ÜNİTE 7 Yaşam Boyunca Gelişim

Transkript

1 ÜNİTE 7 Yaşam Boyunca Gelişim Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra, Gelişimi ve büyümeyi tanımlayacak, Doğum öncesi doğum sonrası gelişimi bilecek, Doğum sonrası fiziksel, bilişsel, sosyal ve duygusal gelişimi bilecek, İki beş yaş arası fiziksel, bilişsel, sosyal ve duygusal gelişimi bilecek, Beş - on iki yaş arası fiziksel, bilişsel, sosyal ve duygusal gelişimi bilecek, Oniki onsekiz yaş arası fiziksel, bilişsel, sosyal ve duygusal gelişimi bilecek, Gelişmeyi etkileyen etmenleri anlayacak, Yetişkinlik ve yaşlanma sürecinde, fiziksel, bilişsel, sosyal ve duygusal gelişimi bilecek, Yaşam boyu gelişimin özelliklerine ilişkin gözlem ve deneyler yapacaksınız. İçindekiler Giriş Gelişim ve Büyüme Yaşamın Başlangıcı: Döllenme Doğum Öncesi Dönemde Gelişim Doğum Sonrası Dönemde Gelişim Bilişsel Gelişim Sosyal ve Duygusal Gelişim Gelişmeyi Etkileyen Etmenler Yetişkinlik ve Yaşlanma Ölüm Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Öneriler Bu üniteyi daha iyi anlayabilmek için çevrenizde bulunan bebekler, çocuklar, gençler, yetişkinler ve yaşlılar üzerinde gözlemler yapınız. Gözlem yapacağınız kişiler evinizde ya da yakın çevrenizde olabilir. Bakalım bu ünitede okuduklarınızla, gözlemleriniz uyuşuyor mu? Örneğin yeni doğmuş bir bebeğin önünde, elinizi sağa sola hareket ettiriniz. Gözleriyle elinizi izliyor mu? Ekşi veya tatlı bir sıvı verdiğinizde bunları ayırdedebiliyor mu? Ünitede gelişime ilişkin uygulamalar bulunuyor. Bunları yaparak sonuçlarını tartışınız.

2 1. GİRİŞ Bireyin gelişimi psikoloji biliminin önemli uğraş alanlarından birini oluşturur. Psikolojinin bir dalı olan gelişim psikolojisi, ana rahminden başlayarak ölüme kadan olan süreci inceler. Gelişim Süreçleri Biyolojik Gelişim Dönemleri Yaşlılık Orta Yetişkinlik Genç Yetişkinlik Bireyin gelişimi, çok yönlü ve Ergenlik karmaşık bir süreçtir ve kişi gelişim süreçlerinin etkisini ömrü Bilişsel Psiko İkinci Çocukluk boyunca taşır. Bireyin döllenmeden ölümüne kadar olan sü- Sosyal İlk Çocukluk reçte her türlü değişimlerinin bir Bebeklik toplamı olarak nitelendirilebilecek olan gelişim, biyolojik, bilişsel ve psiko sosyal süreçlere Şekil 5.1. Gelişim Dönemleri Doğum Öncesi bağlıdır. Bu süreçler birbirlerini etkileyerek, birbirlerinin üzerinde önemli belirleyici işlevlerde bulunurlar. Gelişimin temelini bu süreçler oluşturmakla beraber, yaşam döngüsünü daha iyi kavrayabilmemiz için gelişim, doğum öncesi, bebeklik, ilk çocukluk, ikinci çocukluk, ergenlik, genç yetişkinlik, orta yetişkinlik ve yaşlılık dönemleri olarak tanımlanır. 2. GELİŞİM VE BÜYÜME Bu iki kavram birbirinden ayrıdır. "Büyüme" ile "gelişim" sözcükleri birbirleriyle karıştırılır. Büyüme bedenin sadece boy, kilo ve hacim olarak artmasıdır. Büyüme, vücudun değişik organlarında değişik hızlarda gerçekleşebilir. Yani bedende görülen fiziksel değişmelerdir. "Gelişim" ileriye dönük olup, düzenli uyumlu, sürekli bir ilerlemedir. Gelişim, organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, dilsel, duygusal ve sosyal yönden en son aşamasına ulaşıncaya kadar sürekli ilerlemedir

3 3. YAŞAMIN BAŞLANGICI: DÖLLENME Biyolojik açıdan olgunlaşmış bir kadının yumurtalıklarının birinde yaklaşık her 28 günde bir yumurta üretilmektedir. Bu yumurta, kadının tohum hücresidir. Erkek ise erbezlerinden, bir uyarılma sonucu milyonlarca sperm üretmektedir. Sperm, erkeğin üretici cinsel hücresidir. Erkeğin sperm hücresi ile kadının yumurta hücresinin birleşimi ile döllenme gerçekleşir. Annenin yumurtalığından çıkan bir yumurta, yumurtalığı rahime bağlayan fallop borusundan rahime doğru yavaş yavaş hareket ederken anne üreme organına bırakılan milyonlarca sperm, rahime, daha sonra fallop borusuna doğru hareket etmektedir. Fallop borusunda yumurta hücresi ile sperm hücreleri karşılaştıktan sonra sperm hücrelerinden bir tanesi yumurta içerisine girer ve yumurta döllenir. Spermden gelen 23 kromozom ile yumurtadan gelen 23 kromozomun birleşmesi ile 46 kromozomlu yumurta hücresi oluşur. Bu döllenmiş tek yumurta hücresine "zigot" denir.bu biyolojik durum doğum öncesi dönemin başlangıcı olarak kabul edilir. Şekil 7.1. Döllenme " Kromozom, DNA, Gen " adlı okuma parçası ünitenin sonundadır. Bunu okuyunuz

4 4. DOĞUM ÖNCESİ DÖNEMDE GELİŞİM? Davranış gelişimi ne zaman başlar? Davranış gelişimi çocuk doğmadan epey önce başlar. İkinci ayın sonunda çocuk artık insan biçimini almıştır. Bazı vücut hareketleri bundan önce başlamış bulunmaktadır. Üçüncü hafta sonunda kalp atışı başlar.üçüncü hafta ile yedinci hafta arasında gelişmekte olan hücreye embriyo denir. Bu embriyo gelişmeye devam eder. Sekizinci ile kırkıncı hafta arasında fetüs adını alır. Bu devre içinde gelişen bebek besinini plasenta denilen organa bağlı göbek bağından alır. Şekil 7.2. Doğumdan Önceki Temel Gelişim Aşamaları Yedinci haftanın sonları sekizinci haftanın başlarında, ağız, burun, kollar, eller, bacaklar gibi organların bazıları tanınabilir hale gelir. Sinir sistemi, gelişimini en son tamamlar (Cüceloğlu, 1994). Yirmi beşinci haftada çocuk ayrı bir varlık halinde yaşayabilmek için gerekli organlarla donatılmış olur. Normalde döllenmeden 280 gün sonra doğması gereken bebek, 180 günlük iken doğsa bile yaşayabilir. Bu gelişim dönemi boyunca, büyüyen çocuk, önemli sorunlarla karşı karşıyadır. Beş yaşına kadar olan sorunlar genellikle bedensel gelişmeyle ilgilidir

5 5. DOĞUM SONRASI DÖNEMDE GELİŞME Çocuk doğmadan önce başladığı gelişim sürecine doğduktan sonra da devam eder. Doğumla birlikte anne karnındayken içinde bulunduğu kontrollü çevresini terkederek daha zor olan dış dünyaya gelir. Bebeğin gelişimini ve davranışlarını anlayabilmek için öncelikle onun fiziksel gelişimini incelememiz gerekir. Çocukta gözlenen fiziksel gelişimi dört dönemde inceleyebiliriz. Doğumdan iki yaşına kadar 2 ile 5 yaş arası 5 İle 12 yaş arası 12 ile 18 yaş arası 5.1. Doğumdan İki Yaşına Kadar Görülen Fiziksel Gelişme Doğumdan sonra bebeğin ağırlığı hızla artmaya başlar. Genelde 6200 gr. ile 6800 gr. arasındadır. Daha sonra ağırlık ortalama 8900 gr. olur. Bir yaşından sonra bebeğin kilo alması yavaşlar. İkinci yılda bu ağırlıktaki artış hızı, bebeğin yürümesine, koşmak için gösterdiği çabaya bağlıdır. Bebeğin boyu hızla uzamaya başlar. Yaşamın ilk dört ayında, bebek yaklaşık olarak 8-10 cm. büyür. İlk yılın sonunda bebeğin boyu ortalama cm. ye ulaşır. Bebeğin ikinci yılın sonunda boyu cm ye ulaşır. Bebeğin beden oranı çok değişiktir. Yeni doğmuş bebeğin başı, toplam beden uzunluğunun yaklaşık dörtte biri kadardır. Bebeğin bacak uzunluğu ise tüm beden uzunluğunun yaklaşık üçte biridir. Yeni doğan bebeğin bedenindeki bu orantısızlık zaman içinde değişir. Bebekler arasında beden oranı açısından bireysel farklılıklar bulunabilmektedir. Bedensel büyümenin hızı, sosyo ekonomik düzey ve bebeğin beslenmesi gibi çevresel faktörlerden etkilenebilir. Kemiklerin büyümesi ve gelişmesi, hareket gelişim için gereklidir. Doğumda, bebeğin kemikleri olgunlaşmamıştır, tamamen kıkırdaktan meydana gelmektedir. Yaş ilerledikçe kemikleşme sürer ve bazı kemiklerin tam biçimlenmesi ve sertleşmesi ergenliğe kadar sürebilir. Kaslar, kas liflerinin birleşmesinden meydana gelir ve kemiklerin hareketini sağlar. Yeni doğmuş bebek tüm kas liflerine sahiptir. Başa ve boyuna yakın kasların, daha aşağıdaki gövdeye, kollara ve bacaklara ilişkin kaslardan daha erken geliştiği yönünde genel bir görüş vardır. Bebeklerin göz ve solunum kasları iyi gelişmiştir. Kol kasları bacak kaslarına oranla oldukça ileridedir. Kasların büyümesinde de bireysel farklılıklar vardır

6 Dünyanın değişik yörelerinde yapılan araştırmalar, çocuğun hareket gelişmesinde izlediği sıranın evrensel olduğunu göstermiştir. Şekil 7.3. Çocuğun Hareket Gelişimi Doğduğunda refleksi hareketlere sahip olan bebek, daha sonra yürüme becerisini kazanarak çevresi etrafında hareket eder. Bebekte iki önemli hareket etme yeteneği olan yürüme ve elle tutma, bebeklik döneminde kazanılır. Motor, hareket anlamında olup, motor gelişim, bebeğin gelişimi boyunca bedenini gittikçe artan bir biçimde kontrol altına almasıdır. Bebeğin bedenini kontrol edebilmesi hem bedenin yeterli olgunluğa ulaşmasına hem de öğrenmeye bağlıdır. Bebeklerin yürümeye başlama zamanlarında farklılıklar görülebilir. Yine de ilk iki yıl süresince benzer motor gelişim aşamaları yoluyla gelişme olur. İlk iki yıl süresince bebeklerin yürüme becerisine ilişkin motor gelişim aşamaları: İlk hareketler Oturma Emekleme Destekle yürüme Bağımsız yürüme

7 İlk hareketler: Bebek, hareketlerinde tamamen başkalarına bağımlıdır. Bebek yaklaşık birinci ayın sonunda yüzükoyun yatırıldığında çenesini kaldırabilir. Yaklaşık iki aylıkken yan tarafına dönebilir. Oturma: Bebekler 3-4 aylıkken destek yardımıyla oturabilirler. Beşinci ayında bebek kucakta oturabilir duruma gelir. Altıncı ayında bebek bir sandalyede oturabilir. 7-8 aylık olduklarında tek başına dik oturabilir. Yaklaşık sekizinci ayda destekle ayakta durma çabalarında bulunur. Emekleme: Emekleme, bebekler arasında farklılık gösterebilir. Yaklaşık 8-8,5 aylık bebekler emekleyebilir. Emekleme, bebeğin çevresini anlamasının ve birşeylere ulaşmasının temel aracı olarak hizmet eder. Destekle yürüme: Onuncu aydan itibaren birşeye tutunarak hareket edebilirler. Dengelerini sağlamak için destek sağlayıcı masa, örtü gibi objeleri tutarlar. Onbirinci aydan sonra da tek başına ayakta durmaya başlayabilirler. Bağımsız yürüme: Onikinci ayda bebekler bir yardım almaksızın yürümeye başlar. Artık bebek serbestçe dolaşabilir. Yürümeye başlayan bebek, artık küçük çocuk olarak adlandırılır. İki yaş civarına geldiği vakit rahatlıkla koşup sıçrayabilirler. Uygulama 1 Bir bebeğin, doğumdan iki yaşına kadarki gelişimini inceledik. Eğer yakın çevrenizde 0-2 yaş arasında bir bebek var ise bebeğin yaş durumuna göre aşağı daki incelemeleri yapınız. Kitabınızda yer alan bilgiler sol tarafta bulunuyor. Sizin saptamalarınız ise sağ tarafta yer alsın. Kitabınızda yer alan bilgileri bebeğin annesine de sorarak inceleme yapabilirsiniz. Anneler bu gelişmeleri daha iyi hatırlarlar. Sonuçları inceleyiniz bakalım kitabınızda yazılanlarla sizin saptamalarınız arasında fark var mı? Bebeğin Gelişimi Sizin Saptamalarınız 1. Yeni doğmuş bebeğin başı toplam bedeninin yaklaşık dörtte biridir. Bebeğin bacak uzunluğu ise tüm beden uzunluğunun yaklaşık üçte biridir 2. Ünitenin öneriler bölümünde belirtildiği gibi, bebeğin gözü önünde elinizi sağa sola hareket ettiriniz. Gözleriyle elinizi izliyor mu?

8 Ekşi veya tatlı sıvı verdiğinizde bunları ayırdediyor mu? 3. Birinci ayın sonunda yüzü koyun yatırıldığında çenesini kaldırabiliyor mu? İki aylıkken yana dönebiliyor mu? 4. Üç-dört aylıkken destek yardımıyla oturabiliyor mu? 5. Sekizinci ayda destekle ayakta durabiliyor mu? Sekiz yada sekizbuçuk aylıkken emekleyebiliyor mu? 7. Onbirinci aydan itibaren tek başına ayakta durabiliyor mu? 8. Onikinci ayda yardım almaksızın yürüyebiliyor mu? 5.2. İki ile Beş Yaş Arasında Görülen Fiziksel Gelişme İlk çocukluk (2-5 yaş) döneminde fiziksel gelişim hızı, 0-2 yaşa göre azalmıştır. Bu dönemde sinir sistemi gelişimini büyük ölçüde tamamlar. Çocuğun beyin gelişmesi devam eder. Kalp atışı hızı da giderek azalır. İlköğretime başlama yaşına doğru yetişkinlerinkine benzer hale gelir. Psikomotor gelişim bakımından okul öncesi dönemde çocuklar oldukça hareketlidir. Örneğin beş yaşındaki çocuk artık ayak parmakları üstünde yürüyebilir, üç tekerlekli bisiklete binebilir. Bir adım atarak merdiven çıkabilir. Bu yaşta çocuğun görme duyumu tam olarak gelişmemiş olduğundan, ancak büyük puntolu yazıları okuyabilir. Bu dönemde çocuklar el-göz koordinasyonu gerektiren etkinlikleri yapamazlar ya da uzun zamanda yaparlar

9 Çizelge Yaş Psikomotor Gelişim Aşamaları Davranış Biçimi Beklenen Özellikler Yaklaşık Yaş Yürüme Yalnız başına merdiven çıkabilir 2 yaş Yalnız başına merdivenden inebilir 2-8 yaş Koşma Hızlı yürüme (tutunabilir) 18 aylık Desteksiz olarak ilk doğru koşma 2-3 yaş Daha düzgün koşma 4-5 yaş Koşma hızında artma 5 yaş Atlama Yüksek olmayan bir yerden üstünden adım atarak geçme 18 ay İki ayağıyla birlikte objenin üstünden atlama 2 yaş Uzağa atlama 5 yaş Zıplama Bir ayak üstünden zıplama 3 yaş Çeşitli ritmlerle becerikli bir biçimde zıplama 5 yaş Koşma Acemice dört nala koşma 4 yaş Düzgünce dört nala koşma 5 yaş Sıçrama Bir ayakla sıçrama 4 yaş Düzgün sıçrama 5 yaş Atma Vücut hedefe dönük, ayaklar sabit topu sadece ön kolla uzatma 2-3 yaş Yukarıdakine ek olarak vücudu da hareket ettirme 4-5 yaş Topu attığı kolunun tarafındaki ayağını bir adım öne atarak topu atma 5 yaş Düzgün bir biçimde topu atma 6 yaş ve sonrası Yakalama Topu havada yakalama 2 yaş Havadaki topa kol hareketleriyle tepkide bulunma 2-3 yaş Kollarını nasıl tuttuğu takdirde yakalayabileceğini hissetme 2-5 yaş Vücudunu kullanarak basket yakalama 3 yaş Korku reaksiyonu 3-4 yaş

10 Tekme ile vurma Topu ayağıyla itme 18 ay Çok küçük vücut hareketi ve dümdüz bacakla vurma 2-3 yaş Alt bacağını esnetip geriye kaldırarak vurma 3-4 yaş Düzgün bir biçimde vurma 5-6 yaş Uygulama 2 Çevrenizde 2-5 yaş arasında bir çocuk var ise Çizelge 7.1.'de belirtilen davranışları gösterip göstermediğini belirleyiniz. Bakalım siz de aynı sonuçlara varabilecek misiniz? 5.3. Beş ile Oniki Yaş Arasında Görülen Fiziksel Gelişme Bu dönemde, fiziksel gelişme yavaşlar. Boy uzaması dikkat çekici bir hızda değildir. Bu yaş grubundaki çocukların ağırlıklarındaki değişim de başlangıçta yavaş iken, ilköğretim dördüncü, beşinci sınıflarında kızlar lehine dikkati çeken değişiklikler ortaya çıkar. Kızların, erkek çocuklarından yaklaşık iki yıl önce ergenlik dönemine giriyor olmaları bu farklılığın nedenidir. İlköğretim başlangıcında çocukların bilek ve parmak kemikleri ile ince motor kasları gelişimini tamamlamıştır. İnce motor kasların gelişimi erkeklerde kızlara göre daha yavaştır ve ergenlik dönemi sonunda gelişimi tamamlanır. Çocuklar ergenlik dönemine yaklaştıkça hem kemik ve kaslardaki gelişim hem de öğrenme yaşantılarının etkisiyle giderek ayrıntıyı, özeni gerektiren etkinliklerde çalışmaktan hoşlanırlar

11 5.4. Oniki ile Onsekiz Yaş Arasında Görülen Fiziksel Gelişme Oniki ve onsekiz yaşları arasına ergenlik çağı denir. Ergenlik çağı, hem fiziksel, hem de psikolojik açıdan bir çok temel değişiklilerin oluştuğu bir çağdır. Kızlar, erkeklerden ortalama iki yıl önce büyüme atılımı içine girerler, yılda 5-10 cm. büyüyerek maksimum boya yaşlarında ulaşırlar. Erkekler ise yılda 7,5-12 cm. büyüyerek yaklaşık yaşlarında maximum boya ulaşırlar. Bu süreci, genetik ve çevresel koşullar etkiler. Büyüyen ergenin elleri ve ayakları, bedenlerinin diğer bölümlerinden daha çabuk büyür. Ergenler bir süre hareketlerini dengeleme sıkıntısı yaşarlar. Çocukluk döneminde ergen için çok önemli olmayan beden imgesi, ergenlik döneminde ergen için çok önem taşımaktadır. Boyunun istediğinden daha uzun veya kısa olması; yüzündeki sivilceler, düzgün olmayan dişler, gözlük, burun biçimi, yüz biçimi gibi durumlar ergende kaygı, endişe ve hoşnutsuzluk kaynağı olabilmektedir. Kızlarda adet görme durumu, fiziksel gelişiminin en önemli göstergesidir. Ergenlerin cinsel açıdan olgunlaşma yaşı, cinsiyete göre değişkenlikler gösterir. İnsan vücudunda iç salgı bezleri ve cinsiyet salgı bezleri vardır. Hipotalamus, bir içsalgı bezi olan hipofizi uyarır. Hipofizin salgıladığı fituitary salgısı cinsiyet salgı bezleri olan gonatları harekete geçirir ve salgılarını arttırır. İç salgı bezlerinin iki işlevi vardır. Bunlardan bir tanesi fiziksel büyümeyi sağlamak, ikincisi ise cinsel gelişmeyi sağlamaktır. Cinsel olgunluk tamamlanınca ergenlik sonunda büyüme de durur. 6. BİLİŞSEL GELİŞİM Çocukların kendilerine özgü bir dünya görüşleri vardır. Çocuk içinde yaşadığı dünyasını anlamaya çalışır. Çocukların yaş grubuna, olgunlaşma hızına ve özel yaşantılarına göre zihinsel yeteneklerinde değişmeler görülür. Temel yaş gruplarına göre bilişsel gelişim şu aşamalardan geçer Doğumdan İki Yaşına Kadar Görülen Bilişsel Gelişim Piaget nin bilişsel gelişim kuramında, bebeklik dönemi "duyusal-motor" dönemine karşılık gelmektedir. Bilişsel gelişimin ilk aşaması olan doğumdan iki yaşa kadar olan zaman dilimine duyusal-motor dönemi adı verilir. Bu dönemin özelliği; bebeğin doğduğu zaman çevresine sadece reflekslerle tepki göstermesidir. Yeni doğan bebek tutma, emme ve ağlama gibi davranışlarda bulunur. Bu dönemde bebekler duyuları ve motor etkinlikleri yoluyla çevreleri ile ilişki kurarlar. Bebek, gün geçtikçe çevresinde olup bitenleri tanımaya, anlamaya başlar

12 Resim 7.2. Bebek ve Gizlenen Objeler Kendi bedenini ve nesneleri algılayarak elleriyle evirip - çevirip bunların özellikleri hakkında bilgi edinir. Örneğin yaklaşık üç aylık bir bebek elindeki küçük bir ayıcık ile oynarken, ayıcık, bir örtü ile örtüldüğünde bu ayıcığın kaybolduğunu düşünecektir. Yaklaşık 8 aylık bir bebek, gizlenen objeleri arayabilir. Ancak, sadece objeyi ilk gördüğü yerde araştırır. Daha sonraki (12-18) aylarda bebek çeşitli yolları kullanarak deneme-yanılma yoluyla amacına ulaşmaya çalışır aylar arasında, yürümeye başlamış olan çocuk, bu dönemde bir nesne yer değiştirdiği zaman, nesnenin var olmayı sürdürdüğü düşüncesine sahiptir ve bu nesneyi buluncaya kadar nesneyi araştırmaya devam edebilecektir. Örneğin; çocuğun sevdiği bir nesneyi annesinin avucunda saklandığını varsayalım. Annesi bu nesneyi daha sonra bir başka yere saklasa bile, çocuk bunu buluncaya kadar arayacaktır. Bebeklerin dil gelişimi, diğer gelişim alanları ile yakından ilişkili olup özellikle bilişsel ve motor gelişimle paralel olarak gelişmektedir İki ile Beş Yaş Arasında Görülen Bilişsel Gelişme Piaget bu döneme işlem öncesi bilişsel gelişim dönemi adı verir. Bu dönem ikiye ayrılır. Birincisi sembolik dönem ikincisi de sezgisel dönemdir. Sembolik dönem: 2-4 yaş arasıdır. Bu dönemde dil hızla gelişir. Yalnız kullandıkları kavramlar ve sembollerin anlamları, kendilerine aittir; genelde gerçek değildir. Bu yaşta sembolize oyun sıkça gözlenir. Örneğin; bir yastığı alıp kundaklayıp bebek oyuncak yapmak, taş parçalarını tabak yerine koymak, bir çubuğu tabanca gibi kullanmak, bu yaş çocuklarının sıkça yaptığı oyunlardır. Piaget, sembolik oyunun çocuğun bilişsel gelişiminde olduğu kadar duygusal ve sosyal gelişiminde de önemli etkisi olduğunu vurgulamaktadır

13 Sezgisel dönem: 4-7 yaş arasını kapsar. Bu yaşta çocuklar mantık kurallarına uygun düşünme yerine, sezgilerine dayalı olarak akıl yürütürler. Sorunlarını sezgi yoluyla çözümlemeye çalışırlar. Nesneleri biçimlerine ya da renklerine göre sınıflayabilirler. Bütün ve parça arasında ilişkileri kuramazlar Beş ile Oniki Yaş Arasında Görülen Bilişsel Gelişme Okul çağı adı verilen beş ile oniki yaş arasındaki dönemde çocuğun bilişsel gelişimi değişiklikler gösterir. Piaget bu döneme somut işlemsel dönem adını verir. Çocuk bu dönemde mantıksal düşünmeye başlar. Düşüncede hareketlilik artar. Nesnelerin sayı, renk, biçim, kitle, ağırlık, hacim gibi özelliklerinin değerlendirilmeleri bu dönem sonucunda oluşur. Soyut düşünme yetisi bu aşamada hala ilkeldir. Çocuk, okul çağında sıralama, sınıflama ve karşılaştırma işlemlerini birçok boyutu dikkate alarak yapabilmektedir. Ancak bu işlemleri yapabilmeleri için, işlemlerde çocuğun yaşamından tanıdık bildik nesnelerin kullanılması gerekir. Örneğin, ilköğretimin ilk yıllarında matematik problemlerinde "elma" "armut" "ceviz" gibi nesneler kullanılması bu sınırlılığa örnektir Oniki ve Onsekiz Yaş Arasında Gelişim Bu devrede zihinsel gelişim somut işlemselden formel işlemsel dönemine geçer. Ergenlik döneminde ergenin bilişsel yapıları olgunlaşmıştır; herhangi bir durumu bir çok açıdan ele alabilecek, olasılıkları dikkate alarak fikir üretebilecek aşamaya gelmiştir. Ergenin gerek vücudundaki gerek bilişsel gücündeki bu hızlı değişiklik, onu kendi bedeni ve düşünceleri ile yoğun biçimde meşgul olmaya yöneltir. Bu süreç ergeni düşüncelerini, duygularını abartılı biçimde savunur hale getirir. Ergen dünyadaki biricikliğini de abartarak, yaşadıklarını başkasının yaşamayacağını, başkalarının başına gelebilecek bir durumun ise kendi başına gelmeyeceğini içeren bir efsane oluşturur. 7. SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİM Çocuğun sosyal ve duygusal gelişimi, davranışsal ve bilişsel gelişime paralel olarak oluşur. Yaş gruplarına göre sosyal ve duygusal gelişim şu aşamalardan geçer

14 7.1. Doğumdan İki Yaşına Kadar Görülen Sosyal ve Duygusal Gelişim Yeni doğan bebekler yetişkinler kadar olmasa da görme, işitme, dokunma, koku, tat alma gibi duyusal özelliklere sahiptir. Yeni doğan bebek, çevresindeki uyarıcılara tepkiler verebilmekte, koşullanma yoluyla öğrenmeler gerçekleştirebilmektedir. Ayrıca bebekler sosyal özellikler içeren davranışlar da sergileyebilmektedirler. Yaşamın başlangıcında görülen ilk sosyal davranış, bebeklerin annelerine olan bağlılığıdır. Anne; yeni doğan bebeği ile dokunma, gözleri ile temas kurma, yüksek sesle konuşma, beden hareketleri ile davranışlar sergileme ve ona zaman ayırma yoluyla etkileşime girerken; bebek gözleri ile temas kurma, ağlama ve beden hareketleri ile bu etkileşimi gerçekleştirmektedir. Resim 7.3. İlk Sosyal Davranış Bebeklerin Annelerine Olan Bağlılığıdır Erikson un kuramına göre çocuğun güven duygusunu geliştirmesi, onun yaşamında en önemli rolü oynayan annesiyle olan ilişkisinin türüne bağlıdır. Çocuk, annesinin onu bırakıp gitmeyeceğine ve kendisine önem verdiğine ve sürekli onunla beraber olacağına inandıysa çocukta güven duygusu gelişir. Bunun tersine çocuk annesinin sürekli onunla olmayacağına ve kendisine önem vermediğine inandıysa çocukta güvensizlik duygusu gelişir. Yeni doğan bebekte gözlenen en genel duygu sıkıntıdır. Onun davranışsal görünümleri ağlama, yüz buruşturma ve huzursuzluktur. Sıkıntı ifadeleri, bebek için yaşamsal değere sahiptir. Sıkıntıya bazı durumlar yol açabilir. Bunlar yeni doğan bebek için zarar verici uyarılar, açlık ve genel aşırı uyarılma gibi belirtileri içerir İki ile Beş Yaş Arasında Sosyal ve Duygusal Gelişim Bebekler içinde bulundukları çevreye uyum sağlamaya çalışırlar. Bu uyum sağlama çabalarında etraflarındaki çevreye verdikleri tepki biçimleri, bu duygusal tepkilerin niteliği ve yoğunluğu açısından bireysel farklılık gösterir. Bebekler çevrelerine verdikleri duygusal tepki biçimindeki bireysel farklılıklara göre, kolay, güç ve yavaş alışan olmak üzere üçe ayrılırlar

15 Kolay bebekler düzenli hareket ederler. Bu tür bebeklerin herşeyi düzenlidir. Örneğin uyuma, yeme gibi. Kolay bebekler ailelerinin tutumuna, yaşantısına kolaylıkla uyum sağlarlar. Güç bebeklerin ise, düzenli davranışları yoktur. Yeni durumlara ve yaşantılara uyum sağlamaları güçtür. Yavaş alışan bebekler ise, hızlı uyum sağlayamazlar; yeni durumlara, olumsuz tutumlara ve davranışlara yavaş yavaş alışırlar. Bu tür bebekler oldukça hareketsizdirler. Genellikle yeni durumlara şüpheyle bakarlar. Bebeklikte anne-baba veya diğer bir kişi ile bebek arasında duygusal bir bağ kurulur ve bu kuvvetli duygusal bağ, bağlanma olarak belirtilir. Bebeğin herhangi bir kişiye bağlanmasını etkileyen faktörler emme, beden duruşu, bakma, izleme, dinleme, gülümseme, sesler çıkarma, ağlama, tutma, sıkıca sarılmadır. Bebekler, duygularını ve ihtiyaçlarını belirtmek için duygularını kullanırlar. Gülümseyen bebek, büyük olasılıkla memnuniyet içerisinde olduğunu başkalarına ifade etmektedir. Gülümseyen bebek, başka bir kişiyi ona yakın olması için cesaretlendirebilir. Öfke sergileyen bebek, zorla ona yaklaşmaya kalkan kişinin ondan uzaklaşmasını isteyebilir. Çocuğun sosyal gelişiminin bir parçası olarak oyun davranışları da bir gelişme gösterir.? Oyunun sosyal ve duygusal gelişimdeki önemi nedir? Resim 7.4. Oyun Çocuk, oyun yoluyla birikmiş enerjisini toplumsal açıdan kabul edilen bir yolla boşaltma olanağı bulmaktadır. Oyun yoluyla, çocuk en derin duygu ve gereksinimlerini ifade olanağı bulmakta ve sorunlarını kendi kendine çözebilmektedir. Çocuk, bebekleri ile evcilik oynarken, evin çeşitli bireylerine olan duygularını açığa vurabilmektedir. Bu dönemde çocukların oyunları çoğunluk

16 la büyükleri taklit etme şeklindedir. Bu oyun faaliyetleri yetişkinlere gereksiz gelse bile, çocuklar için bir gereksinimdir. Psikolog L.Joseph Stone ve Joseph Church, okul öncesi çocukların oyunlarının özelliklerini şöyle vurgulamıştır. Çocukların yaptığı hemen hemen herşey bir oyundur. Yemek yeme, giyinme, yatağa yatma, gezmeye gitme ve hatta tuvalete gitmek bile onlar için bir oyundur. Bu günlük faaliyetler her ne kadar ebeveyinler tarafından önemsenmese de çocuklar için bir gerekliliktir. Oyunlar amaçlı olur. Çocuklar oyun oynarken daha ciddileşirler. Çocuklar büyüklerin yaptıklarını oyun olarak değerlendirirler. Oyun, sosyal yaşamı olduğu kadar hayal gücünü de geliştirir. Yeni faaliyetler ve bilgiler çocuğun oyunlarını daha yaratıcı hale getirir. Oyunlar dramatiktir. Çocuklar anne-baba veya doktor-hasta rolünü taklit ederek oynarlar. Beş yaşında artık çocuklar gerçek oyuncaklara yönelir. Örneğin içinde aletler bulunan doktor çantası, fırın, bebek gibi modern hayatın getirdiği oyuncaklara yönelir.? Oyun ile zihinsel gelişme arasında bir ilişki var mıdır? Kuşkusuz, oyun ile zihinsel gelişme arasında olumlu bir ilişki vardır. Uygulama 3 Bölüm 7.2 de, çocuğun oyun yoluyla en derin duygu ve gereksinimlerini ifade ettiği, sorunlarına kendi kendine çözümler bulduğu belirtiliyor. Siz de, iki - beş yaş arasındaki çocukları gözleyip, giyinme, yemek, tuvalet, yatma gibi etkinlikleri nasıl oyuna çevirdiklerini, oyunda nasıl ciddileştiklerini, büyüklerin her yaptığını oyun olarak değerlendirdiklerini, oyunun çocukları nasıl yaratıcı hale getirdiğini, onların değişik rolleri nasıl taklit ettiğini, saptayıp tartışınız Beş ile Oniki Yaş Arasında Sosyal ve Duygusal Gelişim Bu dönemde, çocuk artık bağımsız olarak hareket etmek, merak duygusunu tatmin etmek, çevresini araştırmak ister. Çocuğu mutlu etmek bebeklik çağında olduğu kadar kolay değildir. Çünkü bebeğin mutlu olmasında etkili olan şey sadece ona bakan kişiyle kurduğu ilişkilerin niteliği

17 dir. Etkileşimde bulunduğu kişilerin çocuğa karşı tutumları ve diğer davranışları onun duygusal gelişimini büyük ölçüde etkilemektedir. Bunun için de çocuğun mutlu ya da mutsuz olmasında çevresindeki kişilerle kurduğu ilişkilerin niteliği önemli bir rol oynar. Erikson, çocuğun sosyal gelişmesiyle ilgili kuramında bu dönemdeki iki boyutu çalışma ve aşağılık duygusu olarak tanımlar. Çalışma, okulda öğrenmesi gereken becerileri kazanabilmesi için gösterdiği çaba; aşağılık duygusu ise, çocuğun başarısız olduğu zaman kendisini nasıl algılayacağını belirtir. İyi bir anne baba ilişkisi ortamında büyüyen çocuk, temel duygusunu kazandığı için okulun getirdiği sorumlulukları korkmadan karşılar ve başarılı olur. Temel güven duygusunu kazanamamış çocuklar ise tam başarı gösteremezler. Resim 7.4. Erikson Bu dönemde çocuğun sosyal ilişkilerinde de süreklilik ve tutarlılık görülür. Arkadaşlarıyla başarılı etkileşimde bulunma, belli sosyal becerileri gerektirir. Bu becerilerden bazıları iletişimi başlatma, ilişkileri sürdürme ve çatışmaları çözümlemedir. Bu dönemde çocuk başkalarını model alma eğilimindedir. Davranışlarını ana-baba ya da kendinden büyüklerin davranışlarına benzetmeye çalışır. Toplumsal ilişkiler ve rollerin büyük bir kısmını bu yolla kazanır. Daha önce kız ve erkek ayrımı yapmayan çocuk bu dönemde kendi cinsleri ile arkadaşlık eder. Örneğin, erkek çocuk, kızlar arasına karışırsa, kazandığı kimliğinin zayıfladığı kaygısına düşer. Bu dönemde önemli bir değişiklik, cinsel merakların yatışması ve durgun bir döneme girmesidir. Bu konuda fazla soru sormazlar. Cinsel konularda konuşmaktan kaçarlar Oniki ile Onsekiz Yaş Arasında Sosyal ve Duygusal Gelişim Ergenlik dönemi, kimliğe karşı rol karmaşasının yaşandığı bir dönemdir. Ergen "kim" olduğu, "nasıl" bir insan olduğu sorusuna yanıt arar. Ben kimim? sorusuna yanıt arama sürecindeki ergen, aile çevresinden ana-baba etkisinden giderek uzaklaşarak, aile dışı dünyadan bilgiler alma, modeller ve arkadaşlar bulma arayışına girer. Bu nedenle ergen zamanının büyük bir bölümünü akranları ile geçirir. Onların görüşlerine önem verir ve dinler ve çevreden oldukça etkile

18 nir. Ergenin arkadaşları ile yakın yoğun ilişkisi ailesi ile hafif ya da yüksek oranda çatışmaya yol açar. Arkadaşlık ilişkileri sosyal yönden önemlidir. Arkadaşlarca aranmak, beğenilmek ve benimsenmek benlik saygısının önemli bir koşuludur. Yardımlaşarak, paylaşarak duygusal alışverişe girerek dostluk bağları kurar. Bu dönemde arkadaşlık konusunda son derece dengelidir. Arkadaş grubu içinde bağlılığa ve dayanışmaya önem verir. Onlar gibi giyinir ve davranır. Onlar gibi argo konuşur. Kendisine sırdaş ve dert ortağı seçer. Grupta kalabilmek için kendini benimsetmek için kendine uygun olmayan davranışlarda bulunur. Kendini bulma çabasında olan güvensiz ve yetersiz ergen daha atılgan ve becerikli yaşıtlarının boyunduruğu altına girebilir. Bunun tersine kendine güveni olan ergen yaşıtlarını boyunduruğu altına sokabilir.? Ergenlik döneminin özellikleri nelerdir? Erikson bu dönemde, bireyin meslek ve cinsellik yönünden benliğini geliştirme çabası içinde olduğunu söyler. Bu dönemde birey, tedirgin, kuruntulu, zor beğenen ve çabuk tepki gösteren biridir. Duygular inişli çıkışlıdır. 8. GELİŞMEYİ ETKİLEYEN ETMENLER Gelişmeyi etkileyen etmenleri, çevresel etmenler, aile içindeki yaşam etmenleri, hormonal etmenler şeklinde inceleyelim. Çevresel etmenler: Doğum öncesi gelişimi etkileyen çeşitli etmenler, annenin beslenmesi, kan uyuşmazlığı, annenin hastalıkları, ilaçlar ve kimyasal maddeler, sigara içme, alkol kullanma, annenin duygusal durumu ve annenin yaşı olarak belirtilebilir. Doğum sırasında da fetüsün oksijensiz kalması, çeşitli travmalarla karşılaşması, kordon dolanması gibi durumlar bebeğin gelişimini etkileyebilir. Doğum sonrasında ise bebeğin yaşadığı aile yapısı, bireylerarası sağlıklı ilişkiler, ailenin sosyokültürel statüsü, okul ve toplumdaki diğer kurumlar, bireyler, toplumun değerleri çocuğun gelişimine yardım eden çevresel faktörlerdir. Araştırmalar, beslenme ve ekonomik yetersizliğin çocuğun bedensel ve bilişsel gelişimini etkilediğini vurgulamışlardır. Bedensel değişikliklerin, bireyin aldığı gıda tarzıyla, bilişsel değişikliklerin de bireyin yaşayış biçimiyle sıkı sıkıya bağlı olduğu vurgulanmıştır

19 Aile içindeki yaşam: Aile içindeki bireylerle çocuğun ilişkilerinin temelini, anne - babanın çocuğa karşı tutumları oluşturur. Aile içinde bebeğe yaşamın ilk yılında gösterilecek sevgi ve sıcak yakınlık, onun temel güven duygusunu kazanmasında önemli rol oynar. Anne - babanın davranışı ve tutumları çocuğun kişiliğini etkilemektedir. Katı kurallar koyan, despot, otoriter, çocuklara karşı düşmanca davranan anne - babaların çocuklarının, yetişkinlere karşı dirençli, yaratıcılıktan uzak olarak yetiştikleri gözlenmiştir. Aşırı hoşgörülü anne - baba tutumunun da çocukları duygusal bakımdan zedelediği, aşırı otoriter anne - baba tutumu kadar zarar verdiği ortaya konmuştur. Anne ve babalar tutarlı bir tutuma sahip olmalıdır. Anne ve baba, çocuğun uygun isteklerine, belirli ölçüde izin vermeli ve çocuktan beklentilerini açıkca belirtmelidir. Anne - baba çocuğu kesinlikle başı boş bırakmayıp, uygun bir denge kurarak çocuğu desteklemelidir. Otoriter veya aşırı derecede hoş görülü anne - babalar, çocukların kişilik gelişimini olumsuz yönde etkiler. Tutarlı güven verici anne - baba, çocuğun davranışlarını, çocuğun yeteneğine göre yönlendirir. Bu tür tutuma sahip ana babaların çocuklarının daha bağımsız, kendine güvenen, dostluk kurabilen, kendine saygısı yüksek bireyler oldukları gözlenmiştir. Ailenin parçalanmasının da çocuklar üstüne etkisi çok büyüktür. Küçük yaşlardaki çocuklar daha çok etkilenmekte, büyük yaştaki çocuklar ise olayı daha çabuk kabul edebilmektedir. Hormonal etmenler: İç salgı bezlerinin salgıları organizmanın dengeli bir biçimde büyüme ve gelişmesini sağlar. Herhangi birisinin salgısındaki yetersizlik ya da fazlalık diğer iç salgı bezlerini etkileyebilir. Organizmanın dengesinin bozulmasına neden olur. İç salgı bezlerinin çalışması gerek kalıtım, gerekse beslenme, yaşama biçimi, stres gibi çevresel faktörlerden etkilenmektedir. 9. YETİŞKİNLİK VE YAŞLANMA Yetişkinlerin ve yaşlıların gelişimini, çocukların gelişiminde olduğu gibi bedensel, bilişsel, sosyal ve duygusal boyutları ile inceleyeceğiz Yetişkinlik ve Yaşlanma Süresince Bedensel Gelişim Fiziksel olarak sağlıklı bir insan yetişkinlik süresindeki değişikliklerin farkındadır. İnsan bedeninin en verimli çalışma dönemi yaşları arasında gerçekleşmiştir. Otuz yaşından sonra fiziksel dinçlikte azalmalar görülür. Yedek hücre sayısı azalır, harcanan hücrelerin yerine hücre konmaz. Hücreler azaldıkça kalp ve ciğer kapasitesinde de düşme görülür. Bedensel faaliyet

20 gösteren bireylerde hücre kaybı az olur. Zihinsel faaliyette bulunan bireylere göre daha az sayıda hücre kaybeder. Kadınlarda yaşları arasında bazı fiziksel ve psikolojik değişiklikler görülür. Bu değişikliklerden biri menapozdur. Bu dönemdeki fiziksel değişmelerin en önemlisi doğurganlığın bitişi ve adet döneminin sona ermesidir. Buna bağlı olarak hormon dengesinde de değişiklikler olur. Özellikle östrojen üretiminde, menapozun getirdiği bir takım rahatsızlıklar vardır. Bu devrede aşırı derecede sinirlilik görülür. Kadının menapoza karşı tutumu fiziksel rahatsızlıklardan daha çok önemlidir. Çünkü menapoz, orta yaşa geçiş ve doğurganlığın sona erme belirtisidir. Araştırmacılara göre genç hanımlar menapoz devresine karşı korkulu ve önyargılıdırlar. Erkeklerde yaş dönemi olan antropoz ise daha belirsiz ve hafif şikayetlerle geçer. Gençlik döneminde sadık bir koca iken, yaşlandığı zaman, gençliğini ve dinçliğini ispat etmek için olağanüstü şeyler yapar. Örneğin başka kadınlarla ilgilenmeye ve gençler gibi giyinmeye çalışarak genç olduğuna kendini ve çevresini inandırmaya çalışır Yetişkinlik ve Yaşlanma Süresince Bilişsel Gelişim Yetişkinlerin zihinsel yetenekleri üzerinde yapılan araştırmalara göre, gençlik döneminde problem çözme hızlı, yetişkinlerde ise yavaştır. Knox'a göre yetişkinlikte öğrenmeyi sağlık, uyum, uygunluk, hız, statü, görünüş gibi etmenler etkilemektedir. Şimdi bu kavramlar üzerinde kısaca duralım. Sağlık: Sağlık öğrenmeyi etkiler. Duygusal kısıtlamalar (görmenin ve işitmenin azalması gibi) öğrenmeyi etkiler. Sağlığın bozulması, dikkatin dış olaylara yöneltilmesini önleyebilir. Uyum: Kişisel ya da toplumsal bir uyumsuzluk olduğunda bireyin öğrenmesinde aksamalar olabilmektedir. Uygunluk: Yaptığı iş, anlamlı ve kişiye uygun ise yetişkinin öğrenme etkinliğindeki güdüsü ve işbirliği de artar. Hız: Özellikle yaşlı yetişkinler için zaman sınırlamaları ve baskılar öğrenme hızını azaltmaktadır. Statü: Sosyoekonomik durum, ünvan, statü, öğrenme durumunu etkileyebilir. Görünüş: Görünüş ve kişilik özellikleri, yetişkinin öğrenmesini etkileyen etmenlerden

21 dir. Yaşlılıkta bilişsel işlevlerin azaldığı görüşü gelişim psikologları tarafından benimsenmiştir, fakat yapılan araştırmalara göre bu görüşün tümüyle doğru olup olmadığı ortaya çıkmamıştır. Ancak, yaşlılarda görülen bilişsel işlevlerin kaybı aşağıdaki durumlarda mümkün olur. Kan dolaşımında meydana gelen arızalardan dolayı kanın beyne yeterli miktarda gidememesi, Sosyal ve zihinsel yönden yalıtılmış bir yaşam sürülmesi Sosyal ve Duygusal Gelişim Yetişkinlik dönemi üreticilik ve durgunluk gibi iki özellik taşır. Çocuk yetiştirme ön plana çıkar. Çocuk yetiştirme işinde üretkenlik, meslekte üretkenlik gibi üreticiliğin bir diğer yönüdür. Birey üretkenlik durumuna geçemiyorsa, yaşamına durgunluk ve anlamsızlık gelir. Orta yaş krizi içinde olan birey yaşamına anlam veren bir amaç, bir ilişki, meslek seçimi için arayış içindedir. Orta yaşlılık döneminde söz konusu olan amaçlar söyler sıralanabilir. Meslekte başarı: Bu dönemde meslekte başarının temelinde ekonomik gereklilikler vardır. Meslekte başarı isteğinin bir başka nedeni de doyum sağlamaktır. Evlilik hayatının iyi olması: Doğru eş seçme, tatmin edici bir aile yaşantısı ve bunun yanında çocuk sahibi olmak bu dönemin önemli amaçlarından biridir. Gerçeğe uyum sağlama: Orta yaşlılık döneminde geçmişteki hayallerin yerini artık gerçekler almıştır. Bu dönemde birey, isteklerin ve toplumsal ilişkilerin, gençlikte olduğu gerçeğini kavrar. Değişme korkusu ve monotunluğu yenmek: Bu dönemde bireylerin asıl şikayeti monotonluktur. Hayat artık alışılmış ve tek düze olmuştur. Fakat değişikliklere arzu duyar. Sıkılma ve değişme korkusu arasındaki çatışma bireyi bunalıma iter. Buradaki amaç, ekonomik ve duygusal güvenliği tehdit etmeyecek türde değişiklikler aramaktır. Uygulama 4 Şimdi, birlikte deney yapalım. Bir yaşlıya ve bir gence, üzüntü, korku, mutsuzluk, huzursuzluk ve endişe gibi kelimeleri, on kadar başka kelimeyle karıştırarak okuyalım. Genç kişi ve yaşlı kişi hangi kelimelere tepki gösteriyor. Not ediniz. Bu deney sonunda göreceksiniz ki, yaşlı kişiler üzüntü, korku, mutsuzluk, huzursuzluk ve endişe ile ilgili kelimelere karşı daha duyarlıdırlar

22 Erikson yaşlanma işleminin hoşnutsuzluk ve ümitsizlik duygularıyla sonuçlandığını vurgulamıştır. Hoşnutluk (mutluluk) kişinin hayatının son derece iyi geçtiğini belirten bir duygudur. Şimdiki zamanla geçmişi birleştirmemiz ve sonuçlarından memnun olmamız mümkündür. Bu tür insanlar "Bu şartlar altında en iyi hayatı yaşadım" derler. Erikson'a göre buna inanan bireylerin ölüme karşı korkuları yoktur. Rolün kaybı: yaşları arasındaki emekliler, artık kendilerini toplumda üretken bir birey olarak görmemeye başlarlar. Kendinden küçük yaştaki bireylere yol açılsın diye kendilerinin bir tarafa atıldığı hissine kapılırlar. Bir zamanlar sahip olduğu iyi işini ve onun getirdiği ekonomik güvenliği ararlar. Daha önceleri çocuklarının kendilerine ihtiyaç duyduğunu, artık buna gereksinim olmadığını hissederler. Akrabalar arasındaki birçok bağlar kopmuştur. Büyükanne ve büyükbabanın aile yönetiminde görüşleri aranmamaktadır. Hatta bazı zamanlarda görüşleri alındığı halde, benimsenmediği duygusuna kapılırlar. Psikolog Barbara M. Newman ve Philip yaşlı insanların bu kaygıları karşısında üç yol önerir: Enerjiyi yeni yollara ve faaliyetlere yöneltme : Bu dönemde boş zamanlarını hoşlandıkları uğraşlara, hobilere, grup çalışmalarına ve gönüllü çalışmalara yöneltebilirler. Emekli kişilerin yeni yerlere seyahat etme arzuları, yaşlıların yaşlılık çağını, gençlik veya orta yaşta yapamadıklarını yapmak için kullanması buna örnek gösterilebilir. Hayatı olduğu gibi kabul etme: Bir çok insan gelecekteki olaylara daha objektif bakar ve geçmişteki kazanç ve kayıplarını tartabilir. Çocuklarının başarılı olması onu teselli eder. Bazıları ise geçmiş başarısızlıklarından üzüntü duyar. Doğru olan, şimdiki şartlarla geçmişteki tecrübelerini bağdaştırmak ve umutsuzluğa kapılma yerine hayatı olduğu gibi kabul etmektir. Ölüm hakkında görüş noktası geliştirme: Ölüm, yaşlılara yakın olmasına rağmen, bunu konuşmaktan kaçınırlar. Bu onları umutsuzluğa sürükler. Oysa ki bunun doğal ve kaçınılmaz olduğu fikrine alışmak gerekir. 10. ÖLÜM Çeyrek yüzyıl öncesine kadar ölüm batı memleketlerinde bir tabu olarak kabul edilir ve ölümün psikolojik kökenlerine inilmezdi. Son zamanlarda bu tutum değişti ve yeni bir disiplin dalı olarak Thanatology bilimi ortaya çıktı. Thanatology ölümü inceleyen bir bilim dalıdır. Yapılan araştırmalara göre kadınlarda ölüm yaşı ortalama olarak 77, erkeklerde 69 olarak belirlenmiştir. Ölüm, toplumun, bireyin dinsel inançlarıyla sıkı sıkıya ilişkili olduğu için, bireyden bireye, aileden aileye, toplumdan topluma değişiklik gösterir

23 Özet Bireyin gelişimini incelemek psikoloji biliminin önemli uğraş alanlarından biridir. Bireyin gelişimi karmaşık bir süreçtir. Gelişim, biyolojik, bilişsel ve psikososyal süreçlere bağlıdır. Döllenmeden 280 gün sonra doğması gereken bebek ana karnında sadece 180 gün kadar kalıp doğsa bile yaşayabilir. Çocuk doğduktan sonraki gelişimini ve davranışlarını anlayabilmek için öncelikle fiziksel gelişim incelenir. Çocukta gözlenen fiziksel, bilişsel, sosyal ve duygusal gelişme dört dönemde incelenebilir. Bunlar, doğumdan iki yaşına kadar, iki ile beş yaş arası, beş ile oniki yaş arası ve oniki ile onsekiz yaş arasıdır. Doğumdan sonra bebeğin ağırlığı hızlı artmaya başlar. Bir yaşından sonra bebeğin kilo alması yavaşlamaktadır. Bebeğin boyu da hızla uzar ve yaşı ilerledikçe bu hız da gittikçe yavaşlamaya başlar. Bebeğin beden oranı çok değişiktir. Bedensel büyümenin hızı sosyo-ekonomik düzey ve çevresel faktörlere bağlıdır. Dünyanın neresinde olursa olsun çocuğun hareket gelişmesinde izlediği sıranın evrensel olduğu vurgulanmıştır. İki ile beş yaş arasında fiziksel gelişim hızı 0-2 yaşa göre azalmıştır. Bu dönemde beynin gelişmesi devam eder ve hareketlerinde artma görülür. Beş ile oniki yaş arasında fiziksel gelişme yavaşlar. Oniki ile onsekiz yaş arasına ergenlik çağı denir. Bu dönem, hem psikolojik hem de fiziksel açıdan değişikliklerin oluştuğu bir çağdır. Çocukluk döneminde ergen için çok önemli olmayan bebek imgesi, ergenlik döneminde ergen için çok önem taşımaktadır. Piaget in bilişsel gelişim kuramında, bebeklik dönemi "duyusal-motor" dönemine karşılık gelmektedir. Bu dönemde bebek sürekli keşfetme çabasındadır. Piaget iki ile beş yaş arasındaki döneme "işlem öncesi bilişsel gelişim" adını verir. Bu dönem ikiye ayrılır. Birincisi sembolik dönem ikincisi ise sezgisel dönemdir. Piaget, beş ile oniki yaş arasındaki döneme "somut işlemler dönemi" adını vermektedir. Çocuk bu dönemde mantıksal düşünmeye başlar. Düşüncede hareketlilik artar. Piaget, oniki ile onsekiz yaş arasındaki döneme de formel işlemsel adını verir. Burada ergenin bilişsel yapıları olgunlaşmıştır. Fikir üretebilecek aşamaya gelmiştir. Çocuğun sosyal ve duygusal gelişimi davranışsal ve bilişsel gelişime paralel olarak oluşur. Doğumdan iki yaşına kadar görülen sosyal ve duygusal gelişme, temel güven duygusudur. Onun yaşamında en önemli rolü oynayan annesiyle olan ilişkileridir. İki ile beş yaş arasında en önemli olan bebeklerin içinde bulundukları çevreye uyum sağlamalarıdır. Beş ve oniki yaş arasında, çocuk artık bağımsız olarak hareket etmek, merak duygusunu tatmin etmek ve çevresini araştırmak ister. Bu dönemde çocuğun sosyal ilişkilerinde süreklilik ve tutarlılık görülür. Oniki ile onsekiz yaş arasında ergen kimliğe karşı rol karmaşasının yaşandığı bir dönemdir. Arkadaşlık ilişkileri onun açısından önemlidir

24 Bu süre içinde, çocuğun yetiştiği çevresel faktörler, aile içindeki yaşam, hormonlar, teknoloji gibi faktörler gelişimi yakından etkiler. Yetişkinlikte, bedensel, bilişsel, sosyal ve duygusal değişme devam eder. Otuz yaşından sonra fiziksel yapıda gerileme ve değişiklikler görülür. Yetişkinlerin zihinsel yeteneklerini etkileyen faktörler vardır. Bunlar: koşullar, uyum, uygunluk, hız, statü ve görünüştür. Yetişkinlik dönemi, üreticilik ve durgunluk arasında gidiş gelişlerle doludur. Birey, sürekli olarak, yaşamına anlam veren bir amaç, bir ilişki, bir görev arayışı içindedir. Gelişimin en son aşaması da ölümdür. Thanatology de ölümü inceleyen bir bilim dalıdır. Ölüm hakkındaki düşünceler toplumdan topluma, bireyden bireye, aileden aileye değişim gösterir. Değerlendirme Soruları 1. Döllenmiş tek yumurta hücresine ne ad verilir? A) Zigot B) Fetus C) Sperm D) Fallop borusu E) Kromozom 2. Bebek kaçıncı ayda herhangi bir eşyaya tutunarak ayakta durabilir? A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9 3. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yeni doğan bir bebeğin normal koşullarda sahip olduğu özelliklerden biri değildir? A) Tüm kas liflerine sahiptir. B) Göz ve solunum kasları gelişmiştir. C) İnce motor kasları gelişmiştir. D) Kemikler tamamen kıkırdaktan meydana gelmiştir. E) Boy hızla gelişmeye başlar

25 4. Aşağıdaki yaş döneminden hangisinde beden imgesi çok önemlidir? A) 0-2 B) 2-4 C) 4-5 D) 5-12 E) Aşağıdaki dönemlerin hangisinde fiziksel gelişim azdır? A) 0-2 B) 2-4 C) 4-5 D) 5-12 E) Aşağıdaki bilim adamlarından hangisi, bilişsel gelişim üzerinde durmuştur? A) Freud B) Piaget C) Erikson D) Knox E) Church 7. Aşağıdaki dönemlerden hangisinde, bebekler duyuları ve motor etkinlikleri yoluyla çevreleri ile ilişki kurarlar. A) 0-2 B) 3-4 C) 5-8 D) 9-11 E) Aşağıdakilerden hangisi orta yaşın amaçlarından biri değildir? A) Meslekte başarı B) Monotonluk C) Değişme korkusu D) Gerçeğe uyum sağlama E) Evlilik hayatının iyi olması

26 9. Çocuklar hangi dönemde sorunlarını sezgisel yolla çözümlemeye çalışırlar? A) 0-2 B) 3-4 C) 4-7 D) 8-10 E) Piaget, beş ile oniki yaş arasındaki aşamaya ne ad verir? A) Somut işlemler B) İşlem öncesi işlemler C) Sezgisel işlemler D) Mantıklı düşünme E) Formel işlemsel 11. Çocuğun güven duygusunu geliştirmesinin, annesiyle olan ilişkisinin türüne bağlı olduğunu söyleyen bilim adamı aşağıdakilerden hangisidir? A) Piaget B) Erikson C) Freud D) Stone E) Church 12. İki ile beş yaş arasındaki için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Aşağılık duygusu iki ile beş yaş arasında oluşur. B) Ben kimim sorusuna yanıt vermeye çalışır. C) Duyguları inişli çıkışlıdır. D) En genel duygusu sıkıntıdır. E) Çevreyi keşfetmeye çalışır, kendi kendine bazı işler yapmaya çalışır. 13. Kimliğe karşı rol karmaşası hangi yaş arasında yaşanır. A) 0-2 B) 2-4 C) 6-12 D) E)

27 14. Aşağıdakilerden hangisi gelişmeyi etkileyen faktörlerden biri değildir? A) Beslenme B) Aile yapısı C) Kurallar D) Okul E) Arkadaş ilişkileri 15. Ölümü inceleyen bilim dalına ne ad verilir? A) Thanatology B) Pedagoji C) Yaşlılık bilimi D) Antropoloji E) Zooloji Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Atkinson, R.L. R.C. Atkinson ve E.R. Hilgard. Psikolojiye Giriş I İstanbul: Sosyal Yayınlar, Başaran, İ.E. Eğitim Psikoloji Ankara: Gül Yayınları, Can G., Özgüven, E.İ, Senemoğlu N., Ceyhan A., Türküm, S. Çocuk Gelişimi ve Psikolojisi: Eskişehir. Anadolu Üniversitesi Yayını no:1218. AÖF Yayını, no:698; Cüceloğlu, Doğan. İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi, Feldman, S. Robert. Understanding Psychology. 4th ed. New York: McGraw-Hill comp. Inc Gormly, Anne V. Lifespan Human Development. Sixth ed. New York: Harcourt Brace College Publishers, Santrock John W. Ve James C.Bartlett. Developmental Psychology A Life-Cycle Perspective. Towa Wm. C. Brown Publishers Debuque, Yavuzer, Haluk. Çocuk Psikolojisi. 6. Basım, İstanbul: Remzi Kitabevi, Yörükoğlu, Atalay. Çocuk Ruh Sağlığı. 13.Basım. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Zanden, Vander W. Human Development 6.ed. New York: McGraw. Hill comp. Inc

28 Kromozom, DNA, Gen... (Tübitak Bilim ve Teknik, Ağustos 2000) İnsan genomu, bir insanın oluşması için gerekli olan kalıtsal bilgilerin tümüne verilen ad. Genomu, canlının hücrelerinin etkinliklerini gösteren bir plan olarak da düşünebiliriz. Bir insanın genomunun başka bir insanınkinden farkı, oran olarak o kadar azdır ki, bu yüzden bilim adamları sanki tek bir tane varmış gibi insan genomu sözünü kullanıyorlar. insan bedeninde trilyonlarca hücre bulunur. Bedenimizdeki hücrelerin her birinin çekirdeğinde (alyuvarlar dışında), 23 çift halinde toplam 46 kromozom bulunur. Kromozom çiftlerindeki kromozomların biri anneden, ötekiyse babadan gelir. Kromozomlar, birbirlerine sıkı sıkıya dolanmış DNA iplikçikleriyle, bunların sarındığı protein moleküllerinden oluşur. DNA, çok ince ve çok uzun bir çift iplikçikten oluşur. DNA yı sarmal biçiminde bükülmüş bir ip merdivene benzetebiliriz. Bu merdivenin kenarlarında, şeker ve fosfat molekülleri bulunur. Merdivenin basamaklarıysa, baz adı verilen, azot içeren kimyasal maddelerden oluşur. Her iplikçik, nükleotit adı verilen birimlerin art arda dizilmesiyle oluşur. Nükleotitlerde, bir şeker, bir fosfat ve bir de azot bulunur: DNA mızda dört çeşit baz bulunur: Adenin (A), timin (T), sitozit (C) ve guanin (G), DNA dizilişini, bazların şeker ve fosfattan oluşan iskelet üzerindeki diziliş sıraları oluşturur. Bu diziliş nedeniyle herhangi bir canlının kendine özgü özelliklerinin ve yapısının oluşması için DNA sında üç milyar kadar baz çifti bulunur. Bu üç milyar parçadan, yalnızca 3 milyonu insandan insana farklılık gösterir. Bunlar, bizi başkalarından farklı kılan parçalardır. Her DNA molekülünde birçok gen bulunur. Kalıtsal bilgilerimiz genlerimizde depolanmıştır. DNA üzerinde, bazlar belirli bir biçimde sıralanarak genleri oluştururlar.bu diziliş, protein üretmek için gerekli bilgilerin üretilmesi için gerekli bilgileri taşır. Her bir gen, tek bir proteinin üretilmesinden sorumludur. Bir gen etkin duruma geldiğinde bu, bir protein üretilmesi içindir. Proteinler, hücrelerin yapılarını oluşturan ve etkinliklerini düzenleyen basit kimyasal maddelerdir. Proteinler hücrelerin ve dokuların yapılarını oluşturur. İnsan bedeninde on binlerce farklı protein üretilir. Kimilerinin yaptığı iş birbirininkiyle örtüşse de, proteinlerin çoğunun yaptığı iş ötekilerinkinden farklıdır. Sözgelimi, bir protein kanımızdaki oksijeni taşırken, başka bir protein terimizin tuzluluk oranını ayarlar. Bedenimizin her bir işlevinin proteinlere gereksinimi vardır ve bu proteinlerin üretilmesini genlerimiz yönetir. Bir insanın herhangi bir genindeki bilgiler, başka bir insanın ona karşılık gelen geninden çok daha farklı olabilir. Aynı gendeki bu çeşitliliklerin çoğu sağlığımız açısından tehlikeli değildir. Sözgelimi, aynı gen bir insanın mavi gözlü bir başkasınınsa kahverengi gözlü olmasını sağlayabilir. İnsan genlerinin her birinin uzunluğu farklıdır; kimilerinin uzunluğu binlerce bazı bulur. Ancak, genomun yalnızca %2-5 i genlerin protein kodlayan bölgelerinden oluşur. Genlerin arasında protein kodlama işlevi olmayan uzun baz dizileri bulunur