GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESĠ NDEN VERĠLEN GÖÇÜN AKIM YÖNÜ

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Volume 5 Issue 5, p , October 2012 GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESĠ NDEN VERĠLEN GÖÇÜN AKIM YÖNÜ THE DIRECTION OF MIGRATION FROM SOUTHEASTERN ANATOLIA REGION Yrd. Doç. Dr. Veysi GÜNAL Harran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü Abstract The direction of migration from Southeastern Anatolia Region and changes in periods covering have been examined in this paper. Today, the most migration from the region is in order Ġstanbul (20.08%), Ankara (5.37%), Mersin (5.07%), Adana (4.87%), Ġzmir (4.28%), Antalya (3.96%), Bursa (2.04%), Konya (1.46%) and Kocaeli (1.46%). However, compared to the period of , taday, it has been significantly changes in the direction of migration. Really, the rate of Ġstanbul and Antalya in given migration has significantly increased. The rate of Ankara, Bursa, Kocaeli and Konya has increased less. But, the rate of Izmir, Mersin and Adana has significantly decreased. On the other hand, the direction of migration is not the same in all provinces in the region. For example, the most migration from region to Istanbul has been from Batman (35.9%), to Ankara from ġanlıurfa (6.7%) and Diyarbakır (6.7%) The most migration from region to Ġzmir and Adana is from Mardin (9.1% and 8.7%), to Antalya and Konya from ġanlıurfa (5.2% and 1.9%), to Bursa from Diyarbakır (3.5%), to Mersin from ġanlıurfa (6.9%) and ġırnak (6.9%) and to Kocaeli from ġırnak (1.4%). The main reasons for this difference are the direction of the first migration in provinces and economic similarities between provinces which getting migration and sending. Also, thanks to the economic potentials, the ability to attract migration of neighboring provinces is an important factor, too. Key words: Migration, the direction of migration, Southeastern Anatolia Region Öz Bu çalıģmada, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden dokuz ile verilen göçün akım yönü ve dönemler ( ) itibariyle değiģimi incelenmiģtir. Buna göre günümüzde bölgeden en fazla göçün verildiği iller sırasıyla Ġstanbul (%20.08), Ankara (%5.37), Mersin, (%5.07), Adana (%4.87), Ġzmir (%4.28), Antalya (%3.96), Bursa (%2.04), Konya (%1.46) ve Kocaeli (%1.46) dir. Bununla birlikte dönemine göre, günümüzde ( ) göçün akım yönünde önemli değiģimler olmuģtur.

2 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Verilen Göçün Akım Yönü 106 Gerçekten de verilen göçte Ġstanbul ve Antalya nın payı önemli oranlarda artıģ göstermiģtir. Ankara, Bursa, Kocaeli ve Konya nın payındaki artıģ ise sınırlı kalmıģtır. Ancak Ġzmir, Mersin ve Adana nın payı yüksek oranda düģüģ göstermiģtir. Öte yandan bölgenin tüm illerinde göçün akım yönü aynı özellikler göstermemektedir. Örneğin bölgeden Ġstanbul a en fazla göçü Batman (%35.9), Ankara ya ise ġanlıurfa (%6.7) ve Diyarbakır (%6.7) vermektedir. Ġzmir ve Adana ya Mardin (%9.1 ve %8.7); Antalya ve Konya ya ġanlıurfa (%5.2 ve %1.9); Bursa ya Diyarbakır (%3.5); Mersin e ġanlıurfa (%6.9) ve ġırnak (%6.9); Kocaeli iline ise ġırnak (%1.4) bölgeden en fazla göç veren iller olmuģlardır. Bu farklılıktaki en önemli etkenler göç veren il ile göç alan il arasındaki ekonomik benzerlik ve illerde meydana gelen ilk göç hareketinin akım yönüdür. Öte yandan bölgedeki illerin yakın çevresinde bulunan komģu illerin, ekonomik potansiyeli sayesinde, göç çekme kabiliyetleri de bu farklılıkta önemli bir etken olmaktadır. Anahtar Kelimeler: Göç, Göçün Akım Yönü, Güneydoğu Anadolu Bölgesi. 1. GiriĢ Gerek çıkılan gerekse yönelinen mekânı sosyo-ekonomik bağlamda etkilemesinden dolayı bir çok disiplinin çalıģma konusunu oluģturan göçün çeģitli tanımları yapılmakla birlikte, nüfusun bir idari sınırı geçerek ikamet yerini devamlı ya da uzun süreli değiģtirmesi (Tümertekin ve Özgüç, 1998:307) Ģeklinde genel bir tanımı da yapılmaktadır. Göç olayının meydana gelmesinde birçok neden bulunmaktadır. En önemli neden de mekânın fiziki coğrafya Ģartları olarak görülmektedir. Fiziki coğrafya koģullarının olumsuz olması tarım alanlarını sınırlandırmakta ve verim ile üretimin azalmasına neden olmaktadır (Tümertekin, 1968:50). Dolayısıyla olumsuz fiziki coğrafya Ģartları, baģka bir ifade ile arızalı, dağlık ve yüksek sahaların bulunması, tarım potansiyelinin düģük olması ile birlikte tarım topraklarının da dar ve parçalı olmasına neden olmaktadır. Bu da söz konusu alanların yüksek oranda göç veren alanlar olması ile sonuçlanmaktadır (Mutluer, 1992:120). Bu bağlamda, göçün ana nedenlerinden biri itici faktörler yani yerleģmelerin fiziki coğrafya koģullarının ekonomik faaliyetler üzerindeki olumsuz etkisidir. Tarımsal faaliyetlerin nüfusun ihtiyaçlarına cevap vermede yetersiz kalması durumunda ise göç için uygun ortam ortaya çıkmıģ olur. Olumsuz coğrafi koģullar ile birlikte göçe neden olan kaynak yetersizliğinde, kırsal kesimdeki hızlı nüfus artıģı, tarımsal alanların veraset yoluyla küçük parsellere dönüģmesi sonucu verimin azalması, ağalık sistemi ve dolayısıyla topraksız köylülerin fazlalığı ile tarımda özellikle traktörün kullanılmaya baģlanması sonucu iģgücü fazlalığının oluģması gibi faktörler de etki etmektedir (Özgür, 1998:34-35). Öte yandan özellikle kırsal kesimde oluģan bu itici faktörlerin yanı sıra Ģehirlerdeki çekici faktörler de göçün meydana gelmesinde önemli etkenlerdir (Tümertekin, 1968:56). Gerçekten Ģehirlerin istihdam olanakları ile sanayileģme ve ekonomik geliģme, kırdan itilen nüfusun Ģehirlere akınına neden olmaktadır. Göç alan yerleģmelerin sosyo-ekonomik özellikleri ile pozitif olan net göç oranlarının örtüģmesi bunun önemli bir göstergesidir. Yukarıdaki açıklamalardan anlaģılmaktadır ki, istihdam olanaklarının yüksek olduğu alanlar ile ekonomik araçların nüfusu beslemede yetersiz olduğu alanlar arasındaki fark göçün akım yönünü ve miktarını belirlemektedir. Nitekim Türkiye toplam nüfusunun büyük bir bölümünün Ġstanbul, Ankara, Ġzmir, Bursa, Adana ve Konya gibi Ģehirlerde bulunması ve bu alanlarda doğum oranlarının düģük olmasına karģın nüfus yoğunluğunun yüksek olması, söz konusu nüfusun doğal artıģtan ziyade doğu illerinden gelen göçle beslendiğini ve dolayısıyla doğu illerinden batı illerine yönelik yoğun bir göç hareketinin olduğunu göstermektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi illeri de, ülkemizin batı bölümüne yoğun bir Ģekilde göç vermektedir. Ancak bu nüfus hareketinin gerek miktarı gerekse akım yönü bağlamında iller arasında farklılık bulunmaktadır. Bu bağlamda, bölgede bulunan illerin akım yönündeki

3 107 Veysi GÜNAL farklılıklar çalıģmada ortaya konmaya çalıģılmıģtır. Bunun için döneminde ülkemizde den fazla göç alan dokuz ilin (Ġstanbul, Ankara, Ġzmir, Antalya, Bursa, Kocaeli, Konya, Mersin ve Adana) bölgeden verilen göçteki payı ele alınmıģtır. Öte yandan döneminden günümüze ( ) kadar geçen zaman diliminde meydana gelen göçün akım yönü bağlamında iller arasındaki farklılık ve benzerlikler incelenmiģtir. Bunun için önce bölge illerindeki temel göç göstergeleri ele alınmıģtır. Daha sonra göçün akım yönü, bölge toplamı ve bölge illeri bağlamında, incelenmiģtir. Öte yandan Ģunu da belirtmek gerekir ki, bölge illerinin tespitinde Ġstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (ĠBBS) baz alınmıģtır. Buna göre bölge illeri Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis Mardin, Siirt, ġanlıurfa ve ġırnak tan oluģmaktadır. 2. Bölgenin temel göç göstergeleri Genel olarak batıdaki illere en fazla göç veren bölgelerden biri olan Güneydoğu Anadolu Bölgesi ndeki iller arasında göç göstergeleri bağlamında farklılık görülmektedir. Gerçekten de illerin sahip oldukları özellikle net göç hızında önemli farklılıklar bulunmaktadır (Tablo 1, ġekil 1). Buna göre günümüzde ( ) bölgeden en fazla göç veren ve ilk üç sırayı alan iller Adıyaman, Kilis ve Siirt dir. Öte yandan Mardin ve Diyarbakır ın da negatif olan net göç hızı yüksektir. ġunu da belirtmek gerekir ki, bu illerdeki yüksek göç oranları geçmiģte de benzer yapıya sahipti. Hatta döneminde Adıyaman ve Mardin illerinden verilen göç, alınan göçün iki katını aģmıģtır. Buna karģın ġırnak, Batman ve ġanlıurfa illerinin net göç hızları daha düģük olması ile birlikte aynı zamanda negatiftir. Günümüzde pozitif net göç hızına sahip olan tek il ise Gaziantep tir. Gaziantep ili, genellikle tüm dönemlerde, bölgenin diğer illerine göre aldığı ile verdiği göç arasındaki fark daha az olmuģ, hatta döneminden itibaren de verdiğinden daha fazla göç almıģtır. Bu durum göç bağlamında Gaziantep in bölgenin diğer illeri için bir bölgesel çekim merkezi olduğunu göstermektedir. Ġlde sanayi ve ticaret sektörünün önemli bir geliģim göstermesi sonucunda gerek komģu illerden gerekse ġırnak, Mardin ve Batman gibi bölgenin diğer illerinden önemli oranda göç almıģtır. Nitekim TUĠK verilerine göre Gaziantep in yılında almıģ olduğu toplam kiģilik göçün %34.5 i (15.863) bölge illerindendir. Öte yandan bazı bölge illerinin vermiģ oldukları göçün önemli bir kısmı Gaziantep e yönelik olmuģtur. Gerçekten Kilis ilinden verilen toplam göçün %45 i, ġanlıurfa nın %17 si, Adıyaman ın %11.8 i, ġırnak ın %5.3 ü ve Siirt in de %2.9 u Gaziantep e yönelmiģtir. Dikkat çeken diğer bir husus da bazı illerin (Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Kilis ve Mardin) göç tarihleri boyunca net göç hızının en fazla olduğu dönemin dönemine rastlamasıdır. Bu duruma, Kilis ili hariç, bölgedeki ve söz konusu illerdeki terör olaylarının bu dönemde yoğunlaģmasının etki ettiğini söylemek mümkündür. Bunun sonucunda, bu dönemde batıdaki diğer illerle birlikte özellikle Gaziantep e yönelik göçler de artmıģtır. Öyle ki, Gaziantep in göç hızı ( 3.13), bu dönemdeki göçler sayesinde, pozitif değerler göstermeye baģlamıģtır.

4 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Verilen Göçün Akım Yönü 108 Tablo 1. Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinin temel göç göstergeleri Göç göstergeleri Aldığı Verdiği Net göç Net göç Net göç hızı göç göç eden nüfus hızı ( ) büyüklüğüne göre / /67 Adıyaman / / / / Batman / / / / / /67 Diyarbakır / / / / / /67 Gaziantep / / / / Kilis / / / / /67 Mardin / / / / / /67 Siirt / / / / / /67 ġanlıurfa / / / / ġırnak / / / /81 Kaynak: -TUĠK (2005), Genel Nüfus Sayımı, 2000 Göç Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu, Yayın No.2976, Ankara. - DPT, (2008), Türkiye de Ġç Göçler ve Göç Edenlerin Nitelikleri ( ), Ankara. - TUĠK. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) Sonuçları ( tuik.gov.tr/ adnksdagitapp/adnks.zul,eriģim tarihi: ) * Ġlk rakam ilin net göç hızına göre sıralamasını, ikinci rakam ise o dönemdeki il sayısını verir.

5 109 Veysi GÜNAL ġekil 1. Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinin dönemlere göre net göç hızları Öte yandan gerek bölgenin geneli, gerekse il bazında göç durumunu ortaya koymak için net göç hızında illerin sıralaması da önem kazanmaktadır. Buna göre döneminde Adıyaman ili net göç hızı büyüklüğü bağlamında bölge illeri yanı sıra Türkiye nin diğer illeri arasında da olumsuz Ģartlar taģımaktadır. Adıyaman ın en fazla göç veren iller sıralamasında 81 il içinde 74. sırada olması bu durumu daha iyi açıklamaktadır. Aynı Ģekilde Kilis (68.sırada), Siirt (65.sırada) ve Mardin (55.sırada) illeri de Türkiye deki iller ile karģılaģtırıldığında en fazla göç veren iller kategorisinde bulunmaktadır. Buna karģın Gaziantep ili pozitif net göç hızı ile sıralamada 13.sırada yer almaktadır. Gerek illerin çoğunun negatif olan net göç hızlarının yüksek olması, gerekse sıralamada bazı illerin son sıralarda yer alması neticesinde, Güneydoğu Anadolu Projesinin (GAP) amaçlarından biri olan istihdam olanaklarının geliģtirilmesi ve bunun sonucu olarak göçün azaltılması hedefinin bölge geneline yayılamadığı sonucu çıkarılabilir. Ayrıca Ģunu da ifade etmek gerekir ki, 1995 yılında Harran Ovasında baģlanan sulama olgusunun ġanlıurfa daki göç olgusuna da olumlu etkisinin henüz baģlamadığı görülmektedir. Halbuki yapılan araģtırmalar Güneydoğu Anadolu Projesinin (GAP) gerçekleģmesi durumunda bölgeden verilen göçün azalacağı, buna karģın bölgeye yüksek oranda göçün yöneleceğini göstermekteydi. Aynı Ģekilde 2005 Hedef Yılında bölgesel istihdamda istihdam fazlalığı oluģacağı ve bu da bölge dıģından, bölgeye çalıģan nüfusu çekme gücü anlamına geldiği belirtilmektedir. Öte yandan söz konusu yüksek oranda bölgeye yönelik göçün en büyüğünün, projenin baģları (1990) ile sonları, yani ürünlerin verileceği dönem (2010) olacağı belirtilmektedir. Ayrıca söz konusu göçün Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu ve Ġç Anadolu dan

6 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Verilen Göçün Akım Yönü 110 geleceği vurgulanmaktadır (Gökçe 1996:265 ve Özer, 1997:161 e atfen AkıĢ ve AkkuĢ, 2003:534). Gerek bölge, gerekse projenin merkezinde bulunan ġanlıurfa ilindeki göç durumuna bakıldığında söz konusu tahminlerin henüz gerçekleģmediği görülmektedir. Nitekim ġanlıurfa ilinin göçteki sıralamasına bakıldığında, projeden önceki sıralama ile projenin yoğunluk kazandığı dönemlerdeki sıralamanın pek değiģmediği görülmektedir döneminde 59. sırada bulunan il, net göç hızı düģmekle birlikte, döneminde 55; döneminde 58.sırada yer almıģtır. Dolayısıyla GAP ın gerek bölgede, gerekse ġanlıurfa ilinde istihdam sağlamada henüz baģarılı olamadığı ve göçleri engellemede fazla bir etkisi olmadığı anlaģılmaktadır. Projenin bölge ekonomisine tarım, sanayi ve hizmetler sektörü bağlamında önemli katkıları (Benek, 2009:60-69) olmasına karģın, göçü azaltmada yetersiz kalmasını, söz konusu ekonomik katkının seviyesinin düģük olması yanında, bölgenin demografik özelliklerinde de aramak gerekmektedir. Nitekim ileride de açıklanacağı üzere, nüfus artıģ hızı, doğurganlık ve kırsal nüfus oranlarının yüksekliği bölgeden göçü tetiklemektedir. Gerek Türkiye deki bölgeler arasında, gerekse Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinin net göç hızlarındaki bu farklılığı (Tablo 1) iki temel nedene bağlamak mümkündür. Birincisi illerin farklı sosyo-ekonomik yapıya sahip olmaları, ikincisi ise özellikle 1990 yılından itibaren artan terör olaylarından illerin farklı etkilenme dereceleridir. Ġllerin sahip olduğu demografik ve ekonomik özellikler göç hızındaki farklılığı tetikleyen en önemli unsurlar olmuģtur. BaĢka bir ifade ile bölgeden göçün ana nedeni ekonomiktir. Nitekim bir alandaki geçim kaynaklarının yetersiz olması yanında bu durumun nedenlerinden biri olan hızlı nüfus artıģının da yaptığı baskı sonucunda göç kaçınılmaz hale gelmektedir (Özgür, 1998:33-34). Bu bağlamda illerin ekonomik özellikleri artan nüfusun ihtiyaçlarını karģılamada yetersiz kaldığı görülmektedir. Genelde Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri, özelde ise illerin bu özelliği, kırsal alandaki yapısal dönüģüm ile ilgilidir. Özellikle 1950 den sonra söz konusu dönüģümün bir sonucu olarak kırsal alanlardan kentlere doğru önemli bir göç meydana gelmiģtir. Bu olgunun ortaya çıkıģında iki faktör etkili olmuģtur. Birincisi, sürekli artan nüfus ve yüksek olan yıllık nüfus artıģ hızı, ikincisi ise tarımsal kesimde meydana gelen makineleģmedir. Gerek tarımsal üretimin artan nüfusu beslemede yetersiz kalması, gerekse tarımsal faaliyetlerde makineleģmenin artması sonucunda köylerde iģsizlik oranının daha da yükselmesi ile daha iyi yaģam koģullarının olduğu alanlara doğru coğrafi bir nüfus hareketliliği yaģanmıģtır (YüceĢahin ve Özgür; 2006:18). Öyle ki, söz konusu etkilerin farklı bölgelerde değiģik ölçülerde görülmesi, baģka bir ifade ile ekonomik geliģmenin dengesiz olması da cazip alanları ortaya çıkarmıģ ve göç hareketlerini hızlandırmıģtır (Tanfer e atfen, YüceĢahin ve Özgür, 2006:18). Öte yandan Türkiye nin illerinin sahip olduğu ekonomik geliģmiģlik baģka bir ifade ile gelir faktörü (KBGSYH) ve nüfus büyüklüğü illerin net göç hızının pozitif veya negatif olmasında ve dolayısıyla göç akım yönünde önemli belirleyici etkenler olmuģtur (TopbaĢ ve Tanrıöver, 2008). Bu bağlamda sosyo-ekonomik geliģmiģlik açısından illerin durumuna bakıldığında (Dinçer, vd., 2003) sürekli ve yüksek oranda olan göçün nedeni ve iller arasındaki farklılık daha iyi anlaģılmaktadır. Öncelikle ifade etmek gerekir ki, demografik göstergelerde bölge ilerinin çoğunun sahip olduğu değerler bölge ve Türkiye ortalamasından farklılık göstermektedir. Örneğin Adıyaman (%54.33), Mardin (%55.49), Siirt (%58.22), ġanlıurfa (%58.34), ġırnak (%59.83) ve Diyarbakır (%60.00) illeri, hem bölge (%62.69) hem de Türkiye ortalamasından (%64.90) düģük ĢehirleĢme oranlarına sahiptir. Göçe kaynaklık etmesi nedeniyle, bu Ģekilde kırsal nüfusun fazla olması göç olgusunda bir dezavantajdır. BaĢka bir ifade ile, Ravenstein in göç teorisinde ifade edildiği gibi, kırsal kesimde yaģayanlar, Ģehirde yaģayanlardan daha fazla yerinden oynama ve göç etme eğiliminde olmalarından dolayı (Çağlayan, 2006), illerde kır nüfusunun fazla olması göçün artmasına neden olmaktadır.

7 111 Veysi GÜNAL Nitekim söz konusu bu iller, gerek geçmiģte gerekse günümüzde bölgede önemli oranda göç veren illerdir. Kırsal nüfusun ortalamadan fazla olduğu bu illere karģın, Gaziantep ilinde ĢehirleĢme oranı daha yüksektir (Tablo 2). Öte yandan yıllık doğurganlık hızı, ortalama hane halkı büyüklüğü ve nüfus artıģ hızının yüksek olması ve bu göstergelerin beraberinde getirdiği nüfus miktarı da ekonomik kaynaklar üzerinde baskı yapması nedeniyle önemlidir. Bu bağlamda da iller arasında farklılık bulunmaktadır. Her ne kadar illerden göçlerin fazla olmasından dolayı, yıllık artıģ hızı çok yüksek değerler göstermese de, özellikle doğurganlık hızının yüksekliği dikkatleri çekmektedir. Gerçekten de 2000 yılı verilerine göre yıllık nüfus artıģ hızında bölge ortalaması ( 24.80) ile Türkiye ortalaması ( 18.29) arasında çok büyük fark olmazken, bölgedeki doğurganlık hızı (4.86) ve ortalama hanehalkı büyüklüğü (6.55) oldukça yüksektir. Bununla birlikte bölgede doğurganlık hızında ġırnak (7.06), Siirt (6.05), Batman (5.27), Mardin (4.98) illeri bölge ortalaması üzerinde değerler göstermektedir. Ortalama hane halkı büyüklüğünde de ġırnak (8.25), Mardin (7.72), Batman (7.60), Siirt (7.48), ġanlıurfa (6.93) ve Diyarbakır (6.76) illeri bölge ortalamasının üzerinde değerlere sahiptir. Doğurganlık hızı, ortalama hanehalkı büyüklüğü ve nüfus artıģ hızı Gaziantep ilinde ise ortalamanın altındadır (Tablo 2). Demografik göstergelerde bölge illeri ve bölge ortalaması genelde Türkiye ortalamasından yüksek değerler gösterirken, ekonomik kaynaklar bağlamında ise farklı bir yapı bulunmaktadır (Tablo 2). Gerçekten de gerek istihdam ve sanayi, gerekse mali göstergeler açısından bölge değerleri Türkiye ortalamasının çok altındadır. Örneğin sanayi sektöründe çalıģanların toplam istihdamdaki payı bölgede %7.06 iken, Türkiye ortalaması %13.35 tir. Benzer yapı ticaret sektörü ve mali kurumlarda çalıģanların oranlarında da görülmektedir. Buna karģın tarımda çalıģanların payı (%61.35) Türkiye ortalamasından (%48.38) yüksektir. Tarım sektörünün hâkim olduğu alanlarda kopmanın daha fazla gerçekleģme ihtimalinin yüksekliğinden dolayı bu durum da göçte dezavantaj olabilmektedir. Nitekim kırsal nüfus baģına düģen üretim değerinin (883 Milyon TL) bölgede Türkiye ortalamasından (1.124 Milyon TL) düģük olması da, fert baģına düģen geliri düģürmektedir. Bütün bu olumsuz göstergeler gerek bölge içi, gerekse bölge dıģına yönelik göçleri tetiklemektedir. Öte yandan ekonomik göstergeler tüm illerde aynı yapıyı göstermemektedir. Tarım sektöründe çalıģanların toplam istihdama oranı Adıyaman (%73.64), ġanlıurfa (%72.80), Mardin (%69.92), Diyarbakır (%63.86) ve Batman (%63.48) illerinde bölge ortalaması üzerinde iken, Gaziantep (%39.13), ġırnak (%46.36), Kilis (%54.32) ve Siirt (%56.87) illerinde ise düģüktür. Sanayide çalıģanların payı ise sadece Gaziantep (%21.28) ve Kilis (%7.49) illeri bölge ortalaması (%7.06) üzerinde değere sahiptir. Öyle ki, Gaziantep bölge ortalamasının üç katı kadar sanayide istihdam imkânı sunmaktadır. Söz konusu sosyo-ekonomik yapı, illerin Türkiye deki genel geliģmiģlik sıralamasını ortaya koymaktadır. Bu bağlamda bölgede en iyi durumda bulunan il Gaziantep tir. Nitekim il, geliģmiģlik sıralamasında 2010 yılına göre 81 il arasında 33.sırada bulunmaktadır. Diğer iller ise orta ve hatta son sıralarda yer almaktadır. Öyle ki, Gaziantep ili, Türkiye deki iller içinde 2. derecede geliģmiģ iller arasında iken, Adıyaman, Kilis ve Diyarbakır 4. derece, Mardin, ġanlıurfa, Siirt, Batman ve ġırnak ise son derece olan 5.derecede geliģmiģ iller arasında yer almaktadır. Gerek bölge illeri arasında, gerekse Türkiye deki iller içinde geliģmiģlik sıralamasındaki bu düģük seviye, bölge içi ve bölgeden batı illerine yönelik göçlerin hızlanmasında temel faktör olmaktadır. BaĢka bir ifade ile bölge illerindeki sosyo-ekonomik göstergelerin Türkiye ortalamasının çok altında bir yapı sergilemesi yanında, geliģmiģlik sıralamasındaki düģük derecelerde yer almaları da göçün oranı ve yönünü belirlemede önemli oranda etki etmektedir.

8 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Verilen Göçün Akım Yönü 112 Tablo 2. Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinin geliģmiģlik performansı (2000) ve sosyoekonomik geliģmiģlik sıralaması ( ) DeğiĢkenler 1. Demografik Göstergeler Adıyaman Batman Diyarbakır Gaziantep Kilis Mardin Siirt ġanlıurfa ġırnak G.Doğu Anadolu Bölgesi Türkiye Değer Sr Değer Sr Değer Sr Değer Sr Değer Sr Değer Sr Değer Sr. Değer Sr. Değer Sr. Değer Değer Top. nüfus ġehirleģme oranı (%) Yıllık nüfus artıģ hızı ( ) Nf. yoğunluğu (kiģi/km²) Doğurganlık hızı (çocuk) Ort. hanehalkı büyüklüğü (kiģi) 2. Ġstihdam Göstergeleri Tarımda çalıģanların toplam istihdama oranı (yüzde) Sanayide çalıģanların toplam istihdama oranı (yüzde) Ticaret iģkolunda çalıģanların istihdama oranı (yüzde) Mali kurumlar iģkolunda çalıģanların istihdama oranı (yüzde) 3. Sanayi Göstergeleri Ġmalat sanayi iģ yeri sayısı (adet) Ġmalat sanayi yıllık çalıģanlar ortalama sayısı (kiģi) Fert baģına imalat sanayi katma değeri (milyon TL) 4. Tarım Göstergeleri Kırsal nüfus baģına tarımsal üretim değeri (milyon TL) Tarımsal üretim değerinin Türkiye içindeki payı (yüzde) 5. Mali Göstergeler Gayri safi milli hasıla içindeki payı (yüzde) Fert baģına gayri safi yurt içi hasıla (milyon TL) , ĠLLERĠN GELĠġMĠġLĠK SIRALAMASI 1996* ** ** Kaynak: - Dincer, B, Özaslan, M., Kavasoğlu, T., 2003, Ġllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralaması AraĢtırması, DPT Yayın No: 2671, Ankara. - Yıldız, E.B., Sivri, U., Berber, M., (2010). Türkiye de Ġllerin Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralaması AraĢtırması, Uluslararası Bölgesel Kalkınma Sempozyumu, (7-9 Ekim 2010), s , Yozgat. Sr.: Sıralama, * 76 il içinde, **81 il içinde Zayıf sosyo-ekonomik göstergelerin beraberinde getirdiği isteğe bağlı ekonomik göç yanında, terörden kaynaklanan zorunlu göç de bölge illerindeki göç hareketlerini etkileyen önemli ikinci unsur olmaktadır. Zorunlu göçe neden olan terör olaylarının illerde farklı boyutlarda ortaya çıkması da aynı zamanda iller arasındaki göç farklılığına neden olmaktadır.

9 113 Veysi GÜNAL Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerindeki 14 ilde yapılan araģtırmada, illerden göç edenlerin ikinci göç etme nedenlerinin döneminde %29.0; döneminde %47.2 oranında güvenlik olduğu belirtilmektedir. Bu oranlar söz konusu dönemlerde zorunlu göçün ikinci nedeninde güvenliğin önemli oranda olduğunu ortaya koymaktadır (Hacettepe Üniversitesi; 2006:58-59). Dolayısıyla ve özellikle de döneminde bölgedeki illerin net göç hızının yüksek oranda negatif olmasına (Tablo 1) terörden kaynaklanan güvenlik endiģeleri ve köy boģaltmalarından kaynaklanan göçler de etki etmiģtir. Adıyaman Batman Diyarbakır Gaziantep Kilis Mardin Siirt ġanlıurfa ġırnak Tablo 3. Ġllerarası göç eden nüfusun göç nedenleri ( )* ĠLLER ve PAY ĠĢ arama/ bulma Tayin/ atama Hane halkı fertlerinden birine bağımlı göç GÖÇÜN NEDENLERĠ Eğitim Evlilik Deprem Güvenlik Diğer Bilinmeyen TOPLAM Miktar Pay (%)** Bölgedeki payı (%)*** Türkiye'deki payı (%)*** Miktar Pay (%)** Bölgedeki payı (%)*** Türkiye'deki payı (%)*** Miktar Pay (%)** Bölgedeki payı (%)*** Türkiye'deki payı (%)*** Miktar Pay (%)** Bölgedeki payı (%)*** Türkiye'deki payı (%)*** Miktar Pay (%)** Bölgedeki payı (%)*** Türkiye'deki payı (%)*** Miktar Pay (%)** Bölgedeki payı (%)*** Türkiye'deki payı (%)*** Miktar Pay (%)** Bölgedeki payı (%)*** Türkiye'deki payı (%)*** Miktar Pay (%)** Bölgedeki payı (%)*** Türkiye'deki payı (%)*** Miktar Pay (%)** Bölgedeki payı (%)*** Türkiye'deki payı (%)*** Kaynak: DPT, Türkiye de Ġç Göçler ve Göç Edenlerin Nitelikleri ( ), s , Ankara. * Ġl içi göçler dahil değildir. ** Toplam göçteki payı ifade eder. *** Söz konusu nedenden dolayı göç edenlerin toplamındaki payı ifade eder. Göç eden nüfus üzerinde yapılan anket çalıģmalarında ortaya çıkan tablo da bölgedeki göç hareketleri üzerinde diğer nedenler ile birlikte, güvenliğin de etkili olduğunu göstermektedir (Tablo 3). Buna göre döneminde bölgeden göç eden toplam kiģilik göçün %1.8 i (8.797) güvenlik kaynaklıdır. Öte yandan asıl dikkati çeken durum ise iller arasında bu bağlamda farklılığın bulunmasıdır. Gerçekten de illerdeki göçün nedenlerine bakıldığında güvenlik endiģesi ile göç edenlerin Diyarbakır (2.472), Mardin (1.947), Siirt (1.382) ve ġırnak

10 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Verilen Göçün Akım Yönü 114 illerinde (1.199) fazla olduğu görülmektedir. Bu rakamlara göre güvenlik nedenleriyle bölgeden verilen göçün %28.10 u Diyarbakır, %22.13 ü Mardin, %15.71 Siirt, %13.63 ġırnak ve %8.18 i Batman ili çıkıģlıdır. Ayrıca güvenlik kaynaklı göçün illerin toplam göçteki payına bakıldığında ise farklı bir durum ile karģılaģılmaktadır. Buna göre ġırnak ilindeki göçün %5.33 ü, Siirt in %3.95 i, Mardin in %2.86 sı ve Diyarbakır ın %2.23 ü terörden kaynaklanan zorunlu göçtür. Buna göre söz konusu illerden oluģan zorunlu göçler bölge ortalamasının (%1.8) çok üzerindedir. 3. Bölgeden verilen toplam göçün akım yönü Bölgeden verilen toplam göçün akım yönü ile ilgili bazı hususlar dikkat çekmektedir. Öncelikle belirtmek gerekir ki, günümüzde bölgeden verilen göçün önemli bir bölümü (%20.08) Ġstanbul a yönelik olmaktadır. Buna göre her beģ kiģiden biri Ġstanbul a göç etmektedir. BaĢta tarihi ve coğrafi yapısı olmak üzere Ģehrin sosyo-ekonomik özellikleri Ġstanbul un göç merkezi olmasında etki eden faktörlerdir. Gerçekten de bulunduğu konum, geniģ hinterlandı, ulaģım imkânlarının geliģmesi, istihdam olanaklarına sahip olması, yoğun ve çeģitli sosyo-kültürel faktörlerin olması (Tüfekçi, 2003:91-95) Ģehrin özellikle 1980 lı yıllardan itibaren Türkiye nin önemli göç çekim merkezi olmasını sağlamıģtır. Ġkinci sırayı ise Ankara ili almaktadır (%5.37). Ancak Ġstanbul ile Ankara nın payı arasındaki yüksek fark dikkat çekmektedir. Mersin (%5.07), Adana (%4.87), Ġzmir (%4.28) ve Antalya (%3.96) birbirine yakın oranda pay alan illerdir. Bursa, Kocaeli ve Konya nın payları ise %1-2 arasında değiģmektedir. Bu oranlar bölgedeki göçlerin yönelim isteklerini ortaya koymaktadır. Öte yandan Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden verilen göçte ele alınan dokuz ilin payı, dönemler itibariyle önemli değiģimler göstermektedir. Öncelikle belirtmek gerekir ki, gerek dönemi (%14.67) gerekse günümüzde (%20.08) bölgeden verilen göçte Ġstanbul un payı her zaman ilk sıralarda yer almıģtır. Söz konusu dönemler arasında gerek sıralama, gerekse pay açısından önemli değiģim gösteren iller Adana, Mersin, Ġzmir ve Antalya dır. Ġlk üçün payında gerileme olurken, Antalya da ise önemli oranda yükselme olmuģtur. Adana ilk dönemde %10.78 lik pay ile Ġstanbul dan sonra ikinci sırada yer alırken, günümüzde bölgeden aldığı göç payı oldukça gerilemiģ (%4.87) ve Ankara ile Mersin den sonra dördüncü sıraya düģmüģtür. Her ne kadar aynı oranda olmasa da Mersin in de payı azalmıģ ve göçteki çekiciliğinin azalmasına rağmen üçüncü sıradaki yerini korumuģtur. Dikkat çeken husus Adana ve Mersin illerinin payının düģtüğü dönemin dönemine rastlamasıdır. Bu durum da bölgeden verilen göçte diğer illerin çekim gücünün artması ve bölge içi (özellikle Gaziantep) ile komģu illere (özellikle Adıyaman dan KahramanmaraĢ ve Malatya ya) göçün hızlanmasının etkili olduğunu söylemek mümkündür. Ġzmir ise %50 civarında pay kaybına uğrayarak, döneminde %8.06 olan payı günümüzde %4.28 e gerilemesi sonucunda, tercih edilme sıralaması dördüncülükten beģe düģmüģtür. Bölgenin Antalya ya verdiği göç ise, bu üç ilin aksine, artıģ göstermiģ ve %1.50 den %3.96 ya yükselmiģtir. Ankara, Bursa, Kocaeli ve Konya nın paylarında ise fazla bir değiģim görülmemektedir. Ankara nın payı %5, Bursa nın payı %2, Konya nın %1.5, Kocaeli nin payı ise %1 civarında seyretmektedir (Tablo 4, ġekil 2). Göçün akım yönü ile ilgili dikkat çeken diğer bir husus ise, bölgeden verilen göçte dokuz il dıģındaki diğer illerin payının giderek artmasıdır döneminde diğer illerin aldığı pay %47.33 iken, döneminde %49.79 a, döneminde ise %51.86 ya yükselmiģtir (ġekil 2). Bunda ele alınan dokuz ilin bazılarında idari değiģimin olması (Yalova nın Ġstanbul dan, Kırıkkale nin Ankara dan, Osmaniye nin Adana dan ayrılması) sınırlı etkisinin yanı sıra, yukarıda da kısmen bahsedildiği gibi, bu dönemde bölgeye komģu bazı illerin (Adıyaman için özellikle KahramanmaraĢ, Malatya, Kilis için Hatay, vs.) ve

11 115 Veysi GÜNAL bölge içinde Gaziantep in göç bağlamında bölge illeri için önemi ve çekiciliğinin artmasının etkili olduğunu söylemek mümkündür. ġekil 2. Güneydoğu Anadolu Bölgesinden verilen toplam göçte dokuz ilin payı (%) Öte yandan ele alınan dokuz ilin Türkiye nin toplam iç göçünden aldığı pay ile bölgenin verdiği göçte bu illerin payı farklılık göstermektedir. Gerçekten de bölge göçmenlerinin, bazı illeri, Türkiye ortalamasından oldukça fazla oranda tercih ettiği görülmektedir. En iyi örnek de, bölgeye yakın olmalarının da bir neticesi olarak, Adana ve Mersin illerinde görülmektedir. Adana ili günümüzde Türkiye deki iç göçteki payı %2.09 iken, bölgeden verilen göçteki payı ise %4.87 dir. Mersin ilinin de toplam iç göçten aldığı pay (%2.12), bölge göçündeki payından (%5.07) daha düģüktür. Öte yandan iki ilin bu özelliği dönemler boyunca devam etmiģtir döneminde farklı bir yapı olmakla birlikte, günümüzde bölgeden, Ġstanbul iline yönelik göçün (% 20.08) de ortalamadan (%18.61) yüksek olduğu görülmektedir. Ankara da ise tersi bir durum görülmekte ve il, bölge tarafından Türkiye ortalamasının (%7.93) altında tercih edilmektedir (%5.37). Kocaeli, Bursa ve Konya

12 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Verilen Göçün Akım Yönü 116 illerinde de benzer durum mevcuttur. Ġzmir ve Antalya illerinin ise iç göçteki payı ile bölgeden verilen göçteki payları yakınlık göstermektedir (Tablo 4, ġekil 3). Tablo 4. Dokuz ilin aldığı göç ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinin katkısı ( ) Göç göstergeleri Aldığı toplam göç Türkiye toplam iç göç Ġç göçteki payı (%) Bölgeden alınan göç Ġlin aldığı göçte Güneydoğu Anadolu Bölgesinin katkısı (%) Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinden verilen göçteki payı (%) Ġstanbul Ankara Ġzmir Antalya Bursa Kocaeli Konya Mersin Adana Kaynak: DĠE Genel Nüfus Sayımı. Daimi Ġkametgâha Göre Ġç Göçler ( DĠE Genel Nüfus Sayımı. Daimi Ġkametgâha Göre Ġç Göçler ( DĠE Genel Nüfus Sayımı. Daimi Ġkametgâha Göre Ġç Göçün Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri ( DPT., Türkiye de Ġç Göçler ve Göç Edenlerin Nitelikleri ( ), Ankara. TUĠK., Genel Nüfus Sayımı. Göç Ġstatistikleri, Ankara. ( tuik.gov.tr/) TUĠK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS), 2008, 2009,2010 Sayımı ( TUĠK (2005), Genel Nüfus Sayımı, 2000 Göç Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu, Yayın No.2976, Ankara.

13 117 Veysi GÜNAL ġekil 3. Dokuz ilin iç göçten ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden verilen göçten aldığı pay Dokuz ilin iç göçteki genel yapısı, baģka bir ifade ile ekonomik geliģmelere bağlı olarak illerin çekim gücündeki değiģim de bölgeden verilen göçteki payda belirleyici olmuģtur. Gerçekten de ele alınan ilk dönem ile son dönem arasında Ġzmir e yönelik göçlerin azalması sadece Güneydoğu Anadolu Bölgesine has bir durum olmamıģ, aynı zamanda diğer illerden aldığı göç de azalmıģtır. Nitekim ilin toplam iç göçteki payı döneminde % 7.54 iken, döneminde %4.56 ya gerilemiģtir. Aynı durum Antalya için de geçerlidir. Turizm sektöründeki geliģmenin etkisiyle ilin iç göçten aldığı pay artarken, bölgenin bu ile verdiği göçün oranı da yükselmiģtir. Mersin ve Adana da farklı bir yapı görülmektedir. Bu illerin iç göçteki paylarında bir azalma görülmekle birlikte, bölgeden aldıkları göçte azalma daha fazla olmuģtur. Bölgeden Kocaeli, Konya ve Bursa ya verilen göç, illerin genel göç yapısının geliģimi ile benzerdir. Ancak bölgeden Ankara ve Ġstanbul a verilen göçün, bu illerin genel göç yapısı ile paralellik göstermediği görülmektedir. Buna göre Ġstanbul un iki dönem arasında Türkiye nin iç göçünden aldığı payda azalma (%20.63 ten %18.61 e) olurken, bölgenin verdiği göçte ise artıģ (%14.67 den %20.08 e) bulunmaktadır. Ankara ilinde de benzer durum görülmekte ve söz konusu dönemler arasında ilin iç göçteki payı azalırken, bölgeden verilen göçün oranı ise artmıģtır (ġekil 3). Dokuz ilin aldığı göçte bölgenin yaptığı katkıda da farklılık görülmektedir. Buna göre günümüzde Güneydoğu Anadolu Bölgesi göç bağlamında en fazla katkıyı Mersin, Adana,

14 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Verilen Göçün Akım Yönü 118 Ġstanbul ve Antalya ya yapmaktadır. Dönemler itibariyle her ne kadar oranda değiģkenlik göstermekte ise de, en büyük katkı Mersin (%23.39) ve Adana (%22.82) illerine yapılmaktadır. Ancak ilk ( ) ve son dönemler ( ) baz alındığında iki ilde de pay kaybı görülmektedir. Ancak Adana ilindeki kayıp Mersin e göre daha fazla olmuģtur. Bu durum, söz konusu iki ilin Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden aldıkları göçte azalma olduğu ve diğer bölgeler ile bulundukları bölgeden aldıkları göçün arttığı anlamına gelmektedir. Ġstanbul un aldığı göçte de Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin katkısı bağlamında dönemler itibariyle önemli bir değiģim söz konusudur. Nitekim dönemine kadar ilin almıģ olduğu toplam göçte bölgenin katkısı %6 ya yakın iken, bu dönemden sonra %10 lara yaklaģmıģ ve son iki dönemde de %10 u aģmıģtır. Buna göre söz konusu dönemler ( / ) arasında Ġstanbul un aldığı göçte, bölgenin katkı payı %100 civarında artmıģtır. Antalya nın aldığı toplam göçe bölgeden yapılan katkı ise %8.62 den %10.46 ya ulaģmıģtır. Dolayısıyla % 25 civarında bir değiģim olmuģtur. Benzer artıģ oranını Bursa için de söylemek mümkündür. Ġzmir in aldığı göçteki katkı, her ne kadar ve döneminde önemli bir artıģ olmuģsa da, genel olarak %9 civarında seyretmiģtir. Ankara, Konya ve Kocaeli illerine de bölgenin katkısı önemli oranlarda olmuģtur (Tablo 4). Buna göre katkı oranlarını, bölgeden verilen göç ile birlikte Türkiye nin diğer bölgelerinden bu illere yönelik göçlerin miktarı belirlemektedir. 4. Bölge illerinden verilen göçün akım yönündeki değiģimi Bölgeden verilen göçün akım yönünün incelenmesinde diğer önemli bir konu da iller bağlamında farklılıkların ortaya konmasıdır. Bu bağlamda ele alındığında, iller arasında farklı yoğunlaģma alanları olduğu görülmektedir. Buna göre, daha önce de belirtildiği gibi, bölgeden en fazla göç günümüzde Ġstanbul a yönelik olmaktadır döneminde toplam göçün %20.1 i Ġstanbul u tercih etmiģtir. Ancak bölge ortalaması olan bu oran illerin tümünde aynı değildir. Bu ortalamanın çok üstünde olduğu ve dolayısıyla Ġstanbul un oldukça tercih edildiği bazı bölge illeri karģımıza çıkmaktadır. Gerçekten de baģta Batman (%35.6), olmak üzere, Siirt (%29.2), Mardin (%25.2) ve Adıyaman dan (%24.5) göç edenlerin Ġstanbul u tercih oranları oldukça yüksektir. Diyarbakır dan göç edenlerin de %20.1 i, baģka bir ifade ile bölge ortalamasına yakın bir oranı Ġstanbul u tercih etmiģlerdir. Buna karģın bölgenin diğer illerinde Ġstanbul un tercih oranı çok daha düģüktür. Nitekim Kilis (%14.9), ġırnak (%13.6), Gaziantep (%13.3) ve ġanlıurfa (%12.7) illeri bölge ortalamasının çok altında bir oranda Ġstanbul a göç vermiģlerdir (Tablo 5). Öte yandan Ġstanbul a düģük oranlarda göç veren bazı illerin Ankara ya ortalamanın üzerinde göç verdiği görülmektedir. Buna göre ġanlıurfa (%6.7), ġırnak (%6.6) ve Diyarbakır (%6.7) illerinden göç edenler, bölgenin diğer illerine göre Ankara ya daha fazla yönelmiģlerdir. Gaziantep ve ġırnak illerinden verilen göç oranı da (%5.5) bölge ortalamasına (%5.37) yakın değerleri taģımaktadır. Ankara yı daha az tercih eden iller ise Adıyaman (%3.0), Kilis (%3.0), Batman (%3.6) ve Mardin (%4.3) dir. Bölgeden uzak bir konumda bulunan Ġzmir ise günümüzde halen Mardin (%9.1) ve Diyarbakır illeri (%6.3) tarafından önemli oranda göç edilecek cazip merkez olarak görülmektedir. Buna karģın, Kilis (%1.4), Adıyaman (%1.8), Siirt (%24), Gaziantep (%2.5), ġanlıurfa (%3.2) ve ġırnak (%3.5) göçmenleri tarafından daha az ilgi görmektedir. Bölge illeri arasında Antalya yı en çok ġanlıurfalılar tercih etmektedirler (%5.2). Bu ilin yanı sıra, Gaziantep (%4.7), Adıyaman (%4.3), Diyarbakır (%4.2) ve Kilis ten (%3.3) göç edenler de Antalya yı tercih etme oranları bölge ortalamasının üzerindedir. Ancak Siirt (%2.5), ġırnak (%2.7) ve Mardinlilerin (%2.8) Antalya yı tercih oranları daha düģüktür. Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinin toplam verdiği göçte Adana ilinin payı döneminde %4.9 iken, bazı illerin farklı bir yapı gösterdikleri görülmektedir. Örneğin Mardin (%8.7) ve ġanlıurfa dan (%6.5) verilen göçte Adana nın tercih oranı ortalamanın çok üstündedir. Diğer illerin ise Adana ya yönelik göçleri daha sınırlı kalmıģtır. Dolayısıyla Adana

15 119 Veysi GÜNAL ili, bölgede özellikle Mardin ve ġanlıurfa nın cazibe merkezini oluģturmaktadır. Bölgeden Bursa ya en fazla göç edenler ise Diyarbakırlılardır. Bölgeden verilen toplam göçte Bursa nın payı %2.0 iken, Diyarbakırlılar içinde bu ili tercih edenlerin oranları %3.5 e ulaģmıģtır. Diyarbakır kadar olmasa da, Mardin (%2.2) ve Siirt ten (%2.1) Bursa ya göç edenlerin oranı da bölge ortalamasını aģmıģtır. Mersin, Konya ve Kocaeli ni tercih etme bakımından da iller arasında farklılık bulunmaktadır. ġanlıurfa (%6.9) ve ġırnak (%6.9) illeri, bölge içinden Mersin e en fazla göç veren iller olmuģtur. Buna karģın il, Batman (%2.1) ve Kilis ten (%2.8) göç edenler tarafından fazla tercih edilen bir merkez olma özelliği göstermemektedir. Diğer illerden göç ise bölge ortalaması civarındadır. Konya ya ise bölgeden en fazla göç edenler ġanlıurfa (%1.9), Mardin (%1.6) ve ġırnaklılar (%1.6) olmaktadır. Adıyaman (%1.0) ve Siirt (%1.2), Konya yı en az tercih eden iller olmuģtur. Kocaeli ilini en fazla ġırnak ilinden (%1.3) göç edenler tercih ederken, Kilis (%0.5) ve Adıyaman ın (%0.7) payı düģük kalmaktadır (Tablo 5). Sonuç olarak verilen göçte bazı bölge illerinin batıdaki belirli iller üzerinde yoğunlaģtığı görülmektedir. Buna göre, Ġstanbul, bölgeden en fazla göçü Batman dan, Ankara ise ġanlıurfa ve Diyarbakır dan almıģtır. Ġzmir ve Adana ilinde Mardin; Antalya ve Konya ilinde ġanlıurfa; Bursa ilinde Diyarbakır; Mersin ilinde ġanlıurfa ve ġırnak; ve Kocaeli ilinde ise ġırnak ilk sırayı almıģtır. Bu farklılığa, göç veren il ile göç alan il arasındaki ekonomik faaliyetlerdeki benzerlik, ilk göç hareketlerinin etkisi ve hemģericilik nedeniyle devamlılığın sağlanması etki etmektedir. Ayrıca göç alan ilin ihtiyaç duyduğu alanda iģçiye ihtiyacının illerde farklı oran ve Ģekillerde bulunması yanında, mesafenin de etkisi bulunmaktadır. Dikkat çeken bir husus da herhangi bir ilin Ġstanbul a verdiği göç payının düģük olması, diğer illere yönelik olan payının artmasına neden olmasıdır. ġanlıurfa ili buna örnek olarak verilebilir. Nitekim döneminde bu ilden çıkan göçmenlerin sadece %12.7 si Ġstanbul a yönelmiģtir. Bu durum diğer illere olan göçlerin payını arttırmıģ ve ġanlıurfa nın Ankara, Antalya, Mersin ve Konya illerine bölgeden en fazla göç veren il konumunda olmasını sağlamıģtır. Öte yandan illerin, son dönemi kapsayan ve yukarıda açıklanan göç akım yönü ile ilgili yapısı, dönemler itibariyle önemli değiģimlere uğramıģtır. Ġl bazında değerlendirildiğinde dönemi ile dönemi arasında farklılıklar olduğu görülmektedir. Ġlk dikkat çeken il Ġstanbul dur. Bölge illerinin bu iki dönem arasında Ġstanbul a verdikleri göçte Adıyaman, Mardin, Diyarbakır, Siirt ve ġanlıurfa nın payı artarken, Gaziantep ten verilen göçte ise ilin payı %19.0 dan %13.3 e gerilemiģtir. Ġstanbul a verilen göçte iller bazında genellikle artıģ yaģanırken, Ġzmir de ise farklı bir durum görülmektedir. Gerçekten de bölge illerinin tümünün verdiği göçte Ġzmir in payı gerilemiģtir. ġanlıurfa, Siirt, Adıyaman ve Mardin ilinden verilen göçte Ankara nın payında bir artıģ, Diyarbakır ve Gaziantep ilinde ise bir düģüģ görülmektedir. Ancak gerek düģüģ, gerekse artıģın olduğu illerin tümünde söz konusu değiģim yapısı süreklilik arz etmemekte ve dönemler itibariyle Ankara nın payı bazen azalmakta, bazen de artmaktadır. Bu ile verilen göçte en fazla artıģın olduğu il ise ġanlıurfa dır. Bu il döneminde verdiği göçün %3.7 si Ankara ya yönelik iken, günümüzde %6.7 ye ulaģmıģtır (ġekil 4). Ġlginçtir ki, bölge illerinin çoğunda Antalya nın payı artıģ gösterirken, sadece Siirt ilinde gerileme söz konusudur. Ayrıca en fazla pozitif değiģimin olduğu il de Adıyaman dır. Nitekim döneminde Antalya ya verdiği göç oranı %0.5 iken, yılında %4.3 e ulaģmıģtır. Buna karģın Mardin ilinden göç edenlerin Antalya yı tercihleri sınırlı

16 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Verilen Göçün Akım Yönü 120 oranda artmıģtır. Bu ilden verilen göçte Antalya nın payındaki artıģ bölge ortalamasından daha düģük seviyelerde olmuģtur. Tablo 5. Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinden verilen göçün akım yönündeki değiģim (%) Ġller Dönem Ġstanbul Ankara Ġzmir Antalya Adana Bursa Mersin Konya Kocaeli TOPLAM KomĢu Diğer PAY iller iller Adıyaman Batman Diyarbakır Gaziantep Kilis Mardin Siirt ġanlıurfa ġırnak G.DOĞU ANADOLU BÖLGESĠ Kaynak: DĠE Genel Nüfus Sayımı. Daimi Ġkametgâha Göre Ġç Göçler ( DĠE Genel Nüfus Sayımı. Daimi Ġkametgâha Göre Ġç Göçler ( DĠE Genel Nüfus Sayımı. Daimi Ġkametgâha Göre Ġç Göçün Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri ( DPT., Türkiye de Ġç Göçler ve Göç Edenlerin Nitelikleri ( ), Ankara. TUĠK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS), 2008, 2009,2010 Sayımı ( TUĠK (2005), Genel Nüfus Sayımı, 2000 Göç Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu, Yayın No.2976, Ankara. ( tuik.gov.tr/)

17 121 Veysi GÜNAL Adana nın bölgeden aldığı göçte de değiģim söz konusudur. Öncelikle ifade etmek gerekir ki, Adıyaman ın Adana ya verdiği göçte dönemler itibariyle sürekli bir düģüģ görülmektedir. Benzer değiģimi Diyarbakır için de söylemek mümkündür. Siirt, ġanlıurfa ve Gaziantep te de ilk dönem ile son dönem arasında önemli oranda bir düģüģ görülmekle birlikte, asıl gerileme döneminde olmuģtur. Buna göre söz konusu iller için Adana nın eski önemini kaybetmeye baģladığını söylemek mümkündür. Mardin ilinde ise bu illerden farklı bir durum görülmektedir dönemine kadar Adana ya yüksek oranda göç veren Mardin, bu dönemde payı düģmüģ ve ancak daha sonra tekrar artıģa geçmiģtir. Sonraki yıllarda il statüsü kazanan illerden Batman ve ġırnak ın verdiği göçte Adana nın payında azalma görülmekte, buna karģın Kilis in payı ise sürekli artıģ göstermektedir. Bölge illerinin verdiği göçte Bursa nın aldığı payda düzenli bir değiģimden söz etmek mümkün değildir. Gerçekten de payın sürekli düģtüğü ġırnak ve Kilis illerinden baģka, bölgenin diğer illerinde genel olarak karıģık bir geliģim söz konusudur. BaĢka bir ifade ile, dönemler arasında düģüģ ve artıģlar birbirini takip etmektedir. Bununla birlikte dönemine göre, yılında Bursa nın payı, Adıyaman, Mardin, Siirt ve ġanlıurfa da yükselmiģ, Diyarbakır ve Gaziantep te ise gerilemiģtir. Bölge nin Ġstanbul ve Ankara dan sonra en fazla göç verdiği üçüncü il olan Mersin e de bölge illerinin gönderdiği göçün miktar ve payı dönemler itibariyle değiģkenlik göstermektedir. Söz konusu dönemler arasında Mersin in payında Adıyaman ilinde sürekli ve bölge ortalamasının çok üzerinde bir düģüģ görülmektedir. Aynı oranda ve tarzda olmasa da Diyarbakır, Gaziantep, Siirt ve ġanlıurfa da da gerileme söz konusudur. Buna karģın sadece Mardin ilindeki değiģim pozitif olmuģtur. Konya nın payı ise Gaziantep hariç, tüm illerde iki dönem arasında artıģ göstermiģtir. En fazla artıģ ġanlıurfa da görülmektedir. Ġllerin çoğunda artıģın olması bölge ortalamasına da olumlu yansımıģ ve döneminde bölgeden verilen göçte Konya nın payı %1.1 iken, yılında %1.5 e ulaģmıģtır. Kocaeli nde ise daha karıģık bir yapı bulunmaktadır. Ġki dönem arasında Adıyaman ve Gaziantep illerinin Kocaeli ne verdiği göç artarken, Mardin, Diyarbakır, Siirt illerininki düģmüģ, ġanlıurfa nın ise değiģmemiģtir.

18 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Verilen Göçün Akım Yönü 122 ġekil 4. Bölge illerinden verilen göçte dokuz ilin payındaki değiģim Sonuç olarak dokuz ilin bölgeden almıģ oldukları göçün payına bakıldığında ani düģüģ ve yükselmelerin olduğu ve bu ani değiģimin genel olarak dönemine rast geldiği görülmektedir. Türkiye ekonomisinin döneminde ekonomik geliģmiģlik bakımından önemli bir değiģim sürecine girmesinin (TopbaĢ ve Tanrıöver, 2009:100) bu sonucu doğurduğunu söylemek mümkündür. Dikkat çeken diğer bir husus ise dokuz ilin aldığı payın en yüksek olduğu dönemin bölgedeki iller bazında farklılık göstermesidir. Örneğin, Adıyaman, Batman, Mardin, ġırnak, Siirt ve Diyarbakır illerinin verdiği göçte Ġstanbul un payının en yüksek olduğu dönem dönemidir. Buna karģın Gaziantep döneminde, Kilis döneminde, ġanlıurfa ise döneminde Ġstanbul a verdiği göç miktarı zirve yapmıģtır. Ġllerin Ankara ya verdiği göçte de bu bağlamda farklılık bulunmaktadır. Adıyaman ilinin Ankara ya

19 123 Veysi GÜNAL en fazla göç verdiği dönem dönemidir. Öyle ki, bu dönemde günümüzdeki göç oranının iki katından daha fazlası kadar göç vermiģtir. Diyarbakır ve Gaziantep illeri döneminde Ankara ya verdikleri göç oranı yüksek değer göstermektedir. Buna göre söz konusu bu üç il (Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep) için ilk dönemlerde Ankara nın oldukça çekici geldiği sonucu çıkarılabilir. Buna karģın, ġırnak, ġanlıurfa, Siirt ve Kilis için Ankara, döneminde daha fazla önem kazanmaya baģlamıģtır. Mardin ve Batman illerinden göç edenler ise orta dönemlerde ( ) Ankara ya rağbet etmiģtir. Ġzmir in bölgeden en fazla göç aldığı dönem ise dönemidir. Nitekim bu dönemde bölgeden verilen göçün %8.2 si Ġzmir e yönelmiģtir. Ancak iller bazında bazı farklılıklar bulunmaktadır. Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Kilis, Mardin, ġanlıurfa ve ġırnak bölge ortalaması ile aynı durumu gösterirken, Gaziantep ve Siirt ise farklı bir yapı göstermekte ve bu illerde Ġzmir in payının en fazla olduğu dönem sırasıyla ile dönemleri olmuģtur. Bu üç önemli il dıģında geride kalan diğer illerde de benzer pik dönem farklılıkları bulunmaktadır. Bütün bu açıklamalarla görülmektedir ki, bölge illerinden göçün büyük bir bölümü ele alınan dokuz ile yönelik gerçekleģmektedir. Ancak bölgeden verilen toplam göçte dokuz ilin payı, her ne kadar bazı dönemlerde artıģ göstermekte ise de, döneminden sonra önemli oranda gerilediği ve günümüzde ise %48.3 e kadar düģtüğü görülmektedir (Tablo 5, ġekil 5). Bu da, bölgedeki göçün akım yönünde komģu iller ve Türkiye nin diğer illerinin payının giderek arttığını ortaya koymaktadır. Öte yandan bölge illerine ayrı ayrı bakıldığında, dokuz ilin toplam payının farklı olduğu görülmektedir. Öyle ki, bazı illerin bölge ortalamasının çok üzerinde bu dokuz ile göç verdiği anlaģılmaktadır. Örneğin bölgenin yılında verdiği toplam kiģilik göçün % 48.3 ü dokuz ile olurken, Mardin (%59.9), Batman (%54.9), Diyarbakır (%51.9) ve Siirt (%51.4) illerinde dokuz ilin payı yüksek olmuģtur. Dolayısıyla söz konusu bu dört il, kendilerine komģu olan illere verdikleri göç oranı düģüktür. Gerçekten de, bu illerden komģu illere verilen göç oranı bölge ortalamasından çok düģük sevilerde bulunmaktadır. Bölge illerinin komģu illere verdikleri ortalama göç oranı %24.0 iken, Siirt ili %15.5, Mardin %16.4, Batman %19.5, Diyarbakır %21.3 oranında komģularına göç vermiģtir. Söz konusu illerde düģük oranların görülmesinin ana nedeni, bu illerin çevresinde göç için çekim merkezi oluģturabilecek illerin yokluğudur. Ayrıca Batman ile Diyarbakır ın ekonomik bağlamda geçmiģteki önemini kaybetmesi ve daha önce bölgeden almıģ oldukları göçler nedeniyle istihdam olanaklarının azalması, bu illere son dönemlerde komģu illerden (Mardin, Siirt) gelen göçün eksilmesine neden olmuģtur.

20 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Verilen Göçün Akım Yönü 124 ġekil 5. Bölge illerinden verilen göçte dokuz il, komģu il ve diğer illerin payı Öte yandan, Kilis (%28.1), Gaziantep (%39.2), ġırnak (%41.8), Adıyaman (%45.0) ve ġanlıurfa (%45.9) illerinin dokuz ile verdikleri göç oranı bölge ortalamasından (%48.3) düģüktür. Bu illerden Kilis ilinde göçün akım yönünün çok farklı olduğu ve dokuz il yerine (%28.1), komģu illerin çok daha fazla tercih edildiği (%49.5) görülmektedir. Kilis ilinin Gaziantep ile olan idari ve ticari iliģkilerinin yoğunluk kazanması bu sonucu doğurmuģtur. ġırnak ilinde de çok farklı bir yapı görülmekte ve burada Türkiye nin diğer illerine yönelik göçler (%43.9) yoğunluk kazanmaktadır (ġekil 5). Öte yandan illerin komģu oldukları alanların sosyo-ekonomik özellikleri, yakın çevreye verdikleri göç miktarlarını etkilemektedir. Buna Adıyaman, Gaziantep ve ġanlıurfa illeri örnek olarak verilebilir. Çevresinde Gaziantep, KahramanmaraĢ, Malatya ve ġanlıurfa gibi sanayi ve ticaret alanında son dönemlerde geliģmeye baģlayan illerin varlığı, Adıyaman ilinden komģu illere olan göçün toplam göçteki payının %32.3 e ulaģmasını sağlamıģtır. Aynı Ģekilde ġanlıurfa nın geliģmiģ Gaziantep ile