Şerife Türcan Özşuca

Transkript

1 EKONOMIK YAKLAŞlM BÖLÜŞÜM VE ÜCRETLER: Şerife Türcan Özşuca 119 İ980'lerde uygulanan gelir ve fiyat politikaları, temel ve i kincil bölüşüm ilişkilerini önemli ölçüde değiştirmiş, toplumsal sınıflar arasında gelir dağılımı açısından mutlak ve göreli büyük dönüşümler yaşanmıştır. Yetmişli yılların sonunda yaşanan krizi aşmak amacıyla uygulanan istikrar ve dışa açılma programının ücretli çalışanlar aleyhine geliri bölüştürmesi, doğal olarak doksanlı yılları ücretli çalışanların mücadele yılları haline getirmiştir. Bu çalışmada, ücretli çalışanların sermaye kesimi karşısındaki göreli ekonomik durumları, imalat sanayindeki reel ücretler ve ücret/katma değer oranlarındaki değişimden hareketle incelenerek, sanayideki bölüşüm ilişkileri ortaya konulacaktır. 1. ithal ikameci SANAYiLEŞME VE ÜCRETLER ( ) Türkiye' de 1930'larda ithal ikamesinin devletçi çeşitlernesi ve 1950'lerin ortalarında ö zel sektör denetiminde dağınık ithal ikamesi uygulamalarını bir tarafa bırakırsak; altmışlı ve yetmişli yıllar planlama desteğinde ithal ikamesi yoluyla sanayileşme stratejisinin izlendiği yıllardır. ithal ikameci sanayileşme stratejisinin talep yönetimine dönük ekonomik müdaheleler gerektirmesi, iç pazarı genişleten eğilimleri ön plana çıkartmıştır. İç pazarın sürükleyici bir rol üstlendiği birikim modelinde ücretlerin, maliyetierin yanısıra nihai talebin bir unsuru olarak rol oynaması, tekil özel sermaye yönünden çelişkili bir durum yaratabilmiş; ancak ekonominin tümünde yükselen ücretierin izlenen ekonomi stratejisi yönünden rasyonel olması, sermaye birikiminin mantığıyla fazla çelişkiye düşülmesini önlemiştir. Bu nedenle, altmışlı ve yetmişli yılların birikim stratejisi, ücretli kesim lehine hem politik hem de ekonomik düzenlernelerin yapılabilmesi imkanını sağlamıştır. Ücretli çalışanlar, 1963 yılında yasalarla toplu sözleşme ve grev hakkını elde etmiştir. Bu gelişme sonuçlarını vermiş, yılları arasında sendikalaşmış işgücünün reel ücretleri yılda yüzde 5 ile 7 arasında artmıştır (Keyder, 1987:132) yılında askeri rejimin grevleri yasaklaması nedeniyle düşen reel ücretler 1974 yılından itibaren tekrar yükselmiştir. Bir bütün olarak döneminde kişi başın reel ücret artışı kamu kesiminde yüzde 5.3, özel kesimde ise yüzde 4.0 olmuştur (Eser ve Eser, 1995:67). En yüksek ücret artışı yüzde 9.1 ile kamu kesiminde kağıt-basım sektöründe, en düşük artış ise yüzde 1.3 ile dokuma, giyim, deri sektöründedir. Özel kesimde en yüksek ücret artışı temel metaller sektöründe olup yüzde 6.2, en düşük ücret artışı kağıt-basım ve kamu sektöründe- *Yrd. Doç. Dr. Gazi Üniversitesi, I.I.B.F., Iktisat Bölümü.

2 120 Şerife Özşuca kine benzer şekilde dokuma, giyim deri sektörlerindedir. Her iki sektördede ücret artışı yüzde 2.2'dir (Eser ve Eser, 1995:67). imalat sanayinde net hasılanın ücretlerle gayri safi karlar arasındaki bölüşümünü açıklayan ücretierin katma değer içindeki payı, 1970 yılında kamu kesiminde yüzde 20.2, özel kesimde yüzde 31.6, toplam imalat sanayinde yüzde 25.9; 1975 yılında ise sırasıyla yüzde 23.9, yüzde 36.2 ve yüzde 30.3'dür (DiE, 1994). Bu oran yılları arasında yılda ortalama yüzde 5.4 artmıştır yılına kadar kamu kesimi ortalama ücretleri özel kesim ortalama ücretlerini aşmış, buna karşılık kamu kesimi ücretlerinin katma değer içindeki payı özel kesim ücretlerinin katma değer içindeki payının altında kalmıştır. Kamu kesimi emek net verimliliğinin özel kesimden göreli olarak daha yüksek olması bu sonucu doğurmuştur (Boratav, 1987: 134). ithal ikameci modelin tıkanmaya başladığı ve kriz yılları olarak kabul edilen yılları arasında, imalat sanayinde hem özel hem de kamu kesiminde reel ücretierin artışlarına eşlik eden emek verimliliği düşüşleri ortaya çıkmıştır. Dış borç olanaklarını da yitiren sanayi sektörünün daralmaya başlaması, 1975 yılında yüzde 30.3 olan ücretin katma değerden aldığı payı 1977'de yüzde 37.1'e, 1979'da yüzde 38.7'e çıkartmıştır. Başka bir ifadeyle, anılan yıllarda sanayi karları gerilemiştir yılları arasında iç pazara yönelik sanayileşme politikasının gereklerine uygun bir gelir dağılımı, ücretierin kar oranlarını sıkıştırmaya başladığı 1977 yılından itibaren tartışmalı hale gelmiş; talep ve istihdam yaratan Keynesyen mekanizmalada birikim o lanakları arasında ilk ciddi çelişki başgöstermiştir. Kar oranlarının gerilerneye başlaması, bu döneme damgasını vuran gelir bölüşümünü, egemen sınıflar açısından hazmedilir olmaktan çıkarmıştır (Bora tav, 1983: 16-17) 2. istikrar, DlŞA AÇlLMA PROGRAMI VE ÜCRETLER ( ) Türkiye ekonomisi iktisat politikaları ve stratejik tercihleri yönünden 1980'li yıllarda ö nemli değişimler geçirmiştir. Anılan dönemde, reel ücretleri geriletmeyi amaçlayan gelirler politikası, tüketim harcamalarını kısarak enflasyonu kontrol altına almayı; dışa açılan sektörlerde düşük ücretler sonucu maliyet avantajları yaratmayı başka bir deyişle, dış pazara yönelik sanayileşme politikasının gereklerine uygun bir gelir dağılımını hedeflemiştir. Bu bağlamda 1980'letde ücretli kesim aleyhine bir takım ekonomik ve politik düzenlernelerin yapılmasını, izlenen yeni ekonomik stratejinin bir gereği olarak anlamak yanlış olmayacaktır. Bu anlayış doğrultusunda, 1982 Anayasası ve 1983 İş Yasasında yapılan düzenlemelerle sendikal gücün geriletilmesi hedeflenmiş; grev hakkı kısıtlanmış;_ ücret anlaşmazlıklarının çözümü yeni yetkilerle donatılan Yüksek Hakem Kurulu'na bırakılmış, böylece emek piyasası üzerinde kontrol artırılınaya çalışılmıştır. izlenen gelirler politikasıyla hemen hemen amaçlanan tüm hedeflere ulaşılmıştır yılları arasında ücretler reel olarak sürekli gerilemiştir (tablo. 1). Bu gerileme

3 EKONOMIK Y AKLAŞIM 121 kamu kesiminde yaklaşık yüzde 33, toplam imalat sanayinde ise yaklaşık yüzde 25 olmuştur. Hem kamu hem de özel imalat sanayinde reel ücretierin gerilemesine rağmen, verimlilik göstergesi olarak kabul edilen işçi.başına reel katma değer reel ücretin üzerinde seyretmiştir yılında işçi başına katma değer üretiminin ücrete oranı kamu sektöründe 2.72, özel sektörde 1.67 olmuş; emek verimliliğindeki artışlara karşı gelen reel ücret artışları yapılmamıştır yılında ücretinkatma değer içinde yüzde 38.7 olan payı 1988'de yüzde 15.4'e gerilemiştir (tablo. 2). Özetle, dönem boyunca ücretierin verimlilik artışlarından ve sınai artığın bölüşümünden aldığı pay düşmüştür. Sınai artığın bölüşümünün emek aleyhine sonuçlandığı gerçeğini, İstanbul Sanayi 0- dasının yayınladığı 500 Büyük Sanayi Kuruluşu araştırması da doğrulamaktadır. 500 Büyük Sanayi Kuruluşu verileri, katma değerin paylaşımında reel karın yılları a~ rasında özel kesimde yaklaşık 2 kat, kamuda 3 kattan daha fazla arttığını gôstermektedir (tablo. 3) DÖNEMI ve ÜCRETLER,.,f, ücretierin hastınlmasına dayalı, istikrar yapısal uyum modelinin temel ögelerinden olan gelirler politikasının çözüldüğü yıldır (Boratav ve Türkcan, 1993:2) Ücretierin reel olarak daha fazla geriletilmesinin siyasi ve toplumsal planda mümkün olmaması, gelirler politikasının son bulması sonucunu doğurrnuştur. TİSK Çalışma İstatistikleri ve İşgücü maliyetleri ile İSO' nun 500 Büyük Sanayi Kuruluşu verilerinden, reel ücretierin yılları arasında reel olarak yüzde 80 arttığı saptanmaktadır (tablo. 4). KİT'ler üzerine yapılan bir çalışmada da, arasında tüm KİT' lerde reel ücretierin yüzde 93 oranında arttığı belirtilmektedir (Boratav ve Türkcan, 1993:2) Anılan dönernde sermayenin reel ücret artışına tepkisi, düşük istihdam, sendikasızlaştırrna, işçi giriş çıkışlarını hızlandırrna, taşaronlaştırma yollarını kullanarak reel ücreti bastırma şeklinde belirrniştir. imalat sanayi özel kesim istihdamı 1984 yılında yüzde 4.1, 1990'da yüzde 0.3, 1991'de yüzde 14.5, 1992'de yüzde 7.8, 1994'de yüzde 7.2 azalmış, sa-. dece 1993 yılında yüzde 0.6'1ık bir artış olmuştur döneminde özel imalat sanayi istihdamının yaklaşık yüzde 34 oranında gerilemesi, her üç kişiden bir kişinin işsiz kaldığı gibi vahim bir duruma işaret etmektedir. KİT'lerde de istihdam, özelleştirme kapsarnındaki kuruluşları hariç tutarsak, 1992'de yüzde 2.8, 1993'de yüzde 4.1, 1994'de yüzde 8.4 azalmıştır. Özelleştirme kapsamındaki KİT'leri de dahil ettiğimizde aynı yıllar için istihdarnda sırasıyla, yüzde 2.9, 2.1, 6.3'lük azalma saptanmaktadır (DPT, 1995:69). Toplu iş sözleşmesi uygulayan büyük firmalarda sendikalaşma oranının ülke genelindeki sendikalaşma oranından daha yüksek olacağı gerçeğinden hareketle, TİSK verilerine göre sendikalaşma oranına baktığımızda, 1988 yılında yüzde 76.6, 199l'de yüzde 76.5, 1992'de yüzde 77.7 olan oranın, 1993 yılında 3.6 puan azalarak yüzde 74.1'e, 1994'de 4.5 puan daha düşerek yüzde 69.6'ya geriledi ği gözlenmektedir (TİSK, 1995: 14 ) yılında yüzde 24.5 olan işe alınma oranının, 1990'da yüzde 22.0, 1991'de yüzde

4 122 Şerife Özşuca 17.9, 1992'de yüzde 18.4, 1993'de yüzde 22.0, 1994'de yüzde 19.4 olmasına karşılık; işten ayrılma oranları sırasıyla yüzde 22~0, 22.6, 30.6, 22.7, 21.1, 29.9 olmuştur (TİSK, 1995:14 ). işten ayrılma oranlarının işe alınma oranlarından daha büyük olması kanımızı destekler niteliktedir yılından başlayarak reel ücretierin artmasına karşılık reel karında artmaya devam ediyor olması, sermaye lehine bölüşümün devam ettiğini göstermektedir yılında 100 olan özel kesim kar endeksi 1993 yılında 404.3'e yükselmiş, reel ücret endeksi ise 211.8'de kalmıştır yılında özel kesim reel ücretleri yaklaşık reel karın yarısı kadar artmıştır. Reel karlar var olduğu sürece ücretierin reel olarak yükselmiş olmasının sermayedar aleyhine bir sorun yaratmayacağı açıktır. Diğer taraftan sermayenin toplam gelirini oluşturan faiz, kira, kar toplamının sabit fiyatlarla katma değere oranı, 1982 yılında yüzde 63.8 iken 1987'de yüzde 76.5'e yükselmiş, 1993'de bu oran hafif bir gerilemeyle yüzde 72.8'e düşmüş olmakla birlikte, 1982 düzeyinin hala yaklaşık 10 puan üzerindedir (tablo. '3). Özel ve kamu kesimi reel ücretleri arasında önemli bir fark olmamasına rağmen, kamu kesimindefaizin katma değerden aldığı payın yükselmesi, daha açık bir ifadeyle faiz giderlerinin artışı, kamu kesiminde karda düşüşü ortaya çıkaran temel nedenlerden biridir. (tablo.3). SONUÇ Son 15 yıl ücretli kesimin reel gelir kayıplarına uğradığı bir dönemi yansıtmaktadır. A nılan dönem sadece reel ücretierin değil toplumsal ücret olarak adlandırılan (Keyder, 1987:2), çalışanların ve küçük sermayenin ortak tüketimine yönelik kamu harcamalarının da kısıtdığı bir dönemdir. Seksenli yıllarda eğitim, sağlık gibi sosyal hizmet harcamalarının düzeyi mutlak ve göreli olarak düşürülmüş, ayrıca nitel açıdan da aşınınaya uğratılmıştır (Oyan ve Aydın, 1991: 67-69). Diğer taraftan sermaye kazançları üzerindeki vergi yükü düşürülmüş, dolayısıyla kamu maliyesine ilişkin bu tercihle, bozulan gelir dağılımı daha da dengesiz bir hale getirilmiştir (Oyan ve Aydın, 1991: 52-56; Yeldan, 1994:66). Bütün bu gelişmeler, ücretli kesimin uğradığı gelir kayıplarının sadece ücretlerdeki aşınınayla sınırlı olmadığına, ücretli kesimin refah kaybının görünenden daha büyük olduğuna işaret etmektedir.

5 EKONOMIK YAK~SIM 123 Tablo. 1. imalat Sanayinde Reel Ücret Endeksi ve İ çi Ba ına Reel Katma Değer Endeksi ( ) Reel Ücret Endeksi İşçi Başına Reel Katma Değer Endeksi Kamu üzel Toplam Kamu üzel Toplam ı ı ı Not: Nominal değerler tüketici fiyatları endeksi ile deflate edilmiştir. Kaynak: DiE imalat Sanayii İstatistikleri Tablo 2: 'imalat Sanayinde Ücret/Katma Değer Oranları (yüzde) Kamu Özel Toplam ı Kaynak: DiE, 1994, 1995 Tablo 4: 'TİSK Reel Ücret Endeksi ı 980- ı Not: Petrol Iş, 1995: 247, Tablo 5'den yararlanarak hesaplamalar yapılmış, nominal değerler tüketici fiyatları endeksi ile deflate edilmiştir. Kaynak: Petrol İş, 1995

6 Tablo 3: 500 BÜYÜK SANAYi KURULUŞUNDA SABiT FiYATLARLA KATMA'DEGERi PAYLAŞIM ORANLARI 1982 Fiyattan, 1000 TL Ücret oplam Kamu Özel Paylaşrm(' 'lo) Yıllık De 'iş im Endeksi ( 1982= 100) Faiz Kira Toplam Kamu Özel Toplain Kamu Özel O Kar Sermayenin Toplam Gelir.. Toplam Kamu Özel Toplam Kamu O zel Not: Ücret (işçilik giderleri) için DIE Kentsel Yerler Tüketici Fiyatları, diğerleri için de DiE Toptan Eşya Fiyatları deflatör olarak kullanıldığından paylaşım_ yüzdeleri toplamı "1 00' olmamaktadır. Hesaplar Petrol;-! ş, 1995:264, tablo 2'den yararlanarak yapılmıştır Kaynak: Petrol-Iş, 1995

7 EKONOMIK YAKLAŞlM KAYNAKÇA 125. Boratav, K. (1983) "Türkiye'de Popülizm, 1962~1976 Dönemi Üzerine Bazı Notlar" Yapıt No. 46(1) Ekim-Kasım Boratav, K. (1988), Türkiye iktisat Tarihi , Gerçek Yayınevi İstanbul, Boratav, K. Ç. Keyder ve Ş. Pamuk (1987) Kriz Gelir Dağılımı ve Türkiye'nin Alternatif Sorunu, Kaynak Yayın lan, İstanbul Boratav, K, ve E. Türkcan (ed) (1993), Türkiye'de Sanayileşmenin Yeni Boyutları ve KiTier, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (1995), Çalışma Hayatı istatistikleri, Yayın No: 59, Mayıs, Ankara. DİE, imalat Sanayi istatistikleri çeşitli yıllar DİE (1994), Türkiye Ekonomisi istatistik ve Yorumlar, Eylül, Ankara. DİE (1995) Türkiye Ekonomisi istatistik ve Yorumlar, Eylül, Ankara. DPT (1995), 1995 Yılı Geçiş Programı, Ankara. Eser, U. ve K.Eser (1995), Türkiye'de Sanayi Sektörünün Yapısı ve Gelişme Eğilimi, Türk Harb-İş Sendikası, Ankara Keyder, Ç (1987), "İthalat İkarnesi Sanayileşme Stratejisi ve Çelişkileri" Boratav, K.,Ç.Keyder ve Ş. Pamuk (1987) Kriz Gelir Dağılımı ve Türkiye'nin Alternatif Sorunu İçinde, Oyan, O. ve A.Aydın (1991), Türkiye'de Maliye ve Fon Politikaları Alternatif Yönelişler, Adam Yayıncılık, Ankara. Özkaplan, N. (1994) Sendikalar ve Ekonomik Etkileri Türkiye Üzerine Bir Deneme, Kavram yayınları, İstanbul. Petrol İş (1995), Petrol iş", Petrol İş Yayın: 36, Nisan, İstanbul Şenses, F. (1993) "Sanayileşmede Yeni Bir Dönemeç, 1980'li Yıllar ve Ötesi", ODTÜ Gelişme Dergisi, 20 ( 4 ), Şenses, F. (1994) "Labour Market Response to Structural Adjusment and Institutional Pressures: The Turkish Case", ODTÜ Gelişme Dergisi, 21(3), TISK (1995), 1994 Yılı Çalışma ve işgücü Maliyeti, İstanbul. TÜREL, O. (1993) "Ekonomide Büyüme, İstihdam ve Sendikalar: Uzun Döneme Bakış", ODTÜ Gelişme Dergisi, 20 (1-2), Yeldan, E. (1994), "Kamu Finans Krizinin Ardındaki Etkenierin Bölüşüm Göstergeleri A çısından İrdelenmesi",İşletme ve Finans,9 (100),

8 Şerife Özşuca Abstract Ineome Otstrbution And Wages: The author indicates that the real wages decreases occuring in the last decades combining the persistant political change, aimed to diminish the social services expendistures, have aggravate the ineome distribution inequalities in the last fifteen years.