T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ( YÜKSEK LİSANS TEZİ )

Transkript

1 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ( YÜKSEK LİSANS TEZİ ) BURSA İLİ ŞEVKETİYE KÖYÜ HALK İLAÇLARININ BİLİMSEL AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ. GÜLDER ÖZKAN DANIŞMAN PROF. DR. FİLİZ MERİÇLİ FARMAKOGNOZİ ANABİLİM DALI FİTOTERAPİ PROGRAMI İSTANBUL-2011

2 TEZ ONAYI ii

3 BEYAN iii

4 iv İTHAF Bugünlere gelmemi sağlayan Sevgili Anneme, Babama, Yüksek lisans çalışmam süresince sabırla beni destekleyen Eşim Yüksel, Oğullarım Çağatay Tuna ve Baturay Tolga ya ve Eğitim hayatım boyunca bana emeği geçen tüm hocalarıma

5 v TEŞEKKÜR Yüksek lisans yapmam hususunda beni yüreklendiren ve eğitim sürecim boyunca yoğun temposuna rağmen bu desteğini devam ettiren, pozitif enerjisi ile her zaman örnek olan sevgili hocam Prof.Dr. Filiz MERİÇLİ ye çok teşekkür eder saygılarımı sunarım. Fitoterapi derslerimizde bizimle değerli bilgilerini ve tecrübelerini paylaşan Prof.Dr. Ali H. MERİÇLİ, Prof.Dr. Nurhayat SÜTLÜPINAR, Prof.Dr. Günay SARIYAR a ve Prof. Dr.Afife MAT a ve Prof. Dr. Aynur SARI ya, Tezimin laboratuar çalışmaları kısmında her konuda yardım eden arkadaşlarım Farmakognozi ABD Araştırma Görevlileri Burcu ŞEN, Seçil YAZICI ve Sezin KURTOĞLU na ve tüm bölüm çalışanlarına, yine çok yoğun olmasına rağmen zaman ayırarak bitkilerimin teşhisine destek veren Doç.Dr. Emine AKALIN a ve Doç.Dr. Şükran KÜLTÜR e, Saha çalışması süresince göstermiş oldukları misafirperverlikten dolayı Yusuf Kaymaz a, ailesine, özellikle bitki toplanması ve ilgili kişilerle görüştürülmesi konusunda hiçbir fedakârlıktan kaçınmayan İlhan KAYMAZ a, Hatice YILMAZ a ve bana yardımcı olan ve bilgilerini paylaşan Şevketiye Köyü halkına, Bursa-İstanbul arası gidiş gelişlerimde, her zorda kaldığımda yanımda bulduğum biricik ağabeyim Önder MERGAN a ve kardeşim Ender MERGAN a, Eğitim gibi ulvi bir değer için bile olsa kendilerine ait zamanı onlara ayıramadığım halde hiçbir serzenişte bulunmayan tam aksine beni her zaman destekleyen ve teşvik eden sevgili eşim ve canım oğullarıma teşekkürü bir borç bilirim.

6 vi İÇİNDEKİLER TEZ ONAYI... İİ BEYAN... İİİ İTHAF... iv TEŞEKKÜR... V İÇİNDEKİLER... Vİ TABLOLAR LİSTESİ... Vİİİ ŞEKİLLER LİSTESİ... İX ÖZET... X ABSTRACT... Xİ 1. GİRİŞ VE AMAÇ GENEL BİLGİLER Şevketiye Köyü Cografi Tanıtımı Şevketiye Köyü nün Tarihçesi Köyde Sosyal Yaşam GEREÇ VE YÖNTEM Bilgi ve Bitki Toplama Bitki Örneklerinde Etken Madde Taraması Flavonoit Türevlerinin Aranması : Antrasen Türevlerinin Aranması: Saponin Türevlerinin Aranması: Siyanogenetik Glikozitler: Kardiyotonik Glikozitler: Tanen Türevleri Aranması: Alkaloit Aranması: Şişme İndisi Tayini: BULGULAR Bitkilere Ait Bilgilerin Derlenmesi İle İlgili Görüşme Bulguları Bitki Örneklerinin Toplandığı Mevkiler ve Bitkiler (Yöresel Adları) Bilgi Alınan Yüz Yüze Görüşme Yapılan Kaynak Kişiler Halk Arasında Tedavi Ve Korunma Amaçlı Kullanılan Bitkiler... 15

7 vii 4.3. Şevketiye Köyü Tıbbi Bitkileri Abies nordmanniana subsp. bornmulleriana Bellis perennis Cistus lauriifolius Cydonia oblonga Equisetum telmetia Helleborus orientalis Hypericum perforatum Juglans regia Lathyrus undulatus (endemik) Malva neglecta Melissa officinalis subsp. officinalis Pinus nigra Platanus orientalis Sambucus ebulus Sedum pallidum var. bithynicum Urtica urens TARTIŞMA KAYNAKLAR HAM VERİLER FORMLAR ÖZGEÇMİŞ... 78

8 viii TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 4.2-1: Bitkilerin yöresel toplanma yerleri ve yöresel adları.15 Tablo 4.2-2: Bitkilerin Latince ve Yöresel adları ve Herbaryum Numaraları 16 Tablo 5-1: Şevketiye Köyü nde halk ilacı olarak kullanılan bitkiler..51 Tablo 5-2: İncelenen Bitkilerin Hastalıklara Göre Dağılımı...53

9 ix ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil 2-1: Şevketiye Köyü nün bulunduğu Bursa İli (Marmara Bölgesi) 2 Şekil 2-2: Bursa İli Kestel İlçesi Yerleşimi... 2 Şekil 2-3: Şevketiye Köyü ve Çevresi...3 Şekil 2-2-1: Osmanlı Belgelerinde Şevketiye Köyü nün adının verilişi..5

10 x ÖZET Özkan G. (2011). Bursa İli Kestel Şevketiye Köyü Halk İlaçlarının Bilimsel Açıdan Değerlendirilmesi İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Farmakognozi ABD. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul. Bu çalışmada 1800 lü yılların sonunda Bulgaristan dan gelen göçmenlerce kurulan Şevketiye Köyü (Bursa, Kestel) sakinlerinin kullandıkları tıbbi bitkiler araştırılmıştır. Köydeki gençlerin kente yerleşmeleri nedeniyle köy nüfusu azalmakta ve halk ilacı olarak bitkilerin kullanılış bilgileri de yaşlılarla birlikte kaybolmaktadır. Bu çalışma ile Şevketiye de kullanılan tıbbi bitkiler ve kullanılış biçimleri, kişilerle yüz yüze görüşmeler yapılarak belirli soru formları ile kayıt altına alınmıştır. Saptanan tıbbi bitkilerden materyal toplanmış, örnekleri de ISTE Herbaryumu na yerleştirilmiştir. Toplanan örneklerin aktif bileşikleri taranmış ve kitaplarda yayınlarda belirtilen kullanışları yanında çok farklı kullanılışlarının da olduğu saptanmıştır. Abies bornmuelleriana haricen yara iyi edilmesinde; Helleborus orientalis gövde-yaprak saplarının diş ağrısında ve çürük dişlerin eritilmesinde; Hypericum perforatum çiçeklerinin dahilen iştahsızlık ve karın ağrısında; Sambucus ebulus yapraklarının böcek-arı ısırmalarında; Sedum pallidum var. bithynicum toprak üstü kısımlarının yüzdeki beyaz lekeleri gidermede kullanıldığı saptanmıştır. Endemik bir bitki olan Lathyrus undulatus topraküstü kısımları zayıflamada; Juglans regia nın çiçekleri de yutularak basurda kullanılmaktadır. Malva neglecta, yaprakları pişirilerek kabızlığa karşı, Platanus orientalis yaprakları da üreyi düşürmek için kullanılmaktadır. Equisetum telmateia, haşlanıp lapa halinde sarılarak, suyunu da banyo yaparak diz ağrılarını iyileştirmede, Bellis perennis çiçekleri öksürük ve nefes darlığında, Cistus laurifolius yaprakları şeker hastalıklarında; Cydonia oblonga yaprakları soğuk algınlığında, Melissa officinalis yaprakları gerginlik ve uykusuzlukta, Pinus nigra reçinesi ve filizleri solunum yolları hastalıklarında kullanılmaktadır. Urtica urens topraküstü kısımları ve tohumlarından da bağışıklık sistemini güçlendirmek için yararlanıldığı saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Tıbbi bitkiler, Bursa, Halk ilacı, Lathyrus, Helleborus

11 xi ABSTRACT Özkan G.(2011).The Investigation And The Scientifical Evaluation of The Folk Medicines That Are Used in The City of Bursa, Province of Kestel, Village of Sevketiye And The Ingrediented Plants. Istanbul University, Institute of Health Science, Department of Pharmacognosy. MSc. Thesis, Istanbul. In this study, a research on the medicinal plants used by the residents of Sevketiye village which is founded by the Turkish immigrants from Bulgaria at the end of the 1800's. The knowledge of the usage of the medicinal plants are not being used as it has been in the past since the population of the village decreases as the younger prefer to immigrate to rural cities. The information on the plants and the methods of their usage in Sevketiye was documented via specific question forms and face to face conversations.material from the medicinal plants were collected and specimens were kept at the Herbarium of the Faculty of Pharmacy of Istanbul University (ISTE). Active compounds of the collected samples were searched and many more different usages then the known methods of usage were found. Abies bornmuelleriana is used externally for curing wounds; the stem of the leaves of Helleborus orientalis are used for tootaches and the recovery of tooth decay; the flowers of Hypericum perforatum are used internally for anorexia and stomachache; the leaves of Sambucus ebulus are used for insect bites and bee stings; the aerial part of the Sedum pallidum var. bithynicum is used for white spots on the face. The aerial part of Lathyrus undulatus which is an endemic specie is used in weight loss; the flowers of Juglans regia is used for hemorrhoid. The cooked leaves of Malva neglecta are used against constipation, the leaves of Platanus orientalis are used to decrease urea. Equisetum telmateia is used as a remedy of knee aches by wrapping its mash, also bathing in its water, the flowers of Bellis perennis are used for cough and dyspnea, the leaves of Cistus laurifolius are used for diabetes; the leaves of Cydonia oblonga are used for flu, the leaves of Melissa officinalis are used for stress and insomnia, the resin and the buds of Pinus nigra are used in respiratory tract illnesses. The aerial parts and the seeds of Urtica urens was determined to be used to stregthen the immune system. Key Words: Medicinal plants, Bursa, Folk Medicines, Lathyrus, Helleborus

12 1. GİRİŞ VE AMAÇ İnsanoğlunun ilk ilaçları, yakın çevresinde yetişen bitkilerin yaprakları, çiçekleri, meyveleri, tohumları ya da kökleri, kabukları olmuştur. Deneme yanılma yöntemiyle hangi bitkinin hangi kısmının hangi hastalığa iyi geldiği saptanmış ve bu bilgiler nesilden nesile aktarılarak TEDAVİ KÜLTÜRLERİ oluşmuştur. Günümüzde bu tedavi kültürlerinin incelenmesi ile pek çok ilaç geliştirilmektedir. Etkili maddesi bitki ekstresi olan fitofarmasötikler (bitkisel ilaçlar) üretilmektedir. Tıbbi bitkilerin geleneksel olarak halk arasında kullanımı da devam etmekte ve güncelliğini korumaktadır. Kullanılan bitkiler birçok yörede benzer olabildiği gibi bazen sadece bir yöreye özgü de olabilmektedir. Ayrıca bilgi aktarımı kayıt altına alınmadığı için zaman içinde halk arasındaki kullanılış ve hazırlanış bilgileri unutulmakta veya zararlı olabilecek değişimlere uğramaktadır. Bitkilerin yerel adlarının ve etkilerinin kayıt altına alınması, ileriye dönük olarak halk ilaçları kültür birikiminin değerlendirilmesi açısından da çok önemlidir. Bu amaçla Eczacılık Fakültesi Farmakognozi ve Farmasötik Botanik Anabilim Dalları nda Türkiye nin farklı bölgelerinde farklı yerleşim alanlarında araştırmalar yapılmaktadır. Pek çoğu yayınlanmış olan bu araştırmalar Etnofarmakognozik ve Etnobotanik çalışmalar olarak bitkilerin biyolojik aktiviteleri ve etken maddeleri ile ilgili yeni araştırmalara kaynak olması nedeniyle çok önemsenmektedir (1-22) Bu çalışmada da Bursa İli Kestel İlçesi'ne Bağlı Şevketiye Köyü nde kullanılan tıbbi bitkiler incelenmektedir. Şevketiye Köyü, Bulgaristan göçmenleri tarafından 1800 lü yılların sonlarında kurulmuş ve geleneklerini halen devam ettiren içe kapalı bir köydür. Bu çalışmada köyde kullanılan halk ilaçlarının derlenmesi, içerdikleri bitkilerin herbaryum örneklerinin hazırlanması, bilimsel adlarının belirlenmesi, bitkilerin etken maddelerin tespiti yapılarak kullanılan bitkilerin, kullanılış şekli ve etkili olduğu hastalıkların bilimsel açıdan değerlendirilmesi ve bu bilgilerin kayıt altına alınarak gelecek nesillere iletilmesi amaçlanmaktadır.

13 2 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Şevketiye Köyü Cografi Tanıtımı Şevketiye Köyü Bursa İli'nin Kestel İlçesi'ne bağlı, Bursa İli ne 35 km, Kestel İlçesi ne 23 km uzaklıkta Uludağ eteklerinde bir köydür. Köyün ayrım noktası kabul edilen ve Kozluören (Kozören) Deresi nden ayrılan iki dereciğin köyün solundan geçen kısmı Aksu Deresi ne katılarak Marmara Denizi ne ulaşırken ikinci derecik Şevketiye Deresi adını alarak İnegöl üzerinden Karadeniz e dökülmektedir. Bu iki su hiçbir yerde birbirleriyle buluşmamaktadır (Bursa Ansiklopedisi). Köyün Türkiye Haritasında ve Bursa daki yeri aşağıdaki haritalarda görülmektedir. Şekil 2.1: Şevketiye Köyü nün bulunduğu Bursa İli (Marmara Bölgesi) Şekil 2.2. Bursa İli Kestel İlçesi Yerleşimi

14 3 Kışları soğuk ve yazları az yağış alır, Marmara ve karasal iklimin etkisi altındadır. Köy bölgedeki en düz yere kurulmuştur, halk geçimini tarım ve hayvancılıktan sağlanmaktadır. Şekil 2.3. Şevketiye Köyü ve çevresi Şevketiye Köyü nün uzaktan görünümü

15 4 YÖREDE KÖYLÜLER TARAFINDAN İSİMLENDİRİLEN MEVKİLER; Olluk yanı 530 m, Köklük 530 m, Alianın Yeri 500 m, Güney 600 m, Balıklar altı 580 m, Mezarlık yanı 600 m, Kestanelik 600 m, Dede yanı 700 m, Kilise kayası 720 m, Öküz yatağı 800 m, Çuğuşun taşlığı 580 m, Kurt kayası 580 m, Kuzu deresi 600 m, Dere 550 m, Gölcük yanı 550 m, kırı 700 m, Ağaltı 720 m, Suyun aktığı yer 850 m, Bakacak 900 m, Acı elma 950 m, Taşçukuru 1130 m, Katmek 1100 m, Yalınkaya 1200 m, Dalakkoparan 1500 m, Patateslik 1600 m, Aceli Konağı 2100 m, Taşgümeler 2000 m, İrikar (Zirve) m Şevketiye Köyü nün girişi Köyde ahududu, böğürtlen, armut, erik, kiraz, elma, kivi, fasulye yetiştirilmektedir. Şevketiye Köyü, Santa Maria armudunun en güzel yetiştirildiği yerlerden biri olarak kabul edilmektedir. Bir zamanlar köyün çileği de çok meşhur iken bugün artık yetiştirilmemektedir. Sebebi hayvancılığın yok olması ile çilekte kullanılan doğal gübrenin yerini suni gübrenin alması sonucu çilek veriminin düşmesi ve yetiştirilmesinden vazgeçilmesidir Şevketiye Köyü nün Tarihçesi Osmanlı Rus Savaşı (93 harbi, Hicri Takvime göre 1293 yılına denk geldiğinden 93 Harbi olarak adlandırılan ve II. Abdülhamit Döneminde gerçekleşen Osmanlı-Rus Savaşı) sırasında Bulgaristan Deliorman Bölgesi nden 3 köy halkının göç ederek Bursa ya gelmesi üzerine köyün kuruluş öyküsü başlamıştır. Köy önce Acı Elma

16 5 denilen şimdiki köyün üst bölgesine Uludağ ın eteklerine kurulmuştur. Kurfal olan adı, daha sonra şekil 2.1 de görülen yazışmalar ile Şevketiye olarak değiştirilmiştir (23). Daha sonra köy, bugünkü yerine taşınmıştır. Başbakanlık Dairesi Devletlü Efendim Hazretleri (Padişahım) Hüdavendigar (Bursa) vilayeti dahilinde Kazancı bayırı denilen yerde bulunan boş arazide yerleştirilmiş olan Tırnova muhacirlerinden otuz hanede yüz yirmi nüfusun oluşturdukları köyün Şefketiye isminin verilmesi ve teferruatı hakkında İçişleri Bakanlığı nın raporu ekleriyle arz ve takdim kılınarak bu hususta yüksek iradeniz (olurlarınız) her ne şekilde olursa uygulanacağı bayanıyla yazılan raporu sunarım efendim. sene18 Ramazan 1306 Sadrazam Mahammed Şekil Osmanlı belgelerinde Şevketiye Köyü nün adının verilişi* * Osmanlı Belgelerini Başbakanlık Devlet Arşivi nden derlememizi sağlayan Sayın İlhan Kaymaz a ve günümüz Türkçesine çeviren Sayın Yard. Doç.Dr İsmail Selimoğlu na (Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü) teşekkür ederiz

17 6 Ali İnci (70 yaş) nin anlatımıyla köyün tarihçesi: Osmanlılar Balkanlara geçtikten sonra orada hâkimiyetlerini sağlama almak için Anadolu ya yerleşmiş olan Türkmenlerden bilhassa Balıkesir ve Manisa civarındaki göçerleri Balkanlara yerleştirme politikaları gereği bu günkü Bulgaristan ın Tuna ya bakan yamaçlarına (Şıpka Balkan ın kuzeyine) yerleştirilmişlerdir. Köylülerimiz burada yüzlerce yıl kalan atalarımız doksan üç harbi denilen savaşı sonrası huzurlarının olmaması sebebiyle 1887 yılında göç etmişlerdir. Devlete yapılan başvuru sonucu Kütahya ilinin Ketenlik Köyüne yerleştirilmişler, oraya sonbahar vardıklarında hemen hazine arazilerine buğday ekmişler fakat kuraklık nedeniyle mahsul iyi olmamış. Bir de Balkanlarda yaşamaya alışmış olan insanların o kıraç araziyi gözleri tutmamış. Hasatı kaldırınca oradan göç etmişler. İnegöl Bursa yolu üzerinde Bostandere mevkiine kamp kurmuşlar. Halkın ileri gelen yaşlıları Bursa İli İskân Müdürlüğü ne müracaat ederek kendilerine köy kurmak için arazi tahsis edilmesini istemişler. Bu istekleri üzerine vilayetçe daha önce Bulgaristan dan olacak göç meselesini çözmek için tahsis edilmiş arazileri göstermek için görevlendirilmiş heyet onlara halen kamp kurdukları yeri Şükraniye nin Lütfiye nin, Acı Elma nın, Sayfiye nin yerlerini göstermişler. Onlar şimdiki köyümüzün bulunduğu yeri beğenip yerleşmişler. Fakat devletin yer göstermenin dışında bir yardımı olmadığı için epey zor bir kış geçirmişler. Getirebildikleri buğday çabuk bitmiş. Köy halkının Bulgaristan da başlıca geçim kaynağı olan tarım aletleri ustalığı epey yaygın bir birikim olduğu için açlık sıkıntısı çekmemişler yaşlı ustaların yaptıkları aletleri gençler sırtlarına alarak İnegöl ve Yenişehir ovalarındaki köylere götürüp buğdayla takas ederek köye getirip bölüşmüşler. Hayvanlarını da zaten bol olan gürgen çalıları ile beslemişler Köyde Sosyal Yaşam 1887 yılında kurulan köyde 150 hane mevcuttur, nüfus kışın yaklaşık 250 kişi iken yazın bu sayı 500 civarında olmaktadır (hafta sonları 1000 kişiye ulaşıyor). Gençlerin şehir hayatını tercih etmelerinden dolayı kışın köy nüfusu çok azalmaktadır. Nüfusun azalmasında köydeki okulun kapatılmış olması, çocukların taşımalı eğitim ile başka okullara götürülmesinin etkisinin büyük olduğu ifade edilmektedir.

18 7 GELENEKSEL EĞLENCELER Şevketiye Köyünde her yıl yaz aylarında pilav günü olmaktadır. Bu pilav günleri dışarıdan gelen misafirlerle beraber adeta şölen havasında geçmektedir. Köy halkı seferber olarak gelen misafirleri en iyi şekilde ağırlamaktadır. Ayrıca her yıl hasat sonu diye tabir edilen, Mortoloz eğlencesi yapılmaktadır ve gençler özel zillerle kuşandırılarak, oyun şeklinde geceleyin her evi tek tek dolaşmakta ev eşrafından ne hasat ettiyse (buğday vb) toplamaktadır. Orhan ve İlhan Kaymaz kardeşlerin anlatımıyla Mortoloz Eğlencesi: Köyün askere gitmemiş gençleri tarafından harman zamanı (hasat sonu) oynanan gelenekselleşmiş bir oyundur. Hasat sonu arpa ve buğdayın kilerlere taşınmasının ardından köy delikanlılarından biri gelin biri damat olur ki damada mortoloz adını veriyorlar. Mortolozun (damadın) hazırlanması: 3 ayrı ipe koyun, keçi ve inek çanları geçirilir. Biri bele diğer ikisi sağ ve sol omuzlardan çaprazlama mortoloza takılır ve eline bir sopa verilir. Yine gençlerden birine kadın elbisesi giydirilerek gelin yapılır. Saya giydirilir, sarpa bağlanır. Birlikte köydeki tüm evler tek tek gezilir ve evlerin önünde çanlar birbirine vurularak çok verenin bir oğlu, az verenin kel kızı olsun gibi maniler söylenir. Ev sahibinden bahşiş veya buğday alındıktan sonra gençler gelini diğer evin önüne kaçırır, mortoloz da onları kovalar, kaçıran gence elindeki sopa ile vurur. Bu şekilde gece saat den sabaha kadar devam eder ve tüm köy dolaşılır. Toplanan arpa, buğday ertesi gün mezat ile köy kahvesinde satışa çıkarılır ve her zaman değerinden fazlasına satılır. Harman yorgunluğunu gidermek amacıyla toplanan para ile davul klarnet eşliğinde gençler kendi aralarında eğlenirler

19 8 Bulgaristan göçmeni Şevketiye köylüleri geleneklerini sürdürmeye çalışsalar da iş-aş bulma amacıyla genç nüfusun büyük kentlere göç etmesi nedeniyle toplu hasatlar ve hasat eğlenceleri giderek zayıflamaktadır. Bu nedenle halk kültürünün önemli bir parçası olan bitkilerle tedavi ve halk ilaçlarının da unutulmadan mutlaka kayıt altına alınması gerekmektedir. Bu araştırmanın asıl amacı da halk ilaçlarının kayıt altına alınmasına katkıda bulunmaktır. Görüldüğü gibi 1800 lü yılların sonlarına doğru Balkanlardan göçle Anadolu ya gelen aileler yeni yerleşim alanlarını kurarken geldikleri yörelere benzeyen yerleri bulmaya, benzer ağaç ve bitkilerin olmasına özen göstermişlerdir. Şevketiye köylüleri de dedelerinin yerleştiği bu bölgede yetişen bitkileri kullanmaya; dedelerinden öğrendikleri meyve ve sebze tarımını yapmaya devam etmişlerdir. Günümüzde ise köydeki okulun kapanması nedeniyle genç aileler ilçeye veya kente göç etmek zorunda kaldıklarından hem meyve sebze üretimi hem de halk arasında tıbbi bitkilerin kullanımı giderek azalmaktadır. Bu nedenle başlangıcı 1800 yıllarının sonuna dayanan Şevketiye Köyü nün ve göçmen ailelerin kullandığı tıbbi bitkiler incelenerek kayıt altına alınması bu çalışmaya konu olarak seçilmiştir.

20 9 3. GEREÇ VE YÖNTEM Çalışmada, Bursa İli Kestel İlçesine bağlı Şevketiye Köyü nde halk ilacı olarak kullanılan bitkiler araştırılmış ve kayıt altına alınmıştır. Çalışma materyali olarak yörede kullanılan bitkiler aşağıda açıklandığı şekilde derlenmiştir Bilgi ve Bitki Toplama Şevketiye Köyü nde bitkileri kullanan, bitkiler hakkında bilgisi olan ve köylülerin bitkilerden halk ilacı olarak yararlanmada bilgisine başvurduğu kişiler tespit edilmiş ve sayıları 11 e ulaşan bu kişiler ile yüz yüze görüşme yapılmıştır. Anket olarak hazırlanmış olan aşağıda görülen formlar doldurulmuş, daha sonra Nisan 2010 Nisan 2011 tarihleri içinde hastalıktan korunmada ve tedavide kullandıkları bitkiler yine bu kişilerin yardımı ile doğadaki haliyle incelenmiş ve yakından resimleri çekilmiştir, aynı anda da herbaryum örnekleri ile etken madde araştırması için gerekli materyal toplanmıştır. Görüşülen kişiler tarafından bu bitkilerin yöresel isimleri, kullanıldıkları yerler, kullanılan kısımları ve kullanım şekilleri aşağıdaki form kullanılarak ayrı ayrı kaydedilmiştir. Görüşme notları Formlar bölümünde verilmiştir. Form 1 Bitki Adı: Kullanılan Kısmı: Bulunduğu Yer: Kullanıldığı Hastalıklar: Uygulama Şekli: Bilgiyi veren: Cinsiyet: Yaş: Tarih: Çalışma süresince köy 16 kez ziyaret edilmiş ve bitkilerin yetişme dönemlerinde örneklerin toplanması sağlanmıştır.

21 10 Toplanan herbaryum örnekleri İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu nda incelenerek bilimsel isimlendirilmesi yapılmış ve Latince isimleri belirlenmiştir*. Latince isimlerinden faydalanarak bitkinin Türkiye de yaygın kullanılan isimleri tespit edilmiştir ve bulgular bölümünde bitkiler tek tek tanıtılırken bu isimlere de yer verilmiştir (24). Herbaryum örnekleri İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu nda (İSTE) saklanmaktadır Bitki Örneklerinde Etken Madde Taraması Etken madde taraması için toplanan örneklerde aşağıdaki Fitokimyasal Ön Denemeler yapılmıştır. Elde edilen sonuçlar, bitkilerin referans monograflardaki içerikleri ile karşılaştırılarak kullanım alanlarının uygunluğu değerlendirilmiştir (25-31). Fitokimyasal Ön Denemelerde kullanılan infüzyonun hazırlanma yöntemi: 5 gr kaba toz edilmiş örnek üzerine 100 ml sıcak su konarak karışım 5 dakika sıcak su banyosunda tutulmuş ve soğuduktan sonra pamuktan süzülerek infüzyon hazırlanmıştır. Bu infüzyonda flavon, antrasen, saponin ve tanen türevleri aranmıştır (32) Flavonoit Türevlerinin Aranması : 5 ml infüzyon üzerine 5 ml Shibata belirteci (1 k derişik hidroklorik asit, 1 k su, 1 k etanol) ve biraz magnezyum talaşı konulmuştur. Kırmızı, turuncu veya mor bir rengin meydana gelip gelmediğine bakılmıştır Antrasen Türevlerinin Aranması: 10 ml infüzyon üzerine 5 damla derişik sülfürik asit konulmuştur. Karışım 15 dakika sıcak su banyosunda tutularak glikozitler hidroliz edilmiştir. Karışım soğuduktan sonra 5 ml benzen ile çalkalanmıştır. Benzenli tabaka pipetle başka bir tüpe alınmış ve üzerine 3 ml % 10 luk amonyak çözeltisi ilave edilmiştir. Kırmızı bir rengin meydana gelip gelmediğine bakılmıştır. * Bitkilerin isimlendirilmesi sırasındaki yardımları için Sayın Doç. Dr. Emine Akalın a ve Sayın Doç. Dr. Şükran Kültür e teşekkür ederiz.

22 Saponin Türevlerinin Aranması: 10 ml infüzyon bir deney tüpüne konulmuş ve tüp başparmak ile kapatıldıktan sonra yatay olarak 30 saniye kuvvetle çalkalanmış, dinlenmeye bırakılmıştır. 15 dakika sonra tüpte en az 1 santimetre yükseklikte bir köpük kalıp kalmadığına bakılmıştır Siyanogenetik Glikozitler: 2 g küçük parçalar halindeki numune bir deney tüpüne konur ve üzerine 0,5 ml su ve birkaç damla ksilen ilave edilir. İnce bant halinde kesilmiş bir kromatografi kâğıdı, sodyum pikrat çözeltisi içine batırılır ve bant süzgeç kâğıdının arasına konarak çözeltisinin fazlası emdirilir. Bu bant tüpün ağzına, bir kısmı dışarıda kalacak şekilde mantarla sıkıştırılır. Hazırlanan tüp, 30 C 50 C sıcaklıktaki su banyosu içinde 1-2 saat bekletilir. Kâğıdın tüp içinde kalan kısmında kırmızı rengin oluşması, numunede siyanogenetik glikozitlerin varlığını gösterir Kardiyotonik Glikozitler: 1 g toz numune 10 ml etanol (% 70 lik) ile 2-3 dakika kaynatılır. Soğuduktan sonra pilili süzgeç kâğıdından süzülür. Süzüntüye eşit hacimde distile su ilave edilir ve üzerine 5 damla kurşun subasetat çözeltisi ilave edilir (Kurşun subasetat, çözelti şişesi çalkalandıktan sonra ilave edilir). Oluşan çökelek pilili süzgeç kâğıdından süzülerek kurşunun fazlası ortamdan uzaklaştırılır. Süzüntü 10 ml kloroform ile tüketilir. Kloroformlu ekstre 2 ayrı kapsüle eşit hacimde bölünür. Çeker ocak altında kloroform kuruluğa kadar uçurulur. 1. KAPSÜL: Keller- Kliani Reaksiyonu Kapsüldeki kuru bakiye, bir damla % 5 lik FeCl 3 çözeltisi içeren 3 ml asetik asit ilave edilerek çözülür. Çözelti, içerisinde 3 ml derişik H 2 SO 4 bulunan deney tüpüne dikkatlice (tüpün kenarından sızdırılarak) aktarılır. İki sıvı arasında esmer - kırmızı kahverengi bir halkanın oluşması deneyin pozitif olduğunu gösterir. Beklemeyle asetik asit tabakası yeşilimtırak mavi renk alır. 2. KAPSÜL: Kedde Reaksiyonu Kapsüldeki bakiye üzerine 1 ml etanol ilave edilerek çözülür. Çözelti üzerine 1-2 damla Kedde Belirteci (3,5-dinitrobenzoik asit + etanol) ve iki damla % 6 lık NaOH çözeltisi ilave edilir. Erguvan kırmızısı renk oluşması, reaksiyonun pozitif olduğunu gösterir.

23 Tanen Türevleri Aranması: 10 ml infüzyon üzerine 2 ml tuzlu jelatin çözeltisi (sodyum klorür ile doyurulmuş % 1 lik jelatin çözeltisi) ilave edilmiş, krem renkli bir çökeleğin varlığı araştırılmıştır. Gallik ve kateşik tanenlerin ayrılması 5 ml infüzyon üzeerine 3 damla % 5 lik demir (III) klorür çözeltisi ilave edilmiştir. Mavi- siyah (gallik tanen) veya esmer zeytin yeşili (kateşik tanen) bir rengin oluşup oluşmadığı gözlenmiştir. 10 ml infüzyon üzerine 5 ml hidroklorik asitli formol (Stiasny belirteci= %30 formol 2 k+ derişik HCl 1 k) konulmuş ve karışım 80 C civarına kadar ısıtılmış bir su banyosunda 30 dakika tutulmuştur. Parçalar halinda bir çökelek bulunup bulunmadığına bakılmıştır. Karışım tamamen soğuuduktan sonra berrak olarak süzülmüş, süzüntüden 3 ml alınmış, sodyum asetat ilavesiyle doyurulmuştur. Doymuş çözelti üzerine 3 damla seyreltik demir (III) klorür çözeltisi konmuş; mavi- siyah bir renk veya çökelek bulunup bulunmadığına bakılmıştır Alkaloit Aranması: 1 gr toz edilmiş numune, 10 ml % 3 lük sülfürik asit çözeltisiyle bir müddet ısıtılarak tüketilmiş, soğuduktan sonra süzülmüştür. Süzüntü 5 ml % 10 luk amonyak çözeltisi ile kalevileştirilmiş ve ayırma hunisinde 10 ml eterle tüketilmiştir. Eterli çözelti su banyosu üzerinde yoğunlaştırılmıştır. Bakiye 10 ml % 3 lük sülfürik asit ile çözülmüş, bu asitli çözeltide alkaloit teşhisi özel reaktiflerle yapılmıştır. 1. Dragendorff belirteci: Turuncu kırmızı çökelek 2. Mayer belirteci: Süt rengi çökelek Şişme İndisi Tayini: 1 gr toz veya parça halinde drog dereceli bir tüpün içine konur. Üzerine 20 ml su ilave edilir ve ağzı kapatıldıktan sonra dikkatle çalkalanır. 1 saat boyunca önce sık sık sonra ara sıra çalkalanır ve C de 2 saat dinlenmeye bırakılır bu süre sonunda drogun müsilaj ile beraber kapladığı hacim ml olarak okunur. Bulunan değer şişme indisini verir.

24 13 4. BULGULAR Nisan 2010 Nisan 2011 tarihleri arasında Bursa İli Kestel ilçesi Şevketiye Köyü ne giderek köyde ve yörede yaşayan kişilerle yapılan görüşmelerle hastalıklardan korunma veya tedavi amaçlı kullanılan bitkiler belirlenmiş ve örnekler toplanarak kayıt altına alınmıştır. Toplanan bitki örneklerinde etken madde taraması yapılmıştır. Görüşme yapılan kişiler ile ilgili bulgular ve halk arasında kullanılan bitkiler alt başlıklar halinde aşağıda verilmektedir Bitkilere Ait Bilgilerin Derlenmesi İle İlgili Görüşme Bulguları Bitkilerin gövde, kök, yaprak, çiçek, tohum, filiz, kabuk gibi bir veya birden fazla kısmının yörede tedavi amaçlı kullanıldığı tespit edilmiştir. Kullanımları ise su ile kaynatılma (dekoksiyon), kaynamış suda bekletme(infüzyon), taze bitkinin ezilmesi veya lapa haline getirilmesi veya doğrudan taze halde yenilmesi şeklinde uygulanmaktadır. Ziyaret Tarihleri Bitki Örneklerinin Toplandığı Mevkiler ve Bitkiler (Yöresel Adları) Acı Elma Mevkii: Mayıs papatyası, dağdağan otu, yakı otu, bağla, sultan otu, manda bıyığı, ceviz, ısırgan (tohumu), sarı kantaron, sığırkuyruğu Şevketiye Köyü İçi: Oğul otu, sinirli ot, ebegümeci, pamucak (mezarlık yanı), çınar, ayva, ısırgan otu (topraküstü), akçaağaç Kertmek Mevkii: Acı ot, kaya kekiği, kedi tırnağı, kemik çürüten Taş Çukuru Mevkii: Çam, senaver

25 Bilgi Alınan Yüz Yüze Görüşme Yapılan Kaynak Kişiler 1. Yusuf Kaymaz, 69 yaşında, meslek lisesi mezunu, erkek 2. Kadriye Yılmaz, 70 yaşında, ilkokul mezunu, kadın 3. Saire Kaymaz, 65 yaşında, ilkokul mezunu, kadın 4. Osman İnci, 57 yaşında, ilkokul mezunu, erkek 5. Hatice Yılmaz, 55 yaşında, ilkokul mezunu, kadın 6. Fatma Kartal, 70 yaşında, ilkokul mezunu, kadın 7. İsmail Arslan, 30 yaşında, meslek lisesi mezunu, erkek 8. Ali İnci, 78 yaşında, ilkokul mezunu, erkek 9. Hatice Kaymaz, 59 yaşında, ilkokul mezunu, kadın 10. Emine Kaymaz, 45 yaşında, ilkokul mezunu, kadın 11. Fatmagül Özgeç, 42 yaşında, ilkokul mezunu, kadın Bilgi alınan kişiler genellikle daha ileri yaşlarda olup genç neslin bitkilerle tedaviye pek rağbet etmedikleri görülmüştür. Hastalık başlayınca yaşlı kişilerin öncelikle bitkileri, gençlerin ise hemen doktora muayene olmayı tercih ettikleri görülmüştür. Bitkilerin tanınması, yetiştiği yerlerin ve zamanının bilinmesi, tedavi amaçlı kullanılması ile ilgili bilgi sahibi kişilerin giderek azaldığı tespit edilmiştir. Araştırmaya katılan bireylerin yabani bitki kullanma bilgilerini, genellikle büyüklerden öğrendikleri tespit edilmiştir. Bitkilerin toplanışı ile ilgili herhangi bir özel toplama saati verememekte, toplanım sırasında bitkinin soyunun tükenmemesi için alınması gereken tedbirleri bilmemekte ve gerekli önlemleri almamakta, bitkileri yetiştikleri mevsimde ve doğadan toplamaktadırlar. Kullandıkları bitkilerin yeni uygulama şekillerini televizyon, gazete ve bu konu ile ilgili kitaplardan öğrenmeye başladıkları ve yeni bilgiler ile eski bilgilerin yer yer karışması, yanlış algıma ve yorumlamalar sonucu fazlaca bilgi kirliliği olduğu görülmüştür. Kişilerden alınan bilginin geleneksel uygulama mı yoksa yeni ve henüz tecrübe edilmemiş bilgi mi olduğunun ayrımı için çok ayrıntılı sorgulama gerekmiş ve yeni edinilmiş, eskiye dayanmayan kullanımlar çalışmaya alınmamıştır.

26 Halk Arasında Tedavi Ve Korunma Amaçlı Kullanılan Bitkiler Şevketiye Köyü ne yapılan ziyaretlerde korunma ve tedavi amaçla kullanıldığı tespit edilen 22 bitkinin yöresel adları ve yöreden toplanma yerleri Tablo de özetlenmiştir. Tablo Bitkilerin yöresel toplanma yerleri ve yöresel adları Bitkinin Yöresel Adı Acı ot Akçaağaç Atkuyruğu Ayva Bağla Ceviz Çam Çınar Ebegümeci Isırgan otu Tohum Yaprak Kaya kekiği Kedi tırnağı Kemik çürüten Mayıs papatyası Oğul otu Pamucak Senaver Sinirli ot Sultan otu Yakıotu Sarı kantaron Sığır kuyruğu Toplandığı mevki Kertmek Köyiçi Acıelma Köyiçi Acıelma Acıelma Taşçukuru Köyiçi Köyiçi Acıelma Köyiçi Kertmek Kertmek Kertmek Acıelma Köyiçi Köyiçi Taşçukuru Köyiçi Acıelma Acıelma Acıelma Acıelma Yöresel adları ve toplanma mevkileri Tablo de verilen bitkilerin herbaryum örnekleri İ.Ü. Eczacılık Fakültesi Herbaryumu nda saklanmaktadır.

27 16 Bitkilerin Latince adları, herbaryum numaraları ise Tablo de görülmektedir. Toplanan bitki örneklerinden 16 tanesinin tür teşhisi yapılmıştır. Tabloda görülen cins adı yazılı 6 tane bitkinin tür isimlendirilmesi, daha fazla ve yeni örnek toplanması ve spesifik uzman görüşünün alınmasının ardından daha sonra tamamlanacaktır. Tablo Bitkilerin Latince ve yöresel adları, familyaları ve herbaryum numaraları Latince adı Yöresel adı Familyası Herbaryum no Abies nordmanniana subsp. Senaver Pinaceae bornmulleriana İSTE Bellis perennis Mayıs papatyası Asteraceae İSTE Cistus lauriifolius Pamucak Cistaceae İSTE Cydonia oblonga Ayva Rosaceae İSTE Equisetum telmateia At kuyruğu Equisetaceae İSTE Helleborus orientalis Kemik çürüten Ranunculaceae İSTE Hypericum perforatum Sarı kantaron Hypericaceae İSTE Juglans regia Ceviz Juglandaceae İSTE Lathyrus undulatus endemik Bağla Leguminosae İSTE Malva neglecta Ebe gümeci Malvaceae İSTE Melissa officinalis Oğul otu Lamiaceae subsp. officinalis İSTE Platanus orientalis Çınar Plantaceae İSTE Pinus nigra Çam Pinaceae İSTE Sambucus ebulus Sultan otu Caprifoliaceae İSTE Sedum pallidum Bieb. var Kedi tırnağı Crassulaceae bithynicum (Boiss.) Cham. İSTE Urtica urens Isırgan otu Urticaceae İSTE Acer sp Akçaağaç Aceraceae İSTE Plantago sp Sinirli ot Plantaginaceae İSTE Ranunculus sp Yakıotu Ranunculaceae İSTE Tanacetum sp Acı ot Asteraceae İSTE Thymus sp Kaya kekiği Lamiaceae İSTE Verbascum sp Sığır kuyruğu Scrophulariaceae İSTE 94163

28 17 Tablo verilen bitkilerin ayrı ayrı tanıtımı(monografları) 4.3 Şevketiye Köyü Tıbbi Bitkileri başlığı altında verilmektedir Şevketiye Köyü Tıbbi Bitkileri Şevketiye Köyü nde yapılan yüz yüze görüşmelerle halkın kullandığı tespit edilen 22 adet tıbbi bitkiden Latince isimlendirmesi tam olarak yapılabilen 16 bitki ile ilgili bilgiler monograflar halinde verilmiştir. Bitkinin Latince, Türkçe ve yöresel adları ile Herbaryum numarası, toplandığı yer ve tarih ile kullanılan kısmı, bilinen içeriği ve tıbbi kullanımı yanında yöresel kullanımı ve bilgiyi veren kişinin cinsiyeti, yaşı ve öğrenim durumu ayrı ayrı açıklanmıştır. Bitkilerin toplanması sırasında doğada uzaktan ve yakından çekilen resimleri de tanıtıcı amaçla eklenmiştir. Etken madde içeriğinin belirlenmesi amacıyla toplanan örneklerde yapılan ön denemelerin sonuçları da verilmiştir.

29 18 Abies nordmanniana subsp. bornmulleriana Familya: Pinaceae Türkçe Adı: Doğu Karadeniz Göknarı, Kafkas Göknarı, İledenaz (Devrekani- Kastamonu), Küner (Bolu) (24) Yöresel Adı: Senaver Toplandığı Yer ve Tarih: Taşçukuru Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Ağaç gövdesindeki yaralanmalar sonucu açığa çıkan reçine Kimyasal Bileşimi: Abies türleri de diğer Pinaceae familyası bitkileri gibi yapraklarında uçucu yağ taşımakta, dal ve gövde kabukları yaralanınca uçucu yağ içinde erimiş halde oleoresin açığa çıkmaktadır (31). Değişik abies türlerinin uçucu yağında başta α ve β pinen olmak üzere Δ3 karen, kamfen, β fellandren, mirsen, borneol ve bornil asetat ile β karyofillen, humulen, β- bisabolen gibi seskiterpen bileşikler yer almaktadır. Ayrıca juvabion, juvabiol vb türevleri ile lasiokarpenon vb seskiterpenik bileşikler ile abietik asit vb diterpen bileşikler de içermektedir (33-38). Tıbbi Kullanımı: Diğer Pinaceae familyası bitkilerinden Pinus, Picea vb türlerinin uçucu yağları gibi solunum yolları enfeksiyonlarında inhalasyon pomadları, solüsyonlarıvb formülasyonlarda kullanılmaktadır. Özellikle çocuklarda kullanılacak uçucu yağ karışımlarında Abies türlerinin oleoresininde (Balsam Abies= balsam fir )yer aldığı karışımların kullanılışı ile ilgili klinik çalışmalar yapılmaktadır (39). Yöresel Kullanımı: Astım, solunum yolu hastalıklarında suda kaynatılıyor marmelat haline getiriliyor. 1 tatlı kaşığı yeniyor, ertesi gün tekrar 1 tatlı kaşığı yeniyor (toplam 2 gün). Bilgiyi veren: Erkek,30 yaşında, meslek lisesi mezunu

30 19 Yara, kesiklerde yara iyileştirici olarak kullanılıyor. Sonbaharda (Eylül ayında) kozalak içindeki sakız soğan kabuğu içine konuyor ve yaranın üzerine yerleştiriliyor. Bilgiyi veren: Erkek,30 yaşında, meslek lisesi mezunu Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (-), Mayer (-); Antrakinon (-); Flavonoitler (-); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde (-)/; Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (-); Kateşik (+) /; Müsilaj(-). Abies nordmanniana subsp. bornmulleriana

31 20 Bellis perennis Familya: Asteraceae Türkçe Adı: Koyungözü, Çayır papatyası, Koyun çiçeği (24) Yöresel Adı: Mayıs papatyası Toplandığı Yer ve Tarih: Acı elma Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Çiçekleri Kimyasal Bileşimi: Bellis perennis üzerinde yapılan araştırmalarda bellisaponin BA1, BA2 ve belliosit A-F, bayogenin, asterogenik asit vb triterpen saponin bileşikleri ve mirsen başta olmak üzere monoterpenler; 2,4,6 trimetilazulen başta olmak üzere seskiterpenler içeren uçucu yağ ile isoramnetin ve kemferol galaktopiranozit türevi flavonoit glikozitleri ve siyanidin türevi antosiyan bileşikleri saptanmıştır (40-45). Tıbbi Kullanımı: Avrupa ve Kuzey Afrika halk tıbbında romatizmal hastalıklarda ve öksürüklerde ekspektoran olarak kullanılmaktadır (45). Diüretik, müshil, kuvvet verici etkilerinden de bahsedilmektedir (16,44). Yöresel Kullanımı: Öksürük, nefes darlığında özellikle çocuklarda kullanılıyor. Kaynatılarak içiliyor. Bilgiyi veren: Kadın, 72 yaşında, ilkokul mezunu Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (-), Mayer (-) /; Antrakinon (-); Flavonoitler (+++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde (-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (-); Kateşik (+) ; Müsilaj(+).

32 21 Cistus lauriifolius Familya: Cistaceae Türkçe Adı: Pamuk otu, Laden, Kortli (Borçka- Artvin), Pamukla (Bergama), Pamukluk (24) Yöresel Adı: Pamucak Toplandığı Yer ve Tarih: Şevketiye Köyü içi Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Çiçekli yaprakları Kimyasal Bileşimi: Uçucu yağ (α zingiberen,γ kadinen, α kurkumen, alloaromadendren, humulen, bisabolol vb seskiterpenlerce zengin); labdan türevi diterpenoit bileşikleri içeren ladanum denen reçine içermektedir. Salmanik asit, laurifolik asit ve türevleri, roseosit vb diterpenoitler taşımaktadır (46-48). Ayrıca kersetin ve kemferol başta olmak üzere flavonoit bileşikler ile skopoletin (kumarin) varlığı kayıtlıdır (49-50). Tıbbi Kullanımı: Kuvvetli antimikrobiyal etkisi nedeniyle halk arasında kullanılmaktadır. Bazı Cistus türlerinin yaprak ekstrelerinin uçucu yağlarının sitotoksik ve antibakteriyel özelliği tespit edilmiştir (46, 50, 51). Antiülser, antiinflamatuvar ve antidiyabetik etkileri de araştırılmıştır (52,53). Yöresel Kullanımı: Şeker hastalığında (Tip I ve Tip II) çiçekli yaprak 2,5-3 lt soğuk suya konulup birlikte kaynatılıyor 15 dakika kaynayınca soğumaya bırakılıyor. Sabah akşam 1 su bardağı tok karnına içiliyor. Düzenli olarak her gün kullanılıyor. 300 mg/dl düzeyindeki kan şekerini mg/dl ye düşürdüğü ifade ediliyor. Bilgiyi veren: Erkek,30 yaşında, meslek lisesi mezunu

33 22 Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (-),Mayer (-); Antrakinon (-); Flavonoitler (++); Kardiyotonik Glkozitler (-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (+); Kateşik (+) /; Müsilaj(-). Cistus laurifolius

34 23 Cydonia oblonga Familya: Rosaceae Türkçe Adı: Ayva (24) Yöresel Adı: Ayva Toplandığı Yer ve Tarih: Şevketiye Köyü içi Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Yaprakları Kimyasal Bileşimi: Yaprakları saponin taşımaktadır. Tohumları müsilaj, zamk (sidonin) arabinoz, ksiloz, %0,4 uron asidi ve sabit yağ içerir. Meyveleri %9-10 şeker, organik asitler, tanen, pektin, uçucu yağ, vitamin C taşımaktadır (16,17). Yapraklarında 5-O-kafeoilkinikasit major olmak üzere fenolik bileşik ve organik asitler (oksalik, sitrik (%13,6), malik, kinik (%72,2), şikimik ve fumarik asit) bulunmaktadır (54). Tıbbi Kullanımı: Yaprakları kabız ve zayıf antipiretik ve %3lük dekoksiyonu uykusuzluk ve sinirlilik durumlarında yatıştırıcı olarak kullanılmaktadır. Zayıf ateş düşürücü etkisi vardır. Kumaş boyamakta da kullanılmaktadır (55). Güçlü antihemolitik aktivitesi vardır ve eritrosit membran koruyucu özelliği yeşil çaya göre daha fazladır. Ayva yaprağındaki fenolik bileşikler ve organik asitlerin kombinasyonunun in vitro olarak antioksidan ve antiproliferatif etki gösterdiği ve yeşil çayla karşılaştırıldığında etkili doğal bir antioksidan olduğu tespit edilmiştir (56). Yapraklarının antidiyabetik etkisi de araştırılmıştır (57, 58) Yöresel Kullanımı: Soğuk algınlığında demleme çayı içilmektedir. Bilgiyi veren: Erkek, 57 yaşında, ilkokul mezunu

35 24 Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (-), Mayer (-); Antrakinon (-); Flavonoitler (++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde (-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (+); Kateşik (+) /; Müsilaj (-). Cydonia oblonga

36 25 Equisetum telmateia Familya: Equisetaceae Türkçe Adı: Atkuyruğu, Çam otu (Bozdağ-Ödemiş), Çığçığ, Ekli ot (Muğla), Katırkuyruğu, Kırkboğum, Kırkboğum otu, Kırkkilitotu, Tilkikuyruğu, Zemberek otu (24) Yöresel Adı: Manda bıyığı, Kırkkilitotu Toplandığı Yer ve Tarih: Acıelma Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Topraküstü kısımları Kimyasal Bileşimi: Yaygın bilinen ve kullanılan Equisetum türü olan Equisetum arvense %10 dan fazla mineraller (2/3 silisikasit,-%10 u suda çözünen silikatlar ve potasyum tuzları), flavonoitler (kersetin, kemferol), eser alkaloitler (nikotin) ile dikarbon asitleri (ekuisetol asidi) içermektedir. E. telmateia örneklerinde ekuisporosit ve ekuisporol adlı bileşikler ve gosipitrin izole edilmiştir (59,60). Tıbbi Kullanımı: Diüretik etkili olup romatizmada ve statik ödemlerin boşaltılmasında; haricen zor iyileşen yaralarda infüzyon şeklinde, saç dökülmesine karşı ve tırnaklara yönelik geliştirilen şampuan vb dermasötiklerin bileşiminde yer almaktadır (65). Halk arasında idrar söktürücü, taş ve kum düşürücü, iç kanamaları durdurucu (mide) ve yara iyi edici olarak kullanılmaktadır (55). Yöresel Kullanımı: Diz ağrısında haşlanarak lapa şeklinde uygulanır veya bitki haşlanıp banyo suyu olarak kullanıp diz banyosu yapılır. Bilgiyi veren: Kadın, 65 yaşında, ilkokul mezunu

37 26 Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (+), Mayer (-); Antrakinon (-); Flavonoitler (+); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde(-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (-); Kateşik (+) /; Müsilaj (-). Equisetum telmetia

38 27 Helleborus orientalis Familya: Ranunculaceae Türkçe Adı: Karaca ot, Bohça otu, Bosça otu, Çöplemecik, Kara çöpleme, danabağırtan, danakıran (Hamsiköy-Trabzon), boynuz otu, çatlak otu (Daday- Kastamonu), keklik otu (Balıkesir), patlak çiçeği (Azdavay-Kastamonu), siyah harbak (24, 61) Yöresel Adı: Kemik çürüten - Dişotu Toplandığı Yer ve Tarih: Kertmek Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Gövde yaprak sapları Kimyasal Bileşimi: Kök ve rizomlarında bufodienolit yapıda kardiyotonik glikozitler (helleberin vb), steroidal saponinler, fitoekdisteroitler taşıdığı kayıtlıdır (61-63). Tıbbi Kullanımı: Drog olarak rizom ve kökleri kullanılır. Kalp kuvvetlendirici etkisi olan hellebrin isimli heterozit içerir. Konjestif kalp yetmezliğinde kalbi güçlendirmek için ve diüretik olarak kullanılır. Halk hekimliğinde emetik ve purgatif olarak da kullanılır. Ayrıca Kuzey Anadolu köylerinde büyükbaş hayvanların bronşit vb göğüs hastalıklarında kullanılmaktadır(61). Dahilen kullanılışı tahriş edicidir. Haricen bilhassa veteriner hekimlikte hayvanların derilerinde bulunan parazitlere karşı kullanılır. Halk tıbbında sancılanan hayvanın kulağı bir bıçak ucuyla delinir, oluşturulan yaranın içine bir kök parçası sokulur (55). Hayvan deneylerinde hem köklerden hem de herbadan hazırlanan ekstraklarda gastrik hasar oluşturmadan antinosiseptif ve antiinflamatuvar aktivite gösterdiği tespit edilmiştir(63).

39 28 Yöresel Kullanımı: Köylülerin ifadesi ile hiçbir hayvan bu bitkiyi yememektedir. Diş ağrısını hemen kestiği ifade edilmektedir. Sapı veya kökü dişin ağrıyan çürük kısmına konarak, dakika beklenmektedir. Daha fazla beklenirse diğer dişlerin de çürüdüğü ifade edilmektedir. 3 gün içinde diş parça parça dökülmekte daha sonra kök de çıkmaktadır. Çürük ve çekilmesi gereken dişler için kullanılmaktadır. Bilgiyi veren Erkek, 69 yaşında, meslek lisesi mezunu Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (+), Mayer (-); Antrakinon (+); Flavonoitler (++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (+); Kedde (+); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (+); Tanenler / Gallik (-); Kateşik (+) ; Müsilaj(-). Helleborus orientalis

40 29 Hypericum perforatum Familya: Hypericaceae Türkçe Adı: Sarı kantaron, Kantaron, Binbirdelik otu, Kan otu, Kılıç otu, Koyunkıran, Kuzukıran, Mayasıl otu, Püren (Adana), Yaraotu (24) Yöresel Adı: Sarı kantaron, Kantaron çiçeği, Kantaron otu Toplandığı Yer ve Tarih: Acıelma Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Çiçekleri Kimyasal Bileşimi: %0,1 Naftodiantron türevleri (hiperisin, psödohiperisin), flavonlar (hiperozit, rutin, kersitrin, izokersitrin, kersetin, kemferol), biflavonoitler (yaklaşık % 0,26 biapigenin), floroglusinoller ( % 2-4,5 hiperforin, % 0,2-1,8 adhiperforin), %0,05-0,3 uçucu yağ, % 6,5-15 kateşik ve kondanse tanenler (kateşin, epikateşin, lökosiyanidin), fenolik asitler (kafeik asit, klorojenik asit ve ferulik asit), steroller (β sitosterol), ksantonlar (1,3,6,7 tetrahidroksanton), fenilpropanoitler, A ve C vitamini içermektedir. Ayrıca ksantonlar (kielkorin, noratirol, 1,3,6,7 tetrahidroksi ksanton), aminoasitler (GABA, sistein, glutamin, lösin, lizin, ornitin, prolin, treonin), fenil propanlar (kafeik asit, klorojenik asit, p-kumarik asit) ve diğer bileşikler (organik asitler, peptidler, polisakkaritler, karotenoidler, β-sitosterol, nikotinamid, pektin, reçine, zamk, doymuş hidrokarbonlar taşıdığı da kayıtlıdır (64). Bilinen Tıbbi Kullanımı: Dahilen hiperisine bağlı antidepresan, biflavonoitler ve hiperforinden dolayı sedatif etkilidir. Antiinflamatuvar, antiülseratif, analjezik etkisi de vardır. Flavonoitler ve tanene bağlı diüretik ve astrenjan etkisi vardır. Orta düzey depresyonda özellikle menopozdaki bitkinlik, endişe ve sıkıntılarda kullanılır. Haricen bitkisel yağ içindeki ekstreleri yara-yanık iyileştirici özelliğe sahiptir (65). Yara iyi edici etki antibiyotik etkili hiperforin ve proantosiyanidinlerden ileri gelmektedir (64). Halk arasında dahilen antispazmotik, kabız, yatıştırıcı ve kurt düşürücü olarak kullanıldığı

41 30 kayıtlıdır (55). Psikovejetatif bozukluklarda, hafif ve orta dereceli depresyonda, sinirsel rahatsızlıklarda ve korkuda da kullanılmasını destekleyen çalışmalar yaygınlaşmaktadır (66). Antikanser aktivite (özellikle tümör hücrelerini tanıma özellikleri) ve bağımlılık tedavisinde yardımcı olabileceği konularında araştırmalar yürütülmektedir (64, 67). Yöresel Kullanımı: İştahsızlık ve karın ağrısında çayı kullanılmaktadır. Bilgiyi veren: Kadın, 70 yaşında, ilkokul mezunu Eklem ağrısında çiçekler zeytinyağında bekletiliyor ağrıyan yere dıştan sürülmektedir. Bilgiyi veren: Kadın, 65 yaşında, ilkokul mezunu Mide ağrısı için ağızdan, yara, şeker hastalığı yarası için dıştan sürülmektedir. Bilgiyi veren: Kadın, 59 yaşında, ilkokul mezunu Mide ağrısında 3-4 kantaron çiçeği 200 ml suda 1 taşım kaynatılır 2 adet sinirli ot yaprağı eklenir ve günde 2-3 kere içilir. Yaralarda ise iltihabı toplamak için çıban üzerine 2-3 yaprak yaranın üzerine konur. Babaannesi Fatma İnci tarafından uygulanmasını görmüş. Bilgiyi veren: Erkek, 78 yaşında, ilkokul mezunu Zeytinyağı, sirke, 1 yumurta ve kantaron çiçeği kavanozda bekletilmektedir. Yumurta eridikten sonra balla beraber yenilmektedir. Mide rahatsızlıklarında kullanılmaktadır.. Bilgiyi veren: Kadın, 70 yaşında, ilkokul mezunu Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (+), Mayer (-); Antrakinon (+++); Flavonoitler (++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde (-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (-); Kateşik (+) /; Müsilaj (-). Hypericum perforatum

42 31 Juglans regia Familya: Juglandaceae Türkçe Adı: Ceviz, Koz, Yandak (Elazığ) (24) Yöresel Adı: Ceviz Toplandığı Yer ve Tarih: Acıelma Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Çiçekleri Kimyasal Bileşimi: Tohumları sağlık için çok önemli olan cevizin yaprakları %10 tanen (gallik ve kateşik), naftakinonlar (juglon, hidrojuglon vb), flavonoit (kersetin, hiperozit, kersitrin, kemferol) ile % oranında major bileşiği karyofillen, E(β) osimen, p-pinen ve limonen olan uçucu yağ içermektedir (26). Taze yaprak ve meyve kabukları ezildiğinde kahverengi siyah renge boyamada etkili juglona dönüşen 1,4,5 trihidroksinaftalen-4-β-d glukozit içerir. Fenolik bileşikler olarak hidrosinnamik asit türevleri (3-kafeoilkinik, 3-p-kumaroilkinik vb) de içermektedir (68). Tıbbi Kullanımı: Astrenjan, antifungal ve bakterisit etkiye sahiptir. Dahilen gastrointestinal rahatsızlıklarda, diyarede ve antihelmintik olarak kullanılır. Venöz yetmezlik ve hemoroid tedavisinde kullanılan bitkilerdendir. Antioksidan etkisi de kayıtlıdır (69). Haricen saçlı deri kepeklenmesinde ve bazı deri hastalıklarında yumuşatıcı ve kaşıntı önleyici, güneş yanığı ve küçük yüzeyel yanıklarda, ağız boşluğu ve orofarinks yaralarının tedavisinde kullanılır. Astrenjan özelliğinden dolayı akne, egzama ve deri ülseri gibi yüzeyel cilt enflamasyonlarında kullanılır. Aşırı terlemenin tedavisinde endikedir. Banyo yıkama, kompres halinde akne, egzema, skorpiloz, pyodermi ve çıban gibi cilt lezyonlarında kullanılmaktadır (26). Hipotansif, hipoglisemik ve sedatif etkisi de gösterilmiştir (70). Yöresel Kullanımı: Basurda kullanılmaktadır. Çiçekler taneye geçerken zeytin tanesi büyüklüğünde olunca 41 adet toplanıyor. 41 gün boyunca her gün 1 tane yutuluyor. Bilgiyi veren: Kadın, 59 yaşında, ilkokul mezunu

43 32 Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (+), Mayer (-); Antrakinon (-); Flavonoitler (++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde(-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (++); Kateşik (+) /; Müsilaj (-). Juglans regia

44 33 Lathyrus undulatus (endemik) Familya: Leguminosae Türkçe Adı: Mürdümük, Akburçak, İmirdik (Beypazarı- Ankara), Külür, Müdürmük, Mürdük, Mürdüme, Mürdümek (24). Yöresel Adı: Bağla Toplandığı Yer ve Tarih: Acıelma Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Topraküstü kısımları Kimyasal Bileşimi: Lathyrus türlerinin tohumlarının lektin bileşikleri, yapraklarında kempferol, kesretin türevleri (kempferol 3-soforozit-7 glikozit vb) ile izoflavonoitler, proantosiyanidin bileşikleri içerdiği kayıtlıdır. Protein, aminoasit ve fitoaleksin içerikleri ile ilgili kayıtlar da bulunmaktadır (71,72). Türkiye de doğal olarak yetişen Lathyrus türünün topraküstü kısımlarında tanen, flavonoit bileşiklerinin varlığı kayıt edilmiştir (73). Tıbbi Kullanımı: Toprak üstü kısımları daha çok hayvan yemi olarak kullanıldığı kayıtlıdır ve besin değeri üzerinde çalışmalar vardır (74). Bazı Lathyrus türlerinde nörotoksik ODP (β-n-oksail-l-β-diaminopropionik asit) varlığı nedeniyle Lathyrism adlı toksik tablo oluşabilmektedir (75). Yöresel Kullanımı: Zayıflatıcı özelliği nedeniyle çayı içilmektedir. Bilgiyi veren: Kadın,70 yaşında, ilkokul mezunu Kadın, 59 yaşında, ilkokul mezunu Bağla bahar aylarında yemek şeklinde de tüketiliyor. Bilgiyi veren: Erkek, 57 yaşında, ilkokul mezunu Lathyrus türleri için kullanılan Türkçe sözcükler arasında bağla bulunmamaktadır. Bağla kelimesi Türkçe Bitki Adları Sözlüğünde de yer almamaktadır, bu çalışma ile Lathyrus türleri için yöresel isim daha kullanıldığı kayıt altına alınmış olmaktadır (24).

45 34 Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (+), Mayer (-); Antrakinon (-); Flavonoitler (++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde (-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (-); Kateşik (+) ; Müsilaj (-). Lathyrus undulatus

46 35 Malva neglecta Familya: Malvaceae Türkçe Adı: Küçük ebegümeci (24) Yöresel Adı: Ebegümeci Toplandığı Yer ve Tarih: Şevketiye Köyü içi Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Toprak üstü kısımları, yaprakları ve çiçekleri Kimyasal Bileşimi: Bitkinin çiçekleri; % 10 un üzerinde (%10-20) müsilaj yanında malvidin, delfinidin ve malvin gibi antosiyanidin bileşikleri ve az miktarda tanen taşımaktadır. Yapraklar ise %8 civarında müsilaj, flavonlar ve az miktarda tanen içermektedir. (76). Tıbbi Kullanımı: Çiçek ve yapraklar soğuk algınlığında, ağız ve boğaz iltihaplarında iyileştirici, öksürükte göğüs yumuşatıcı etki gösterir. Ağız ve boğaz iltihaplarında ve tahriş edici öksürüklerde göğüs yumuşatıcı olarak öksürük ve bronşiyal çayların bileşimine girmektedir (65). Müsilaj nedeniyle koruyucu ve yumuşatıcı etkisi var. Solunum ve sindirim sistemi tahrişleri ve iltihaplarında koruyucu olarak çok kullanılır. Antibakteriyel ve antiülseratif etkileri de gösterilmiştir (76, 77). Taze yapraklarından hazırlanan lapa, cilt üzerindeki çıban ve yaraların ağrılarını dindirmek için uygulanır (55). Halk arasında dahilen mesane rahatsızlıkları, haricen; yara tedavisi ve yumuşatıcı banyolar, antosiyanlardan dolayı gıda boyası olarak kullanıldığı da kayıtlıdır ( 26, 78)) Yöresel Kullanımı: Kabızlıkta bağırsakları yumuşatmak amacıyla pişirilerek veya kavrularak yenilmektedir. Bilgiyi veren: Kadın, 72yaşında, ilkokul mezunu Kalp damarlarının açılması için yemeği yapılarak yeniyor.

47 36 Bilgiyi veren: Kadın, 72 yaşında, ilkokul mezunu. Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (+), Mayer (-); Antrakinon (+); Flavonoitler (++++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde (-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (-); Kateşik (+) /; Müsilaj (++). Malva neglecta

48 37 Melissa officinalis subsp. officinalis Familya: Lamiaceae Türkçe Adı: Oğul otu, melisa otu, limon otu, kovan otu, limon nanesi (Muğla), tatıramba, tatramba, terme otu (Antakya) (24) Yöresel Adı: Oğulotu, melisa otu Toplandığı Yer ve Tarih: Şevketiye Köyü içi Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Yaprakları Kimyasal Bileşimi: Yaprakları %0,02-0,8 oranında uçucu yağ (%30 civarında sitral a, sitral b ve sitronellal gibi monoterpen aldehitler) içermektedir, uçucu yağın %60 ı monoterpen, %35 i seskiterpen yapıdadır. Ayrıca monoterpen glikozitler, flavonoitler (luteolin, kersetin, apigenin ve kemferol) ile fenilpropanoidler (kafeik, klorogenik asit ile %4 oranında rosmarinik asit) ve triterpenler (ursolik ve oleanolik asit) içermektedir (25,26). Tıbbi Kullanımı: Dahilen tedirginlik acelecilik ve huzursuzluk hallerinde; spazm gibi sindirim sistemi rahatsızlıklarının semptomatik tedavisinde kullanılmaktadır (25) Sedatif, spazmolitik, antibakteriyel, antifungal, antiviral, midevi, karminatif ve koleretik etkileri kayıtlıdır. Sinirsel kaynaklı gastrointestinal rahatsızlıklarda, uyku problemleri ve migrende kullanılmaktadır. Psikosomatik kardiyak rahatsızlıklarda tonik olarak ve menstrual düzensizliklerde ve stresde kullanılmaktadır. (65, 79). Sinirsel mide ve barsak şikayetlerinde, psikovejetatif kalp şikayetlerinde, migren ve sinir güçlendirici olarak kullanımı mevcuttur. Koleretik etkisi tanenlerine bağlıdır. İçerdiği sitralden kaynaklanan virostatik etkisi nedeniyle özellikle Herpes simplex enfeksiyonlarında kullanılır(26). Antinosiseptif etki mekanizması, antiviral etkisi

49 38 üzerinde araştırmalar bulunmaktadır (80,81). Tüm uçucu yağ içeren bitkiler gibi antioksidan etkisi de bulunmaktadır (82). Yöresel Kullanımı: Sakinleşmek, rahatlamak için sinirli insanlarda yaprak çayı yapılmaktadır Bilgiyi veren: Kadın, 65 yaşında, ilkokul mezunu Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (+), Mayer (-); Antrakinon (-); Flavonoitler (+++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde (-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (+); Tanenler / Gallik (+); Kateşik (+) ; Müsilaj (-). Melissa officinalis subsp.officinalis

50 39 Pinus nigra Familya: Pinaceae Türkçe Adı: Karaçam (24) Yöresel Adı: Çam Toplandığı Yer ve Tarih: Taş çukuru Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Reçinesi ve filizleri Kimyasal Bileşimi: Diğer Pinaceae familyası bitkileri gibi Pinus türleri de dalyapraklarında ve gövdelerinde yaralanmalarla açığa çıkan oleoresin içermektedir. Reçinesi; rezin (% 70-90) ve uçucu yağ (%10-28) taşımaktadır (55). Uçucu yağında başlıca α-pinen (%27), β-pinen/ sabinen (%10), limonen (%9,69), β-fellandren (%5,98), mirsen (%5,17), Δ3 karen (%3,8), β-karyofillen (%10,75) ve germakren (%10,5) bulunmaktadır (83). Terebenthina ( Çam Sakızı ): Elde edilişi: Pinus türü ağaçlarının kabukları yaralanarak akan oleoresin toplanmaktadır Kimyasal Bileşimi: Çam reçinesi (çam sakızı), % 70 reçine ve %30 uçucu yağ içerir. Reçine, dekstropimarik asit, levopimarik asit ve desktrosapinik başta olmak üzere reçine asitleri ve %5 kadar rezenler taşımaktadır. Terebenthina nın havaya temas edince kuruyan koyu sarı-bal rengi kısmen geçirgen kısımdaki uçucu yağı ise % oranda α ve β-pinen içermektedir. Terebinthina dan distilasyon ile elde edilen uçucu yağ; Terebinthinae aetheroleum, terementi, neft yağı adıyla bilinmekte ve yağ, mum, kauçuk vb birçok organik maddeyi eritici olarak kullanılmaktadır. Filizleri; reçineli maddeler, uçucu yağ (%1-2), acı madde taşır (55). Tıbbi Kullanımı: Reçine; solunum ve idrar yolu hastalıklarında kullanılan etkili bir antiseptiktir. Tahriş yaptığından böbrek rahatsızlığı olanlarda kullanılmamalıdır. Haricen kullanılışı tahriş edici özelliğine dayanır (55).

51 40 Filizleri; hafif idrar söktürücüdür. Solunum sistemi hastalıklarında yumuşatıcı ve balgam söktürücü olarak kullanılır (55). Oleoresin, uçucu yağı nedeniyle antimikrobiyal etkilidir, uçucu yağı (Terebinthinae aetheroleum) dahilen üriner sistem antiseptiği olarak kullanılmakta, soğuk algınlığı ve gripte inhalasyon pomadı ve uçucu yağ karışımlarının bileşiminde yer almaktadır ( 84). Oleoresin ve uçucu yağın antioksidan ve analjezik etkisi de araştırılmıştır (85).Haricen de rubefiyan olarak yakı ve linimentlerin bileşiminde yer almaktadır. Kolofan (Colophonium) ise toz halde hemostatik olarak ve yakı, pomat ve kozmesötik üretiminde yardımcı madde olarak kullanıldığı kayıtlıdır ( 55,65). Yöresel Kullanımı: Çam sakızı ezilir, eşit miktarda ezilmiş çörekotu ve ısırgan tohumu ile karıştırılır, hepsi hakiki balın içine katılıp iyice karıştırılır. Solunum yolu hastalıklarında her gün aç karnına erişkine 1 yemek kaşığı doruklu (tepeleme), çocuğa 1 tatlı kaşığı yedirilir. Bilgiyi veren: Kadın 55 yaşında, ilkokul mezunu Çam reçinesi karın ağrısında sakız gibi çiğnetilir Bilgiyi veren: Kadın, 59 yaşında, ilkokul mezunu Çam filizlerinin reçeli yapılır, akciğer hastalığında yenir. Bilgiyi veren: Erkek,69 yaşında, meslek lisesi mezunu Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (+), Mayer (-); Antrakinon (-); Flavonoitler (++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde (-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (-); Kateşik (++) /; Müsilaj (-). Pinus nigra Reçine

52 41 Platanus orientalis Familya: Plantanaceae Türkçe Adı: Çınar, Beladan, Biladan, Buladan, Çaymığ, Çaynuğ, Çilbirtir, Gavlağan, Gavlan, Kavlağan, Kavlağın, Kavlan (24). Yöresel Adı: Çınar Toplandığı Yer ve Tarih: Şevketiye Köyü içi Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Yaprakları Kimyasal Bileşimi: Önemli orman ağaçlarından olan Platanus orientalis tomurcukları ve yaprakları kemferol 3-o-α-L-(2 -E-p-kumaroil) - ramnopiranozit, kemferol 3-o-β- D (6 -E-p-kumaroil), glikopiranozit, kemferol 3-o-α-L-(2,3 di E-p-kumaroil) ramnopiranozit, platenosit vb flavonoit bileşikler ile kafeik asit vb fenolik bileşikler içermektedir (86). Tıbbi Kullanımı: Halk arasında antiseptik ve antimikrobiyal ajan olarak üriner sistem rahatsızlıklarında kullanılmaktadır. Antimikrobiyal etkisi yanında sitotoksik aktivitesi de incelenmiştir. İçerdiği kempferol glikozitlerinin de insan lösemi hücrelerine sitotoksik aktivitesi saptanmıştır (87). Yöresel Kullanımı: Üreyi düşürmek için 1 lt su ile 5 adet yırtmaçlı çınar yaprağı kaynatılıp sabah akşam içiliyor Bilgiyi veren: Kadın, 59 yaşında, ilkokul mezunu

53 42 Eklem kireçlenmesinde 2 çınar yaprağı 2 su bardağı suda kaynatılarak 1 günde içilir. Bilgiyi veren: erkek, 69 yaşında, meslek lisesi mezunu Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (+), Mayer (-); Antrakinon (-); Flavonoitler (++++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde (-); Siyanogenetik Glikozitler (+); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (-); Kateşik (+) ; Müsilaj (-). Platanus orientalis

54 43 Sambucus ebulus Familya: Caprifoliaceae Türkçe Adı: Cüce mürver, Ayı otu, Azı otu, Hekimana (İnebolu), Kımçırık, Lever, Livor (Rize), Mürver otu, Löver, Legor, Patpatik, Pellempüs (Dörtyol),Purtlak, Sultan otu (Gaziköy- Tekirdağ), Şahmelek otu, Şahmelik (Karadeniz bölgesi), Şahmelik otu, Telligelin (Gaziantep), Yabani mürver, Yer mürveri, Yivdim, Yivdin, (Giresun, Ordu, Samsun), Yiğidin (Trabzon) (24). Yöresel Adı: Sultanotu Toplandığı Yer ve Tarih: Acı elma Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Yaprakları Kimyasal Bileşimi: Bitkinin çiçeklerinin ve meyvelerinin etken maddeleri incelenmiştir. Çiçekleri %4-9 müsilaj yanında %0,03-0,14 oranında uçucu yağ, rutin, izokersetin, kersetin, astragalin, izoramnetin vb flavonoit bileşikler ile fenolik asitler (hidroksisinnamik asit, klorojenik, kafeik ve ferulik asit) içermektedir. Sambunigrin ile %66sı palmitik asit olan serbest yağ asitleri taşımaktadır (88). Meyveleri ise sambubiozit (siyanidin 3-5 diglikozit) başta olmak üzere antosiyan bileşikleri içermektedir. Yaprakların uçucu yağ, acı madde, flavonoit, alkaloit, reçine, sambunigrin (glikozit), tanen, malik asit, valerik asit, tartarik asit içerdiği kayıtlıdır (16). Tıbbi Kullanımı: Çiçekleri soğuk algınlığında terletici (diaforetik) olarak ıhlamur ile birlikte tıbbi çay halinde kullanılmakta ve mümkün olduğunca sıcak içilmesi önerilmektedir (26,89) Halk arasında gargara olarak da kullanılmaktadır (26).

55 44 Yöresel Kullanımı: Böcek ısırığında (kırkayak, arı sokması) taze bitki ezilerek sokulan yere konuluyor. Özellikle arı alerjisi olanlarda kullanılmaktadır. Bilgiyi veren: Erkek, 57 yaşında, ilkokul mezunu Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (+), Mayer (-); Antrakinon (-); Flavonoitler (+++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde (-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (++); Tanenler / Gallik (+); Kateşik (+) ; Müsilaj (++). Sambucus ebulus

56 45 Sedum pallidum var. bithynicum Familya: Crassulaceae Türkçe Adı: Kaya koruğu, Dam koruğu, Sedum album için (Çoban kavurgası, Çepni- Gemerek_Sivas), Sedum telephium için (Camuskulağı, Akkulağı, Atkulağı, Camızkulağı, Comuş, Kulak otu, Mandakulağı), S.sempervivoides için (Ömür otu, İkbal çiçeği, Ömür çiçeği-kütahya) (24). Yöresel Adı: Kedi tırnağı Toplandığı Yer ve Tarih: Kertmek Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Topraküstü kısımları Kimyasal Bileşimi: Sedum pallidum Bieb. var. bithynicum (Boiss.) Chamberlain bitkisinin etken maddeleri üzerinde herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Diğer Sedum türlerinden kemferol, kersetin türevi flavonoit glikozitler, limositrin, mirisetin, gossipetin, izoramnetin vb flavonoit bileşikler, floroglusinol ve flavangallat bileşikleri ile çeşitli prolidin alkaloitleri ve ramnogalakturonan yapıda polisakkaritler ve ferulik, kafeik, gallik asitlerin varlığı saptanmıştır (90-95). Tıbbi Kullanımı: Farklı Sedum türleri yetiştikleri ülkelerde farklı amaçlarla kullanılmaktadır. Sedum sarmentosum Kore vb Uzak Doğu ülkelerinde kronik inflamatuvar hastalıklarda kullanılmaktadır. Östrojenik aktivitesi nedeniyle menopozda önerilmektedir (96). Sedum dendroideum örneklerinin antinosiseptif ve antiinflamatuvar etki gösterdiği saptanmıştır (97). Sedum aizoon Çin de trankilizan, ağrı ve çeşitli travmatik hemorajilerde ve palpitasyonda kullanılmaktadır (98). Flavonoitlerinden dolayı antioksidan ve antiinflamatuvar aktiviteleri rapor edilmiştir (95).

57 46 Yöresel Kullanımı: Yüzdeki beyaz lekeleri gidermek için kullanılmaktadır. Bitki yeşilken ezilip suyu çıkarılmakta ve elde edilen usare lekelere sürülmektedir. Bilgiyi veren: Kadın, 59 yaşında, ilkokul mezunu Örnekte yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit / Dragendorf (-), Mayer (-); Antrakinon (+); Flavonoitler (++); Kardiyotonik Glikozitler / Keller Kliani (-); Kedde (-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (+); Kateşik (+); Müsilaj (-). Sedum pallidum var. bithynicum

58 47 Urtica urens Familya: Urticaceae Türkçe Adı: Isırgan otu, Ağdalak, Cımcar, Cıncar, Cızlağan, Cızcan, Cızlagan, Cincar, Çincar (Şavşat-Artvin), Dakırdalak, Dala diken, Dalagan, Dalayan diken, Dalgan, Dalıgan, Erinç, Gezgez, Geznik (Doğu Anadolu), Gıcırdan otu, Gidişgen, Gidişgen otu, Isırgı, Dancak otu, Sırgan, Sırgan otu, Yığınç (24). Yöresel Adı: Isırgan otu Toplandığı Yer ve Tarih: Herba- Şevketiye Köyü içi Tohum- Acı elma, Herbaryum Numarası: İSTE Kullanılan Kısmı: Topraküstü kısımlar ve tohumları Kimyasal Bileşimi: Toprak üstü kısımları mineral tuzlar özellikle kalsiyum, potasyum ve silisik asit tuzları taşır. (65) Yaprakları; Mineral tuzlar (silisik asit ve potasyum tuzları), lutein vb karotenoitler, flavonoit bileşikler (kempferol, izoramnetin, kersetin vb), triterpenler ve steroller içerir. Yaprak ve gövde epidermasındaki yakıcı (emergenz) tüylerde organik asitler (formik asit), histamin, asetilkolin benzeri biyojen aminler bulunmaktadır. Cilde değdiğinde emergenz tüyün başı kırılmakta, oluşturduğu gözle görülmeyen çiziklerden giren histamin ve formik asit kaşıntıya neden olmaktadır. Ayrıca mineraller ve vitaminler (C, B grubu), kafeik, klorojenik ve neoklorojenik asit ile kafeik asit esterleri içerdiği kayıtlıdır (25,26). Tohumlar ise %30 sabit yağ (%74-84 oranında linoleik asit), %0,1 α tokoferol, β karoten, lutein ve violaksantin vb karotenoit bileşikler içermektedir (26). Tıbbi Kullanımı: Topraküstü kısımları diüretik etkisi nedeniyle üriner sistem hastalıklarında (idrar yolları iltihaplarında) ödem boşaltıcı, antiinflamatuvar, böbrek taşı

59 48 oluşumunu önleyici ve tedavi edici olarak kullanılır. Ayrıca hipoglisemik etkisi nedeniyle toprak üstü kısımlarından yapılan çayı diyabette kullanılmaktadır. Haricen romatizmal hastalıklarda destekleyici olarak yararlanılmaktadır (65). Artrit, artroz ve romatoid artritin semptomatik tedavisinde adjuvan olarak endikedir. Yapraklar da diüretik etkisi nedeniyle idrar yolları enfeksiyonlarında, disüride, romatizmal rahatsızlıklarda ödem boşaltıcı ve sabah tutukluluğunu giderici olarak, bebek emziren annelerde de süt arttırıcı olarak kullanılır. Taze bitki, romatizma ağrılarını gidermek için ağrıyan yerlere sürülerek tahriş yapılır ve o alanda dolaşımın hızlanması ile kılcal damarların kanlanması artırılır (55). Tohum: Romatizma ağrılarını dindirici, idrar artırıcı, müshil, adet sökücü, kurt ve ateş düşürücü etkisi kayıtlıdır (55). Halk arasında tohumların kansere karşı kullanımını destekleyen bulgular araştırılmaktadır. Yöresel Kullanımı: Vücut direncini yükseltmek ve enfeksiyondan korunmak için mevsim geçişlerinde tohumlar ekmekle birlikte yenmektedir. Bilgiyi veren: Erkek, 69 yaşında, meslek lisesi mezunu Hastalıktan korunmak için ısırgan otu ilkbaharda 1-2 kez yemeği yenilmeli Bilgiyi veren: Erkek, 78 yaşında, ilkokul mezunu Yapraklarda yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit /Dragendorf(+),Mayer (-)/; Antrakinon(-);Flavonoitler (++++); Kardiyotonik Glikozitler/ Keller Kliani (-); Kedde(-)/; Siyanogenetik Glikozitler(-); Saponinler(+); Tanenler / Gallik (-); Kateşik (+) /; Müsilaj(-). Tohumlarda yapılan fitokimyasal tarama sonuçları: Alkaloit /Dragendorf (-), Mayer (-); Antrakinon(-); Flavonoitler (+); Kardiyotonik Glikozitler/ Keller Kliani (-); Kedde (-); Siyanogenetik Glikozitler (-); Saponinler (-); Tanenler / Gallik (-); Kateşik (+) ; Müsilaj (-). Urtica urens