Nezaket. Konuşucu ilişkili nezaket: Kendini alçaltma Dinleyici ilişkili nezaket: Dinleyici yükseltme

Transkript

1 Nezaket İşbirliği ilkesi nezaket sezdirimleriyle ilgilenmiyor. Nezaket söylenenle ilgili, düşünülen ya da inanılanlarla değil. Dinleyicinin itibarını zedeleyen ifadelerden kaçınma Dinleyicinin itibarını zedeleyen şeyler Dinleyiciye konuşucunun iradesine itaat etmek zorundaymış gibi davranmak, ör. dinleyiciden çaba sarf etmesine, özgürlüğünün kısıtlanmasına vb. yol açacak bir şey yapmasını istemek Dinleyici ya da dinleyiciyle ilişkili kişiler ya da şeyler hakkında kötü konuşmak Dinleyicinin talihsizliklerinden mutluluk duyduğunu ifade etmek Dinleyiciyle aynı fikirde olmamak, böylelikle dinleyicinin düşüncelerine leke sürmek Kendini övmek ya da iyi talihi veya üstünlüğünü vurgulamak

2 Nezaket Olumlu nezaket Dinleyicinin statüsünü artırır. ör. Çok teşekkür ederim! Çok makbule geçti. Olumsuz nezaket Statü alçaltan ifadelerin etkilerini hafifletir. ör. Şu koltuğu taşımama yardım et! Şu koltuğu taşımama yardım edebilir misin, rica etsem? Olumsuz nezaketi daha çok önemseriz (statü alçaltan ifadeler toplumsal uyumu daha çok bozduğu için). Konuşucu ilişkili nezaket: Kendini alçaltma Dinleyici ilişkili nezaket: Dinleyici yükseltme

3 Nezaket için tasarlanmış ifadeler var, ör. lütfen, teşekkürler. Ama nezaketin büyük kısmı sezdirimler yoluyla gösterilir. Grice in düsturlarına benzer kurallar Nezaket ilkesi Dinleyicinin statüsünü en az alçaltan ifadeler seç. Zarafet düsturu ( cömertlik düsturu) i. Dinleyicinin maliyetini asgariye indir. ii. Dinleyiciye olan faydayı azamiye çıkar. ör. Dayatıcı ifadeler (emirler, ricalar, yakarışlar vb.): Maliyet fayda skalası Arabanı ver. Bulaşıkları yıka. Tuzu ver. Aç ağzını. Al bir tane daha.

4 Gerçek maliyet/fayda ifadenin dilsel biçiminden bağımsız. Dinleyicinin faydasına olacak bir durumda dayatıcı ifade güçlenmeli. Dinleyiciden maliyetli bir şey istenecekse, sözce dayatıcı ifadenin etkisini yumuşatacak biçimde olmalı. Yumuşatma: Reddetmesi daha kolay hale getirme i. Dolaylı ifadeyi artırma ii. Seçimlilik derecesini artırma ör. a. Bulaşıkları yıka! maliyetli, doğrudan, kaba b. Bulaşıkları yıkayabilir misin? maliyetli, dolaylı, nazik c. Bulaşıkları yıkaman mümkün olur muydu acaba? maliyetli, daha dolaylı, daha nazik (b-c) de dayatıcı ifade sezdirimde. Sezdirimler açık ifadelere göre daha yumuşaktır. ör. a. Baş köşeye geçer misin, lütfen? faydalı, dolaylı, nazik değil b. Baş köşeye geç, abi! faydalı, doğrudan, nazik

5 Burada nezaket formda değil, sezdirimde. Açık ifade bağlam nezaket ilkesi sezdirim Cömertlik düsturu ( zarafet düsturu) i. Kendine olan faydayı asgariye indir. ii. Kendi maliyetini azamiye çıkar. Düşüncelilik düsturuna benzer işleyiş, ters etkiler: Kendine olan fayda dolaylı ifade; kendine maliyet doğrudan ifade ör. a. Araban lazım bana. faydalı, doğrudan, kaba b. Ya, arabanı azcık bi alıversem seni zora sokar mıyım? faydalı, dolaylı, nazik ör. a. Bırak, ben yıkayacağım! maliyetli, doğrudan, nazik b. Bulaşıkları ben mi yıkasam acaba? maliyetli, dolaylı, kaba

6 Övgü düsturu ( tevazu düsturu) i. Dinleyicinin ayıplanmasını asgariye indir. ii. Dinleyiciye övgüyü azamiye çıkar. Olumsuz nezaket daha önemli; (i) daha ön planda. ör. A: Yeni elbisem nasıl? B: Hiç yakışmamış./ Biraz dar mı ki? (i) ör. A: Hay Allah, ne düşüncesizim ya! B: He valla, ne di yim!/ Yok abi, canın sağolsun! (i) ör. Ne kadar teşekkür etsem azdır, canım ya! Hayatımı kurtardın, valla! (ii)

7 Tevazu düsturu ( övgü düsturu) i. Kendine olan övgüyü asgariye indir. ii. Kendini ayıplamayı azamiye çıkar. Olumsuz nezaket böbürlenmeyi yumuşatma şeklinde. (i) ör. A: Süperdin, valla! B: Kesinlikle!/ Fena olmadı galiba, değil mi?/ İdare ettik işte, abi. Olumlu nezaket kendi değersizliğini artırma şeklinde. (ii) ör. Sayın hocam, biz sizin yanınızda neyiz ki? Haddimde olmayarak küçük bir şey eklemek isterim.

8 Mutabakat düsturu i. Dinleyiciyle fikir ayrılığını asgariye indir. ii. Dinleyiciyle fikir birliğini azamiye çıkar. Alt düsturlar birbirinden pek ayrı değil. Sıkça görülen bir strateji, kısmi fikir birliğiyle başlayıp fikir ayrılığını ifade etmek. ör. A: Çok sallapati iş yapıyor! Bence kovalım gitsin! B: Hemen hemen aynı fikirdeyim senle de bu durumda bir mazereti var galiba. Sempati düsturu i. Dinleyiciye yönelik sempati ifadelerini azamiye çıkar. ii. Dinleyiciye yönelik antipati ifadelerini asgariye indir.

9 Düşüncelilik düsturu i. Dinleyicinin rahatsızlığını asgariye indir. ii. Dinleyicinin rahatını azamiye çıkar. Olumsuz nezaket; acılı, utanç verici vb. olayları yumuşatarak anlatmak şeklinde. ör. Babanın ölmesine çok üzüldüm. Babanın vefatına çok üzüldüm./ Babana çok üzüldüm. Biraz rahatsızım da./ İshal oldum da. Ben bir lavaboya/? tuvalete/ işemeye gideyim. Olumlu nezaket dinleyiciye keyif verecek şeyleri daha açık ifade etmek şeklinde. ör. Sizin Ahmet i duydun mu? Sizin Ahmet tıbbı kazanmış koçum!

10 Diğer bazı ilkeler Kinaye ilkesi Yüzeysel olarak nazik, samimi olmadığı aşikar kaba ör. Süper bir dostsun ha! (Yardımcı olmayan birine) Al al, çekinme! (Arsızlık eden birine) Sağ ol ya! (Aşağılayıcı bir övgüye karşılık) Takılma ilkesi Yüzeysel olarak kaba, samimi olmadığı aşikar nazik (Riskli!) ör. Anaa, ne işin var lan senin burda! (Sürpriz yaparak gelen bir dosta) Hay salağım benim! (Şirin bir hata yapan bir dosta) «İlişkimiz o kadar güçlü ki nezakete gerek yok!» nazik

11 Kültürel ve tarihsel değişim Nezaket ilkesi evrensel ama düsturlara verilen ağırlık kültürden kültüre değişebilir. İşbirliği ilkesi ve nezaket ilkesinin birbirine göre ağırlıkları da değişebilir. ör. Konuk: Ellerine sağlık canım ya! Çok lezzetli olmuştu. Ev sahibi: Sağ ol tatlım. Beğendiğine sevindim. İngiltere: Tevazu düsturu Nitelik düsturu Japonya: Tevazu düsturu Nitelik düsturu Eski İngiltere: Lezzetli olması sanki beklenmedik bir şey! İlgililik düsturu?