SINAÎ HAKLAR ÖN RAPORU

Transkript

1 T.C.BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI DOKUZUNCU KALKINMA PLANI FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU SINAÎ HAKLAR ÖN RAPORU Raportör Yrd. Doç. Dr. Feyzan H. ŞEHİRALİ ÇELİK Ekim 2005

2 2

3 İÇİNDEKİLER GİRİŞ ULUSLARARASI SINAÎ HAKLAR SİSTEMİ ve SİSTEM İÇİNDE... 2 TÜRKİYE NİN BULUNDUĞU NOKTA Sınaî Hak Korumasının Kapsamı Uluslararası Sınaî Haklar Sisteminin Oluşumunda Aşamalar Sınaî Hakların Korunmasında İki Temel İlke: Tescil İlkesi ve Ülkesellik İlkesi Sınaî Hakların Tescili İşlemlerinde Ülkesellik İlkesinin Olumsuz Etkilerinin Yumuşatılması Çabaları-WIPO ve Avrupa Patent Ofisi Düzeyindeki Çalışmalar Rüçhan Hakkı Tescil Edilebilirlik Şartları Ulusal Mevzuata Göre İncelenecek Sınaî Hak Başvurularının İlgili Ülkelere Tek Bir Merkez Aracılığıyla İletilmesi Farklı Ülkelerin Ulusal Mevzuatlarına Göre Korunacak Sınaî Hak Başvurularının Tescil Edilebilirlik Şartlarının Ortak Kurallara Bağlanması Sınaî Hakların Korunmasına İlişkin Farklı Ulusal Sistemlerin Ortak Kurallara Bağlanması Dünya Ticaret Örgütü (WTO) Bünyesindeki Gelişmeler Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) Bünyesindeki Gelişmeler AB Bünyesindeki Gelişmeler Türkiye nin Uluslararası Sınaî Haklar Sistemi İçindeki Yeri SINAİ HAKLARIN KORUNMASINA İLİŞKİN YASAL DÜZENLEMELER Patentler Uluslararası Düzeyde ve AB Hukukunda Patent Sistemlerinin Uyumlaştırılması Süreci Şekli Uyumlaştırma (Ortak tescil prosedürü) Maddi (İçeriksel) Uyumlaştırma (Patent Verilebilirlik Şartlarının Uyumlaştırılması) Avrupa Patent Sözleşmesi TRIPS Anlaşması Türk Hukukunda ve Uygulamasında Patentler Türkiye nin Uluslararası ve Bölgesel Nitelikteki Anlaşmalara Katılımı Yürürlükteki Yasal Düzenlemeler Yürürlükteki Yasal Düzenlemelere ve Uygulamaya İlişkin Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde Tespit Edilen Sorunlar Sekizinci Kalkınma Planında Belirlenen Hedefler Açısından 2005 Yılı İtibariyle Gelinen Nokta Patentlerle İlgili Uluslararası Düzeyde Tartışmalı Konular ve Türkiye nin Yaklaşımı Biyoteknolojik Buluşlar İlaçların Zorunlu Lisansa Konu Olması Bilgisayar Programlarıyla Bağlantılı Buluşların Patentlenebilmesi Faydalı Modeller Uluslararası Düzeyde Faydalı Modeller AB Hukukunda Faydalı Modeller Türk Hukukunda ve Uygulamasında Faydalı Modeller i

4 Türkiye nin Taraf Olduğu Uluslararası Anlaşmalar Yürürlükteki Yasal Düzenlemeler Yürürlükteki Yasal Düzenlemelere ve Uygulamaya İlişkin Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde Tespit Edilen Sorunlar Sekizinci Kalkınma Planında Belirlenen Hedefler Açısından 2005 Yılı İtibariyle Gelinen Nokta Markalar Uluslararası Düzeyde ve AB Hukukunda Markalara İlişkin Düzenlemelerin Uyumlaştırılması Süreci Şekli Şartlara ve Tescil İşlemlerine İlişkin Uyumlaştırma Süreci Maddi Şartlara İlişkin Uyumlaştırma Süreci Küresel düzeyde-trips Standartları AB Düzeyinde-Topluluk Markası Türk Hukukunda ve Uygulamasında Markalar Türkiye nin Uluslararası ve Bölgesel Nitelikteki Anlaşmalara Katılımı Yürürlükteki Yasal Düzenlemeler Yürürlükteki Yasal Düzenlemelere ve Uygulamaya İlişkin Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde Tespit Edilen Sorunlar Sekizinci Kalkınma Planında Belirlenen Hedefler Açısından 2005 Yılı İtibariyle Gelinen Nokta Coğrafi İşaretler Uluslararası Düzeyde Coğrafi İşaretler AB Hukukunda Coğrafi İşaretler Türk Hukukunda ve Uygulamasında Coğrafi İşaretler Türkiye nin Uluslararası ve Bölgesel Nitelikteki Anlaşmalara Katılımı Yürürlükteki Yasal Düzenlemeler Yürürlükteki Yasal Düzenlemelere ve Uygulamaya İlişkin Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde Tespit Edilen Sorunlar Sekizinci Kalkınma Planında Belirlenen Hedefler Açısından 2005 Yılı İtibariyle Gelinen Nokta Coğrafi İşaretlere İlişkin Uluslararası Tartışma Konuları ve Türkiye nin Yaklaşımı Endüstriyel Tasarımlar Uluslararası Düzeyde Endüstriyel Tasarımlar AB Hukukunda Endüstriyel Tasarımlar Türk Hukukunda ve Uygulamasında Endüstriyel Tasarımlar Türkiye nin Uluslararası ve Bölgesel Nitelikteki Anlaşmalara Katılımı Yürürlükteki Yasal Düzenlemeler Yürürlükteki Yasal Düzenlemelere ve Uygulamaya İlişkin Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde Tespit Edilen Sorunlar Sekizinci Kalkınma Planında Belirlenen Hedefler Açısından 2005 yılı İtibariyle Gelinen Nokta Entegre Devre Topoğrafyaları Uluslararası Düzeyde Entegre Devre Topoğrafyaları AB Hukukunda Entegre Devre Topoğrafyaları Türk Hukukunda ve Uygulamasında Entegre Devre Topoğrafyaları Türkiye nin Uluslararası ve Bölgesel Nitelikteki Anlaşmalara Katılımı Yürürlükteki Yasal Düzenlemeler ii

5 Yürürlükteki Yasal Düzenlemelere ve Uygulamaya İlişkin Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde Tespit Edilen Sorunlar Sekizinci Kalkınma Planında Belirlenen Hedefler Açısından 2005 Yılı İtibariyle Gelinen Nokta Yeni Bitki Çeşitleri Uluslararası Düzeyde Yeni Bitki Çeşitleri Türk Hukukunda ve Uygulamasında Yeni Bitki Çeşitlerinin Korunması Türkiye nin Uluslararası Anlaşmalara Katılımı Yürürlükteki Yasal Düzenlemeler Islahçı hakkı başvuruları, Yürürlükteki Yasal Düzenlemelere ve Uygulamaya İlişkin Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planında Tespit Edilen Sorunlar Sekizinci Kalkınma Planında Belirlenen Hedefler Açısından 2005 Yılı İtibariyle Gelinen Nokta Know-how/Açıklanmamış Bilgiler Uluslararası Düzeyde ve AB Hukukunda Açıklanmamış Bilgilerin Korunması Türk Hukukunda ve Uygulamasında Açıklanmamış Bilgilerin Korunması TRIPS Anlaşması Md. 39/II Açısından Değerlendirme TRIPS Anlaşması Md. 39/III Açısından Değerlendirme Yürürlükteki Yasal Düzenlemelere ve Uygulamaya İlişkin Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planında Tespit Edilen Sorunlar Sekizinci Kalkınma Planında Belirlenen Hedefler Açısından 2005 yılı itibariyle gelinen nokta Ticaret Unvanları Uluslararası Düzeyde ve AB Hukukunda Ticaret Unvanları Türk Hukukunda ve Uygulamasında Ticaret Unvanları Yürürlükteki Yasal Düzenlemeler Yürürlükteki Yasal Düzenlemelere ve Uygulamaya İlişkin Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde Tespit Edilen Sorunlar Sekizinci Kalkınma Planında Belirlenen Hedefler Açısından 2005 Yılı İtibariyle Gelinen Nokta SINAİ HAK KORUMASI-REKABET İLİŞKİSİ Haksız Rekabet Hükümleri Rekabet Hukuku Hükümleri SINAİ HAKLAR SİSTEMİNİN UYGULANMASINDA KURUMSAL YAPI Türk Patent Enstitüsü TPE nin Mevcut Yapılanması ve İşleyişi Türk Patent Enstitüsünün Yapısına ve İşleyişine İlişkin Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde Tespit Edilen Sorunlar Sekizinci Kalkınma Planında Belirlenen Hedefler Açısından 2005 yılı itibariyle gelinen nokta Patent ve Marka Vekilleri Türkiye de Patent ve Marka Vekilliği Sistemi Türkiye de Patent ve Marka Vekilliği Sisteminin Sorunları Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde Tespit Edilen Sorunlar iii

6 Sekizinci Kalkınma Planında Belirlenen Hedefler Açısından 2005 Yılı İtibariyle Gelinen Nokta İhtisas Mahkemeleri İhtisas Mahkemelerinin Mevcut Yapılanması ve İşleyişi İhtisas Mahkemelerinin Sorunları SINAİ HAKLAR SİSTEMİNİN EKONOMİK BOYUTU Etkin Bir Sınaî Haklar Sisteminden Beklenen Ekonomik Yararlar Sınaî Haklar Sisteminin Türkiye Ekonomisine Etkileri iv

7 GİRİŞ Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Dokuzuncu Kalkınma Planı kapsamında hazırlanan Fikrî Mülkiyet Hakları Özel İhtisas Komisyonu Sınaî Haklar Ön Raporunun amacı, Sınaî Haklar Özel İhtisas Komisyonu nda ele alınacak konulara bir altyapı oluşturması ve Komisyon toplantısına bir ölçüde yön verebilmesidir. Raporda öncelikle uluslararası sınaî haklar sisteminin gelişimi ve Türkiye nin bu sistem içindeki yeri hakkında bilgi verilmektedir. Sınaî haklar sisteminin küresel yapısı dikkate alınarak ulusal düzenlemeler ele alınmadan önce konunun uluslararası düzeydeki gelişimine yer verilmiştir. Uluslararası sınaî haklar sisteminin aşamaları belirlendikten sonra sınaî haklarının hukuksal boyutu ele alınmakta, bu kapsamda öncelikle sınaî hakların korunmasına ilişkin yasal düzenlemeler, ardından da sınaî hakların uygulanmasında rol alan kurumsal yapı incelenmektedir. Bu bölümde izlenen yöntem, konuya ilişkin uluslararası gelişmelerle AB hukukuna ilişkin bilgi verilmesi ve ardından Türk hukuku ile uygulamasının ele alınmasıdır. Son bölümde ise sınaî haklar sisteminin ekonomik boyutu hakkında temel açıklamalar yapılmaktadır. Devlet Planlama Teşkilatı nın Kalkınma Planı raporlarının amacı konuya ilişkin sorunların belirlenerek belli bir döneme yönelik stratejik hedefler tespit edilmesidir. Bu nedenle, Türk hukukundaki yasal düzenlemeler ve uygulama ele alınırken öncelikle Sekizinci Kalkınma Planı Döneminde tespit edilen sorunlar ortaya konarak, 2005 yılı itibariyle bu sorunlar açısından gelinen nokta belirlenmeye çalışılmıştır. Bu değerlendirme yapılırken Ekim 2005 itibariyle yürürlükte bulunan yasal düzenlemeler ve uygulama dikkate alınmıştır. 1

8 1. ULUSLARARASI SINAÎ HAKLAR SİSTEMİ ve SİSTEM İÇİNDE TÜRKİYE NİN BULUNDUĞU NOKTA 1.1. Sınaî Hak Korumasının Kapsamı Sınaî hak koruması kavramı, en genel ifade ile endüstri alandaki fikir ürünlerinin korunmasına ilişkin düzenlemelerin tümünü kapsamaktadır. Uluslararası düzeyde sınaî hak kavramını içeren ilk düzenleme, 20 Mart 1883 tarihli Sınaî Hakların Korunmasına İlişkin Paris Sözleşmesi dir. Paris Sözleşmesi nin 1. maddesi, sınaî hakların kapsamını belirlemesi açısından önem taşımaktadır. Buna göre, sınaî hak koruması patentleri, faydalı modelleri, endüstriyel desen ve modelleri, fabrika, ticaret ve hizmet markalarını, ticaret unvanlarını, coğrafi işaretleri ve haksız rekabetin engellenmesini kapsamaktadır. Bu genel belirlemenin yanısıra Sözleşme de, sınaî hak kavramının sadece kelimenin gerçek anlamında endüstri ve ticareti değil, tarım ve yer kaynaklarının kullanımı ile elde edilen şarap, tahıl, tütün mineral, meyve, çiçek gibi ürünleri de kapsayacak şekilde en geniş anlamda anlaşılacağı öngörülmektedir. Paris Sözleşmesi nin sınaî hak korumasına ilişkin olarak belirlediği temel esaslar dahilinde, o tarihten bu yana farklı hak türleri uluslararası düzeyde özel düzenlemelere konu olmuş, teknolojik gelişmeye paralel olarak yeni bazı ürünlerin özel olarak korunması ihtiyacı da doğmuştur. Buna en çarpıcı örnek, Paris Sözleşmesi nin kabul edildiği tarihte öngörülemeyecek durumda olmakla beraber günümüz elektronik sanayinin vazgeçilmez bir unsuru haline gelmiş olan entegre devre topoğrafyalarının korunması ihtiyacının doğmuş olmasıdır. Dünya ticaretinde ve teknolojik alanda meydana gelen bu gelişmeleri yansıtan uluslararası düzenleme, üye devletlerin fikrî hak korumasından belli standartları kabul etmelerini öngören Dünya Ticaret Örgütü Sözleşmesi nin eki olan TRIPS Anlaşması olmuştur. Anlaşma, öncelikle Paris Sözleşmesi hükümleriyle bağlantı kurarak üye devletleri Paris Sözleşmesi nin 1967 metninin maddeleri ile 19. maddesine uymakla yükümlü tutmuştur. Dolayısıyla Paris Sözleşmesi nin kapsamını belirlediği sınaî hak koruması, TRIPS Anlaşması nda da onaylanmıştır. İki Anlaşma arasında kurulan bağlantının önemi, özellikle haksız rekabetin önlenmesine yönelik hükümlerin sınaî hak koruması içinde yer almasının, TRIPS Anlaşması nca da onaylanmış olması noktasındadır. TRIPS Anlaşması nın ikinci 2

9 kısmı, Fikrî haklar kapsamında bulunan hakları ve bu hakların korunmasına ilişkin olarak üye devletlerden beklenen minimum standartları düzenlemektedir. Bu kısımda düzenlenmiş olan haklar şunlardır: Eser sahibinin hakları (bilgisayar programları ile ilgili açık hükümle beraber) Markalar (Md ), Coğrafi işaretler (Md ), Endüstriyel Tasarımlar (Md ), Patentler (Md ), Patentlere ilişkin 27. maddenin üçüncü fıkrasında yeni bitki çeşitleri, Entegre Devre Topoğrafyaları (Md ), Açıklanmamış Bilgiler (Md. 39). Böylelikle TRIPS Anlaşması, Paris Sözleşmesi nden farklı olarak entegre devre topoğrafyaları ile açıklanmamış bilgileri de koruma kapsamına almıştır. Yukarıda da belirtildiği gibi, entegre devre topoğrafyaları teknolojik gelişime paralel olan bir kavram olmakla beraber, açıklanmamış bilgilerin korunması Paris Sözleşmesi nde açıkça ifade edilmese de temelini bu Sözleşmede bulan haksız rekabet hükümlerinden almaktadır. Nitekim TRIPS Anlaşması nın 39. maddesi, açıklanmamış bilgilerin dürüst ticari uygulamalara aykırı fiillere karşı korunacağını öngörmektedir. Dolayısıyla, korumaya esas olan aslen, haksız rekabet hükümleri olmaktadır. Bu hükümle, TRIPS Anlaşması nın, Paris Sözleşmesi ile olan bağlantısı daha somut olarak ortaya çıkmaktadır. Yine Paris Sözleşmesi ile olan ilişki nedeniyle, TRIPS Anlaşması nda açıkça düzenlenmemesine rağmen faydalı modeller ve ticaret unvanları da sınaî hak kapsamında yer almaktadır. Sınaî haklara ilişkin bu iki temel düzenlemenin hükümleri birlikte değerlendirildiğinde, bu kapsamda ele alınacak konular, patentler, faydalı modeller, markalar, coğrafi işaretler, endüstriyel tasarımlar, yeni bitki çeşitleri, entegre devre topoğrafyaları, ve haksız rekabet ile ilişkileri nedeniyle açıklanmamış bilgiler ile ticaret unvanlarıdır. 3

10 1.2. Uluslararası Sınaî Haklar Sisteminin Oluşumunda Aşamalar Sınaî Hakların Korunmasında İki Temel İlke: Tescil İlkesi ve Ülkesellik İlkesi Sınaî hakların korunmasında iki temel ilke bulunmaktadır. Birincisi, sınaî haklar için özel korumadan yararlanılabilmesi için hakkın tescil edilmiş olması gereğidir. Buna karşılık haksız rekabet koruması için böyle bir şart bulunmamaktadır. Haksız rekabetin yasal şartları mevcut olduğu sürece tescil şartına gerek kalmaksızın koruma mümkündür. Hakkın tescille kazanılması kuralı, beraberinde ikinci bir soruyu getirmektedir: Tescil, hangi sınırlar içinde koruma sağlayacaktır? Bu sorunun cevabını sınaî hak korumasının en temel prensibi oluşturmaktadır: Ülkesellik ilkesi. Bu ilkeye göre, bir ülkede tescil edilmiş olan sınaî hakka sadece bu ülke sınırları içinde koruma sağlanır. Bu ilkenin doğal sonucu, sınaî hakkını birden fazla ülkede korumak isteyen hak sahibinin, koruma talep ettiği ülkelerin her birinde ayrı ayrı tescil başvurusunda bulunması gereğidir. İşte bu zorunluluğu aşma çabaları, sınaî hak alanında yapılan birçok uluslararası düzenlemenin temelini oluşturmaktadır Sınaî Hakların Tescili İşlemlerinde Ülkesellik İlkesinin Olumsuz Etkilerinin Yumuşatılması Çabaları-WIPO ve Avrupa Patent Ofisi Düzeyindeki Çalışmalar Sınaî hak korumasının ülkesel düzeyde olması, sınaî hakka konu ürünlerin sürekli uluslararası ticarete konu olması gerçeği karşısında hak sahiplerinin haklarının yeterince korunamamasına neden olmuştur. Zira hakkın birden fazla ülkede tescil ettirilmesi, hak sahibi açısından masraflı olmanın yanı sıra zaman açısından da dezavantajlıdır. Sınaî haklar sisteminin bu olumsuz yönlerini yumuşatabilmek amacıyla 1883 tarihli Paris Sözleşmesi nde rüçhan hakkının tanınmasıyla başlayan süreç, günümüzde birden fazla ülkede eş kapsamlı ve eş etkili haklar tanınması noktasına kadar gelmiştir Rüçhan Hakkı Paris Sözleşmesi nin 4. maddesine göre Paris Birliği ne üye ülkelerden birinde patent, faydalı model, endüstriyel tasarım veya marka tescil başvurusunda bulunan bir kişinin aynı hakka ilişkin olarak bir başka üye ülkede yapacağı başvuru, başvuruda talep etmesi ve öngörülen sürelere uyulması şartıyla ilk başvuru tarihinde yapılmış sayılır. Bu haktan yararlanabilmesi için başvuru sahibinin, ikinci başvurusunu patent ve faydalı modeller açısından ilk başvuru tarihinden itibaren 12 ay, marka ve endüstriyel tasarımlar açısından ise 4

11 6 ay içinde yapmış olması gerekir. Böylelikle hakkın türüne göre ikinci başvuruya 12 veya 6 aylık bir öncelik hakkı tanınmakta, bununla birlikte hakkın korunma talep edilen ülkelerde ayrı ayrı tescil edilmesi zorunluluğu sürmektedir Tescil Edilebilirlik Şartları Ulusal Mevzuata Göre İncelenecek Sınaî Hak Başvurularının İlgili Ülkelere Tek Bir Merkez Aracılığıyla İletilmesi Tescil işlemlerinin koruma talep edilen her ülkede ayrı ayrı gerçekleştirilmesi kuralının yumuşatılması sürecinde ikinci aşamayı hak sahibinin her bir ülkede ayrı ayrı tescil talebinde bulunmasına gerek kalmaksızın, başvuruların bu ülkelere ortak bir merkez aracılığıyla iletilmesi oluşturmaktadır. Bu aşamada her bir ülkede ayrı ayrı tescilli bir hak bulunmakla beraber hakkın talep edildiği başvuru sürecinin tek bir merkezden yürütülmesi, bir başka ifade ile başvuruların merkezileştirilmesi söz konusudur. Bununla birlikte koruma talep edilen her bir ülkede başvuru konusunun koruma şartlarını taşıyıp taşımadığı, dolayısıyla tescil edilip edilemeyeceği hususları ulusal hukuka göre belirlenmektedir. Uluslararası başvuru sisteminin işletilmeye başladığı bu aşamaya patentler açısından Patent İşbirliği Antlaşması, markalar açısından da Markaların Uluslararası Tesciline İlişkin Madrid Protokolü gösterilebilir. Kısaca PCT (Patent Cooperation Treaty) olarak ifade edilen Patent İşbirliği Antlaşması ile tek bir uluslararası patent başvurusu, başvuruda belirtilen ülkelerin her birinde etkili olmaktadır. Aynı şekilde Madrid Protokolü kapsamında yapılan uluslararası marka tescil başvuruları, korumanın talep edildiği ülkelere WIPO aracılığıyla iletilmektedir. Bu şekilde başvuru sahipleri her bir ülkede yapacakları başvurunun hem mali yükünden kurtulmakta, hem de zamansal açıdan tasarruf etmektedirler Farklı Ülkelerin Ulusal Mevzuatlarına Göre Korunacak Sınaî Hak Başvurularının Tescil Edilebilirlik Şartlarının Ortak Kurallara Bağlanması Bu aşamada, tescil edildikten sonra ulusal hukuk sistemlerine tâbi olacak haklara ilişkin başvuruların tescil edilebilirlik şartlarını taşıyıp taşımadığı ortak bir merkezce incelenip karara bağlanmaktadır. Avrupa Patent Sözleşmesi nin kurduğu patent sistemi, bu aşamanın örneğini oluşturmaktadır. Avrupa patent sisteminde Avrupa Patent Ofisi ne veya Sözleşme ye üye ülke patent ofislerine yapılacak patent başvurularının patent verilebilirlik şartlarını taşıyıp taşımadığının 5

12 Avrupa Patent Ofisi nce incelenmekte ve şartları taşıdığı tesbit edilen her bir başvuru, hak sahibinin koruma talep ettiği ülkelerde tescil edilmektedir. Tescil işlemi gerçekleştikten sonra patentlerin korunması, her bir ülkenin ulusal mevzuatına tâbi olmaktadır. Bu özelliği nedeniyle Avrupa Patent Sistemi tek bir merkezden verilen, verildikten sonra ise her bir ülkeye yayılan bir patent demeti niteliğindedir. Dolayısıyla Avrupa patent sisteminin yanısıra ülkelerin ulusal patent mevzuatları varlıklarını devam ettirmekte ve ulusal patentler açısından başvuru aşamasından itibaren, Avrupa patentleri açısından da patentin verilmesinin ardından uygulanmaktadırlar Sınaî Hakların Korunmasına İlişkin Farklı Ulusal Sistemlerin Ortak Kurallara Bağlanması Gerek Paris Sözleşmesi gerekse sınaî hakların uluslararası tesciline ilişkin anlaşmalar, ulusal sınaî hak mevzuatlarında öngörülen korunma şartlarındaki esasa ilişkin farklılıkları ortadan kaldırmamaktadır Dünya Ticaret Örgütü (WTO) Bünyesindeki Gelişmeler Uruguay müzakerelerinin sonucu olarak ortaya çıkan TRIPS Anlaşması fikrî hakların uluslararası ticaretteki yerinin belirlenmesinde yeni bir araç niteliğindedir. Anlaşma, uluslararası ticaretle ilgili bir kurallar bütünü olan ve 1948 yılında yürürlüğe giren GATT hukuki sisteminde yer alan boşluğu doldurmayı amaçlamaktadır. TRIPS görüşmelerinden önce fikrî sınaî haklar esasen Sınaî Hakların Korunmasına İlişkin Paris Sözleşmesi ve Edebi ve Sanatsal Eserlerin Korunmasına İlişkin Bern Sözleşmesi gibi Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) tarafından yürütülen uluslararası anlaşmalar çerçevesinde korunmaktaydı. Sınaî haklar alanındaki ilk uluslararası düzenleme niteliğindeki Paris Sözleşmesi patent, faydalı model, endüstriyel tasarım, marka, ticaret unvanı ve coğrafi işaretler hakkında ortak bazı düzenlemeler içermekle beraber, bu hakların korunabilmeleri için gerekli maddi standartlara ve hakların etkin şekilde korunmasına yönelik yaptırımlara ilişkin herhangi bir hüküm öngörmemektedir. Uluslararası sınaî haklar sistemindeki bu boşluk TRIPS Anlaşması nın kabulüyle doldurulmaya çalışılmıştır. Anlaşma nın ikinci kısmında sınaî hakların korunma şartları ile kapsam ve süreleri ilk kez uluslararası düzeyde düzenleme altına alınmıştır. Her bir hak türüne ilişkin olarak belirlenmiş olan bu kurallar, katılımcı ülkeler açısından uyulması 6

13 gereken minimum standartlardır. Anlaşma nın 1. maddesine göre üye devletler, Anlaşma da öngörülen standartları ulusal hukuklarına aktarmakla yükümlü tutulmuşlar ve Anlaşma hükümlerine aykırılık oluşturmadığı sürece daha yüksek standartları belirlemekte de serbest bırakılmışlardır. TRIPS Anlaşması nda öngörülen minimum standartlara örnek olarak, hizmet markalarının da ticaret markaları gibi korunma zorunluluğu, teknolojinin bütün alanlarında gerçekleştirilen buluşlara patent verilebilmesi, patentin koruma süresinin başvuru tarihinden itibaren 20 yıl olarak belirlenmesi verilebilir. TRIPS Anlaşması na ilişkin önemli bir gelişme, 14 Kasım 2001 tarihinde kabul edilen TRIPS Anlaşması ve Kamu Sağlığına İlişkin Doha Deklarasyonu dur 1. Bu deklarasyonda, gelişmekte olan ülkeler ile en az gelişmiş ülkeler açısından, özellikle HIV, AIDS, tüberküloz gibi hastalıklardan doğan kamu sağlığı sorunlarının ciddiyeti, fikrî hakların yeni ilaçların üretiminde ve ilaç fiyatlarındaki etkisi kabul edilerek WTO üyelerinin, TRIPS Anlaşmasını kamu sağlığını koruyucu ve ilaçlara ulaşımı sağlayacak şekilde yorumlayabilecekleri ilke olarak kabul edilmiştir. Bu amaçla üye devletlerin, TRIPS Anlaşması nın ilgili konulardaki esnekliklerinden yararlanma hakkının olduğu teyit edilmiştir. Bu esneklikler başlıca dört konuda belirlenmiştir: Uluslararası hukuk kurallarının uygulanmasında, TRIPS Anlaşması nın her hükmü Anlaşmanın ilkeleri ve amaçları doğrultusunda yorumlanacaktır. Üye devletler, zorunlu lisans tanıma hakkına sahip olup, bu hakkın hangi gerekçelerle tanınacağını belirlemekte serbesttirler. Üye devletler, HIV/AIDS, tüberküloz gibi hastalıklar da dahil olmak üzere kamu sağlığı alanında kriz olarak nitelendirilebilecek ulusal acil durumları belirleyebilirler. Üye devletler, TRIPS Anlaşması nın hakkın tüketilmesine ilişkin hükümlerinin etkisini kendi ulusal sistemlerine göre belirleyecektirler. 1 WT/MIN(01)/DEC/W/2 of 14 November

14 Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) Bünyesindeki Gelişmeler Dünya Ticaret Örgütü bünyesinde yürütülen TRIPS Anlaşması, fikrî sınaî hakların dünya ticaret sisteminin bir parçası olduğunun kabulü ve üye devletlerin uyması gerekli minimum standartları belirlemesi açısından önem taşımaktadır. Bununla birlikte TRIPS Anlaşması üye devletlere bazı hareket serbestileri tanımakta, hükümlerin iç hukuka aktarılması için geçiş süreleri öngörmekte ve daha da önemlisi sadece korumanın olması gerektiği alt düzeyi belirlemektedir. Anlaşma, fikrî haklar kapsamındaki bütün konuları içerdiğinden bu hakların her birine ilişkin ayrıntılı düzenlemede bulunması ise olanaksızdır. Bu nedenle WIPO bünyesinde sınaî hak korumasında minimum standartların ötesinde ortak bazı kuralların benimsenmesi yönünde çalışmalar başlatılmıştır. Bu kapsamda en önemli çalışma, patent sistemlerinde küresel bir uyumlaştırmayı öngören Substantive Patent Law Treaty olarak adlandırılan anlaşmaya yönelik faaliyetlerdir. Bu faaliyetleri yürütmek için WIPO bünyesinde sürekli bir komisyon kurulmuş olup (WIPO Standing Committee on the Law of Patents) bu Komisyon 2001 yılından beri çalışmalarını sürdürmektedir. Komisyonda ele alınan konular, WIPO üyelerinin patent hukukunun üye devletlerde farklı uygulamalara neden olan kurallarının uyumlaştırılmasıdır. Bu kapsamda ele alınan başlıca konular, tekniğin bilinen durumu, buluş basamağı, sanayiye uygulanabilirlik kavramlarının belirlenmesi, yeniliği ortadan kaldırmayan açıklamaların yapıldığı sürenin (grace period) yeknesak olarak belirlenmesi ve ilk başvuran (first to file) sisteminin ortak sistem olarak kabulüdür. Bu son nokta ilk bulan (first to invent) sisteminin uygulandığı Amerika Birleşik Devletleri açısından büyük önem taşımaktadır AB Bünyesindeki Gelişmeler Sınaî haklar sistemlerinin ortak kurallara bağlanmasında en ileri aşamayı, hakların, ulusal sınırları aşan bir bölgede aynı içeriğe sahip olması ve aynı etkiyi yaratması oluşturmaktadır. Avrupa Birliği bünyesinde gerçekleşen gelişmeler, bu aşamaya örnek teşkil etmektedir. Sınaî hakların korunmasında esas alınan ülkesellik ilkesi, ulusal sistemlerin kurulmasında yasa koyuculara hareket serbestisi tanımaktadır. Bununla birlikte aralarında ortak bir Pazar kurarak ekonomik bir birlik oluşturmuş olan ülkelerin ulusal sınırları içinde aynı konuya ilişkin farklı kurallar öngörülmüş olması, Birlik sınırları içinde ticareti engelleyici etkiye neden olmaktadır. Malların serbest dolaşımı ilkesinin aksaklığa 8

15 uğramadan işlemesi ulusal düzenlemelerin ortak bir paydada birleştirilmesi ve tescil edilen bir hakkın Birlik sınırları içinde tek ve eş etkiye sahip olmasını gerektirmektedir. Bu hedefe ulaşabilmek için, tek bir başvuru ile AB sınırları içindeki bütün ülkelerde geçerli olacak Topluluk Markası, Topluluk Tasarımı ve Topluluk Patenti nin oluşturulması için çalışmalar yapılmıştır. Topluluk Markası ve Topluluk Tasarımına ilişkin düzenlemeler 2 kabul edilmiş olmasına karşın Topluluk Patenti üzerinde görüşmeler sürmektedir. Avrupa Komisyonu 2000 yılında, buluşların bütün Avrupa Birliği sınırları içinde tek bir patentle korunmasına yönelik Topluluk Patenti Tüzüğü Tasarısı nı (Draft Council Regulation on a Community Patent) 3 hazırlamıştır. Bu Tasarıya ilişkin olarak 2001 yılında Ekonomik ve Sosyal Komite görüşlerini bildirmiş ve Tasarı 2003 yılında altı defa değişikliğe uğramıştır. Topluluk Patenti Tüzüğü ile ilgili çalışmalar halen devam etmektedir. Halen yürürlükteki sistemde Avrupa patentleri ulusal patent ofislerine veya Avrupa Patent Ofisine başvurularak elde edilmektedir. Avrupa patentleri, patent verilebilirlik şartları açısından Avrupa Patent Sözleşmesi nde öngörülen kurallara ve ortak bir tescil prosedürüne tâbi olmakla beraber, tek bir patent hakkını temsil etmemekte, ulusal patentler demeti olmaktan öteye gitmemektedirler. Zira üye devletlerin ulusal patent mevzuatlarını düzenleme yetkileri devam etmekte, örneğin bazı ülkelerde patent başvurusunun çevirisi talep edilebilmektedir. Bunun yanı sıra, ulusal mahkemelerin patent uyuşmazlıkları konusundaki yetkileri de devam etmekte, bu da Avrupa Patent Sözleşmesi ne üye devletlerde farklı uygulamalara neden olmaktadır. Topluluk Patenti ile kurulması amaçlanan sistemde ise Avrupa Patent Sözleşmesinden farklı olarak Avrupa Birliği sınırları içinde geçerli olacak tek ve yeknesak bir patent hakkının yaratılması amaçlanmaktadır Türkiye nin Uluslararası Sınaî Haklar Sistemi İçindeki Yeri Uluslararası sınaî haklar sisteminin Paris Sözleşmesi nden bu yana geçirmiş olduğu aşamalar karşısında Türkiye nin bulunduğu noktanın belirlenmesi, ülkemizin uluslararası gelişmelerin neresinde olduğunun görülmesi açısından önem taşımaktadır. 2 Topluluk Markası ve Topluluk Tasarımına ilişkin açıklamalar raporun ikinci bölümünde yer almaktadır. 3 Proposal for a Council Regulation on the Community Patent, COM (2000) 412 final, Brussels,

16 Türkiye nin uluslararası sınaî haklar sisteminin neresinde olduğu sorusu, her şeyden önce Türkiye nin yukarıda özetlenen uluslararası sınaî haklar sisteminin kurulması aşamalarından hangilerinde yer aldığına bağlıdır. Zira uluslararası düzenlemelere taraf olunması, bu düzenlemelerde yer alan ilkelerin benimsendiğini kabul etme anlamına gelmektedir. Böylelikle uluslararası anlaşmalara katılım, sistemin neresinde olduğumuzu en azından şeklen göstermektedir. Uluslararası kuralların iç hukuka gerektiği gibi aktarılıp aktarılmaması ve uygulanıp uygulanmaması ise, sistemin içeriksel olarak benimsenip benimsenmediği ile ilgili olup ancak iç hukuk düzenlemelerinin uluslararası yükümlülükleri ne ölçüde karşıladığı ve uluslararası düzenlemelere uygun yasal düzenlemelerin ne ölçüde uygulanarak yaşama geçirildiği ile ilgilidir. Türkiye nin uluslararası sınaî haklar sisteminin ilkelerini ve konuya ilişkin Avrupa Birliği standartlarını kabul etmesi yükümlülüğü, temelde Avrupa Topluluğu ile arasında imzalanan 6 Mart 1995 tarih ve 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı nın 29. maddesinden kaynaklanmaktadır. Bu maddede fikrî, sınaî ve ticari mülkiyet haklarının etkin biçimde korunması konusuna tarafların önem verdikleri ve Gümrük Birliği nin iyi işlemesi için her iki tarafta da eş düzeyde bir fikrî mülkiyet korumasının olması gerektiğini kabul ettikleri ifade edilmektedir. Bu amaca ulaşabilmek için Türkiye, Konsey Kararı nın 8 numaralı Ekinde öngörülen yükümlülükleri yerine getirmeyi taahhüt etmiştir. Bu yükümlülüklerin bir kısmı uluslararası anlaşmalara katılım şeklinde iken diğer bir kısmı Avrupa Topluluğu standartlarına uygun yasal düzenlemeler yapılması şeklindedir. Bu kapsamda Türkiye nin katılmakla yükümlü olduğu uluslararası ve bölgesel nitelikteki anlaşmalardan sınaî haklar korumasına ilişkin olanlar şunlardır: TRIPS Anlaşması, Sınaî Mülkiyetin Korunmasına İlişkin Paris Sözleşmesi nin Stockholm metni, Markaların Uluslararası Sınıflandırılmasına İlişkin Nis Anlaşması, Patent İşbirliği Antlaşması, Markaların Uluslararası Tesciline İlişkin Madrid Anlaşması na İlişkin Protokol, Mikroorganizmaların Saklanmasına İlişkin Budapeşte Anlaşması. 10

17 2005 yılı itibariyle Türkiye nin sınaî haklar alanında taraf olduğu uluslararası anlaşmalara bakıldığında, ülkemizin oldukça ileri bir aşamada olduğu görülmektedir. Birkaç anlaşma dışında sınaî haklar ile ilgili temel nitelikteki uluslararası anlaşmalara katılım gerçekleşmiştir. UPOV Sözleşmesi gibi, üyeliğin henüz gerçekleşmemiş olduğu anlaşmalara katılım için ise çalışmalar sürmektedir. TRIPS Anlaşması na üyelik, bütün sınaî haklar için uygulanması gereken minimum standartları belirlemesi açısından özellikle önem taşımaktadır. Avrupa Birliği düzeyindeki bölgesel uyumlaştırmaya yönelik Topluluk Tasarımı ve Topluluk Markası ve Topluluk Patentine ilişkin düzenlemeler, sadece Birlik üyelerinin sınırları dahilinde geçerli olduğundan Türkiye nin bu düzenlemeleri iç hukuka aktarması şu an için zorunlu değildir. Bununla birlikte Avrupa Birliği ne tam üyelik durumunda bu Tüzük hükümleri Türkiye sınırları içinde de doğrudan uygulanabilirlik etkisini yaratacağından Avrupa Birliği nin bölgesel düzenlemelerinin de takip edilmesinde yarar vardır. Türkiye nin 2005 yılı itibariyle sınaî haklar ile ilgili taraf olduğu uluslararası anlaşmalar aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. İSİM İLK İMZA TARİHİ ÜYE SAYISI TÜRKİYE ÜYE Mİ? SON GELİŞMELER VE KATILIM TARİHİ Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı WIPO Kuruluş Sözleşmesi EVET Sınaî Mülkiyetin Korumasına Dair PARIS Sözleşmesi EVET (10 Ekim 1925 den beri) Stockholm (1-12 maddeler) ; Stockholm (13 ile 30. maddeler) Malların Kaynağı ile ilgili Sahte ve Yanıltıcı İşaretlerin Önlenmesi için Madrid Anlaşması EVET ( Londra Metni) MADRİD Anlaşması na İlişkin Protokol EVET Marka Tescilinde Eşyaların ve Hizmetlerin Uluslararası Sınıflandırmasına İlişkin NİCE Anlaşması EVET Tasarımların Sınıflandırılmasına İlişkin LOCARNO Anlaşması EVET Patent İşbirliği Antlaşması (PCT) EVET Patentlerin Uluslararası Sınıflandırmasına İlişkin STRASBURG Anlaşması (IPC) EVET Markaların Figüratif Elemanlarının Sınıflandırılmasına İlişkin VİYANA Anlaşması EVET

18 Mikroorganizmaların Uluslararası Saklanmasına İlişkin BUDAPEŞTE Anlaşması EVET Tasarımların Uluslararası Tesciline İlişkin LAHEY Anlaşması (Cenevre Metni) EVET Marka Kanunu Antlaşması (TLT) EVET Avrupa Patent Sözleşmesi EVET Patent Kanunu Antlaşması (PLT) İMZALANDI Anlaşma henüz yürürlüğe girmedi Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Kuruluş Anlaşması EVET Kaynak: TPE 2. SINAİ HAKLARIN KORUNMASINA İLİŞKİN YASAL DÜZENLEMELER 2.1. Patentler Uluslararası Düzeyde ve AB Hukukunda Patent Sistemlerinin Uyumlaştırılması Süreci Patent sistemlerinin uluslararası düzeyde ve AB hukuku çerçevesinde uyumlaştırılması süreci şekli ve içeriksel uyumlaştırma faaliyetleri olarak ikiye ayrılabilir Şekli Uyumlaştırma (Ortak tescil prosedürü) Patent sistemlerinin şekli uyumlaştırılması kapsamında patent başvurularının uluslararası bir sınıflandırma sistemine tabi tutan Patentlerin Uluslararası Sınıflandırılmasına İlişkin Strasburg Anlaşması, patent başvurularını merkezileştirerek uluslararası tescil sistemini öngören Patent İşbirliği Antlaşması ve ulusal patent başvurularının içerdiği şekli şartların ortak kurallara bağlanmasını amaçlayan Patent Kanunu Antlaşması yer almaktadır Maddi (İçeriksel) Uyumlaştırma (Patent Verilebilirlik Şartlarının Uyumlaştırılması) Avrupa Patent Sözleşmesi 1973 yılında Münih te imzalanıp 1977 de yürürlüğe giren Avrupa Patent Sözleşmesi, üye devletlerden yapılan patent başvurularının ortak merkezde incelenerek yeknesak bir 12

19 patent verilmesi sistemi oluşturmaktadır. Bu sistem kapsamında yapılan patent başvurularının patent verilebilirlik şartlarını taşıyıp taşımadığı Avrupa Patent Ofisi tarafından incelenerek karara bağlanır. Avrupa Patent Sözleşmesi hükümlerine göre verilen patentler Avrupa Patenti olarak adlandırılır. Avrupa Patent Ofisi nin yürüttüğü ortak sürece göre verilen bu patentler, Avrupa Patent Sözleşmesi ne üye olup, başvuruda belirtilen ülkelerde geçerli hale gelir. Bu aşamadan itibaren Avrupa Patenti, her bir ülkenin ulusal patent mevzuatına tabi olur. Ulusal mevzuata göre verilen patentler ise Avrupa patentlerine paralel olarak varlıklarını sürdürür. Dolayısıyla Avrupa Patent Sözleşmesi, sadece bu sisteme göre verilecek patent başvurularının yenilik, buluşçu faaliyete dayanma ve sanayiye uygulanabilirlik ölçütleri açısından incelenmesinde uygulanacak ortak kuralları içerir. Görüldüğü gibi, Avrupa Patent Sözleşmesi nin patent sistemlerini uyumlaştırıcı etkisi sadece Avrupa patentleri açısından olup, patent verilebilirlik şartları ile sınırlıdır. Üye devletlerde ulusal patent sistemleri bağımsız olarak varlıklarını sürdürmekte ve sözleşme tarafları Avrupa Patent Sözleşmesi hükümlerini iç hukuklarına aktarmakla yükümlü tutulmamaktadırlar. Bu nedenle sözleşmenin ulusal patent hukuku sistemlerini uyumlaştırması yönünde de jure bir etkisi bulunmamaktadır. Bununla birlikte Avrupa Patent Sözleşmesi üye devletlerin ulusal patent mevzuatlarında de facto bir uyumlaştırma dalgasına neden olmuştur. Bu uyumlaştırma hareketine yol açan başlıca etken, aynı ülke sınırları içinde iki farklı türde patentin geçerli olmasından kaynaklanacak sorunların engellenmek istenmesi olmuştur. Avrupa Patenti Sözleşmesi ne 2005 yılı itibariyle 31 devlet 4 üyedir TRIPS Anlaşması TRIPS Anlaşması, ulusal patent sistemlerinde esasa ilişkin olarak öngörülmesi gereken minimum standartları düzenleyen ilk uluslararası belgedir. Bu anlaşma sayesinde ulusal yasaların belli düzeyde uyumlaştırılması hedeflenmektedir. Anlaşma, belli konularda üye devletlere esneklik tanımakla birlikte, temel koruma düzeyini belirlemektedir. 4 Bu devletlerin listesi için bkz. 13

20 Türk Hukukunda ve Uygulamasında Patentler Türkiye nin Uluslararası ve Bölgesel Nitelikteki Anlaşmalara Katılımı Türkiye nin katılmış olduğu özel olarak patentleri konu alan uluslararası ve bölgesel nitelikteki anlaşmalar ile katılım tarihleri aşağıdaki tabloda verilmiştir: Anlaşmanın Adı Türkiye nin Katılım Tarihi Türkiye de Yürürlüğe Giriş Tarihi Mikroorganizmaların Uluslararası Saklanmasına İlişkin Budapeşte Anlaşması Strazburg Anlaşması (IPC) Patent İşbirliği Antlaşması (PCT) Avrupa Patent Sözleşmesi (EPC) Patent Kanunu Antlaşması (PLT) Henüz yürürlüğe girmemiştir Yürürlükteki Yasal Düzenlemeler 1995 yılından bu yana yürürlükte bulunan 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında KHK ye sayılı Kanun ile ceza hükümleri eklenmiştir. 551 sayılı KHK nin ilaç üretim usulleri ve ilaç ürünlerinin korunması ile ilgili geçici 4. maddesi 566 sayılı KHK 6 ile değiştirilerek, ilaçta patent korumasının 1999 yılından itibaren başlayacağı öngörülmüştür tarihinde yürürlüğe giren 5194 sayılı Kanun 7 ile 551 sayılı KHK nin 54, 73/A ve 146. maddeleri değiştirilmiş, 75. maddesine (f) bendi ve 136. maddesinin son fıkrasına da bir cümle eklenmiştir Yürürlükteki Yasal Düzenlemelere ve Uygulamaya İlişkin Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde Tespit Edilen Sorunlar Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planında patentlere ilişkin yasal düzenlemelere ilişkin sorunlar ile getirilen çözüm önerileri şu şekilde sıralanabilir: tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 14