablosundaki miktarlara bakıldığında, üretimi önemli ölçüde artış gösteren ürünlerin - 5 milyon ton dolaylarından 3 katma çıkan dolomit, - 3 milyon ton dolaylarından 7 milyon tona yaklaşan feldispat, - 2 milyon tonun üzerinde bir rakama sahipken 5 milyon tona yaklaşan bor, - ve 900 bin tondan 2 katma çıkan bentonit olduğu görülmektedir. Mermer (Kalsit) ise sözkonusu ürünlerin arasında en is-

22 tikrarsız gelişimi gösteren kalemlerdendir yılmda 1 milyon ton olan üretim 2005'te 12 milyon tonun üzerine çıkmış, izleyen yıllarda ise inişli çıkışlı ancak 8 milyon tonu geçmeyen üretim miktarları göstermiştir. Raporun sektörel sorunlar kısmında da belirtilen mermere dair sıkıntıların üretimle etkileşimli gelişim gösterdiği görülmektedir. 43 MERMER VE DOĞAL TAŞ Dünya doğal taş pazar payının % 8'i, Dünya rezervinin ise yaklaşık %40'ı ülkemizde bulunmaktadır. Türkiye'deki mermer rezervleri dünya mermerlerinin yaklaşık %30'una tekabül etmekte, dünyanın hiçbir yerinde bulunmayan mermer çeşitleri (örneğin Elazığ vişne mermeri) de dahil olmak üzere 290 ayrı mermer türüne sahip durumdadır. Ancak dünya pazarındaki payımız sahip olunan potansiyeli göstermemektedir. Rezervimizin parasal değer karşılığı 2 trilyon doları bulmaktadır. Mermer ihracatımızın yaklaşık %80'i işlenmiş olarak gerçekleşmektedir yılında 303,46 milyon dolar olarak gerçekleşen mermer ve doğal taş ihracatımız her yıl artarak devam etmiş ve 2007 yılı sonunda 4,73 milyon ton, 800 milyon dolar ile maden ihracatında (%45 pay) ilk sırada yer almıştır. Doğaltaş üretimi Güneydoğu Anadolu'da büyük bir sanayi haline gelmiştir. Bölgede üretilen mermerin %60'ı (350 bin ton blok mermer) ihraç edilmektedir. (Uzakdoğu, Amerika, Hindistan, Brezilya, Ortadoğu, Birleşik Arap Emirlikleri, İtalya, Yunanistan, İspanya ve Almanya.)

23 650'ye varan renk ve dokuda mermer çeşidinin bulunduğu belirlenmiştir. Bugünkü verilere göre ülkemizde 3.8 milyar m^ işletilebilir mermer, 2.7 milyar m^ işletilebilir traverten ve 995 milyon m^ işletilebilir granit rezervi olmak üzere toplam 7,495 milyon m^ doğal taş rezervi bulunduğu hesaplanmaktadır. Tabloda görüldüğü gibi, 2003 yılından 2006'ya kadar doğaltaş ihracatı diğer madenlerin ihracatından daha fazla gerçekleşmiş, doğaltaş ihracatındaki istikrarlı artış diğer madenlerde görülmemiştir. Diğer yandan 2007 yılının aynı dönemine göre 2008 yılında doğaltaş ihracatında bir düşüş yaşanacağı öngörülmüş, bunun nedenleri sektörel sorunlar ve çözüm önerileri bölümünde ele alınmıştır. MA DE N-ME R ME R IHR A C AT ı K A R Ş IL A Ş T IR MA G R AF IĞ I ^ B Doğal Taşlar H Maden Kaynak: migem.gov.tr ( tarihi itibariyle)

24 Q j 2 3 â 5 fi Z & Kaynak: migem.gov.tr ( tarihi itibariyle) 4 ALTIN VE GÜMÜŞ Altm İzmir, Balıkesir, Çanakkale, Gümüşhane, Artvin, Erzincan illerimizde yoğun olarak görülmektedir. Altm potansiyeli 700 tonu üretime hazır hale getirilmiş, ton olarak hesaplanmaktadır. (Aramaların devam etmesiyle rakamın artması bekleniyor.) 2007 yılında 700 ton olan üretime hazır ahm rezervi miktarı 1990'da 16 ton, 1995'te 75 ton, 2000'de ise 340 ton idi. Altm dışa bağımlılığın azaltılması yönünde yeterince değerlendirilmiyor ton gümüş rezervi tespit edilmiştir. Türkiye altm üretiminde ilk on ülke sıralamasına giremezken ahm takı üretiminde Hindistan'dan sonra 2. sırada yeralmaktadır. Türkiye yıllık 230 ile 270 bin ton arasında altın ithal etmektedir. Altın araması için 2007 yılında Türkiye'nin çektiği ya-

25 bancı yatırım miktarı 30 milyon dolardır. (Altın aramaları için Dünya'da toplam 4 milyar 200 milyon dolarlık risk sermayesi) Türk halkının altına olan ilgisi ve güvenilir yatırım aracı olarak görülmesi altın ithalatının fazla olmasının nedenlerinden olarak belirlenmektedir. Kanadalı Eldorado Gold Corporation'm bir alt kuruluşu olan Tüprag, 174 milyon dolarlık yatırım sağlanan ve 240 tonluk rezervi ile Avrupa'nın en büyük altın madeni olan Uşak Kışladağ altın madeni projesini faaliyete geçirmiştir Ağustos'una kadar üretilen 6 ton altın 210 milyon YTL'lik değere tekabül etmiştir. İzmir Efemçukuru Altın Projesi de şirketin yasal prosedürlerini tamamlamayı hedeflediği diğer bir projedir. İthalat Verileri (kg) ( ) Yıllar Altın Gümüş ,806 67, , , , , , , , , , ,485 59, , , ,340 40,500 Toplam 1,663,617 1,100,330 Kaynak:

26 Yıllara Göre Türkiye'nin Altın Mücevherat İhracatı (Milyon Dolar) , , ,500* *Bavul Ticareti Dahil Uzay ve havacılık teknolojisinden elektroniğe, dişçilikten dekorasyona bir çok alanda kullanılan altında en eski bulgular Mezopotamya ve Anadolu'ya dayanmaktadır. Dünyadaki altın talebi yıllık 4000 tonu bulmakta, üretim ise yaklaşık 2500 tonda kalmaktadır. Aradaki fark banka stokları ve hurda altın satışından kapatılmaktadır. Dünya altın üretiminde Çin, Güney Afrika ve Amerika ilk sıraları paylaşmakta, Türkiye ise altın üretim sıralamasına girememesine rağmen altın takı üretiminde Hindistan'dan sonra ikinci sırayı elinde tutmaktadır.

27 Altın Takı Üretimi Ülke Ton Hindistan 695 Türkiye 303 İtalya 284 Çin 257 ABD 220 Japonya 166 Mısır 125 Endonezya 86 Güney Kore 80 Malezya 74 Bergama-Ovacık, Uşak-Kışladağ, Erzincan-İliç önemli altm madenlerimizdir. 5 BOR VE BOR KIMYASALLARı 2 milyar tonun üzerinde bor rezervimiz bulunmaktadır. Türkiye'nin Eti Maden ile dünyadaki pazar payı ise %38 ve lider konumdadır. Etimaden'in en büyük rakibi olan İngiltere sermayeli Rio Tinto şirketinin bir iştiraki olan US Borax ise yüzde 32'lik payıyla ikinci sıradadır yılında bor ve bor ürünleri ihracatından 380 milyon dolar gelir elde edilmiştir.. ETİ Maden 68 ülkeye ihracat yapmaktadır. Satışların %88'i bor kimyasalı, %12'si konsantre bor cevheridir. 2 milyon tonun üzerinde bir rakama sahipken 5 milyon tona yaklaşan üretim sözkonusudur. Satış miktan 2 katma, parasal getirişi ise 3 katma çık-

28 mıştır. ( 750 bin tondan 1,5 milyon tona; 186 milyon dolardan 550 milyon dolara) Eti maden Uzak Doğu pazarma hakim ve son 5 yılda 6 kat büyümüştür. Eti maden kalsine tinkal adında yeni bir bor ürünü ve üretim metodu geliştirmiş olup, yarı endüstriyel ölçekli 25 bin ton/yıl kapasiteli tesis kurmuştur. Eti maden, özel sektörün de bor kimyasalları sanayine yatırımını teşvik ediyor, teknik bilgi ve hammadde temini konusunda destekleyeceklerini belirtiyor. Bor kimyasalları ihracatının %118 artarak 2008 yılı için 552 milyon doları aşması bekleniyor ihracat hedefi ise 1 milyar dolar. Bor Mineral Rezervleri ülkeler Rezerv (xlo^ ton) Türkiye A.B.D Rusya Şili Çin Peru Bolivya Arjantin Toplam 2.792J KÖMÜR 8,3 milyar ton iyi kalitede linyit kömürü 1,2 milyar ton ısı kalitesi yüksek taşkömürü 1991 yılından 2005 yılına kadar rezerv keşfi olmamıştır yılında Trakya'da 10 milyon ton, Afşin Elbistan'da

29 300 milyon ton rezerv 2006 yılmda Soma'da 100 milyon ton, Afşin Elbistan'da 430 milyon ton rezerv 2007 yılmda Trakya Havzası'nda yapılan çalışma ve öndeğerlendirmeler 21 milyon ton görünür, 63 milyon ton muhtemel ve 402 milyon ton mümkün (kaynak) kömür rezervi öngörmektedir. Karapınar Havzası'nda ise 550 milyon ton muhtemel+mümkün rezerv tahmin edilmektedir yılında kömür aramalarında m. sondaj yapılması planlanmaktadır. Kömür arama faaliyetlerinde toplam 2,4 milyar ton yeni kömür bulunmuştur. Dünyadaki toplam kömür rezervlerinin ömrü 147 yıl olarak saptanmıştır. Oysa petrol rezervlerinin 40, doğalgaz rezervlerinin ise 63 yıllık ömrü kaldığı hesaplanmıştır. Çağdışı olarak nitelendirilse de Amerika'nın enerjisinin %50'sinden fazlasının kömürden elde ettiği düşünüldüğünde (Almanya ve Rusya da benzer durumdadır.) Türkiye'nin de enerji arz güvenliğini sağlayabilmesi için elindeki kömür kaynaklarını da verimli kullanması gerektiği görülmektedir. İstanbul Sanayi Odası'nm 2007 yılı için "Türkiye'nin ilk 500 Büyük Sanayi Kuruluşu" çalışmasında Türkiye Kömür İşletmeleri 18. sırada yeralmıştır. 47 DEMİR VE ÇELÎK Demir çelik sektörü tüm endüstriyel dallara girdi vermektedir. Demir-çelik Üreticileri Demeği verilerine göre, Türkiye'nin 2007 yılı ham çelik üretimi, 2006 yılma

30 göre %10.5 oranında artış ile milyon ton seviyelerine ulaşmıştır. Türkiye dünya ham çelik üretimi sıralamasında 11., AB ülkeleri sıralamasında ise 3. sıradaki pozisyonunu korumuştur. Türkiye Dünya çelik üretiminin %2 gibi bir payına sahiptir. Ek-7'de görüleceği üzere, 2007 yılı demir-çelik ürünleri ihracatı 2006 yılına göre %33'ün üzerinde değer artışıyla 8 milyar doların üzerinde gerçekleşmiştir. Miktardaki artış ise %8'in üzerinde bir oranla 14 bin tona yaklaşmıştır yılı ithalatında ise %35'in üzerinde bir değer artışı ile 9 milyar doların üzerinde ithalat gerçekleşmiştir. Aynı yıl için miktar artış oranı %12'nin üzerindedir. Demir çelik ürünlerinin ihracatı büyük ölçüde Ortadoğu ve Körfez Ülkeleri ile Avrupa Birliği Ülkelerine yapılmaktadır. Bölgelere Göre Demir Çelik Ürün İhracatı (Miktar bazında) 2007 Kuzey Afrika %7,8 43,8% Uzak Doğu ve G.Asya 1,8%

31 5. ÖNDE GELEN KURULUŞLAR Sektörde, önemli kurumlar tarafından yapılan sıralamalarda yerlerini alarak önemini ortaya koyan kuruluşlar ise daha büyük ölçekli üretim ve ticaret ile ülke ekonomisine katkılarını yıldan yıla artırmaktadır. İstanbul Sanayi Odası'nm "Türkiye'nin İlk 500 Büyük Sanayi Kuruluşu" çalışmasında yer alan madencilik işletmeleri şu şekildedir: - Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları T.A.Ş.(Erdemir) (7.sıradan 6. sıraya yükselmiştir.) - İskenderun Demir ve Çelik A.Ş. (20. sıradan 15. sıraya yükselmiştir.) - Sarkuysan Elektrolitik Bakır San. ve Tic. A.Ş. (18.sıradan 17. sıraya yükselmiştir.) - Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Genel Müdürlüğü (19.sıradan 18. sıraya yükselmiştir.) - Çolakoğlu Metalürji A.Ş. ( 21. sıradan 19. sıraya yükselmiştir.) - Er-bakır Elektrolitik Bakır Mamulleri A.Ş. ( 29. sıradan 27.sıraya yükselmiştir.) - Kroman Çelik Sanayii A.Ş. (39.sıradan 28. sıraya yükselmiştir.) - Borçelik Çelik Sanayii Ticaret A.Ş. (31. sıradadır.) - Diler Demir Çelik End. ve Tic. A.Ş. ( 37.sıradan 33. sıraya yükselmiştir.) - Ege Çelik Endüstrisi Sanayi ve Tic. A.Ş. ( 44.sıradan 34.sıraya yükselmiştir.) - Kaptan Demir ve Çelik Endüstri ve Tic.A.Ş. (38.sıradan 36.sıraya yükselmiştir.) - Assan Demir ve Sac Sanayi A.Ş. (40.sıradan 42. sıraya düşmüştür.)

32 - izmir Demir Çelik Sanayi A.Ş. ( 42.sıradan 43.sıraya düşmüştür.) - Yazıcı Demir Çelik End. ve Tic. A.Ş. ( 48.sıradan 44. sıraya yükselmiştir.) - Kardemir A.Ş. (46.sıradan 47.sıraya düşmüştür.) 'Türkiye'nin İkinci 500 Büjâik Sanayi Kuruluşu" çalışmasında yeralan ilgili işletmeler ise şu şekildedir: - Limak Madencilik Yapı Çimento San. Ve Tic. A.Ş. (140.sıradan 31.sıraya yükselmiştir.) - Eti Krom A.Ş. (51.sıradan listeye girmiştir.) - Camiş Madencilik A.Ş. (112.sıradan 87. sıraya yükselmiştir.) - Kaltun Madencilik San. Ve Tic. A.Ş. (222.sıradan 88. sıraya yükselmiştir.) - Park Elektrik Madencilik San. Ve Tic. A.Ş. (427. sıradan 1001.sıraya yükselmiştir.) - Kalemaden Endüstriyel Hammaddeler San. Ve Tic. A.Ş. (35.sıradan 110. sıraya düşmüştür.) Türkiye İhracatçılar Meclisi'nin 2007 İlk 1000 İhracatçı Listesi'ne göre, önde gelen ihracatçı kuruluşlar sıralamadaki yerleri ve ihracat rakamları ile aşağıda sunulmaktadır. 19 İZMİR DEMİR ÇELİK SANAYİ A.Ş ,35 22 ETİ MADEN İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ,86 24 SARKUYSAN ELEKTROLİTİK BAKIR SAN. VE TİC. A.Ş. 77 ETİ ALÜMİNYUM A.Ş ,95 79 ÇEBİTAŞ DEMİR ÇELİK END. A.Ş , KARDEMİR İTH. İHR. LTD. ŞTİ , ETİ BAKIR A.Ş ,75

33 Sözkonusu çalışmanın ilk 50'sinde yeralan bu kuruluşların sıralamadaki yerlerinin genel olarak yükselmiş olması Türkiye'de madencilik sektörünün yükselişini ve üretim sanayine artan katkısını da göstermektedir. PWC (pricewaterhousecoopers)'m yaptığı araştırmaya göre Türkiye'de madencilikteki birleşme ve satın alma işlemleri 2007 yıhnda %69'luk artışla 1732'ye yükselmiş ve %90'ından fazlası 250 milyon dolar ve altında gerçekleşmiştir. Faaliyet alanlarını genişleterek madencilik sektöründe de kendilerini gösteren büyük işletme gruplarının dışında bölgesel kuruluşların da etkin bir şekilde sektörde isimlerini duyurmaya başladıkları görülmektedir.

34 s s <S -M i IG te N ë CQ CQ E Q li SPI SPI <=û q u I < S o» fi o N 2 i O \< B 'S

35 o O- O Ol S c3 1 B

36 6. MADENCILIK VE ÇEVRE Madencilik geçici bir faaliyettir. Maden rezervi biten yerleri rehabilite ederek doğa ile uyumlu hale getirmek mümkündür. Madencilik faaliyetleri çevreye tehdit olarak görülmekte ve sık sık çevre çıkarlarını gözeten kesimler tarafından dile getirilmektedir. Ancak madenciliğin olmadığı bir dünya düşünüldüğünde enerji ihtiyacım alternatif enerji kaynaklarının yanında ağaçların sağlayacağı gerçeği göz önünde bulundurularak, madenciliğin aslında çevreci ve faaliyet alanlarında rehabilitasyona açık bir sektör olduğu unutulmamalıdır. Kısaca geçmişte madencilik olmasaydı günümüzde ağaçlar kalmazdı. Yaklaşık %27'si orman alanı olan ülkemizde madencilik, ormanlık alanların onbinde birinde yapılmaktadır. Madencilik faaliyetleri ve gerekli izinlerin dahilinde çevreyle uyumluluğu sağlamada göz önünde bulundurulması gerekli bir diğer husus da atıklardır. Üretim ve tüketimin olduğu her alanda atığın da olacağı gerçeği, arıtma ile atığın çevreye etkisini en aza indirgeme yönünde tedbirlerin alınması ve denetimlerin yapılmasının önemini ortaya koymaktadır. MadenciHğin çevre zararları özellikle altın aramada siyanür kullanımı nedeniyle kamuoyuna yansımakla beraber yeterli bilgilendirme olmadığından yanlış bir şekilde aksetmiştir.

37 7. SEKTÖREL SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Yönetmelikler: Sektörde yaşanan en büjâik sorunların Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayınlanan bazı yönetmeliklerden kaynaklandığı sektör tarafından dile getirilmektedir. Buna göre yönetmelikler sadeleştirilmeli ve pekiştirilmelidir. Arama alanları için yeterli araştırma ve değerlendirmeler yapılmalı, çevreyi tehdit etmeyecek şekilde en doğru koşullar belirlenmelidir. Ayrıca MTA'nm bütçesinin artırılmasının sektöre önemli katkı sağlayacağı belirtilmektedir. Yatırıma Destek: Doğu ve Güneydoğu'da madencilik alanında güçlü bir potansiyel olmasına rağmen yatırıma yönelik çalışmalar maalesef yetersiz kalmaktadır. Devletin alt yapı ve sosyal sorunlarda yardımcı olması gerekmekte ve özel sektöre rezerv tüketim payı altında vergi indirimi uygulanmalıdır. Diğer yandan sektörün her yıl yaklaşık %35 civarında büyüdüğü göz önünde bulundurulduğunda, birçok şirket tarafından başlatılan yatırım süreçlerinin tamamlanmasıyla maden ihracatının 5 milyar doları aşmasının mümkün olduğu ve sektörün önündeki engellerin (bürokrasi ve kamuoyunun sektörle ilgili yanlış bilgilendirilmesi) kaldırılmasıyla petrol ve doğalgaz için yapılan ödemelerin dahi karşılanabileceği ifade edilmektedir. Nakliye: Maden cevheri taşımacılığında nakliye ücretlerinin yüksek olması maliyeti artırarak üretimi düşürmektedir. Demiryollarının aktif hale getirilmesinin

38 sektör için öncelikli olan lojistik sorunları büyük ölçüde ortadan kaldıracağı düşünülmektedir. Türkiye'nin doğusu ile batısı arasındaki lojistik farkın en aza indirilmesiyle rekabet şansının da yaratılacağı dile getirilmektedir. Dışa Bağımlılık: - Türkiye'nin işletilebilir toplam demir madeni rezervi yaklaşık 130 milyon ton ve yıllık ihtiyacı karşılayabilecek durumdadır. Demir çelik sektöründe dışa bağımlılığın ortadan kalkması gerekmektedir. Türkiye'de taşımacılığın pahalı, yurtdışında navlunun düşük olması demir çelik sektörünü ithal cevhere bağımlı hale getirmektedir. Üretimin düşük ve yetersiz olması nedeniyle Türkiye her yıl milyon ton hurda demir ithal etmektedir. - Diğer bir unsur ise, Çin'in dünyanın en çok maden üreten ve tüketen ülkesi haline gelmesidir yılından itibaren dünyadaki maden üretimi Çin'in talebini karşılayamaz hale gelmiştir. Dünyadaki arz talep dengesinde uçurum oluşmaya başlamış, enerji ve metal fiyatlarında sürekli bir artış görülmüştür. Bunun Türkiye'ye olan etkisi ise cari açığın her geçen yıl fazlalaşmasıdır. Bu açığı kapatmak madencihğe yatırımı desteklemekle gerçekleşeceğinden, gerekli tedbir ve planlamaların yapılması gerekmektedir. Uluslararası Örgütlenme: Türkiye özellikle krom ve bor madenlerinde rezerv avantajına sahip olmasına rağmen dünya piyasalarında söz sahibi değildir. Kaliteli dünya standartlarında ürün elde etmek ve dünya piyasasındaki fiyatlarda etkin olabilmek için örgütlenmek şart.

39 Madende Devlet Hakkı Payı: Diğer sektörlerin de ödediği vergiler dışında Türkiye'de çıkarılan madenin %2'si devlet hakkı payı olarak alınır. Kamuoyuna yansıtılan "madenciler sadece devlet hakkı öder" iddialar asılsızdır. Maden yatırımcılarından %20 kurumlar vergisi, %15 gelir vergisi stopajı ile KDV'nin yanında, belediye payı, arazi tahsis bedeli, yol bedeli vb. diğer bedeller de alınmaktadır. Diğer sektör dalları altyapı hizmetleri devlet tarafından sağlanan sanayi bölgelerinde faaliyetlerini engelsiz gerçekleştirirken, madencilik sektöründe faaliyet gösteren yatırımcılar yol, su, elektrik, ve her türlü altyapılarını yerleşim yerlerinden çok uzak da olsalar kendileri karşılamakta, üretim ve istihdam yaratmaktadır. Diğer ülkelerde devlet payı olarak örneğin; Belçika'da %1 ile 3, Brezilya'da %1,5, Şili'de hektar başına 10 pesos özel vergi alınmaktadır. Almanya, İngiltere ile Amerika'da kurumlar vergisi dışında madenciden devlet hakkı payı alınmamaktadır. Ülkemizde ise, üretilen madenlerden alınacak Devlet hakkı, I. Grup ve V. Grup madenler ile mıcır, kaba inşaat, baraj, gölet, liman, yol gibi yapılarda kullanılan her türlü yapı hammaddelerinde ocak başı satış tutarının %4'ü, diğer grup madenlerde %2'sidir. Ruhsat sahibi tarafından beyan edilen ocak başı satış fiyatı Bakanlık tarafından denetlenmektedir. Hazinenin özel mülkiyetinde veya devletin hüküm ve tasarrufu altında bulunan yerlerde yapılacak madencilik faaliyetlerinden ise devlet

40 hakkı %30 fazlasıyla alınmaktadır. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Maden İşleri Genel Müdür Vekili Selahattin Erdoğan'ın verdiği bilgiye göre 2006 yılında maden ruhsat sahipleri tarafından 73,5 milyon YTL devlet hakkı ödenmiştir yılında adet maden sahası ihalelerinden 39.1 OOYTL gelir elde edilmiştir. Devlet hakkı oranlarında, gelişmiş ülkelerin ve tam üyelik sürecinde AB uygulamaları paralelinde yapılacak bir düzenleme, örneğin Türk vatandaşı olan işletmecilere yönelik teşvik programları dahilinde Devlet hakkı oranı aşağıya çekilmelidir. Sektörel Teşvik: Dünyadaki enerji fiyatlarındaki artışa paralel olarak Türkiye'nin ödediği fatura da kabarmaktadır. Bu noktada madencilik faaliyetlerimizin geliştirilmesi, kömür demir alüminyum gibi hammadde ithalatının düşürülmesi için büyük önem taşımaktadır. Getirişinin uzun vadede önemli seviyelere ulaşacağı düşünülen maden aramacılığı. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığınca Türkiye'nin maden haritasının çıkarılmasının arefesinde teşvik verilmesi için en uygun faaliyet alanlarından biridir. Akabinde maden aramalarına harcanan risk sermayesinin artırılması da sektörü destekleyecek ve etkin sonuçlar ortaya koyacaktır. Kömürle ilgili arama bütçesinin 2003 yılından günümüze üç kat arttırıldığı ve sondaj miktarının da 180 bin metre seviyelerine çıkarıldığı bilinmekle birlikte, gösterilen

41 hassasiyetin madencihğin bütün alanlarında devam ettirilmesi önem arz etmektedir. Sektörün ihracat potensiyelini artırabilmesi ve dünya pazarlarıyla rekabet edebilmesi için akaryakıtta teşvik indirimi ya da ÖTV'nin kaldırılması, bunun yanında demiryolu taşımacılığının aktif hale getirilmesi, madenlere ulaşım imkanlarının kolaylaştırılması ve sektörel tanıtım da teşvik unsurları olarak ele alınmalıdır. Mermer örneğine bakılacak olursa, ithalatta vergi sorununun işlenmiş mermer ithalatına kota getirilerek, ya da ithal edilen ülkenin Türkiye'ye uyguladığı vergileri uygulayarak da aşılabileceği dile getirilen çözüm önerileri arasındadır. İthal Kömür: Yerli kömür üretimindeki düşüş dikkat çekmektedir. Yıllık üretim 2 milyon tonun altına düşmüş ve 2007 yılında ithal kömür için 2 milyar dolar harcanmıştır yılı içinde gerçekleşen 1.7 milyar dolarlık ihracat, ithal kömüre harcanan tutar ile önemini kaybetmektedir. Temiz kömür yakma teknolojileri geliştirilmeli ve linyit kullanan yeni termik santraller kurulmalıdır. Temiz kömür teknolojileri yönünde yapılacak bilimsel çalışmalar sayesinde; elektrik üretiminde daha verimli bir teknoloji kullanmak ve gerektiğinde sıvı yakıt, hidrojen ve çeşitli kimyasalların üretimine de olanak sağlayan esnek bir teknoloji geliştirilmiş olacaktır. Zonguldak'ta bir "Kömür Enstitüsü" kurulması, kapsamlı araştırmalar yapılmasını sağlayacaktır.

42 Kömür Yardımı: Bakanlar Kurulu'nun, "Fakir Ailelere Kömür Yardımı Yapılmasına İlişkin Kararı" kapsamında Sosyal Dayanışma ve Yardımlaşma Vakıflarmca yapılan yardımlar, bir yandan sosyal riski azaltıp sosyal dayanışmayı artırırken, diğer yandan da ilgili alt sektörlerin hayatiyetini olumsuz etkilemektedir. Doğalgaz kullanımının gün geçtikçe yaygınlaşması ile daralan kömürcülük sektörü, sözkonusu kömür dağıtımında da devre dışı bırakılması ile büyük zarar görmekte ve bu yüzden haksız rekabet ile karşı karşıya kalmaktadır. Diğer taraftan yapılan bu yardımların Türkiye Kömür İşletmeleri'ni de zora soktuğu bilinmektedir yılında işletmenin 1.47 milyon ton kömürü ihtiyaç sahiplerine teslim etmesinin de etkisi ile banka borcunun, aktif toplamının üçte birine ulaşarak 529 milyon YTL olduğu açıklanmıştır. Jeolojik hizmetler ve jeoloji mühendisliği, dünyanın her tarafında maden aramacılığının etkin şekilde gerçekleştirilmesi için destek veren unsurlardır. Ancak ülkemizde jeoloji mühendislerinin maden arama ve işletmelerindeki rolü safdışı bırakılmıştır. Bu durum ülke madenciliğinin önünü tıkayan önemli bir etkendir. Ara Eleman Sorunu: Sektörde yaşanan bir diğer sorun da yetişmiş eleman bulma zorluğudur. Meslek liselerinde ihtiyaçlar çerçevesinde bölümlerin açılmasıyla, bu bölümlerde yetişecek gençlerin istihdam açığını kapatacağı, eğitimli ve vizyon sahibi gençlerle küresel gelişmelerin daha kolay takip edilebileceği düşünülmektedir.

43 Yatırımcılara açılan davalar: Gelişmiş ülkelerde bir yatırıma başlanmadan önce yatırım öncesi alman izinlerin dava konusu yapılabilmesi için en fazla 6 ay süre tanınmaktayken, Türkiye'de yatırım öncesi alınmış bir izin, yatırım bittikten üretime geçildikten yıllar sonra bile dava konusu edilmektedir. Bu durum yatırımcılar için önemli olan güven ortamını ortadan kaldırmakta, Türkiye'yi yatırımcılar için riskli bir ülke haline getirmektedir. Oysaki yatırımcılar dava açma hakkını kötüye kullanan kişilere karşı yasal düzenlemelerle korunmalıdır. Güven veren bir hukuk sisteminin varlığı yatırımcıların en büyük güvencesidir. İhtisas Mahkemeleri: Madenciler tarafından dile getirilen diğer bir husus ise, sektörde madencilik faaliyetlerine ilişkin davaların madencilik uzmanlarının da temsil edildiği mahkemelerde görülmesini teminen ihtisas mahkemelerinin kurulması gereğidir.

44 8«MADENCİLİK MEVZUATI Madencilik mevzuatının uzun, yorucu, maliyetli olması yatırımları tıkamaktadır. Özetle değerlendirilecek olursa mevzuatta; Tarih Sayıh Resmi Gazete'de yaymlanarak yürürlüğe giren 3213 sayıh maden kanunu, 05 Haziran 2004 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe giren 5177 Sayılı "3213 sayılı Maden Kanununda ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun" ile değişikliğe uğramıştır. Maden Kanunu madenlerin aranması, işletilmesi, üzerinde hak sahibi olunması ve terk edilmesi ile ilgili esas ve usulleri düzenlemektedir. Madencilik Mevzuatının içerdiği diğer kanun yönetmelik ve tüzükler aşağıda sıralanmaktadır: Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu Uygulama Yönetmeliği Maden Kanunu Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliği Maden Kanununda Değişiklik Yapılmasına ve Tuz Kanununun Yürürlükten Kaldırılmasına İlişkin 4683 Sayılı Kanunun Uygulamasına Dair Yönetmelik Maden Kanununun I (A) Grubu Madenleri İle İlgili Uygulama Yönetmeliği Madencilik Faaliyetleri İle Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği Madencihk Faaliyetleri İzin Yönetmeliği Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanılan Teçhizat ve Ko-

45 rujaıcu Sistemler île İlgili Yönetmelik (94/9/At) Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında Yönetmelik Patlayıcı Maddelerin Yok Edilme Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik Patlayıcı Madde Ateşleyici Yeterlilik Belgesinin Verilmesi Esas ve Usullerinin Belirlenmesi Hakkında Yönetmelik Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Maden Mühendisleri Odası Serbest Maden Mühendisliği Hizmetleri Uygulama, Tescil, Denetim ve Belgelendirme Yönetmeliği Yeraltı ve Yerüstü Maden işletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği Define Arama Yönetmeliği

46 9. MADEN ARAMACILIĞI PROSEDÜRÜ Bir madenin işletilmeye almabilmesi için Devlet kurumlarmdan alınması gereken izinler aşağıda sıralanmaktadır: Maden Arama Ruhsatı Maden İşletme Ruhsatı Çevresel Etki Değerlendirme Görüşü (ÇED îzini) Orman îzini Mera İzni Toprak Kullanma İzni Yer Seçimi ve Tesis Kurma İzini Yeraltı Suyu Kullanım İzini Elektrik Kullanım İzini Maden Ulaşım Yolu Bağlantı İzini Patlayıcı Madde Ruhsatı İşletme Belgesi İzini Emisyon İzini Deneme îzini Maden İşletme İzni İşyeri Açma İzni Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre ve Orman Bakanlığı Tarım ve Orman Bakanlığı- Valilik Tarım ve Orman Bakanlığı Sağlık Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü TEDAŞ Kara Yolları Genel Müdürlüğü îç İşleri Bakanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çevre ve Orman Bakanlığı Valilik Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Belediye- Valilik Maden İşleri Genel Müdürlüğü'nden arama ruhsatı alınmadan herhangi bir maden arama faaliyetinde bulunulamaz. Maden arama ruhsatları tapu yerine geçmemektedir. Madencilik yapacak gerçek ve tüzel kişiler gerekli harç ve teminat yatırarak aldıkları arama ruhsatı alanında en fazla 5 sene içinde işletilmeye uygun bir maden bulduklarını kanıtlayamazlar ise bu ruhsat iptal edilmektedir.

47 Eğer bu süre içinde işletilebilecek büyüklükte bir maden yatağı bulunursa, Maden İşleri Genel Müdürlüğü'nden önce maden işletme ruhsatı, sonra da maden işletme izni alınması gerekmektedir. Maden işletme izninin alınabilmesi için; ruhsat alanında yapılan aramalar sonucunda görünür bir maden rezervinin tespit edilmesi halinde bu rezervin nasıl çıkarılacağını ortaya koyan maden işletme projesi hazırlanarak Maden İşleri Genel Müdürlüğü'nün (MİGEM) onayına sunulması gerekir. Hazırlanan maden işletme projesi MİGEM tarafından kabul edilirse, ruhsat sahibine maden işletme ruhsatı verilir. Maden işletme ruhsatı alan yatırımcı bu aşamadan sonra Çevre ve Orman Bakanlığı'ndan Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) Olumlu Görüşü almak zorundadır. ÇED onayı alındıktan sonra ilgili kurum veya kuruluşlardan gerekli izinleri alabilirse, MİGEM tarafından kendisine maden işletme izni verilir. Bu izin alınmadan bir maden işletilemez. İşletmeye başlayan madenler Maden İşleri Genel Müdürlüğü, Çevre ve Orman Bakanlığı, Çahşma Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve Valilik bünyesinde oluşturulan ilgili bakanlıkların bölge, il müdürlükleri ve sivil toplum kuruluşlarının katılımıyla oluşturulan bağımsız izleme komisyonu üyelerince sürekli denetlenir ve denetimlerde çalışma, çevre ve sağlık standartlarına uymayan bir durum tespit edildiğinde işletmenin faaliyeti durdurulur. İmarsız Alanlarda Madencilik Faaliyetleri: Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliğinde Değişiklik Yapıl-

48 masına Dair Yönetmelik 21 Nisan 2007 tarih ve sayıh Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmiş olup, madencilik sektörünün bu sorunu çözüme kavuşturulmuştur. 'İmar planı bulunmayan alanlarda yapılan veya yapılacak olan madencilik faaliyetleri ile bu faaliyetlere bağlı geçici tesisler ve bunların müştemilatı için imar planı yapılmaz. Bu alanlar daha sonra yapılacak imar planlarında gösterilir. İmarsız alanlarda yürütülen madencilik faaliyetleri için gerekli olan geçici tesisler ve bunların müştemilatı inşaat ve yapı kullanma iznine tabi değildir. Ancak, yapıların fen ve sağlık kurallarına uygun olması ve Maden işleri Genel Müdürlüğü'ne bildirilmesi şarttır. Bu kapsamda madencilik faaliyeti ile ilgili olmayan yapı yapılamaz."

49 S < CQ o a. On :^ ^ î:^ ^ 2 3 S i I t~; o ;S ^ ^ o ^1 z. 1^ 11. il,

50

51 pe; >0 o z o >^ S PH PM h-] 'g o Sis U t'a o g II

52 i o i g : ;?5 ' S2 < 'W: ; g ; T-H I <N i: O o Ö cd B 1^ I.s I 1 : 'I li 3 i s ILI Q

53 YILLARI ENERJİ HAMMADDELERİ ÜRETİMİ Maden Adı Üretim Miktarı Birim 1 Asfaltit ton 2 Bitümlü Madde TKİ ton EÜAŞ ton TKİ ton 3 Kömür TTK (Taşkömürü) ton Özel Sektör ton KÖ MÜRTO PLAMI ton

54 YILLARI METALİK MADEN ÜRETİMLERİ Maden Adı Üretim Miktarı Birim 1 Altm (metal) 5,3^ 3,26 4,r 8,04 9,92 ton Antimuan (tüvenan) Bakır (tüvenan) Boksit (tüvenan) Çinko (tüvenan) Demir (tüvenan) Gümüş (metal) Kadmiyum (Tüvenan) Krom (tüvenan) 10 Kurşun (tüvenan) 11 Manganez (tüvenan) 12 Molibden Tüvenan) 13 Nikei (tüvenan) 14 PUatin Tüvenan) 65C " ton C ^ ton ton ton C ton ,56 167, ton ton , ton ton ton ton ton ton 15 Pirit ton TOPLAM , , , ,6^ ,92 ton Kaynak:

55 YILLARI ENDÜSTRİYEL HAMMADDELER ÜRETİMİ Sıra üretim Miktarı no: Maden Adı Birim 1 4Içıtası ton 2 \lünit (Sap) ton 3 Barit ton 4 Bentonit ton 5 Bor ton 5 Civa ton 6 Cört ton 7 Dikit ton 8 Divatomit ton 9 Dolomit ton 10 Feldisoat ton 11 Fluorit ton 12 Fosfat ton 13 Grafit ton ton 15 tmt Kalsedon ton 16 Kaolen ton 17 Kuvars ton 18 Kuvars Kumu ton 19 Kuvarsit ton 20 Manvezit ton 21 Mermer (Kalsit) ton 22 Mika ton 23 Montmorillonit ton 24 Nef. Sivenit ton 25 Obsidven ton 26 Olivin+Dünit ton 27 Perüt ton 28 Pomza ton 29 Radvolarit ton 30 RutU ton 31 SCDİVOİİt ton 33 Seramik Kili ] C ton 33 Sileks (Çakmaktaşı) C ton Sodyum Süllat m.ısı ton (Soda) 35 Stroansiyum Tuzu / 30.10C C C ton 36 Talk f ton 37 Trona C ton 38 Turba ^ 71.74S ton Kaya tuzu 81.02C ^ ^ S ton Kaynak tuzu 2.84^ : 12.38( 14.61f ton 39 Tuzlar Göl tuzu ^ ? l ^ [ ton Deniz tuzu ( ^ \ ? l ton 40 Zeoüt ' ( : ı m.ou \ ? ton 41 Zımpara+Diyasporit 5.45? ] 11.95: 9.37J l 13.89^ 19.10? l ton TOPLAM : ^ ] l ' 1 ton 1 Karbondioksit 33.1H ] 54.13f : > ^ S ) m3 Kaynak: