Petrol fiyatlarından öteye, İran la anlaşmanın Orta Doğu da anlamı

Transkript

1 Haftanın Ortası Güncel konularla her Çarşamba Haftanın Ortası her Çarşamba posta kutunuzda. İran'da hayat şartlarını zorlaştıran ekonomik ambargonun kaldırılması karşılığında ülkenin nükleer programının sınırlandırılması çalışmaları 18 ay önce Cumhurbaşkanı Ruhani ile ABD Başkanı Obama nın telefon görüşmesiyle başladı. O günden bu yana da, ABD ve İran arasındaki görüşme maratonu, P+1 (BM nin daimi üyeleri ABD, İngiltere, Fransa, Rusya ve Çin e ek olarak Almanya) olarak genişleyerek devam etti. Ortaya çıkması an meselesi kabul edilebilecek tasarı anlaşma, hem petrol piyasası hem de son derece dinamik Orta Doğu politik dengeleri açısından dünyanın diğer ülkeleri için de büyük önem taşıyor. Haziran sonunda, tarafların nihai bir anlaşmaya varmaları hedefleniyor. Petrol fiyatlarından öteye, İran la anlaşmanın Orta Doğu da anlamı İran ın nükleer enerji çalışmalarının Batı ülkeleri ile arasında sorun oluşunun tarihi neredeyse 12 yıla dayanıyor. Anlaşmazlığın esasında İran'ın ileri teknolojiye sahip santrifüj geliştirebilme isteği var; keza, santrifüjlerde uranyum daha Grafik 1. Dünya Nükleer Güç haritası hızlı ve daha fazla tutarda zenginleştirilebiliyor. Zenginleştirilmiş uranyum ise nükleer reaktörlerde yakıt olarak kullanılmasının yanı sıra nükleer bomba yapımında da kullanılabiliyor. İran hep barışçı amaçlarla nükleer programı geliştirdiğini söyledi. Ancak, kapalı bir kutu olan ülkenin, bulunduğu bölgede Tüm dikenli konulara rağmen, anlaşmak üzere anlaşma çıkmaması halinde vahim sonuçları olabilecek bu müzakerelerin 1 Nisan gecesi bir yere varması büyük olasılık. Keza, petrol üzerinden yapılan güç savaşlarından öteye başka dinamikler de artık bu müzakerelerin çekim gücüne kapılmış durumda. Keyifli okumalar dileriz. 1 Kaynak: Carnegie Enstitüsü

2 nükleer silah sahibi İsrail ile olan tarihsel anlaşmazlığı göz önüne alındığında, İran ın bu çalışmaları esasında nükleer silah geliştirmek için kullandığı ve bu sayede İsrail e karşı eşit bir güce sahip olmayı hedeflediği kaygısı ağır basıyor. Bu nedenle, 2012 den bu yana Birleşmiş Milletler (BM) kararı ile uygulanmakta olan ekonomik ambargo sonucunda, İran ın günlük petrol ihracatı 2011 deki 2,5 milyon varilden 700 bin ile 1 milyon varil arasına inmiş durumda. Bunun anlamı da sadece döneminde İran ın 100 milyar dolara yakın bir geliri kaybetmiş olması. Bunun yanı sıra, başta Çin, Hindistan ve Japonya olmak üzere dış ülkelerde yaklaşık 100 milyar dolar civarında mal varlığı dondurulmuş ve İran uzunca bir süredir küresel bankacılık sisteminden de dışlanmış durumda. İran ın yerel para birimi Riyal in değerinin üçte ikisi oranında değer kaybetmesi sonucunda 2013 de enflasyon %40 lara kadar tırmanıp şimdilerde % 25 ler civarına geriledi. Ve ülkedeki işsizlik oranı da %20 seviyesine oturmuş durumda. Tüm bunlar bir yana, İran a ekonomik darboğaz yaratarak diz çöktürmek ve halkı isyan ettirerek rejim değişikliği sağlamak hedefi başarıya ulaşamadı. Keza, özellikle Irak, Suriye ve şimdi de Yemen de olanların İran halkında yarattığı algı, İran ı Sünni cihatçılardan sadece devrim muhafızları ve mevcut rejimin koruyacağı yönünde. Kısaca, tüm ekonomik zorluklara rağmen İranlılar sistem değişikliğine gidecek bir ayaklanmadan çok uzak bir şekilde devletlerine kitlenmiş durumdalar. Ancak, sistem içinde bir rahatlamaya da açık kapı bırakmaktalar. Hatırlarsanız Haziran 2013 te İran daki seçimde Cumhurbaşkanı Ahmedinejat koltuğunu, seçim kampanyasında reformlardan bahseden, ABD ile İran ın nükleer programı için pazarlık edeceği vaadinde bulunarak İran ekonomisini toparlayacağı iddiası ile öne çıkan Ruhani ye bırakmıştı. İranlılar o seçimde ekonomik istikrara ve normalleşmeye oy vermişlerdi. 2 İran'da hayat şartlarını zorlaştıran ve ağırlaştırılarak uygulanan ekonomik ambargonun kaldırılması karşılığında ülkenin nükleer programının sınırlandırılması çalışmaları ise, seçimlerin hemen ardından, tam 18 ay önce Cumhurbaşkanı Ruhani ile ABD Başkanı Obama nın telefon görüşmesiyle başladı. O günden bu yana da, ABD ve İran arasındaki görüşme maratonu, P+1 (BM nin daimi üyeleri ABD, İngiltere, Fransa, Rusya ve Çin e ek olarak Almanya) olarak genişleyerek devam etti. Bugün sonlanmadan ortaya çıkması an meselesi kabul edilebilecek tasarı anlaşma, hem petrol piyasası hem de son derece dinamik Orta Doğu politik dengeleri açısından dünyanın diğer ülkeleri için de büyük önem taşıyor. İzleyen üç ayda, Haziran sonunda, tarafların nihai bir anlaşmaya varmaları hedefleniyor. İran ve P+1 ülkeleri görüşmelerinde anlaşmayı engelleyen üç sorunlu alan var. Bunlardan ilki, Batılı ülkelerin İran'ın nükleer faaliyetlerini en az 10 yıl süreyle ciddi bir şekilde

3 sınırlandırmasını istemeleri. 10 yıldan sonraysa, İran tüm sınırlamaların kalkmasını talep ediyor. Pazarlık bu sınırların kaldırılması sürecine yönelik devam ediyor. İran ın isteğinin aksine P5+1 ülkeleri söz konusu sınırlamaların 10 yıl sonrasındaki beş yıl içinde kademeli olarak kaldırılmasından yana. İkinci anlaşmazlık noktası, Birleşmiş Milletler in (BM) yaptırımları üzerinde. İran, BM ambargosunun anlaşma sağlanmasını izleyen aylarda tamamen kaldırılmasını istiyor. P5+1 ülkeleri ise, yaptırımların da kademeli olarak kaldırılması ve İran ın nükleer teknoloji ile ilişkili yaptığı ithalatın daha uzun yıllar sınırlı tutulması ile anlaşmaya güven olacağında ısrarlı görünüyor. Üstelik İran ın anlaşmaya uymaması halinde BM yaptırımlarının yeniden hızla devreye sokulmasını sağlayacak bir garanti peşinde P+1 ülkeleri ki Rusya bu noktada çekimser görünüyor. Hatırlanacağı üzere, Rusya zaten Ukrayna üzerinden ekonomik ambargoya maruz kalmış durumda ve bu nedenle de halinde vahim sonuçları başta ABD olmak üzere olabilecek bu müzakerelerin 1 Avrupa da birçok ülke ile Nisan gecesi bir yere varması sorunlu bir noktada. büyük olasılık. Keza, petrol Dolayısıyla gelecekte kendine üzerinden yapılan güç müttefik olabilecek Çin, İran ve savaşlarından öteye başka bazı Orta Doğu ülkelerine dinamikler de artık bu yakın kalmayı önemsiyor. müzakerelerin çekim gücüne kapılmış durumda. Bir gün daha devam ettirilmesine karar verilen görüşmelerde diğer sancılı Önce petrol konu da P+1 ülkelerinin İran, dünyadaki petrol istediği üzere İran'ın nükleer rezervlerinin %9,3 üne sahip. yakıt stoklarını yurt dışına Bu da ülkeyi, Venezüella, Suudi (Rusya adı geçen ülke) Arabistan ve Kanada dan sonra göndermeyi ilk başlarda kabul dünyada dördüncü en büyük edip şimdi reddediyor olması. rezerve sahip ülke konumuna Tüm bu dikenli konulara getiriyor. Beşinci sırada da rağmen, bu kadar zamandır zaten Irak var. Rakamlarla devam eden ve anlaşmak ifade edilirse, İran 1974 te üzere anlaşma çıkmaması günde 6 milyon varil petrol Grafik 2. Ülkelere Göre Petrol Rezervleri Kaynak: TRmilitary 3

4 üretirken, bugün bu rakam 2,8 milyon varile gerilemiş durumda. Ekonomik yaptırımların tamamen tek adımda veya kademeli olarak önümüzdeki birkaç yıl içinde kaldırılması aslında başta Avrupalı olmak üzere, büyük petrol üreticisi şirketler için büyük iş fırsatları anlamına geliyor. Hatta Çin de bu yarışa bir süre sonra İran pazarına gelmesi beklenen ABD li petrol şirketleri ile beraber katılabilir. Sonuçta 1980 lerdeki İran-Irak savaşından bu yana on yıllardır neredeyse hiç yeni teknoloji yatırımları yapmamışyapamamış İran petrol sektörü, ekonomik ambargonun ardından petrol üretim tesislerini acilen yenileme çabasına girecek. Sadece petrol de değil; doğal gaz rezervlerinin de depolanması, özellikle likit doğal gaz üretilerek gemilerle başka ülkelere satılması aşamasında İran hükümetinin acil sermaye ve teknik desteğe ihtiyacı bulunmakta. Zaten, İran ın P+1 ile yaptığı nükleer müzakerelerin önemli bir noktası da, batılı sermayenin İran petrol yatırımlarına yönlendirilmesi. Bu istek hem de İran Cumhurbaşkanı Ruhani nin ağzından Davos taki son Ekonomi Forum da dillendirildi. Keza, hesaplara göre İran ın mahkum olduğu eski teknoloji ile petrol çıkarma maliyeti varil başına 130 dolar civarında; mevcut piyasa fiyatlarının neredeyse üç katı kadar. İran ın petrol üretimini artırabilmesi için bahsi geçen yatırım ihtiyacı 50 milyar dolar ile 100 milyar dolar arasında yazılanlara göre. İran Petrol Bakanı Zanganeh in açıkladığına göre bu yeni dönemde, Birleşik Arap Emirlikleri ile Irak Kürdistan ı arasındaki petrol üretim-paylaşım anlaşmalarına benzer bir yapı ile Batılı şirketlerle yeni anlaşmaların düzenlenmesi öngörülüyor. Ancak, petrol fiyatlarının zaten şok edici bir hızla varil başına 55 dolar civarına inmesi ve şimdi de yakın bir gelecekte İran petrolünün de resme eklenmesiyle, daha da aşağıya Grafik 3. Ülkelere Göre Doğal Gaz Rezervleri gidecek olması; İran ın bu çok ihtiyacı olan yatırımları çekmek konusunda zorlanabileceğini gösteriyor. Hele ki şimdi bir de piyasaya yenilenerek giren Irak da oyunun içinde varken. ABD neden İran la anlaşma peşinde olabilir? İsrail in seçimle görevi yenilenen aşırı milliyetçi Başbakanı Netanyahu ya göre Kaynak: TRmilitary ABD, İsrail in en kadim düşmanı 4

5 İran ile asla bir anlaşmaya imza üzere. Kısaca, eğer İran la atmamalı. Tahmin edilebileceği anlaşma sağlanamazsa, üzere, ABD de Cumhuriyetçiler seçimlerin yaklaştığı ABD nin de İsrail in bakış açısını İran la yakın bir zamanda destekliyorlar ve hatta tekrar masaya oturma şansı Demokratların içinde bir kanat fazla kalmamış durumda. da Başkan Obama nın bu ısrarlı İran da tutucular tarafından çabası konusunda çekimser. yapılan açıklamalar da, İran Anlaşma sağlanamaz ise, bu içinde de ağırlığı olan büyük kanat Kongre nin önüne İran a bir grubun Cumhurbaşkanı ekonomik yaptırımları daha da Ruhani nin şeytanla yatağa ağırlaştıran bir önerge sunmak girmesinden açıkça nefret Grafik 4. İran Nükleer Tesisleri ve Orta Doğu daki ABD Üsleri Kaynak: Carnegie Enstitüsü ettiklerini gösteriyor. Bu gruba göre ekonomik yaptırımların sadece hafiflemesi karşılığında zaten her daim çok karışık Orta Doğu içinde yer alan İran adına Ruhani, çok fazla ödün veriyor. Ruhani ise seçimde verdiği sözleri yerine getiremez ise, İran ın ekonomik olarak daha da zorlanacağı bir döneme girmesini engelleyemeyecek noktada, koltuğunu yeniden daha radikal sağa bırakmak zorunda kalacak. Obama açısından İran ile elde edilecek bir anlaşma bölgenin istikrar kazanmasına önemli katkılar sağlayabilir. Askeri varlığını azaltmış ancak İran ın menzilinde önemli sayıda üssü olan ABD için İran ın, P+1 ile işbirliği ve ticaret içinde olması, başta Irak olmak üzere Sunni IŞİD cihatçılarına önemli bir darbe vurabilir. İran destekli Şii güçler ve Irak ordusu, önemli petrol kaynaklarına sahip olan Tikrit ve Musul daki IŞİD tehdidine karşı ABD askeri gücünü yeniden gerektirmeyecek şekilde kalıcı bir blok oluşturabilirler. İddialı olacak belki ama nükleer anlaşma ve arkasından gelecek İran ın o çok ihtiyacı olan petrol sektörü yatırımları sayesinde ABD belli 5

6 bir vadede İran ı, Irak taki müttefiki olarak konumlanmış Sunni-Şii nüfusunun hamisi birçok ülke açısından yeni haline bile getirebilir. stratejik hamleler yapılacağı ABD ve İran ın ticari zeminde anlamına geliyor. Hatta Suudi başlayacak olası yakınlığı Orta Arabistan ın Yemen de İran ın Doğu da İran a karşı ABD finansal desteği ile güçlenen Şii Husilere karşı başlattığı Grafik 5. İran Nükleer Tesisleri ve Orta Doğu daki ABD Üsleri Kaynak: PEW hava harekatını da bu açıdan değerlendirmek mümkün. Şii İran ın bölgenin karmaşa içindeki Irak, Suriye ve Yemen Şiileri üzerindeki gittikçe artan nüfuzu dikkat çekmeyecek gibi değil. Buna karşılık geçtiğimiz hafta içinde toplanarak, 1967 deki Arap-İsrail savaşındaki yenilgisinden bu yana ilk defa ordu kurma kararı alan Arap ülkeleri, diğer bir ifadeyle ABD nin bölgedeki Sünni müttefikleri, Iran etkisine karşı bir birlik olarak durmayı deniyorlar. Bu ülkeler içinde Suudi Arabistan, Mısır ve Ürdün işbirliği daha önem kazanmış durumda. Özelikle Mısır ın Müslüman Kardeşleri devirerek ABD-Suudi desteğiyle göreve gelen asker kökenli cumhurbaşkanı Sisi, gerekirse Suudi Arabistan a Yemen e karşı bir kara harekatında destek verebilecekleri söylemiyle bir adım öne çıkmış durumda. Konuyla ilgili okumaya meraklı olanlar belki hatırlar: 2004 te Saddam Hüseyin in devrilmesinden sonra Ürdün Kralı Abdullah o zamanlar tartışmalar yaratan ve bugün de kullanılan bir ifadeyle, Bağdat tan geçerek 6

7 Şam dan Tahran a uzanan bir Şii Hilali nden bahsetmişti. Zaman içinde İran ın karmaşa içinde olan Orta Doğu ülkelerindeki Şiileri destekleyerek, Sünni hükümetleri devirmek isteyeceği ve bugün de bu planı gerçekleştirme yolunda mesafe kat ettiği iddiasını bir çok kaynaktan okumak mümkün. Şimdilerde ise, ABD nin nükleer programına son vermesi karşılığında İran ekonomisini ayağa kaldırabilecek bir anlaşmaya gidiyor olması ABD nin Sünni müttefikleri arasında yeni bir birlik çabasını doğuruyor gibi görünüyor. Ve hatta tam da İran ve P+1 anlaşması arifesinde Yemen in devrik liderinin ricası üzerine düzenlendiği söylenen Suudi Arabistan ın Yemen e karşı devam eden hava herakatının da bu yakınlaşmayı engellemek üzere başlatıldığı iddiaları var. Sonuçta, IŞİD ve benzerleri bir yana, Orta Doğu da kazanının kim olduğu henüz belli olmayan güçler savaşı yeni bir dönemece doğru evrilirken, bundan iki sene kadar önce New York Times da çıkan ve geleceğin Orta Doğu haritasını tartışan bir makaleyi hatırlamadan edemiyor insan. Komplo teorileri üzerinden akıllıca tartışmak kolay değil. Ancak, İran ve P+1 görüşmeleri ve olası bir anlaşma olasılıkları hakkında çalışanlar için, o zaman çok ses getirmiş bu senaryoya rastlamamak uzak bir ihtimal zaten. Robin Wright imzalı bu analizde, Türkiye hariç tutularak, Libya, Suriye, Irak, Suudi Arabistan ve Yemen'deki etnik ve mezhepsel gerginlikler üzerinden ortaya Grafik 6. NY Times Eylül 2013 Orta Doğu Analizi Kaynak: Robin Wright imzalı Ortadoğu analizi, NY Times; Haberler.com 7

8 çıkabilecek yeni sınırlar tartışılıyordu. Ana eksene Suriye iç savaşını koyan makalede, bölge ülkelerin Arap Baharı ile körüklenen Sünni-Şii ekseninde birer birer çözüleceği iddia edilmişti. Sonuç olarak da bu çözülmenin uluslararası ekonomik işbirliklerini, enerji yollarını, güvenlik anlaşmalarınıve siyasi dengeleri de değiştireceği savunuluyordu. Buna göre, Suriye'yi 1971'den başlayarak yöneten Esad ailesi liderliğinde Nusayri azınlığın dar bir kıyı şeridinde bağımsız devlet kurması öngörülüyor. Senaryoya göre Irak'ın doğusunda bir Kürt bölgesi, orta kısımlarında Suriye'ye kadar da uzanan bir Sünni devleti ve başkent Bağdat'ın güneyinde de bir Şii devleti kurulacaktı. Libya'nın ise (Trablus, Sirenayka ve Fizan olarak) üçe bölünebileceği vurgulanmaktaydı. Senaryoda, kabileler arası gerginlikler ve şiddet olayları sonucu Yemen'in kuzey ve güneyinde Sana ve Aden merkezli iki devlet kurulacağı; Suudi Arabistan'ın da kuzey, doğu, batı ve ortada sert İslamcı bir Vahhabi devleti olarak dört parçaya bölüneceği öngörülmüştü. İran görüşmelerini bir de bu pencereden tekrar düşünmekte fayda var. İletişim: Güldem Atabay Şanlı Direktör, Araştırma ve Strateji Bu doküman Egeli & Co. Portföy Yönetim A.S. ( Egeli & Co. ) tarafından hazırlanmıştır. Egeli & Co. SPK düzenlemelerine tabi ve SPK tarafından düzenlenen yetki belgesine sahip, kendine değer yaratmaya adamış bağımsız bir portföy yönetim şirketidir. (Yetki belgeleri: PYS./PY. 35/946 ve PYS./YD. 15/946). Portföy yönetimi ve yatırım danışmanlığı hizmeti veren Egeli & Co yılından bu yana, dürüst ve seçkin yaklaşımı ile yerli ve yabancı kurumsal yatırımcılara, aile şirketlerine ve özel bireysel portföylere hizmet etmektedir. Başarısı, yatırımcıları için yurtiçi ve yurtdışında geliştirdiği finansal ürünler ile değer yaratma becerisinden gelmektedir. Egeli & Co. yu diğerlerinden ayıran fark alternatif varlık sınıflarına ve yatırım temalarına odaklanmasıdır. Egeli & Co. Türk sermaye piyasalarındaki alternatif yatırım temaları alanında bulunan geniş bilgi, tecrübe ve geçmiş performansı ile yatırımcıları için uzun vadeli yatırımlarla önemli getiriler yaratmaktadır. YASAL UYARI: Bu rapor ve yorumlardaki yazılar, bilgiler ve grafikler, ulaşılabilen kaynaklardan iyi niyetle ve doğruluğu, geçerliliği, etkinliği velhasıl her ne şekil, suret ve nam altında olursa olsun herhangi bir karara dayanak oluşturması hususunda herhangi bir teminat, garanti oluşturmadan, yalnızca bilgi edinilmesi amacıyla derlenmiştir. Bu belgedeki bilgilerin doğruluğu, güvenirliliği ve güncelliği hakkında gerekli özeni göstermekle birlikte bu bilgilerin güvenirliliği, doğruluğu, güncelliği ve eksiksizliği hakkında hiçbir garanti vermemektedir. (Varsa) Yürürlükteki herhangi bir yasa veya düzenleme ile sorumluluğun sınırlandırması ölçüde tasarruf olarak, Egeli & Co., yöneticileri, çalışanları, temsilcileri ve ajansları bu belgenin içeriği, hatası veya eksiklerinden ya da bu bilgilere dayanılarak yapılan işlemlerden doğacak her türlü maddi/manevi zararlardan (ihmal olup olmadığı ya da başka bir şekilde olursa da) ve her ne şekilde olursa olsun üçüncü kişilerin uğrayabileceği her türlü zararlardan dolayı sorumlu tutulamaz. Herhangi bir şirket, sektör, hisse veya yatırım için detaylı ve tam bir analiz değildir. Egeli & Co. her an, hiçbir şekil ve surette ön ihbara ve/veya ihtara gerek kalmaksızın söz konusu bilgileri, tavsiyeleri değiştirebilir ve/veya ortadan kaldırabilir. Bu rapor hangi amaçla olursa olsun çoğaltılamaz, dağıtılamaz ve yayınlanamaz. 8