II. Uluslararası Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu

Transkript

1 03-04 mayıs 2017 II. Uluslararası Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu Bildiriler Kitabı 2 EDİTÖRLER PROF. DR. ETHEM CEBECİOĞLU PROF. DR. VAHİT GÖKTAŞ PROF. DR. AHMET CAHİD HAKSEVER YARD. DOC. DR. ÖNCEL DEMİRDAŞ ARŞ. GÖR. DR. MEHMET YILDIZ ARŞ. GÖR. HARUN ALKAN ankara neşriyat

2 II. ULUSLARARASI HACI BACI BAYRAM-I VELÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLER KİTABI 1 ankara neşriyat TEDRİS EĞİTİM TURİZM SPOR YAYINCILIK BİLGİSAYAR GIDA İTHALAT İHRACAT SANAYİ VE TİCARET LİMİTED ŞİRKETİ EDİTÖRLER PROF. DR. ETHEM CEBECİOĞLU PROF. DR. VAHİT GÖKTAŞ PROF. DR. AHMET CAHİD HAKSEVER YARD. DOC. DR. ÖNCEL DEMİRDAŞ ARŞ. GÖR. DR. MEHMET YILDIZ ARŞ. GÖR. HARUN ALKAN YAYIN KURULU PROF. DR. ETHEM CEBECİOĞLU PROF. DR. MUSTAFA AŞKAR PROF. DR. AHMET CAHİD HAKSEVER PROF. DR. M. MUSTAFA ÇAKMAKLIOĞLU PROF. DR. VAHİT GÖKTAŞ YRD. DOÇ. DR. ÖNCEL DEMİRDAŞ DR. MEHMET YILDIZ HARUN ALKAN MURAT İSMAİLOĞLU GRAFİK TASARIM MUSTAFA NARMANLI BASKI YERİ 72 TASARIM DIJITAL BASIMEVI Ehlibeyt Mahallesi, Ceyhun Atuf Kansu Caddesi Gözde Plaza Nu:130/25 Balgat / Çankaya / ANKARA Tel: BASKI TARİHİ ISBN YAZIŞMA ADRESİ Kalem Eğitim Kültür Akademi Derneği, Hacı Bayram Mah Ahiler Sk. No: 3 Altındağ/ANKARA Tel: +90 (312) ; kalemsempozyum@gmail.com

3 İSMÂİL-İ ANKARAVÎ NİN HAYATI ESERLERİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI ERHAN YETİK Özet İsmâil b. Ahmed el-bayrâmî el- Mevlevî er-rusûhî el-ankaravî hicri X. yüzyılın ikinci yarısında Ankara da doğmuş,1041/1631 tarihinde İstanbul da vefat etmiştir. O önce, doğduğu şehirde ve Anadolu nun pek çok yerinde yaygın bir tarikat olan Bayrâmî tarikatına intisap etmiş, bu tarikattan şeyhlik icazeti almış daha sonra yaptığı bir Konya seyahatinde Birinci Bostan Çelebi (1040/1630) ile tanışmış, O nun irşadı ile Mevlevî tarikatına girmiştir. Bu tarihten sonra ise yaptığı çalışmalar ve yazdığı eserlerle büyük bir şöhrete ulaşmış, en büyük ve en eski, merkezî Mevlevî dergâhlarından biri olan Galata Kulekapısı Mevlevîhâne sinde yirmi bir yıl şeyhlik yapmış ve bu görevi sürdürmekte iken 1041/1631 yılında Hakk ın rahmetine kavuşmuştur. Ankaravî görüşlerini Kur an ve sünnete dayandırmaya özen gösteren, şeriatsız tarikatın olmayacağını ısrarla vurgulayan büyük bir İslam âlimi ve mutasavvıfı olarak kültür tarihimizdeki yerini almış önemli bir şahsiyettir.

4 448 ERHAN YETİK Giriş İsmâil-i Ankaravî, sadece Ankaralı Mesnevî şârihlerinin en önde gelen bir siması olmayıp O, bu alanda yaptığı emsalsiz çalışmasıyla Mesnevî şârihleri içinde Hz. Şârih unvanı ile anılan tek kişidir. Âlim, ârif, kâmil bir şahsiyettir. Biz bu tebliğimizde bu büyük insanın hayatını, eserlerini ve tasavvuf anlayışını üç başlık halinde sizlere sunmaya çalışacağız. 1. İsmâil-i Ankaravî nin Hayatı İsmâil b. Ahmed el-bayrâmî el-mevlevî er-rusûhî el-ankaravî nin hicri X. yüzyılın ikinci yarısında (M.XVI. asrın sonlarında) Ankara da dünyaya gelmiş olduğunu kaynaklarda kullanılan genel ifadelerden anlamaktayız. 1 Baba adı Ahmed olan ve imamlık mesleğini icra ettiği ifade edilen Ankaravî nin ailesi hakkında başkaca bir bilgiye sahip değiliz. 2 İsmâil-i Ankaravî doğum yerine nispet edilerek Ankaravî diye tanınmış, 3 vefatlarına kadar fasılasız yirmibir yıl şeyhliğini yaptığı Galata Kulekapısı Mevlevîhânesi nin yapılış tarihine tekabül eden er-rusûh kelimesini Rusûhî nisbesiyle yazdığı Türkçe, Arapça ve Farsça şiirlerinde mahlas olarak kullanması nedeniyle de Rusûhî ve Rusûhî Dede unvanlarıyla meşhur olmuştur. 4 Rusûhî Dede, asıl şöhretini Mevlânâ Celaleddin Rumî nin Mesnevî sine yazdığı şerhle sağlamış bu yüzden kendisine Hz. Şârih, Şârih-i Ankaravî, Şârih-i Mesnevî gibi ünvanlar verilmiştir. O kadar ki O na verilen Hz. Şârih ünvanı 5 O nu anlamak için isminin de önüne geçen, O nu tanıtan yeterli bir vasıf olarak kullanılagelmiştir. İsmâil-i Ankaravî, tasavvufî hayata yönelmeden önce doğum yeri olan Ankara da dini ilimleri tahsil etmiş, bu arada Arapça ve Farsçayı da bu dillerde şiir yazabilecek bir seviyede öğrenmiştir. 6 1 Şemseddin Sami, Kamûsû l-a lâm, İstanbul: Mihrân Matbaası, , I/439 2 İsmâil Ankaravî, Hadislerle Tasavvuf Mevlevî Erkânı, haz. Semih Ceylan, İstanbul: Dârulhadîs, 2001, s İsmâil Paşa, Hediyyet ül-ârifîn Esmâü l-müellifîn ve Âsârü l-musannifîn, İstanbul: MEB Yayınevi, 1951, I/ Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaâ-i Âmire, 1333, I/25. 5 Esrar Dede, Tezkire-i Şuarây-ı Mevlevîyye, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Bölümü no: 89, vr: 62 b. 6 Şemseddin Samî, Kâmûsû l-a lâm, I/439, Mehmed Tahir, Meşayih-i Osmaniyye den Sekiz Zatın Terâcim-i Ahvâli, İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1318, s. 21.

5 İSMÂİL-İ ANKARAVÎ NİN HAYATI ESERLERİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI 449 Sürekli bir arayış içinde olduğu anlaşılan Ankaravî kazandığı ilmî konum yanında diğer taraftan tasavvufî hayata karşı da ilgi duyarak o dönemde Ankara ve çevresinde yaygın bir tarikat olan Bayramî tarikatına girmiş, hatta bu tarikatta şeyhlik makamına kadar yükselmiştir. 7 Ayrıca Mesnevî şerhinin Matbaa-i Amire 1289 baskısının başında naşiri tarafından verilen bir bilgiye göre ise O, aynı zamanda dönemin yaygın tarikatlarından biri olan Halvetî tarikatından da icazet almıştır. 8 Ankaravî için hayatının en önemli dönüm noktası O nun yakalandığı bir göz hastalığı sonunda manevi bir işaretle tedavi için Konya ya gitmesi ile başlayan süreçtir. Şöyle ki; O, Konya ya ulaştığında Hz. Mevlânâ nın kabrini ziyaret ederek orada Hâk-ı Pây-ı Hz. Hüdâvendigâr a rûmâl-ı iftikâr eyler ve: Onlar ki, nazarları ile toprağı kimya ederler, Umulur ki gözümün kenarını olsun görür hale getirirler anlamında Farsça bir beyit irad eder. O sırada Konya Mevlevî dergâhında postnişin olan Birinci Bostan Çelebi (1040/1630) ile tanışır. Onun nazarı iksirleriyle göz hastalığından kurtulur 9 ve yine O nun irşadıyla Mevlevî tarikatına intisap eder. 10 Zaten tasavvuf ilmine aşina olan ve tasavvufî hayatın da içinde bulunan Ankaravî, Konya da kaldığı kısa sürede Mevlevî adap ve erkânını öğrenip sülûkünü tamamlamış, bu tarikattan da şehylik icazeti alarak İstanbul Galata Kulekapısı Mevlevîhânesi ne şeyh olarak görevlendirilmiştir. 11 Bundan sonra Ankaravî nin hayatında yeni bir dönem başlamıştır. O, bu dönemde tanınmış, bilinen ve teslim edilen bir şöhrete ulaşmıştır. İsmâil-i Ankaravî nin görev yaptığı bu dergâh, divan şairlerimizden Şeyh Galip inde (1213/1798) 8 yıla yakın bir süre şeyhlik görevini sürdürdüğü ve bu yüzden Galip Dede Dergâhı diye de bilinen Galata Kulekapısı Mevlevîhâne si İstanbul da inşa edilen ilk büyük ve merkezî bir Mevlevîhâne olup II. Bayezid devri ( ) vezirlerinden İskender Paşa (?-1533) tarafından yaptırılmıştır. 434 yıl gibi uzun bir süre faaliyet gösteren bu dergâh, 1925 yılına kadar memleket irfanına hizmet etmiştir. 1020/1610 yılında Galata 7 Erhan Yetik, İsmâil-i Ankaravî, Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri, İstanbul: İşaret Yayınları: 1992, s İsmâil-i Ankaravî, Mecmûatü l-letâif ve Metmûratü l-maârif, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1289, I/11. 9 Esrar Dede, Tezkire-i Şuarâ, vr. 62 b. 10 Nev îzâde Atâî, Hadâikü l-hakâik fî Tekmileti ş-şekâik, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989, s Mehmed Tahir, Sekiz Zatın Terâcim-i Ahvali, s. 22.

6 450 ERHAN YETİK Kulekapısı Mevlevîhâne si şeyhliği ile görevlendirilen Ankaravî yirmi bir yıl fasılasız vefat tarihine kadar (1041/1631) bu hizmetini sürdürmüştür. 12 XVII. yüzyılın meşhur Osmanlı şeyhleri arasında yer alan İsmâil-i Ankaravî, hayatını ilme ve irşada vakfetmiş büyük bir âlim, büyük bir şair, saygın bir tasavvufî şahsiyet olarak tanınmıştır. Ankaravî, Galata Kulekapısı Mevlevîhâne sindeki irşad görevini sürdürürken ilmî faaliyetlerine de devam etmiş ve pek çok eser kaleme almıştır. Ancak o dönemde ortaya çıkan, sair tarikat erbabının da maruz kaldığı çeşitli saldırılardan O da nasibini almış hatta bu yüzden sürgün bile edilmiştir. Bu durumu kendisi; Nefy-i beled olmamamıza sebep oldular. Belki katlimize kirâren kasteylediler, lâkin onların hile ve tuzaklarından Rabbim beni korudu 13 cümleleriyle dile getirmiştir. Ancak, Mesnevî şerhi dışında diğer kaynaklarda hiç temas edilmeyen bu sürgününün yeri ve zamanı hakkında başkaca bir açıklamaya rastlanmamıştır. Kanaatimizce bu sürgün o dönem itibariyle Kadızâde Mehmet Efendi nin (1045/1635) başlattığı tasavvuf karşıtı bir hareketle ilintili olmalıdır. Şöyle ki Kadızâde Mehmet Efendi güzel hitabetiyle kürsü vaizi olarak şöhret yapmış, nüfuz sahibi olmuş, Ayasofya Camii vaizliğine atanmıştır. Yaptığı ateşli vaazlarında tarikatlara ve tarikat erbabına ağır hücumları olmuş, devrân ve semâın haram olduğunu savunmuş, kürsülerde semâ ve devrân ehlini düdük çalanlar, tahta tepenler diye tanımlamış, aşağılayıcı beyanlarda bulunmuştur. Yine bu dönemde Kadızâdeliler diye bilinen bu grup tarafından tekkeler basılmış, oralarda bulunanlar bir şekilde taciz edilmişlerdir. Bu durumu Huccetü s-semâ risalesinde Ankaravî Bizim karındaşlarımızdan bazısı vaktaki tarîkımıza ta n ve erkânımıza münkir olanlardan bazısını gördüklerinde bu fakirden iltimas ve talep eylediler ki ol münkirîne cevab-ı şâfî ile cevap verelim ve onlara beyân-ı kâfî ile beyan kılalım 14 tarzında devam eden cümlelerle dile getirmiş, daha önce de temas edildiği veçhile genelde tarikat erbabının karşılaştığı bu tür olumsuzlukların yanında; özelde O, ölüm tehdidi ve sürgüne gönderilme gibi en ağır muamelelere dahi maruz kalmış, ancak hiçbir zaman yılmamış, 12 Can Kerametli, Galata Mevlevîhane si Divan Edebiyatı Müzesi, İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1977, s Ankaravî, Mecmûatü l-letâif, II/ Kâtip Çelebî, Mîzânü l-hakk fî İhtiyâri l-ehakk, İstanbul: MEB Basımevi, 1972, s. 112.

7 İSMÂİL-İ ANKARAVÎ NİN HAYATI ESERLERİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI 451 yapılan baskılara rağmen devrin ilim ve fikir hareketleriyle yakın ilgisini sürdürmüş, bir taraftan yaptığı ilmî araştırmalarla kendisini geliştirirken, diğer taraftan ölümsüz eserler kaleme almış aynı zamanda bir tarikat şeyhi olarak irşad faaliyetlerine devam etmiştir. Dergâh her seviyeden gönül erbabını sinesinde toplamış ve O nun aralarında meşhur şahsiyetlerin de bulunduğu pek çok müridi olmuştur. O, yirmi bir yıl süren şeyhlik devresinin her anını kalpleri İslam a ısındırmak, zahiri ve batini muhalefet ve mugayeretleri ortadan kaldırmak için mücadele ederek geçirmiştir. 15 Kısacası O, hayatı boyunca kendisini ilim ve irfan sahibi olmaya, birikimini insanlarla paylaşmaya ve yaşadığı zorluklara rağmen inançları doğrultusunda hayatını sürdürmeye devam etmiş, hiçbir zaman insanlara hizmetten ve onları irşad etmekten uzak durmamış, hayatını dahi ortaya koyarak mücadelesini sürdürmüş büyük bir İslam âlimi, büyük bir edip, büyük bir mutasavvıf, büyük bir mücadele insanıdır diyebiliriz. Hayatını mücadelelerle, sıkıntılarla, kısa süre de olsa sürgünde geçiren Ankaravî, hizmet süresinin sona ermekte olduğunu Artık iş tamam oldu, şimdi, usûlü ile vusûle müşerref olmak arzusundayım diyerek irtihallerinin yaklaştığına işaret etmiş, bunun üzerine, elinde henüz tamamlanmamış eserlerinin olması ve müritlerinin O nun irşadına olan ihtiyaçları bu işareti anlayanları telaşa sevk etmiş, çevresindekileri büyük bir hüzün kaplamıştır. Durum böyle iken geçmiş günlerde Hz. Şârih ın bir lâtife olarak yönelttiği Bu bizim Ganem imiz, behemehâl Hz. İsmâil in koçu olacak sözünü hatırlayan ve Ankaravî nin önde gelen müridlerinden biri olan, Şerhü l- Mesnevî dâhil Hz Şârih in pek çok eserinin müstensihi Ganem Dede ( ) diye meşhur dervişi rivâyete göre Bu bîçare Ganem den kurbandan başka ne olur? diyerek, Cenab ı Hakka niyazda bulunur ve Fidây-ı şeyhi olup can verir. Derviş Ganem in defni ikmal edildiğinde Rüsûhî Dede afiyet bulur, rahatsızlığı geçer, yarım kalan eserlerini tamamlama imkânına kavuşur, irşad görevini yerine getirmeye çalışır. Bundan sonra ise O, görevlerini tamamlamış olmanın huzuru ile vuslata, sefere hazırdır. Etrafındakileri de; Tecrîd ehlinin gelişi de gidişi de aynı minval üzere olmak gerekir, Hakikî dost posta bağlı değildir tarzındaki sözleri ve lâtifeleriyle durumdan haberdar eder. Vakıa öyle de olur. Çok geçmeden dâr-ı ukbâya irtihal 15 Ankaravî, Mecmûatü l-letâif, I/7.

8 452 ERHAN YETİK buyururlar ve vasiyetleri üzere Galata Kulekapısı Mevlevîhâne si haziresine defnedilirler. ( ). 16 İsmâil-i Ankaravî nin vefat tarihi; Kâtip Çelebî, Ömer Rıza Kehhâle, Brockelmann ve Süleyman Ateş tarafından (1042/1632) olarak gösterilmiş, 17 Evliyâ Çelebî, Mehmet Süreyyâ, Bağdatlı İsmâil Paşa tarafından ise bu tarih (1040/1630) olarak kaydedilmiştir. 18 Ancak İsmâil Ankaravî nin vefatı ile ilgili olarak Hitam 19 ve İrtihal-i irfan 20 ifadeleri ile tarih düşürülmüştür ki bu tarih (1041/1631) e tekabül eder. Binaenaleyh İsmâil Ankaravî nin vefat tarihi ileri sürülen mezkûr tarihler olmayıp (1041/1631) yılı olması icap eder. Ayrıca İsmâil Ankaravî nin hayatından bahseden pek çok eserde de onun (1041/1631) yılının ortalarında vefat etmiş olduğu bildirilmiştir. 21 Ankaravî nin kabri üzerine daha sonra bir türbe inşa edilmiş, bu türbe önce ahşap iken şimdiki kargir yapı, ( ) yılında Hâlet Said Efendi (1239/1823) tarafından yaptırılmıştır. Bu türbede İsmâil-i Ankaravî den başka meşhur divan şairimiz Şeyh Galip ( ), Şeyh İsa Efendi ( ), Şeyh Selim Dede Efendi ( ) ve Şeyh Mehmet Ruhi Dede Efendi( ) de medfundurlar İsmâil-i Ankaravî nin Eserleri İsmâil-i Ankaravî nin eserlerinin sayısı hakkında değişik görüşler ileri sürülmüş, kaynaklardan bazılarında kırk hatta kırk altı 23 eserinden söz edilirken bazı kaynaklarda ise yirmiyi mütecaviz eseri olduğu bildirilmiştir. 24 Bu konuda verilen eser isim listeleri de birbirlerinden farklıdırlar. O nun 16 Ankaravî, Mecmûatü l-letâif, I/ Kâtip Çelebî, Keşfu z-zunûn, İstanbul: MEB Basımevi, 1972, II/1587; Ömer Rıza Kehhâle, Mu cemu l-müellifîn Terâcimü l-musannifiyi l-kütübi l-arabiyye, Beyrût: Mektebetü l-müsennâ, 1957, II/259; Carl Brockelmann, Geschichte Der Arabischen Litteratur, Leiden: E. J. Brill, suppl., II/662; Süleyman Ateş, İşârî Tefsir Okulu, Ankara: Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974, s Evliyâ Çelebî, Evliyâ Çelebî Seyehatnamesi, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1971, I/125; Mehmet Süreyya, Sicill-i Osmânî, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1308, s. 322, İsmâil Paşa, Hediyyet ül-ârifîn, I/ Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I/ Tevfik, Mecmûatü t-terâcim, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü, no: 192, vr. 36a. 21 Nev îzâde Atâî, Hadâikü l-hakâik, s. 765; Süleyman Saadettin Müstakimzâde, Mecelletü n-nisâb fî n-niseb ve l-künâ ve l-elkâb, Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi Kitaplığı no: 628, vr. 269 b ; Ali Enver, Semâhâne-i Edeb, İstanbul: Âlem Matbaası Ahmed İhsan ve Şürekâsı, 1309, s. 82; Ahmet Rif at Efendi, Lugat-i Târihiyye ve l-coğrâfiyye, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1299, I/ Erhan Yetik, İsmâil-i Ankaravî, s. 57 vd. 23 Tevfik, Mecmûatü t-terâcim, vr. 36 a ; Ali Enver, Semâhâne-i Edeb, s. 81 vd. 24 Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I/24; Sekiz Zatın Terâcim-i Ahvâli, s. 25 vd.; İsmâil Paşa, Hediyyet ül-ârifîn, I/218

9 İSMÂİL-İ ANKARAVÎ NİN HAYATI ESERLERİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI 453 eserlerinin muhtevalarının tanıtılması bir tarafa eserlerinin isimleri dahi doğru olarak maalesef tespit edilmemiştir. Bu arada O na ait olmadığı kesin olan bazı eserler de ona nispet edilirken, ona ait bazı eserlerin de yok sayıldığı olmuştur. 25 Ankaravî nin telif eserleri yanında hatta daha ziyade şerh niteliğinde yazdığı pek çok eseri olduğunu, dolayısıyla döneminde yaygın olan şerhçiliğe onun da bigâne kalmadığını belirtmemiz gerekir. Bu itibarla biz de önce O nun telif eserlerini, sonra da yaptığı şerh çalışmalarını tebliğ sınırlarını zorlamadan olabildiğince kısa bir şekilde vermeye çalışacağız. A. Telif Eserleri 1: Minhâcü l-fukarâ: Bu eser Ankaravî nin Mesnevî şerhinden sonra en meşhur eseridir. O, bu eserini müridlerine tarikat adap ve erkânını anlatmak ve başkalarına karşı Mevlevî tarikatını savunmak amacıyla yazmıştır. 26 Türkçe olarak kaleme alınan bu eser (Bulak 1256, İstanbul 1286) iki defa basılmıştır. Bu eserin, Saadettin Ekinci tarafından ise sadeleştirilmiş olan bir baskısı 1996 da İstanbul da neşredilmiştir. 2: Nisâb-ı Mevlevî: Şeyhülislam Yahya Efendi nin ( ) isteği üzerine kaleme alındığı bilinen bu eser Farsça ve manzum bir eserdir. Minhâcü l-fukarâ daki konuların işlendiğini gördüğümüz eser, Tahirü l- Mevlevî tarafından Türkçeye çevrilmiştir. 3: Derecâtü s-sâlikîn: Matbu olmayan ve tespit edebildiğimiz tek yazmas nüshasını (Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi no: 1674) görebildiğimiz bu eser Minhâcü l-fukarâ nın son bölümündeki sülük derecelerinin ele alındığı bir çalışmadır. 4: Huccetü s-semâ: Mevlevî semâ ını raks ve deverânı savunma amacıyla özellikle sözü edilen konularda Kadızâdelilerin eleştiri ve ithamlarına cevap vermek için yazılmış bir risaledir. Bu eser Ahmed b. Muhammed b. Muhammed Tûsî nin (520/1126) Bevârikü l-ilmâ fi Tekfîr-i Men Yuharrimü s-semâ adlı risalesini esas alarak telif edilmiş bir eserdir. Minhâcü l-fukarâ ile birlikte basılmıştır Brockelmann, Geschichte Der Arabischen Litteratur, II/ Ankaravî, Minhâcü l-fukarâ, İstanbul: Rıza Efendi Matbaası, 1286, s Daha geniş bilgi için bkz. Bayram Akdoğan, Mevlevîliğin Din Anlayışında Musikî Huccetü s-semâ Risâlesi, Ankara: Bilge Ajans ve Matbaa, 2009; Bayram Akdoğan, Hüccetü s-semâ Adlı Musikî Risâlesi ve Ankaravî İsmâil b. Ahmed in Musikî Anlayışı, AÜİFD, XXXV/

10 454 ERHAN YETİK 5: Risaletü t-tenzihiyye fi Şe ni l-mevlevîyye: Bu risale de Huccetü s- Semâ isimli risalenin Arapçası olup 1892 de Leiden de basılmıştır. 6: Cenâhü l-ervâh: İnsanları Hak Teâlâ yı tevhide teşvik amacıyla yazılmış Türkçe bir eserdir. Matbu olmayan bu eserin tespit edebildiğimiz yazma nüshaları (Süleymaniye Kütüphanesi. Reîsü l-küttâb, no: 1182/4, Hacı Mahmud Efendi no: 2558, Lala İsmâil no: 213/3) de görülebilir. 7: Fütûhât-ı Ayniyye: Fatiha suresinin tefsirini konu alan ve yedi bölümden teşekkül eden bu eserinde Ankaravî; Kur an ın, Besmele nin, Fatiha Suresi nin faziletlerine dair bilgiler vermiş, son bölümde surenin tercüme ve tefsirini yapmıştır. Bu eserde konular, ayet ve hadislerden istifade edilerek, muhtelif tefsirlerden nakiller yapılmak suretiyle işlenmiş, tasavvufî izahlarda bulunulmuştur. Türkçe olarak kaleme alınan bu eserin 1328 de İstanbul da güzel bir baskısı yapılmıştır. 28 8: Misbâhül-Esrâr: Ankaravî nin Gazalî nin Mişkâtü l-envâr isimli eserinden mülhem ve ona benzer bir tarzda telif ettiği anlaşılan bir eser olup Nûr Suresinin 35. ayetinin tefsirini konu edinmiştir. Yazma nüshaları (Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi no: 2872/1, Düğümlü Baba no: 10, Lala İsmâil no: 213/1) de bulunmaktadır. 9: Risâle-i Uyûn-ı İsnâ Aşere: Değişik konuların işlendiği on iki manzumeyi içeren Türkçe bir risaledir. Basılı olmayan bu risalenin tespit edebildiğimiz tek yazma nüshası (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü, no: 6394) de mevcuttur. 10: Miftâhü l-belâğa ve Misbâhü l-fesâha: Sahasında, dilbilgisi konusunda yazılan ilk Türkçe eserlerden biridir. Bu çalışma Celâleddîn Muhammed b. Abdurrahman el-kazvînî nin ( ) Telhîsü l Miftâh fî l Meânî ve l-beyân isimli eseri ile Mahmud b. Muhammed el-gıylânî nin (886/1481) Menâzirü l-inşâ adlı kitabı esas alınarak yazılmış, ilklerden olması itibari ile de orijinal bir çalışmadır de İstanbul da basılmıştır. 11: Risale-i Usûl-i Tarikat-ı Mevlânâ: Mevlânâ nın tarikat silsilesini ve Mevlevîlikte sülûkün keyfiyetini açıklamayı amaçlayan Türkçe küçük bir risaledir. Yazma nüshaları (Süleymaniye Kütüphanesi Nafiz Paşa, no: 28 İsmâil-i Ankaravî, Fütûhât-ı Ayniyye, İstanbul: Ahmed Kamil Matbaası, Daha fazla bilgi için bkz. Erhan Yetik, Tasavvufi Açıdan Fatihâ Tefsiri (İsmâil-i Ankaravî nin Fütûhât-ı Ayniyyesi Üzerine Bir Çalışma), OMÜİFD, sayı: 8 yıl: 1996, ss

11 İSMÂİL-İ ANKARAVÎ NİN HAYATI ESERLERİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI , İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü no: 6394, İstanbul Divan Edebiyatı Müzesi no: 104) de mevcuttur. 12: Sülûknâme-i Şeyh İsmâil: Sülûkün mahiyetini, şeyh-mürid münasebetlerini, zikir konularını ele alan küçük bir risaledir. Tespit edebildiğimiz tek bir yazma nüshası bir önceki eserin kenarında (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü no: 6394) de bulunmaktadır. B. Şerh Çalışmaları 1: Mecmûatü l-letâif ve Metmûratü l-maârif: Bu kitap Mevlânâ nın Mesnevî sinin en güzel ve en başarılı şerhlerinden olup İsmâil- i Ankaravî yi tanıtan ve onu şöhrete ulaştıran VII ciltlik bir şerhtir. Bu müstesna eser O na Hz. Şârih ünvanını kazandırmış, ayrıca Ankaravî nin bu konuda kabul edilen otoritesi nedeniyle olmalıdır ki kendisinden sonra Mesnevî okutacak kişilere verilen icazetnamelerde O nun usulünü takip şartı uyulması gereken bir kural olarak kayda geçirilmiştir. Bu şerhin, Derviş Ganem in istinsah ettiği nüshası esas alınarak VI cildi İstanbul ve Kahire de birkaç kez basılmıştır. VII. cildin Mevlânâ ya aidiyeti tartışmalı olduğu için yapılan baskılarda bu cilde yer verilmemiştir Fâtihü l-ebyât: Mesnevî nin ilk on sekiz beytinin ve anlaşılması zor bazı kelimelerinin şerhini konu alan müstakil bir eser olmakla birlikte, ilgisi ve içeriği itibarı ile yapılan baskılarda Mesnevî şerhinin başında yer aldığı görülmektedir. 3- Câmiü l-âyât: Mesnevî de geçen ayet ve hadislerin Arapça beyitlerin ve açıklamaya muhtaç bazı kelimelerin şerhlerini konu alan bu eser basılmamış olup yazma nüshaları (Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa, no: 255/1, Antalya Tekelioğlu no: 390, Mihrişah Sultan no: 181) de bulunmaktadır. 4-Simâtü l-mukînîn: Mesnevî nin dibacesinin Arapça şerhidir. Yazma nüshaları Topkapı Sarayı Revân Köşkü Kütüphanesi no: 45, Süleymaniye Kütüphanesi Şehid Ali Paşa no: 285/2,H.Hüsnü Paşa no: 659 da mevcuttur. 5- Tuhfetü l-berere: Bu eserinde Ankaravî Mesnevî den seçtiği 29 Daha fazla bilgi için bkz. Erhan Yetik, İsmâil-i Ankaravî, s

12 456 ERHAN YETİK beyitleri şerh etmiş, ayrıca bu kitabında kendi şiirlerinden bazı beyitlere de yer vermiştir. Dili Türkçe olan ve basılı olmayan bu eserin de tarafımızdan tesbit edilebilen tek yazma nüshası (Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa no: 736) dadır. 6- Hall-i Müşkilât-ı Mesnevî: Ankaravî, bu çalışmasında kitabın isminden de anlaşılacağı gibi, Mesnevînin zor anlaşılan beyitlerinin şerhi yanında Mesnevî de anlatılan hikâye ve kıssalardaki hikmetleri, maksatları, anlamları, açıklamayı amaçlamış, dili Türkçe olan bu eserin matbu olmayan, sonu eksik olan görebildiğimiz tek yazma nüshası (Bayezid Üniversitesi Kütüphanesi Veliyyüddin, no: 1672) de mevcuttur. 7- Îzâhü l-hikem: Şihâbüddîn Sühreverdî nin (587/1191) Heyâkilü n- Nûr isimli eserine Ankaravî tarafından yazılan şerhtir. Dili Türkce olan, matbu olmayan bu eserin yazma nüshaları (Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa no: 1747 ve 2749, Hâlet Efendi no: 727/3) de bulunmaktadır. Eser üzerinde Bilal Kuşpınar doktora, Veli Saylam yüksek lisans tezi çalışması yapmışlardır. 8- Mekâsıd-ı Âliyye fî Şerhi t- Tâiyye: İbnü l Fârız ın (632/1235) Kasîdetü t-tâiyyesi ne Ankaravî tarafından yazılan Türkçe bir şerhtir. Yazma nüshaları (Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi, no: 220, 221/1, Hamidiye no: 654) de mevcuttur. 9- Şerhü Kasideti l- Mîmiyye el- Hamriyye: Yine İbnü l- Fârız ın Kasîdetü l-mîmiyye el-hamriyye sine Ankaravî nin yazdığı Türkçe bir şerh olup, basılı olmayan bu eserin de görebildiğimiz yazma nüshaları (Süleymaniye Kütüphanesi, Reisü l-küttâb no: 727 ve 796) da bulunmaktadır. 10- Hadis-i Erbaîn Şerhi: Mevlevî tarikatına bid at ve dalalet nazarıyla bakanlara cevap olma özelliği öne çıkan ve bu nedenle de semâ, raks ve gınaya dair konularla birlikte tasavvufun temel sorunları; mehdilik ve ricalü l-gayb gibi meseleler hakkında seçilen kırk hadisin şerhi olarak tasavvufun yanında fıkıh literatürüne de başvurulmak suretiyle yapılan bir çalışmadır. Bu eser Semih Ceylan tarafından Hadislerle Tasavvuf ve Mevlevî Erkânı Mesnevî Beyitleriyle Kırk Hadis Şerhi ismiyle yayına hazırlanmış ve 2001 de basılmıştır. 11- Zübdetü l-fuhûs fi Nakşil-Füsûs: Bilindiği üzere İbnü l-arabî

13 İSMÂİL-İ ANKARAVÎ NİN HAYATI ESERLERİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI 457 (638/1240) Füsûsu l- Hikem isimli meşhur eserini Nakşü l-füsûs ismi ile hülasa etmiş, Ankaravî de bu esere yaptığı bir şerhle onu Türk okurlarına sunmuştur. Eser İstanbul da 1328 de basılmıştır. 12- el-hikemûl-münderice fî Şerhi l-münferice: Ebû l-fadl Yusuf b. Muhammed in (513/1119) Kasidetü l- Münferice sine Ankaravî nin yazdığı Türkçe bir şerhtir. Otuz beş beyitten oluşan bu şerh, (Bulak 1300, İstanbul 1327) baskıları ile okuyucularına sunulmuştur. Tanıtmaya çalıştığımız bu yirmi dört eser dışında bazı kaynakların 30 eser listelerinde yer verilen Ankaravî Divanı na ise maalesef rastlayamadık. Türkçe, Arapça, Farsça şiirlerini dağınık olarak muhtelif eserlerinde gördüğümüz Ankaravî nin bir divanının olması fikrini kabul etsek bile ona ulaşamadıkça bu görüşü doğrulayamayız. Bu yüzden ona Ankaravî nin eserleri arasında yer vermediğimizi belirtmek istiyoruz. Bu arada Kitâbü l- Hitâb ve Tuhfe-i Haşşâkiye gibi İsmâil Hakkı Bursevî ye ait eserlerin de yazar isimlerinin yakınlığı nedeniyle olmalı yanlışlıkla İsmâil Ankaravî ye nispet edilen eserler arasında yer aldığını 31 da bilgi olarak vermiş olalım. 3. İsmâil Ankaravî nin Tasavvuf Anlayışı Şüphesiz İslam Tasavvufu büyük ve muhteşem İslam düşüncesinin önemli bir kesitini oluşturur. Allah Resulü nün manevî bir mirası olan bu düşünceyi, o tarihten bu yana toplumun ihtiyaç, arayış ve taleplerine göre şekillendirip devam ettiren âbid, zâhid, ârif ve sûfî gibi unvanlarla anılan malum ve meşhur zevatın İslam toplumu içindeki saygın konumu bellidir. Şu hususu da belirtmeliyim ki bu hareketin içinde yer alan isimsiz kahramanların sayısı bilinenlerden daha fazladır. Keza tasavvufî hareketin inkişafı ve kurumsallaşması konusunda da bu oluşumun içinde bulunanların durumları ve konumları da birbirlerinden çok farklıdır. Genel olarak bunlardan pek azı tasavvufî hareketin müesseseleşmesi konusunda görev ifa etmiş, çoğu ise kurulu olan bir tarikatı devam ettirme gayreti içinde olmuştur. İşte İsmâil-i Ankaravî yi de bu ikinci gruba dâhil bir 30 Tevfik, Mecmûatü t-terâcim, vr. 36 a, Sakıb Dede, Sefîne-i Nefîse-i Mevlevîyân, Mısır: Mektebetu Vehbe, 1283, s. 39; İsmâil Paşa, Hediyyet ül-ârifîn, I/218; Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I/25; Sekiz Zatın Terâcim-i Ahvali, s. 26; Türk Ansiklopedisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, , III/66 (Ankaravî İsmâil Rusûhi m.) 31 Brockelmann, Geschichte Der Arabischen Litteratur Suppl., II/662.

14 458 ERHAN YETİK tasavvuf büyüğü, bir İslam âlimi, daha açık bir ifade ile kurulu bir tarikatın dergâhında o tarikatın ilkelerini, adap ve erkânını taliplerine öğreten, bu işin pratiğini gösteren uzman bir eğitici, âlim ve ârif bir yol gösterici olarak görmekteyiz. Ancak yine de O nun bu grup içinde dahi farklı bir yeri olduğunu söylememiz gerekir. Zira O, sıradan bir tarikat şeyhi olmayıp bu kimliği yanında; şer î ilimleri bilen, Türkçe, Arapça, Farsça şiirler yazabilen, ortaya koyduğu eserleri ve dergâh dışına da taşan mücadeleleri ile maruf, büyük bir şahsiyettir. Ankaravî, bağlı bulunduğu Mevlevî tarikatının tasavvuf anlayışına sadık kalan, mutedil ve muhafazakâr bir yol izleyen hem zahitliğe hem de aşk ve muhabbete önem veren bir tasavvuf anlayışına sahip olmuştur. Bu anlayışının tabii bir sonucu olarak O, bir taraftan dinin zahiri hükümlerine fazla önem vermeyen tasavvufî cereyanlara, diğer taraftan da tasavvufu bid at sayan gruplara karşı açık olarak tavır almış, mücadele etmiştir. Ona göre tarikat; Kur an âyetlerine, Peygamber in (s.a.v) sünnetlerine ve meşayihin sözlerine, tespitlerine uygun olan bir yoldur. 32 Bu yolda surete, şekilciliğe itibar edilmemeli, 33 ifrat ve tefritten uzak kalınmalı, akvâl, ef âl ve ahvâlde itidalden ayrılmamalıdır. 34 Halvet ve uzlet yerine sohbet ve hizmeti benimseyen Ankaravî, 35 müritlerine, hayatın içine girmeyi, meşreplerine göre mutlaka bir iş tutmayı tavsiye etmiştir. 36 Zira O nun anlayışına göre sülûkteki başarının, manevî terakkinin olmazsa olmaz şartı; helal lokma yemektir. Zira O nun nazarında helal lokmanın meyvesi; 37 taat, ilim ve hikmet, haram lokmanın mahsulü ise masiyet, cehâlet ve gaflettir. 38 Yine ona göre menfaat için bu yola girmek, ilim ve irfandan yoksun kalmak asla tasvip edilecek bir durum değildir. Keza O nun tarikat anlayışında şekil ve surete itibar edilmediğini görmekteyiz. O, dervişliğin hırka giymekten ibaret olmadığını ısrarla belirtmiş, menfaat temini amacıyla tarikata girenlere karşı açık bir tavır almıştır Ankaravî, Minhâcü l-fukarâ, s. 5 vd. 33 Ankaravî, Minhâcü l-fukarâ, s Ankaravî, Minhâcü l-fukarâ, s. 6 vd. 35 Ankaravî, Minhâcü l-fukarâ, s. 57; 36 Ankaravî, Usûl-i Tarikat-i Mevlânâ, Süleymaniye Kütüphanesi Nâfiz Paşa no: 352, vr. 5 a. 37 Ankaravî, Minhâcü l-fukarâ, s Ankaravî, Mecmûatü l-letâif, I/ Ankaravî, Minhâcü l-fukarâ, s. 3.

15 İSMÂİL-İ ANKARAVÎ NİN HAYATI ESERLERİ VE TASAVVUF ANLAYIŞI 459 Ankaravî ye göre bir tarikat şeyhinin Allah Resulüne zahiren ve batınen mutlaka uyması, ilim ve irfan sahibi olması, dinin hükümlerini yerine getirmesi, tarikat edeplerine riayet etmesi gerekir. 40 O na göre bu durumda olmayanların yüzlerini görmeyenler, onlara muhatap olmayanlar kurtuluşa ererler. 41 Ankaravî nin tasavvuf anlayışı naslarla sınırlıdır. Ankaravî nazarında sûfî; Allah ve Resulü nün ve O nun ashabının yolunu izlemeli, bid atlerden mutlaka kaçınmalı, bütünüyle şeriatın hükümlerine uymalıdır. 42 Tasavvuf anlayışında zühd ve takvaya ağırlık veren Rusûhî Dede, Ehl-i Sünnet akidesine sıkı sıkıya bağlı olan zâhid bir sûfîdir. Bu itibarla O, dinî ölçülerden taviz vermeyen bir tarikat şeyhi olarak, müridlerini daima ilim ve irfan sahibi olmaya, dini öğrenmeye, ibadet ve taatları yerine getirmeye, salih ameller işlemeye teşvik etmiş, onların şeriatle olan ilişkilerini sürekli, sağlıklı ve sağlam tutmaları gerektiğini söylemiş, bu yolda Allah ve Resulüne kâmil manada tabi olmanın gereğini açık ve net bir şekilde vurgulamış, ilim sahibi, irfan ehli, yaptığı hizmet ve verdiği mücadele ile geride bıraktığı eserleri ile anılacak büyük bir şahsiyettir. 43 Kaynakça Ahmet Rif at Efendi, Lugat-i Târihiyye ve l-coğrâfiyye, İstanbul, Mahmud Bey Matbaası, Ali Enver, Semâhâne-i Edeb, İstanbul: Âlem Matbaası Ahmed İhsan ve Şürekâsı, Bayram Akdoğan, Hüccetü s-semâ Adlı Musikî Risâlesi ve Ankaravî İsmâil b. Ahmed in Musikî Anlayışı, AÜİFD, XXXV/ Mevlevîliğin Din Anlayışında Musikî Huccetü s-semâ Risâlesi, Ankara: Bilge Ajans ve Matbaa, Can Kerametli, Galata Mevlevîhâne si Divan Edebiyatı Müzesi, İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, Carl Brockelmann, Geschichte Der Arabischen Litteratur, Leiden: E. J. Brill, suppl. Erhan Yetik, Ankaravi İsmâil Rusûhî, DİA, Ankara: TDV, Ankaravî, Şerh-i Kasîdeti l-mîmiyye el-hamriyye, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmut Efendi no: 3438, vr. 8 a vd. 41 Ankaravî, Minhâcü l-fukarâ, s Ankaravî, Minhâcü l-fukarâ, s Daha fazla bilgi için bkz. Erhan Yetik, İsmâil-i Ankaravî, s ; Erhan Yetik, Ankaravî İsmâil Rusûhî, DİA, Ankara: TDV, 1991, III/

16 460 ERHAN YETİK Tasavvufî Açıdan Fatihâ Tefsiri (İsmâil-i Ankaravî nin Fütûhât-ı Ayniyyesi Üzerine Bir Çalışma), OMÜİFD, sayı: 8, yıl: 1996, s İsmâil-i Ankaravî, Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, İstanbul: İşaret Yayınları: Esrar Dede, Tezkire-i Şuaray-ı Mevlevîyye, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Bölümü no: 89. Evliyâ Çelebî, Evliyâ Çelebî Seyehatnamesi, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, İsmâil Paşa, Hediyyet ül-ârifîn Esmâü l-müellifîn ve Âsârü l-musannifîn, İstanbul: MEB Yayınevi, İsmâil-i Ankaravî, Fütûhât-ı Ayniyye, İstanbul: Ahmed Kamil Matbaası, Hadislerle Tasavvuf ve Mevlevî Erkânı Mesnevî Beyitleriyle Kırk Hadis Şerhi, haz. Semih Ceylan, İstanbul: Dârulhadîs, Mecmûatü l-letâif ve Metmûratü l-maârif, İstanbul: Matbaa-i Âmire, Minhâcü l-fukarâ, İstanbul: Rıza Efendi Matbaası, Şerh-i Kasîdeti l-mîmiyye el-hamriyye, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmut Efendi no: Usûl-i Tarikat-i Mevlânâ, Süleymaniye Kütüphanesi Nâfiz Paşa no: 352. Kâtip Çelebî, Keşfu z-zunûn, İstanbul: MEB Basımevi, Mîzânü l-hakk fî İhtiyâri l-ehakk, İstanbul: MEB Basımevi, Mehmed Tahir, Meşayih-i Osmaniyye den Sekiz Zatın Teracim-i Ahvali, İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaâ-i Âmire, Mehmet Süreyya, Sicill-i Osmânî, İstanbul: Matbaa-i Amire, Nev îzade Atâî, Hadâikü l-hakâik fî Tekmileti ş-şekâik, İstanbul: Çağrı Yayınları, Ömer Rıza Kehhâle, Mu cemu l-müellifîn Terâcimü l-musannifiyi l-kütübi l- Arabiyye, Beyrût: Mektebetü l-müsennâ, Sakıb Dede, Sefîne-i Nefîse-i Mevlevîyân, Mısır: Mektebetu Vehbe, Süleyman Ateş, İşârî Tefsir Okulu, Ankara: Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, Süleyman Saadettin Müstakimzâde, Mecelletü n-nisâb fî n-niseb ve l-künâ ve l- Elkâb, Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi Kitaplığı no: 628. Şemseddin Sami, Kâmûsû l-a lâm, İstanbul: Mihrân Matbaası, Tevfik, Mecmûatü t-terâcim, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümü, no: 192. Türk Ansiklopedisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, , III/66 (Ankaravî İsmâil Rusûhi m.)