ARAZİ KULLANIMI VE EROZYON İLİŞKİSİ

Transkript

1 KONU : 3 ARAZİ KULLANIMI VE EROZYON İLİŞKİSİ Doç. Dr. Mustafa SARI İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ 2. TOPRAKLAR ve ARAZİ KULLANIMI İLİŞ KİS İ 2.1. Arazi ve Toprak Kavramları 2.2. Arazi Haritalama Birimleri ve Arazi Kullanımı 2.3. Arazi Kullanım Planlaması 3. TÜRKİYE TOPRAKLARI, ARAZİ KULLANIMI ve EROZYON 3.1. Toprak Varlığı ve Arazi Kullanma Biçimleri 3.2. Erozyona Olan Duyarlılık ve Erozyonun Boyutları 3.3. Sosyo-Ekonomik Yapı, Arazi Kullanımı ve Erozyon İlişkisi -1-

2 1. GİRİŞ Dünya, canlı ve cansız varlıkların belli sistemler dahilinde bir arada bulundukları bir denge ortamıdır. Söz konusu bu sistemlerin ve sistemler arasında var olan dengelerin büyük bir çoğunluğu da günümüzde henüz yeterince tanımlanamamıştır. Çok çeşitli olayların süregeldiği ve genel bir tanım kapsamında ekosistem olarak isimlendirilen bu sistemlerde, zamana bağlı doğal değişimler esastır. Dünyada var olan temel ekosistemleri ise atmosfer (hava), hidrosfer (sular), litosfer (kayalar) ve biyosfer (canlılar) olmak üzere dört ana grup altında toplamak mümkündür. Söz konusu bu dört ekosistemin ortaklaşa çalışmaları sonucunda yeni bir temel ekosistem bileşeni daha ortaya çıkmaktadır ki o da pedosfer = toprak olarak isimlendirilmektedir. Sözü edilen bu temel ekosistemlerde, daha önce de ifade edildiği gibi son derece hassas dengeler bulunmaktadır ve bu dengeler, ekosistemlere yap ılacak her türlü bilinçsiz ve yeterince tanımlanamamış müdahaleler ile de kolayca bozulabilmektedir. Ekosistemlere en ciddi ve olumsuz müdahaleler, çoğunlukla biyosfer içerisinde yer alan insan canlısından gelmektedir ve insanlar, yer yüzünde var olduklarından günümüze kadar en basitinden en kompleksine kadar geliştirdikleri teknik ve teknolojiler ile sürekli olarak ekosistemleri kontrolleri altına almaya çalışmışlar ve özellikle doğal kaynakları, kendi yaşamsal gereksinimlerini karşılamak amacıyla çeşitli şekillerde kullanmışlardır ve halen de kullanmaktadırlar. Bu kapsamda, diğer pek çok doğal kaynakta olduğu gibi arazi ve toprak kullanımında da ciddi hataların yapıldığı, arazi ve toprak ekosistemlerindeki doğal dengelerinin bozulduğu ve bunun neticesinde bu ekosistemlerde ortaya çıkan en önemli olayın da erozyon olduğu bir gerçektir. Kısaca, toprakların kaybedilmesi olarak tanımlanan erozyon ise, tüm ulusların gerek bireysel ve gerekse topyekün mücadele etmek zorunda oldukları uluslar arası bir çevre sorunudur ve çoğunlukla da hatalı ve yanlış arazi kullanımlarından kaynaklanmaktadır. Her türlü faaliyetin ekonomik parametrelerle ifade edilir olduğu günümüz dünyasında, alışılagelmiş arazi kullanımların ortaya çıkardığı çeşitli çevre sorunlarını ortadan kaldırabilmek, erozyonla oluşan toprak kayıplarını en aza indirmek ve özellikle sürdürülebilir bitkisel üretimi gerçekleştirebilmek amacıyla, arazi kullanımında yeni bir muhasebe tekniğinin geliştirilmesi zorunlu hale gelmiştir. Bu yeni muhasebe tekniğinde, doğaya ve doğal kaynaklara verilen zarar veya onların kullanılması halinde doğaya karşı oluşan borçlanmanın da bir maliyet unsuru olarak dikkate alınması gerekmektedir. İşte bu eğitim ve bilgilenme kitabı, insanlığın, varoluşunu ve geleceğini borçlu olduğu arazi ve toprakların özelliklerine zarar verilmeden kullanılmasına ilişkin temel ilkeleri benimsetmek ve hatalı arazi kullanımı ile erozyon arasındaki ilişkileri fark edilebilir kılmak amacıyla hazırlanmıştır. 2. TOPRAKLAR ve ARAZİ KULLANIMI İLİŞ KİS İ Gerek günlük yaşamda ve gerekse teknik uygulama alanlarında çok sık ancak çoğu zaman hatalı olarak kullanılan üç temel kavram bulunmaktadır ki bunlardan ilki, arazinin kendisi, ikincisi topraklar ve üçüncüsü ise arazi kullanımıdır. Yukarıda sözü edilen kavramlardan üçüncüsü olan Arazi Kullanımı ise herhangi bir yörenin fiziksel, ekonomik ve sosyal koşullarına uygun olan ve karakteristikleri tanımlanmış belli bir alan (arazi ve toprak) üzerindeki faaliyetin türünü kapsamaktadır. Yöreden yöreye değişmekle birlikte araziler üzerinde uygulanan söz konusu bu faaliyet türleri, başta tarımsal üretim olmak üzere ormancılık, çayır-mera, endüstriyel alan kullanımı, kentsel yerleşim, karayolları ve boru hatları (petrol, doğal gaz gibi), baraj-gölet gibi tesisler, hammadde alanları gibi daha pek çoğu sayılabilecek kullanım çeşitleridir. Bir başka deyişle arazi kullanımı terimi, herhangi bir şekilde araziden ve topraktan yararlanma biçimlerini tanımlamaktadır. Bu haliyle tanımlanan arazi kullanımı kapsamında ise, arazi ve toprakların sahip oldukları son derece karmaşık ve çok sayıdaki karakteristiğin ve özelliğin dikkate alınması gerekmektedir. -2-

3 Buraya kadar yap ılan açıklamalar kapsamında arazi, toprak ve arazi kullanımı olmak üzere ayırt edilmiş olan üç farklı unsurun bilimsel ve teknik özelliklerinin, arazilerin ideal ve/veya sürdürülebilir kullanımına ilişkin nihai kararları vermede kullanılması gereken mutlak parametreler olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Diğer bir deyişle, arazi ve toprakların özellikleri bozulmadan, erozyona yol açmadan ve arazi kullanımı faaliyetlerinden en yüksek sosyo-ekonomik yararı elde edebilmek için; seçilen bir arazi kullanım biçiminin, arazi ve toprak isteklerinin belirlenmesi ve arazi ve toprakların da bu isteklere ne oranda cevaplar vereceğinin belirlenmesi önemli bir zorunluluktur. Diğer taraftan varsa, seçilen kullanım biçimini sınırlayıcı arazi ve toprak özelliklerinin belirlenmesi yanı sıra arazi kullanımına ilişkin çıktıların veya ürünlerin, ulusal ve uluslararası sosyoekonomik değerlendirmelerinin de bilimsel ve teknik metotlarla yapılması gerekmektedir. Söz konusu bu hususların tümünün yerine getirilmesinden sonra, arazi ve toprak karakteristikleri ile ve aynı zamanda sosyoekonomik unsurlarla da uyumlu bir arazi kullanım şekline ancak karar verilebilecek ve nihayet arazi kullanımı süreçleri içerisinde, gerekiyor ise arazi ıslahı programlarına da yer verilerek arazilerin sürdürülebilir kullanımı sağlanabilecektir. Yukarıda açıklanan hususların yerine getirilmesi halinde İdeal Arazi Kullanımı, getirilmemesi halinde de Hatalı ve Yanlış Arazi Kullanımı olarak tanımlanan söz konusu bu süreçlerin daha iyi anlaşılabilmesi için aşağıdaki bölümde arazi ve onun ideal kullanımı üzerine doğrudan ve potansiyel etkileri bulunan bazı temel kavramlar ve tanımlamalara yer verilecek ve toprağın özetlenmiş bazı özellikleri açıklanacaktır Arazi ve Toprak Kavramları Su, her ne kadar canlı yaşamının temel maddesi olarak bilinse de, topraksız bir canlı yaşamı düşünmek mümkün değildir. Zira sudaki yaşamın temelini de beslenme oluşturmaktadır ve sucul ortamlarda ise sadece hidrojen ve oksijenden oluşan saf suya değil, daha pek çok besin maddesine ve elementine de mutlak gereksinim bulunmaktadır. Gerek karasal ortamlarda ve gerekse su ortamlarında yaşamsal önemi bulunan söz konusu bu besin maddelerinin temel kaynağı ise, çeşitli kayaç ve minerallerin doğal faktörlerin etkisi altında ayrışması ve değişime uğraması sonucu oluşan topraklardır. Kaldı ki, yapılan bilimsel araştırmalar, yeryüzündeki mevcut suların (denizler, göller ve akarsular) kaynağının da kayaç ve mineraller olduğu sonucunu ortaya çıkarmıştır. Bu nedenledir ki kayaç ve minerallerin binlerce, hatta milyonlarca yılda, doğal olaylarla ayrışması, değişime uğraması ve yeni yap ılara dönüşmesi sonucunda oluşan ve hepsinden öte, canlı yaşamının vazgeçilmez bir unsuru olan topraklar, yeryüzünün korunması mutlak gerekli olan varlıklarıdır. Bu kıymetli doğal varlıklar, sahip oldukları morfolojik, fiziksel, kimyasal, mineralojik ve biyolojik özellikleri doğrultusunda, diğer bir deyişle topraklar, oluşumları sırasında kazandıkları yetenekleri ölçüsünde doğaya ve canlılara çeşitli hizmetleri sunmaktadırlar. Söz konusu bu hizmetleri ise aşağıdaki gibi genelleştirerek sıralamak mümkündür. Topraklar; Doğal ve kültür bitkilerinin üretiminde görev alırlar ve bütün canlıların beslenme, barınma ve giyinme ihtiyaçlarını karşılarlar, Tatlı su (içme ve kullanma amaçlı) kaynaklarının oluşmasında ve devamlılıklarının sağlanmasında vazgeçilemez ve halihazırda da devredilemez bir şekilde görev alırlar, Endüstriyel ham madde olurlar (tuğla, kiremit, seramik vb), Doğa kirleticisi kimyasalların şekil ve yapısını değiştirirler ve bu kirleticileri bir kasa gibi muhafaza ederek sağlıklı bir çevre oluşumuna vazgeçilemez bir katkı sağlarlar, Sanayi, turizm, şehir ve diğer yapılaşmalara zemin olurlar ve Çeşitli sanat yap ılarında (baraj, yol vb) dolgu ve çekirdek materyali olarak kullanılırlar. -3-

4 Toprakların yukarıda sıralanan bu görevleri arasında en önemli olan iki tanesi, kuşkusuz canlı beslenmesinde esas olan bitkisel ürünleri üretmesi ve içme ve kullanma amaçlı su kaynaklarının oluşumundan ve devamlılığının sağlanmasından sorumlu olmasıdır. Bilindiği gibi bitkisel ürünler, örtü altı yetiştiriciliği (seralar) hariç tutulacak olur ise, sadece tarla ve bahçe adı verilen arazilerde yetiştirilmektedir ve söz konusu bu yetiştirme ortamları da kesinlikle iki boyutlu (eni ve boyu olan) varlıklar olarak gözetilemezler. Zira bitkisel üretim amacıyla kullanılan tarla veya bahçe arazilerinin yüzey alanları ile birlikte, toprak profili adı verilen üçüncü boyutunu oluşturan derinlikleri, belki de yüzey genişliklerinden çok daha öncelikli bir anlam taşımaktadır. Nitekim gerek kültür bitkileri ve gerekse doğal bitkiler, kökleri vasıtasıyla toprakların üçüncü boyutu olan profillerine tutunarak ayakta kalabilirler ve yine bu profillerde yer alan hava, su ve çeşitli besin maddelerini de ancak bu ortamdan alarak beslenebilirler. Söz konusu bu üçüncü boyutun (toprak profilinin) bitkisel üretimde kabul edilen derinliği ise teorik olarak yıllık doğal ve kültür bitkilerinin köklerinin ulaşabildiği veya biyolojik ve mikrobiyolojik faaliyetlerin sona erdiği noktaya kadar uzanmaktadır. Ancak bu derinlik, çoğu kez 2 metreden daha fazla değildir. Diğer bir deyişle doğada cm derinliğe sahip topraklar olabildiği gibi sadece cm lik bir derinliğe sahip topraklar da bulunabilmektedir. Böylesi farklı derinliklere sahip topraklarda her türlü arazi kullanım modelinin uygulanması ve tabidir ki tüm kültür bitkilerinin (tarla ve bahçe bitkileri) yetiştirilmesinin de mümkün olmadığı açık bir gerçektir. Zira her bir farklı arazi kullanım şeklinin arazi ve toprak istekleri çok çeşitli olabildiği gibi kültür bitkilerinin kök sistemlerinin gelişimi ve nitelikleri de birbirinden farklıdır. Bu nedenle toprakların üçüncü boyutunu oluşturan ve bu kitabın diğer bölümlerinde ayrıntılı olarak tanımlanmış olan profil özellikleri de arazi kullanımında öncelikle ve mutlaka dikkate alınmak durumundadır. Bununla birlikte, erozyon olayı ile toprakların taşınarak kaybedilmesi işlemi, çoğu zaman toprak yüzeyinde meydana geliyor gibi algılanıyor olsa da aslında erozyonla kaybedilen topraklar, toprağın üçüncü boyutunu oluşturan derinliklerinin azalmasına ve giderek bu ortamda yetişecek bitkilerin kök gelişiminin ve beslenme olanaklarının da azalmasına neden olmaktadır. Bu işlemin (erozyonun) devamı halinde ise toprakların üçüncü boyutunu oluşturan profildeki toprak materyalleri tamamen yok olarak çölleşme denilen sorunla karşı karşıya kalınmaktadır. Buraya kadarki açıklamalardan sonra, sürekli olarak birbirine karıştırılan "Arazi" ile Toprak kavramlarını yeniden tanımlamak gerekirse; Arazi, topraktan daha geniş bir kavram olup, çeşitli arazi kullanım şekilleri üzerinde doğrudan ve/veya potansiyel etkisi olan fiziksel çevre, toprak, yöresel iklim, rölyef, topoğrafya, hidroloji ve bitki örtüsü gibi unsurların tamamının bileşiminden oluşan bir sistemdir. Diğer bir deyişle arazi; içerisinde pek çok alt unsurun yer aldığı ve bu unsurlar arasında belli dinamik dengelerin bulunduğu oldukça geniş bir ekosistemdir. Bu tanımlamadan da anlaşılacağı üzere, toprak adı verilen varlık, arazinin önemli bir bileşenini oluşturmaktadır ve her bir toprak çeşidinin, arazi kullanım şekillerine karar vermede etken olan kendine özgü morfolojik, fiziksel, kimyasal, mineralojik ve biyolojik özellikleri bulunmaktadır. Bununla birlikte, günümüzdeki bilimsel ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak ideal arazi kullanımı ve sürdürülebilir toprak yönetimi kararlarının verilmesinde, yukarıda sıralanan sistem bileşenleri (toprak ve arazi özellikleri) yanı sıra, ekonomik ve sosyal unsurların da sisteme ilave edilmesi gerekmektedir. Arazilerin en önemli bileşeni olan topraklar ise çok çeşitli tanımlamaları olmakla birlikte çeşitli kayaç ve minerallerin doğal faktörlerin (toprak oluşum faktörleri: iklim, bitki örtüsü, ana materyal, topoğrafya ve zaman) etkisi altında ayrışması ve ayrışan bu materyallerin yeni bileşiklere dönüşmesi sonucu oluşmuş doğal ve canlı varlıklar şeklinde tanımlanmaktadır. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere topraklar, kesinlikle parçalanmış ve/veya ufalanmış kayalardır şeklinde tanımlanamazlar. Nitekim topraklar, yüzeylerinde ve derinliklerinde (profillerinde) oluştuğu coğrafik bölgedeki toprak yapan faktörlerin -4-

5 kazandırdığı kendine özgü pedogenetik özellikleri taşıyan ve bu özelliklerine bağlı olarak da kimileri tarımsal üretimde belli bitkileri daha iyi besleyebilme ve yetiştirebilme yeteneğine sahip, kimileri ise sahip olduğu özelliklerine bağlı olarak tarımsal üretim dışındaki diğer kullanım şekilleri için (orman, otlak, çayır, mera, şehir veya sanayi yerleşmesi vb) daha uygun olan varlıklardır. Üç boyutlu olan bu varlıklar, bileşimlerinde çeşitli mineral (inorganik) ve organik (canlı-ölü organizmaları) maddeleri, belli oranlarda hava ve suyu bulunduran, söz konusu bu bileşimi oluşturan unsurlardan birisinin dengesinin veya özelliğinin bozulmasıyla da toprak olmaktan çıkan ve üretim yeteneklerini kaybeden doğal ve canlı bir varlıktır. Bir başka tanımlama ile topraklar, dünyadaki karasal ortamların yüzeyini ince bir tabaka halinde kaplayan, çeşitli kayaç ve minerallerin çevresel faktörlerin etkisi ile ayrışması ve ayrışma ürünlerinin yeni bileşiklere dönüşmesi sonucunda oluşan, içerisinde inorganik (mineral) ve organik materyaller ile birlikte belirli oranlarda hava ve su bulunduran, bitkiler için tutunma yeri ve besin maddesi kaynağı olan üç boyutlu ve canlı bir doğal varlıktır. Canlı yaşamının vazgeçilemezleri olan suyun ve bitkisel üretime bağlı olarak ta gıdaların üretiminden sorumlu olan bir toprağın arz yüzeyindeki kalınlığının en fazla 1,5-2.0 metre olduğu bilinmektedir. Dünyanın (arzın) yarıçapının 6378 km olduğu göz önüne alınacak olursa, yukarıda sözü edilen bu m lik bir toprak kalınlığının, dünya yarıçapının sadece %0,00003 üne karşılık geldiği ve dolayısıyla incecik bir kabuk olarak tanımlanabilecek toprak derinliğinin, dikkate dahi alınamayacak kadar az bir kalınlıkta olduğu anlaşılacaktır. Ancak, dünyadaki kara parçalarının yüzeyini çepeçevre saran ve dünyanın yarıçapına kıyasla da önemsenemeyecek kadar da az bir kalınlığa sahip olan toprakların, dünyadaki canlıların beslenmesinde esas olan tüm bitkisel ve hayvansal gıdaları, doğrudan veya dolaylı olarak üretmekte olduğu ve canlı neslinin devamında vazgeçilemez bir görev üstlendiği hususu, basit ama son derece önemli bir gerçektir. Diğer bir deyişle, eğer topraklar olmasa idi veya doğada mevcut olan topraklar, herhangi bir nedenle (özellikle de erozyonla, çölleşmeyle, çoraklaşmayla) ve çoğunlukla da hatalı ve yanlış arazi kullanımı ile tamamen kaybedilmiş olsa idi, bu gün, canlı yaşamından söz etmek de mümkün olmayacaktı. Zira herhangi bir nedenle kaybedilecek toprağın yerine yenisini koyabilmek için, binlerce yıllık bir sürenin geçmesini beklemek gerekmektedir. Bu nedenle, sürdürülebilir arazi kullanımının sağlanabilmesi için toprakların oluşum süreçleri içerisinde yaşadıkları değişim ve dönüşümler yanı sıra bu değişim ve dönüşümler sonucunda kazandıkları genetiksel özelliklerinin de dikkate alınması hususu, ideal arazi kullanımı kararlarının verilebilmesinde her zaman ilk sırayı almak durumundadır. Diğer taraftan araziler üzerinde uygulanmasına karar verilen herhangi bir kullanım şeklinin ve/veya şekillerinin, arazi ve topraklar üzerine olan olumlu ve/veya olumsuz etkilerinin de belirlenmesi hususu da arazi kullanımı kararlarını etkileyen bir diğer önemli husustur. İşte bu noktadan hareketle, bir sonraki bölümde arazi kullanımında etkili bazı temel yaklaşımlar ve kavramlar hakkında özet bilgiler verilmiştir Arazi Haritalama Birimleri ve Arazi Kullanımı Herhangi bir alanda, yörede, bölgede veya ülkede yer alan pek çok say ıdaki toprak ve arazi çeşidinin, genetiksel (jeomorfolojik, morfolojik, fiziksel, kimyasal, mineralojik ve biyolojik) özellikleri saptandıktan sonra, bu özelliklere sahip farklı toprak çeşitlerinin arz üzerindeki dağılımları, diğer bir deyişle, özellikleri belli olan toprak çeşitlerinin nerelerde bulunduğu ve sınırlarının nerelerden geçtiği hususu, toprak bilim dalı içerisinde yer alan toprak etüt ve haritalama uzmanları tarafından uluslar arası kabul görmüş yöntemler kullanarak belirlenmek ve bu çalışmalar neticesinde de ideal arazi kullanım planlamasında temel veri olarak kullanılması gereken toprak haritası hazırlanmak durumundadır. İşte, toprak haritaları üzerinde sınırları belirlenmiş ve morfolojik, fiziksel, kimyasal, biyolojik ve mineralojik tüm özellikleri arazi ve laboratuar çalışmaları ile belirlenmiş olan her bir üniteye -5-

6 arazi haritalama birimi adı verilmektedir. Bu aşamadan sonra ise her bir farklı haritalama birimi için ideal arazi kullanım şekilleri tespit edilerek, her bir toprağın erozyona uğramadan, tuzlulaşıp alkalileşmeden, kısacası, kıymetli ve kıt doğal varlıklar olan toprakların özelliklerine zarar verilmeden en yüksek ve en ekonomik üretimi nerede ve nasıl yapacaklarına dair teknikler ve metotlar belirlenmektedir. İşte ancak bu aşamalardan sonra elde edilebilen sürdürülebilir arazi yönetimi bilgileri, temel toprak haritası, arazi yetenek sınıflaması haritası, sulu tarıma uygunluk haritası, erozyon risk haritası, yönetim planı haritası gibi çeşitli haritalar ve yine kapsamlı olarak düzenlenmiş olması gereken bir rapor ile birlikte arazi ve toprakların asli kullanıcıları olan çiftçilere ve diğer arazi kullanıcılarına sunulmak durumundadır. Son kullanıcılar ise, uzmanları tarafından hazırlanmış olan toprak haritası ile birlikte diğer haritaları ve kendilerine sunulan kapsamlı rapor içeriğini de inceleyerek, söz konusu bu harita ve raporda kendilerine ait toprak ve arazilerinin kullanımlarına ilişkin öngörülen planlama kararlarının neler olduğunu ve bu kararları, kendi arazileri için nasıl ve ne şekilde uygulamaları gerektiği hususunu kolaylıkla tespit edebileceklerdir. Böylelikle hatalı ve yanlış arazi kullanımı ve bu türlü kullanımlardan kaynaklanan başta erozyon olmak üzere çevre kirliliği, çoraklaşma, verim düşüklüğü, toprak özelliklerinin bozulması ve çölleşme gibi sorunların ortaya çıkması engellenebilmekte ve tam anlamı ile ideal arazi kullanımı veya sürdürülebilir arazi kullanımı gerçekleşmektedir. Buraya kadar açıklanan hususların çok küçük bir kısmının uygulamalı bir örneğini, aşağıda, farklı toprakları ve bu toprakların arz üzerindeki dağılımlarını gösteren ve oldukça dar bir alana ait olan toprak haritasında (Şekil 1) ve yine aynı alana ait ideal arazi kullanım planlamasında (Çizelge 1) görmek mümkündür. Şekil 1. Bir Alana Ait Toprak Haritası -6-

7 Haritalama Birimleri Çizelge 1. Bir Alana Ait Toprakların İdeal Arazi Kullanım Planlaması K01 (Pamuk) K02 K03 K04 K05 K06 K07 (Soya) K08 (Mısır) K09 K10 (Mera) K11 K12 (Orman) Du6.0 S S S N S N N N N N S S S S K13 K14 Du6.f N N N N S N N N N N S S N S Ki5 S S S S S S S N S S S S S S Ki6 S S S S S S N N S S S S S S Ki6.0 S S S N S N N N N N S S S S Ki6.f N N N N S N N N N N S S N S Kp4 S S S S S S S S S S S S S S Kp6 S S S S S S N N S S S S S S Th4.1 N N S N N N S S S S S S S S Th4.2 S S S S S S S S S S S S S S Ka5 S S S S S S S S S S S S S S Gö6.f N N N N S N N N N N S S N S Ku6 S S S S S S N N S S S S S S Bk6.f N S N N S N N N N N S S N S Yukarıda verilen toprak haritası incelendiğinde, her bir farklı toprağın farklı özelliklerinin (çeşitli fiziksel, kimyasal, biyolojik, mineralojik ve diğer özelliklerinin) Ki, 6, 2, A, I gibi farklı sembollerle ifade edildiği görülecektir. Örneğin harita üzerinde Ki6 sembolü ile tanımlanmış olan toprakla, Th4.1 sembolü ile tanımlanmış olan ve arazi üzerindeki sınırları da çizilmiş olan bu topraklar, kullanımları açısından birbirinden önemli morfolojik, fiziksel, kimyasal, mineralojik ve biyolojik ayrıcalıklara sahiptirler. Zira toprak haritasından hemen sonra verilmiş olan ve o alana ait toprakların ideal kullanım şekillerinin bilimsel ve teknolojik metotlar kullanılarak belirlenmiş olduğu Çizelge 1 incelendiğinde; Ki6 toprağının %90 başarı ile pamuk üretebileceği, buna karşılık Th4.1 toprağının ise pamuğu ancak %45 başarı ile üretebileceği sonucunun elde edilmiş olduğu görülecektir. Yine Ki6 toprağı çayırmera olarak kullanıldığında %68 oranında bir başarı sağlayacak iken, Th4.1 toprağının çayırmera üretiminde kullanılması halindeki başarısının %81 olacağı sonucuna ulaşılmıştır. Söz konusu bu iki arazi parçasının diğer kullanım şekillerine uygunluk oranlarının da farklı farklı olduğu, yine Şekil 2 nin incelenmesi halinde açıkça görülecektir. Buradan da anlaşılacağı üzere Ki6 toprağının özelliklerine zarar verilmeden, erozyona uğratılmadan veya en az zararla pamuk üretiminde kullanılması gerektiği, Th4.1 toprağının ise pamuk üretiminde kullanılması halinde ancak %45 başarılı olabileceği, diğer bir deyişle pamuk üretimine zorlanması halinde bu toprağın %55 oranında özelliklerinin bozulacağı, çoraklaşacağı veya erozyona uğrayarak zarar göreceği gibi hususlara sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu durumda, eğer Th4.1 toprağının erozyondan zarar görmemesi ve özellikleri bozularak üretkenliğinin kaybolmaması isteniyor ise bu toprakların, toprak uzmanları tarafından hazırlanan raporlarında önerilen amenajman teknikleri de uygulanmak koşuluyla %81 başarı sağlayabileceği çayır-mera üretiminde kullanılması gerekmektedir. Aksine uygulamalarda ise hem doğal kaynakların ve hem de arazilerin zarar görmeleri engellenemeyecek ve ayrıca tekniğine uygun olarak seçilmemiş olan üretim modelleri ile de beklenilen sosyoekonomik hedeflere ulaşılamayacaktır. Yine söz konusu bu harita incelendiğinde, her bir farklı toprak -7-

8 için sadece yukarıda örneklemesi yapılan iki çeşit arazi kullanım şekli (pamuk ve çayır-mera) değil, şekilde verilmiş olan 14 adet (gerekiyorsa daha fazla sayıda seçilebilecektir) arazi kullanım şekli için bu planlamanın yapılmış olduğu ve her bir toprak çeşidinin erozyona uğramadan ve diğer toprak ve arazi özellikleri bozulmadan hangi kullanım şekilleri altında ve nasıl idare edilmeleri gerektiği sorularına bilimsel ve teknik cevapların verildiği görülecektir. Söz konusu bu bilimsel ve teknik cevapların oluşturulmasındaki temel yaklaşım ise yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, her bir arazi ve toprak çeşidi için (her bir haritalama ünitesi için) düşünülen arazi kullanım şeklinin; Doğaya ve doğal kaynaklara ve elbette ki topraklara zarar vermeyecek bir kullanım şekli olması, Söz konusu bu arazi kullanım şekli ile maksimum ekolojik, ekonomik ve sosyal faydanın sağlaması ve nihayet Kullanılan arazilerin, bir sonraki nesil kullanıcılarına en azından bu günkü özellikleri ile (özelliklerini bozmadan) devredilmesini hususlarını karşılaması gerektiği noktasından hareket edilmektedir. Yukarıda sözü edilen bu üç temel hususu yerine getirebilecek nitelikte değerlendirme yapabilen ve uluslararası kabul görmüş olan çeşitli arazi kullanım planlaması metotları bulunmaktadır. Söz konusu bu metotlardan bir tanesi ile hazırlanmış olan bir arazi kullanım planlama sonuçları, hatırlanacağı üzere yukarıdaki Çizelge 1 de verilmiştir. Oldukça karmaşık süreçleri olan bu metodolojinin, bu eğitim kitabı kapsamına alınmasını engelleyecek kadar özel uzmanlık konu ve işlemleri gerektirmesi nedeniyle, daha kolay anlaşılır ve yine uluslararası niteliği olan bir başka arazi kullanım planlaması metodundan söz edilecektir. Söz konusu bu planlama metodu ise Arazi Yetenek Sınıflaması dır. Aşağıda, bu planlama metodolojisi konusunda yine özet ve bazı basit açıklamalara yer verilmiştir Arazi Kullanım Planlaması ve Metotları Topraklar; tarım, ormancılık, çayır ve mera gibi bitkisel üretimler için halen vazgeçilemez bir üretim unsuru olmakla birlikte, gerek turizm gerek sanayi ve gerekse kentleşme ve hammadde kaynakları için de önemli bir doğal varlık durumundadır. Doğada var olan toprak miktarının arttırılması ise pratikte mümkün değildir. Dolayısıyla, kıt ve kıymetli doğal varlıklar olan toprakların, hangi kullanım şekilleri altında, onların özelliklerine zarar verilmeden en yüksek fayday ı temin edeceklerine ilişkin hususların iyi bir şekilde planlanması gerekmektedir. İdeal Arazi Kullanım Planlaması ve/veya Sürdürülebilir Arazi-Toprak Yönetimi adı verilen ve arazilerin nasıl kullanılması gerektiğine karar vermede bilimsel ve teknik yöntemlerin ve yaklaşımların kullanıldığı bu planlama çalışmaları için bilim adamları ve uzmanlar çeşitli yöntemler geliştirmiştir. Uluslararası düzeyde uygulanan arazi kullanım planlaması yöntemlerinden en kolay anlaşılır olanlarından bir tanesi "Arazi Yetenek Sınıflandırması (Land Capability Classification) diğeri ise temel esasları yakın bir geçmişte Dünya Gıda ve Tarım Örgütünün (FAO) uzman birimleri tarafından "Arazi Değerlendirme İlkeleri (A Framework for Land Evaluation) adı altında belirlenmiş ve kuru ve/veya sulu tarım alanları, mera alanları, kurak bölge toprakları ve orman alanlarının yönetimi gibi bazı özel amaçlar için çeşitli metot yaklaşımları da tanımlanmış olan yöntemlerdir. Yukarıda sözü edilen ve FAO ilkeleri çerçevesinde geliştirilmiş olan arazi değerlendirme ve derecelendirme (sınıflama) sistemlerine, son derece karmaşık bilimsel ve teknolojik yöntemlerin ve parametrelerin kullanıldığı sistemler olması nedeniyle burada yer verilmemiştir. Buna karşılık, tarihi eski olmakla birlikte (1970 li yıllarda) ülkemiz topraklarının planlanmasının da yapılmış olduğu ve daha kolay anlaşılır bir sistem olan Arazi Yetenek Sınıflaması metoduna ilişkin bazı temel hususlar aşağıda kısaca açıklanmıştır. -8-

9 Arazi Yetenek Sınıflaması Arazi yetenek sınıflaması metodu, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de son yıllara kadar yaygın olarak kullanılmış ve Türkiye nin arazileri de yine bu sistem içerisinde planlamaya tabi tutulmuştur. Planlamanın yapıldığı yılların ( li yıllarda) bilimsel ve teknolojik düzeyine göre hazırlanmış olması ve detaylı arazi kullanım planlamalarına esas oluşturamayacak düzeyde bir haritalama ölçeğinin seçilmiş olması nedeniyle yeterli bilgileri kapsamamakla birlikte geçmiş dönemde (1983 yılında) kapatılmış olan TOPRAK-SU Genel Müdürlüğü tarafından büyük emeklerle hazırlanmış olan bu planlama raporları, ülkemizdeki ideal arazi kullanımlarının belirlenmesinde ve topraklara ilişkin her türlü çalışmada halen yararlanılan tek kaynak niteliğindedir. Yukarıda sözü edilen arazi yetenek sınıflaması sisteminde, yer yüzeyini örten tüm katı kısımlar (araziler, kaya ve toprak alanları vb.) toplam sekiz sınıf içerisinde yer alırlar (Çizelge 2). Söz konusu bu sekiz sınıftan ilk dördü, toprak ve tarım uzmanlarının önerdiği kullanım ve amenajman tekniklerinin dışına çıkılmamak kaydıyla, sahip oldukları toprak, arazi ve çevre koşullarının uygun olması nedeniyle toprak işlenerek bitkisel üretim/tarım yapılabilecek alanlar olarak gözetilmektedir. Diğer bir deyişle söz konusu bu sınıflara giren arazi ve topraklar, ülkemizin halihazırdaki ve gelecekteki canlı nesillerinin beslenmesinde gerekli olan temel besin maddelerini üretebilecek özelliklere sahiptirler. Sistemdeki diğer dört sınıf içerisinde yer alan araziler ise toprak işlemeli olarak bitkisel üretime uygun olmayan alanlardır. Söz konusu bu sınıflama sisteminin temel yaklaşımı aşağıdaki Şekil 3 te verilmiştir. Çizelge 2. Arazi yetenek sınıflaması sistemi ve bu sınıfların kullanım biçimleri. Arazi Yetenek Sınıfı Kullanım Biçimi I. Sınıf Araziler Tarımsal Üretimde (En İyi) II. Sınıf Araziler Tarımsal Üretimde (İyi - Orta) III. Sınıf Araziler Tarımsal Üretimde (Orta) IV. Sınıf Araziler Tarımsal Üretimde (Yetersiz) V. Sınıf Araziler Özel Sınıf * VI. Sınıf Araziler Orman, Çayır, Mera, Fundalık VII. Sınıf Araziler Orman, Çayır, Mera, Fundalık VII. Sınıf Araziler Şehir, Sanayi, Turizm ve Diğer * Özel sınıf olarak belirtilen böyle araziler, daha detaylı araştırmalara dayalı ıslah projeleri uygulandığında özellikleri iyileşebilecekse tarım arazileri haline dönüştürülmesi gereken, yani sistemin ilk dört sınıfından birisine dahil edilmesi gereken, eğer özellikleri ıslah edilerek düzeltilemeyecek düzeyde ise sistemin VI. ve VII. sınıfa dahil edilerek diğer kullanım şekillerine tahsis edilmesi gereken arazileri kapsamaktadır. Çizelge 2 den de görüleceği üzere, işlenerek tarımsal üretim yapılabilecek araziler, gerek bugünkü ve gerekse gelecekteki pek çok canlı nesli için yaşamlarını sürdürebilmelerinde mutlaka korunması ve tarımsal üretimden başka hiç bir amaçla kullanılmaması gereken alanlardır. Sistemin ilk dört sınıfında yer alan söz konusu bu araziler içersinde I. sınıf olarak tanımlanan araziler, kullanımları yönünden sorunsuz say ılabilecek tarım arazileridir ve bu araziler, uzmanlar tarafından belirlenmiş amenajman tekniklerinin uygulanması koşuluyla, bulundukları ekolojilere ait hemen tüm kültür bitkilerini yetiştirmeye yeteneklidirler. Sistemin II. sınıfından itibaren IV. sınıfına kadar olan arazilerde ise, tarımsal üretimin gerçekleştirilmesinde giderek artan oran ve şiddette çeşitli sorunlar mevcuttur ve bu topraklarda artık her türlü bitkisel üretim, güvenceyle yapılamamaktadır. Bu topraklarda tarım yapmanın bilimsel ve teknik kurallarının daha özenle hazırlanması ve bu kuralların söz konusu bu arazilerde mutlaka uygulanması gerekmektedir. Ayrıca bu topraklar ve arazilerde çeşitli toprak koruma önlemleri alınmadan tarımsal üretim faaliyetlerinde bulunulması da sakıncalıdır. Diğer bir deyişle, bu sınıflarda (II. III. ve IV. sınıflarda) yer alan arazilerde -9-

10 toprak koruma önlemleri uygulanmadan tarımsal üretim yapılamaya kalkışıldığında ise başta erozyon olmak üzere pek çok olumsuz toprak özelliğinin, çevre sorunlarının ve giderek geri dönüşümü mümkün olmayan toprak kaybı ve doğa tahribatının ortaya çıkması kaçınılmaz olacaktır. Söz konusu bu araziler, ilgili uzmanların önerileri doğrultusunda koruma ve geliştirme önlemleri alınarak kullanıldıklarında ise, çok uzun yıllar doğal dengeler ve toprak özellikleri bozulmadan canlı beslenmesinde temel olan bitkisel kökenli besin maddelerini üretebileceklerdir. Bununla birlikte II. sınıftan itibaren IV. sınıfa kadarki arazilerde, uzmanlarınca öngörülen arazi kullanımı tekniklerinde yapılacak en basit hataların bile erozyon sorununu başlatacağı gerçeği, bu sistemin dikkate alınması gereken en önemli özelliğidir. Yukarıda da ifade edildiği üzere, Arazi Yetenek Sınıflaması sisteminin özellikle II. III. ve IV. sınıfında yer alan araziler (tarım arazileri), başta erozyona karşı olmak üzere, diğer toprak koruma önlemlerinin planlanmasına ve plan kararlarının kesinlikle uygulanmasına gereksinim gösteren özelliklere sahiptir. Böyle arazilerde alınması gereken toprak koruma önlemlerinin önemli bir bölümü ise zannedildiği kadar zor ve pahalı uygulamalar değildir. Sadece uzmanların önerdiği basit bazı önlemlerin alınması ve bazı basit kurallara uyulması halinde bile (eğime dik toprak işleme ve şeritsel ekim adı verilen işlemler ve nadasta veya ekim nöbetinde bir boş bir ekili alan oluşturma gibi) erozyonla oluşacak toprak kay ıplarında önemli derecede azalmalar sağlanabilecektir. Sistemin VI ve VII. sınıflarında yer alan arazi ve topraklar ise sahip oldukları özellikleri gereğince orman, çayır-mera, otlak, maki ve fundalık olarak kullanılmalarını gerektirmektedir. Söz konusu bu araziler, adı geçen bu kullanımlar dışındaki hiçbir kullanım şekline de kesinlikle uygun değillerdir. Bu sınıflardaki araziler, özellikle üzerlerindeki doğal bitki örtüsü tahrip edilerek tarım arazisi kazanma, bina ve diğer yerleşim ve kullanım amaçlı tesislerin yapımında kullanılmaları halinde ise, böyle alanlarda başta erozyonla oluşacak toprak kayıplarının önlenmesi ve dolayısıyla doğa ve çevre tahribatının durdurulması mümkün değildir. Zira bu sınıflarda yer alan arazilerin büyük bir bölümü, çoğunlukla eğimli yamaç arazilerdir ve teknik anlamda işlemeli tarımın yap ılması mümkün değildir. Diğer bir deyişle, sistemin VI. ve VII. sınıfında yer alan arazilerde kesinlikle klasik toprak işlemeli tarımsal üretim faaliyetlerinin yapılmaması, bunun yerine bu arazilerin sahip olduğu doğal bitki örtüsünün (orman, maki, çayır vb.) korunması ve geliştirilmesi gerektiği akıllardan çıkarılmamalıdır. Bu türlü araziler, yakacak ve ahşap malzeme gereksinimlerinin odun ve kereste olarak ve ayrıca hayvancılıkta da otlak ve kaba yem ihtiyacının doğrudan ve dolaylı olarak karşılanabileceği alanlardır. Bununla birlikte VI. ve VII. sınıf arazilerin belirli kısımları, kontrollü olarak av alanları, rekreasyon amaçlı aktivite alanları ve kamp merkezleri olarak da kullanılabilecek niteliklere sahiptir. Sonuç olarak söz konusu bu araziler, genellikle eğimlerin yüksek olduğu, erozyonla toprak kayıplarının arttığı, özellikle tarım arazisi ve çeşitli nitelikteki yerleşim alanı kazanma düşüncesinden hareketle, doğal bitki örtüsünün tahribi neticesinde de doğal dengelerin çok büyük bir hızla ve kısa sürelerde bozulabildiği ve bu nedenle sel ve taşkın gibi felaketlere potansiyel tehlike oluşturan arazilerdir. Sistemde yer alan VIII. sınıf araziler ise ekolojik ve ekonomik anlamda bitkisel hiç bir ürünün alınamayacağı alanları ifade etmektedir. Söz konusu bu VIII. sınıf araziler şehir, köy, kasaba gibi yerleşimlere, sanayi ve turizm vb. sektörlerin yapılaşmalarına, kumçakıl ocağı işletilmesine, seramik ve tuğla-kiremit sanayi için kil yatakları olarak kullanılmaya ve ayrıca yaban hayatının gelişimine tahsis edilebilecek özelliklere sahiptir. Sonuç olarak, yukarıda kısaca açıklanan arazi yetenek sınıflamasının temel öngörüleri ve özellikle yaptırımları dikkate alındığında, diğer bir deyişle doğal dengelerin korunabilmesi, toprak ve arazi özelliklerinin bozulmasının önlenmesi ve hatta özelliklerinin iyileştirilmesi ve -10-

11 nihayet erozyonun önlenebilmesi için, sadece arazilerin nitelik ve niceliklerine uygun olarak kullanılması prensiplerine dikkat edilmesi ile umulanın da ötesinde yaralar sağlanacaktır. Bunun aksine yap ılacak davranışlar karşılığında ise bütün doğal ekosistem dengelerinin hızla bozulacağı, erozyonla oluşan toprak kayıplarının artacağı ve nihayet geri dönüşümü mümkün olmayan pek çok çevre sorununun ortaya çıkacağı unutulmamalıdır. Sözü edilen bu hususların ülkemizdeki durumunu tespit etmek için bu defa Türkiye nin Arazi Varlığının ve bu arazilerin Kullanım Biçimlerinin incelenmesi gerekmektedir. İşte bu kitabın 3. bölümde de bu konudaki bilgilere yer verilmiştir. 3. TÜRKİYE TOPRAKLARI, ARAZİ KULLANIMI ve EROZYON 3.1. Toprak Varlığı ve Arazi Kullanma Biçimleri Yukarıdaki 2.3 nolu bölümde kısaca açıklanan arazi yetenek sınıflaması ilkeleri doğrultusunda, Türkiye'nin arazi varlığı bir değerlendirmeye tabi tutulduğunda; yaklaşık 77 milyon hektar olan toplam arazi varlığı içerisinde işlemeli olarak tarımsal üretimde kullanılabilecek ve arazi yetenek sınıflaması sisteminin I. II. III. ve IV. sınıflarında yer alan arazi miktarı toplamının sadece 26,546,585 ha olduğu görülecektir (Çizelge 3). Bu miktar arazi, Türkiye'nin toplam arazi miktarının %34.6'sına karşılık gelmektedir. Diğer bir deyişle ülkemizin arazilerinin sadece üçte biri işlenerek tarım yapmaya uygundur ve bu miktardan başka da buğday üreterek ekmek yiyebileceğimiz arazimiz yoktur. Elbette bu araziler sadece buğday değil, uygun olan diğer pek çok kültür bitkisinin üretiminde de kullanılabilecek özelliklere sahiptir. Unutulmaması gereken diğer önemli bir husus da; ülkemizdeki yaklaşık 26,5 milyon hektarlık tarım arazisi miktarının 27 milyon hektara çıkarılmasının, yani tarım yap ılabilecek arazilerimizin arttırılmasının mümkün olmadığıdır. Zira, 1 cm. kalınlığındaki bir toprak tabakasının oluşabilmesi için yaklaşık 500 yıl, 40 cm. kalınlığında buğday üretebilecek bir tarla toprağının oluşabilmesi için ise tüm çevre koşulları uygun olsa bile yaklaşık 20,000 yıllık bir sürenin geçmesinin beklenmesi gerektiği unutulmamalıdır. Pamuk, mısır, elma ve portakal gibi derin köklü bitkileri yetiştirebilecek bir toprağın ise en az 100 cm derinliğinde olması gerekmektedir ve topraklar oluşurken erozyonla hiç toprak taşınmadığı varsayılsa bile bu kalınlıktaki bir toprağın oluşabilmesi için de yaklaşık yıllık bir sürenin geçmiş olması gerektiği hatırlanmalıdır. Çizelge 3 incelendiğinde, özellikleri gereği ülkemizde otlak, orman, maki ve fundalık olarak kullanılması gereken (V.) VI. ve VII. sınıf arazi miktarının 46,692,633 ha (%60.9) ve diğer kullanımlar için uygun olan VIII. sınıf araziler toplamının ise 3,455,513 ha (%4.6) olduğu görülecektir. Çizelge 3. Türkiye Arazi Varlığının Arazi Yetenek Sınıflarına Göre Dağılımı. Arazi Yetenek Sınıfı Hektar Oran (%) I. Sınıf Araziler (sorunu yok veya çok az) II. Sınıf Araziler (bazı sorunlara sahip) III. Sınıf Araziler (ciddi sorunlara sahip) IV. Sınıf Araziler (çok ciddi sorunlara sahip) Tarım Arazisi Toplamı V. Sınıf Araziler VI. Sınıf Araziler (genellikle dik eğimli) VII. Sınıf Araziler (genellikle çok dik eğimli) Orman, Çayır- Mera Arazisi Toplamı VIII. Sınıf Araziler Toplam Arazi Varlığı

12 Türkiye nin arazi varlığını ifade eden yukarıdaki söz konusu bu değerler, toprak ve araziler ile ilgili olarak yapılmış olan bilimsel ve teknik araştırmaların ve çalışmaların sonuçlarını yansıtmaktadır. Diğer bir deyişle bu değerler, Türkiye arazi varlığının "ideal kullanım biçimlerini ve miktarlarını" ifade etmektedir. Yukarıda tanımlanan söz konusu bu arazi miktarları, bu arazilerin çeşitli kullanımlar altındaki potansiyel üretkenlikleri, fiziksel çevre koşulları, yöresel iklim, rölyef, topoğrafya, toprak, hidroloji ve bitki örtüsü gibi daha pek çok unsurun bilimsel ve teknolojik metotlar dahilinde değerlendirilmesi sonucunda elde edilmiştir. Diğer bir deyişle; eğer erozyonla toprak kayıpları oluşmasın, çevre kirliliği ve doğa tahribatı ortaya çıkmasın, sel ve taşkın afetleri ile can ve mal kayıpları meydana gelmesin denilir ise; Türkiye toprakları, yukarıda Çizelge 3 te verilen sınıf ve bu sınıfların karşılıklarındaki kullanım şekli ve miktarları doğrultusunda kullanılmak zorundadır. Bu hususun yani Türkiye nin arazileri ve bunların ideal kullanım şekillerinin daha iyi anlaşılabilmesi için durumun görsel bir ifadesi ise Şekil 2 de verilmiştir. VIII Orman Şekil 2. Türkiye arazi varlığının arazi yetenek sınıflarına göre dağılımı. Şimdi ise Türkiye nin arazilerinin ideal kullanım şekillerinin ve miktarlarının tanımlandığı Çizelge 3 ü dikkate alarak, Türkiye'deki halihazır arazi kullanım şeklini ve miktarlarını, yine arazi yetenek sınıflaması sistemi dahilinde inceleyelim. Diğer bir belirlemeyle, arazi kullanımı konusunda toprak uzmanları ne önermiştir? (Çizelge 3), Türk halkı ne yapmıştır? hususunu da aşağıdaki Çizelge 4 te irdelemek gerekirse; Çizelge 4. Türkiye deki halihazır (şimdiki halde) arazi kullanım şekilleri. Arazi Kullanım Şekli Arazi Sınıfı Kuru Tarım Sulu Tarım Bağ, Bahçe I > Eğim %20 Mera Eğim %10-20 Tarım Alan ı 20,2 Mil. Ha. 21,7 Mil. Ha. 26,5 Mil. Ha. Eğim %0-10 Eğim %0-2 Fındık, Zeytin, Kestane, Çay TOPLAM II III IV V VI VII VII Hata ha (%23) Çayır V- VI - VII I - II - III - IV V -12-

13 Ülkemizdeki halihazırda işlemeli olarak tarımsal üretimde kullanılmakta olan arazi miktarı toplam 27,708,903 ha (Çizelge 4) olarak tespit edilmiştir. Çizelge 3 te verilen ideal arazi kullanım planlamasında ise bu miktarın 26,546,585 ha olduğu görülecektir. Her iki çizelgede (Çizelge 3 ve 4) yer alan bu genel toplamlardan hareket ederek bir değerlendirme yap ıldığında, ülkemizde tarımsal üretime uygun olmadığı halde tarımsal üretim amacıyla kullanılan arazi miktarının 27,708,903 (şimdiki kullanım-çizelge 4) 26,546,585 (ideal kullanım-çizelge 3) = 1,162,318 ha olduğu görülecektir. Tespiti yap ılan bu miktara göre, arazilerimizin sadece %4-5'lik bir hata ile büyük bir kısmının (%95-96) tekniğine uygun olarak kullanıldığını göstermektedir ancak bu aşamada ülkemizde gözden kaçırılmaması ve üzerinde önemle durulması gereken çok ciddi bir arazi kullanım hatası bulunmaktadır. Söz konusu bu büyük hata, aslında orman, çayır-mera vb. kullanımlar altında olması ve işlemeli tarımda kesinlikle kullanılmaması gereken bir kısım V. VI. ve VII. sınıf arazilerin, ülkemizde gerek kuru ve gerekse sulu koşullarda işlemeli tarımsal üretim amacıyla kullanılıyor olmasıdır. Nitekim bu husus, Çizelge 4 teki şimdiki arazi kullanım değerleri incelendiğinde açıkça ortaya çıkmaktadır ve ülkemizdeki topraklarla ilgili pek çok sorunun ve özellikle de erozyon sorununun ortaya çıkmasında en büyük paya da işte bu araziler ve bu arazilerin kullanım biçimleri neden olmaktadır. Nitekim, Çizelge 4 te görüleceği üzere toplam 3,848,499 ha VI. sınıf ve toplam 2,245,214 ha VII. sınıf arazi, kesinlikle işlemeli tarımsal üretimde kullanılmaması gerekirken, bu miktar arazi, uzmanların söylediğinin aksine olarak halen işlemeli tarımsal üretim amacıyla gerek sulu ve gerekse kuru tarım arazileri olarak insanlarımız tarafından kullanılmaktadır. Ülkemizdeki hatalı ve yanlış arazi kullanımına tipik bir örnek olabilecek bu kullanımın toplam miktarı V. sınıf arazilerle birlikte 6,111,176 ha.'dır. Ülkemizde son yıllarda yaşanan ve önemli can ve mal kayıplarına neden olan sel ve taşkın afetlerinin pek çoğunun temelini oluşturan bu arazilerin, işlenen araziler içerisindeki oransal miktarı ise %23'tür. Diğer bir deyişle Türkiye insanı, sahip olduğu tarım arazilerinin yaklaşık dörtte birini (1/4) hatalı ve yanlış olarak kullanmaktadır. Bu oran her geçen gün de hızla artmaktadır. Zira Çizelge 4 te yer alan söz konusu bu rakamlar, 1980 yılı öncesine aittir ve özellikle erozyon sorunu, bu tarihten sonraki dönemlerde ve özellikle VI. ve VII. sınıf orman, maki-funda ve mera alanlarının hızla tahribi sonucunda çok daha büyük boyutlara ulaşmıştır. Ayrıca bu çizelgede gözükmeyen ancak, son 8-10 yılda inanılmaz boyutlara varan "tarım arazilerinin sanayi, turizm, karayolu, yol boyu konaklama ve dinlenme tesislerine ve özellikle verimli ovalarda inşa edilmeye başlanılan çok sayıdaki hava alanlarına ve ikinci konut veya yazlık yerleşmelere tahsis edilmesi" hususu da ülkemizdeki çarpık, hatalı ve yanlış arazi kullanımının diğer önemli bir örneğini oluşturmaktadır. Bu türlü uygulamalarla da ülkemizde artık göz yumulamayacak düzeyde toprak kayıplarının ortaya çıktığı bilinmektedir. Sonuç olarak ülkemizde, uzmanların tarım arazisi olabilecek niteliklere sahip değildir dedikleri 6 milyon hektardan daha fazla bir arazide halen tarım yapılmaktadır. Söz konusu bu araziler, genellikle dik ve çok dik eğimli, toprakları yeterince derin olmayan ve potansiyel erozyon tehlikesi çok yüksek olan arazilerdir. Yine bu arazilerin büyük bir bölümü, tüm Türk toplumunun da üzerinde hakları bulunan hazine arazileridir. Yine bu araziler eski orman, çayır ve mera alanlarıdır ve bu alanlardaki ağaçlar kesilerek ve yakılarak, çayır ve meralar sökülerek ve çoğunlukla da yasa dışı yollar izlenerek elde edilmiştir. Zaten, gerekenin çok altında olan orman ve çayır-mera varlığımız, yeterli eğitimi alamamış ve oldukça ağır sosyoekonomik sorunları bulunan çiftçimiz ve köylümüz ve ayrıca yasalarımızdaki kimi açıklardan yararlanan bazı çıkar çevreleri tarafından, bu alanlar tarla açmak, turizm ve sanayi yatırımları yapmak ve yerleşim yeri oluşturmak amacıyla yok edilmektedir. Yine ne yazıktır ki tarımsal üretim yapmak amacıyla doğal bitki örtüsü kesilen ve yakılan bu araziler, sahip oldukları arazi ve toprak koşullarına bağlı olarak, çok kısa sürelerde tarımsal üretim için gerekli olan özelliklerini, çoğunlukla erozyona uğrayarak yitirmektedirler. Nitekim böyle araziler, sadece bir kaç yıl yeterli sayılabilecek tarımsal ürün üretirler ve daha sonraki -13-

14 yıllarda ise verim güçlerini hızla kaybederler. Erozyonun çok şiddetli cereyan ettiği söz konusu bu araziler, hızla, var olan topraklarını da kaybederler ve giderek ekilen tohum miktarını ve yapılan masrafları dahi karşılayamaz hale gelirler. Sonuçta bu araziler, kaderlerine terk edilerek tamamen topraktan yoksun, ot dahi yetişmeyen, çıplaklaşmış araziler, daha doğrusu hiç bir işe yaramayan taşlık ve kayalıklar haline dönüşürler. Söz konusu bu olgu, uluslararası kabul görmüş tanımı kapsamında çölleşme den başka bir şey değildir. Bu aşamadan sonra, hatta bu aşamaya dahi gelinmeden ortaya çıkacak olaylar ise erozyon ve sel felaketleri devrinin, köylerden kentlere göç devirlerinin, arsızlık ve hırsızlık dönemlerinin ve daha ileride de, açlık ve kıtlıklar devrinin ve nihayet savaş ve kavga devirlerinin başlamasıdır. Söz konusu böyle bir süreci, ulusal ve toplumsal yok oluş olarak nitelendirmek hiç de yanlış olmayacaktır. Özellikle orman köylerinin bulunduğu alanlarda ve son yıllarda da özellikle metropol olmuş büyük kentlerimizin çevresinde daha yoğun olmak üzere, tüm yerleşim alanlarının çevrelerindeki hazineye ve orman teşkilatına ait eski orman ve makilik-fundalık alanlarda (2B arazileri) çok sıkça görülen ve genellikle yeni tarım alanları kazanma ve daha sonra da bu arazileri tarım dışındaki diğer bazı faaliyetlerde kullanma heveslilerinin neden olduğu erozyon zararı ve doğa tahribatı, ne yazık ki ekolojik dengeleri bozmanın vahim sonuçlarını tahmin edemeyen ve/veya bilmeyen insanlarımızın, kısa süreli çıkarlarını ön planda tutmalarından ileri gelmektedir. Yeterince büyük ve ileriye yönelik düşünce oluşturamayan insanlarımızın bu psikolojik ruh halleri, elbette ki önemli ölçüde eğitim seviyemizin düşüklüğünden kaynaklanmaktadır. Ancak, kısa vadeli çıkarların ön planda tutulmasının diğer iki önemli nedeni daha vardır ki bunlardan ilki ekonomik yapıdaki çarpıklık, diğeri ise yasa ve yönetmeliklerimizdeki kimi açıklardan ve yetersizliklerden kaynaklanan hususlardır. Halkımızın, özellikle kırsal alanda yaşayan insanlarımızın gelir düzeyinin çok düşük olduğu bilinen bir gerçektir. Dolayısıyla aç ve yarınından emin olamayan insanları eğitmek hiç de kolay değildir ve aç kalan veya aç kalacağını hisseden insan da sonuçlarını hiç düşünmeden ve hiç çekinmeden doğaya ve çevresine her türlü müdahaleyi yapacaktır. Böyle bir ruhsal ve ekonomik yapıya sahip toplumun ilk müdahale edeceği alanlar da, kuşkusuz belli bir süre kendisine yapılan müdahaleleri hoş gören, suskunluğunu sürdüren, ama zamanı geldiğinde de tokadını erozyon olay ı kapsamında oluşan sel felaketleri ve taşkın afetleri gibi olaylarla hiç acımadan vuran ve bedelini de can ve mal kayıpları ile geri alarak ödettiren doğa ve doğal kaynaklar olacaktır. Ülkemiz tarihinin yakın geçmişi, bu türlü olaylarla doludur. Yukarıda sözü edilen doğa tahribatındaki ikinci önemli neden ise ülkemizdeki hukuki ve cezai yaptırımların çok sık değişmesi yanı sıra varolan yasaların da yeterince uygulanamamasıdır. Mevcut yasa ve yönetmeliklerimizin, gayri kanuni yollardan arazi sahibi olan ve kimi arazileri de amacı dışında kullanan insanları şiddetle ve kısa sürede cezalandırılması gerekirken, yasa dışı yollarla kazanılan bu araziler, kimi zaman yine bu kişilere tapulanarak bir yerde yaptığı kanunsuz eyleminden ötürü yasalarımız çerçevesinde ödüllendirilmiş olmaktadır. Özellikle tarım arazisi oluşturma amacıyla orman açmalarıkesmeleri ve yakmaları sonucu tamamı hazineden ve/veya eski orman alanlarından kazanılan araziler, bir süre sonra ülkemizde yürürlükte olan zilyetlik esasları ve/veya diğer bazı yasalara dayalı gerekçelerle ormanı kesene, yakana ve talan edene tapulanmaktadır. İşin sosyal boyutu bir yana, söz konusu bu arazilerin, çıkarılan yasalarla tarımsal üretimde tescilli araziler ve şehir yerleşmesinde tescil edilmiş konut alanları haline getirilmesinin, özellikle erozyon ve taşkın afetleri ile çok yakından ilişkisi bulunmaktadır. Yakın geçmişte yürürlüğe konulan bir kaç yasa ile önemli miktarlardaki eski orman alanları, tarım arazisi olarak tescil edilmiştir ve halen de edilmektedir. Bu yolla son 8-10 yıl içerisinde yaklaşık 2-3 milyon hektar orman alanının tarım arazisi haline dönüştürüldüğü çeşitli kaynaklarca ifade edilmektedir. Ülkemizin ve insanlarımızın geleceği için son derece tehlikeli olan böylesi uygulamalara mutlaka dur demek gerekmektedir. Zira çok değil, -14-