VEFA LİSESİ NİN EĞİTİM TARİHİMİZDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

Transkript

1 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ VEFA LİSESİ NİN EĞİTİM TARİHİMİZDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Hayriye MUHAMMEDİ No: TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Ali İhsan GENCER İSTANBUL 2006

2 ÖZ Tezin konusu, Vefa Lisesi'nin eğitim tarihimizdeki yeri ve önemidir. Amacı, 1 Eylül 1869 tarihinde yayınlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'ne göre oluşturulan modern eğitim kurumlarımızdan biri olan Vefa Lisesi'nin eğitim tarihimizdeki yeri ve önemini ortaya koymaktır. Tezin kapsamı ise, Vefa Lisesi'nin kuruluşundan günümüze kadar geçirdiği isim, statü ve yer değişiklikleri ile eğitimöğretim faaliyetlerini belirtmektir. Tezin girişinde, Tanzimat dönemine kadar eğitim tarihimizle ilgili genel bir değerlendirme yapılmaktadır. Birinci bölümde, Tanzimat döneminde eğitim politikamızdaki yenilikler ve açılan yeni okullar ile 1869 Maarif Nizamnamesi; İkinci bölümde, Darülmaarif'in idadiye tahvili ve Vefa Lisesi; Üçüncü bölümde ise Ahmet Muhtar Paşa Konağının satın alınması ve Dersaadet İdadisi'nin Vefa semtine taşınması konuları yer almaktadır. Sonuç bölümünde de Osmanlı Devleti eğitim politikası ile Cumhuriyet dönemi eğitim politikasının uygulandığı bir okul olan Vefa Lisesi'nin değerlendirilmesi yapılmaktadır. Ayrıca, ekler bölümünde belge ve fotoğraflar bulunmaktadır. ABSTRACT The thesis focuses on the significance of Vefa high school in the history of our education. The purpose of the thesis is to identify the historical significance of Vefa High school, which was founded according to the Regulations of the Ministry of General Education issued one September 1st, The content of the thesis, on the other hand, mainly covers the changes of names, state and place that Vefa high school has undergone and it explains the education-teaching activities. The introduction presents a general evaluation of the history of our education until the administative reforms. The first chapter includes novalties in educational politics in the period of administrative reforms and new schools as well as 1869 regulations of Ministry of Education. In the second chapter, the change of the house of education into high school and Vefa high school and in the third chapter, the purchase of 2

3 Ahmet Muhtar Pasha Mansion and Dersaadet high school's move to Vefa neighborhood are explained. The conlusion presents an evaluation of Vefa Hish school in which both Ottoman educational politics and Republican educational politics are implemented. In addition, appendices section includes documents and pictures. 3

4 ÖNSÖZ Fertleri topluma hazırlayan en önemli faaliyetlerden biri eğitimdir. Eğitim faaliyetlerinin en etkili icra edildiği yerler ise öğretim kurumlarıdır.bu kurumların içinde liselerin ayrı bir yeri ve önemi vardır. Çünkü denk geldiği yaş dönemi, kişilerin karekterlerinin ana çizgilerinin oluştuğu ve hayat boyu gerekli bilgi alt yapısının kazanıldığı bir dönemdir. Bu dönemde devam edilen öğretim kurumunun uzun bir geçmişinin olması toplumda ve bireylerde ait olma ve saygınlık kazanma gibi duygusal ihtiyaçlara da cevap verebilmektedir. Bu şekilde geçmişle bugün arasında köprü olma niteliği ile kişilere prestij kazandıran kurumlardan biri de tezimin de konusu olan Vefa Lisesi dir. Ancak tez çalışmam sırasında Vefa Lisesi nin kuruluş tarihi hakkında resmi kayıtlara dayanmayan bazı bilgilerin de kullanıldığını gördüm. Bu durum, resmi envanterde Vefa Lisesi kuruluş tarihinin kayıt düşülmemiş olmasından kaynaklanmış olabileceği gibi kulaktan kulağa rivayet şeklinde aktarılan bazı bilgilerin değişime uğramasından da kaynaklanmış olabilir. Şöyle ki, günümüzde 1872 yılı Vefa Lisesi nin kuruluş yıldönümü olarak kutlanmaktadır. Ancak tez çalışmam sırasında yaptığım araştırmalarda 1872 yılında idadi adı verilen orta öğretim kurumlarının henüz teşekkül ettirilmemiş olduğunu gördüm yılı eğitim tarihimiz için sadece orta öğretim kurumlarının teşkilatlandırılması amacıyla müzakerelerin yapıldığı bir dönemdir. İlk sivil idadi ders yılında öğretime başlamış olmasına rağmen bu idadinin günümüzdeki Vefa Lisesi ile bir bağının olduğuna dair resmi bir belgeye de rastlayamadım. Osmanlı devletinin, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ne göre 4

5 düzenlediği günümüz liselerin statüsüne sahip bu tür okullar ancak 1875 yılından itibaren faaliyete geçebilmiştir. Çalışmam sırasında Vefa Lisesi ile ilgili olarak ulaşabildiğim en eski belge 1894 yılını taşıyan ve bugün de Vefa Lisesi nin öğretim yaptığı binalardan biri olarak kullanılan Ahmet Muhtar Paşa Konağı nın satın alınması ile ilgili olan belgedir. Bu yüzden de tez çalışmamın, Vefa Lisesi nin geçmişi ile ilgili olarak meydana gelen tarihi yanılgının düzeltilmesinde önemli bir katkı sağlayacağına inanıyorum. Üç bölümden meydana gelen çalışmamın Giriş kısmında Türk Eğitim Tarihi nin başlangıcından itibaren Tanzimat a kadar gelişimi ana hatlarıyla ortaya koymaya çalıştım. Ayrıca dönemin mevcut eğitim kurumları ve sistemi hakkında da bilgi verdim. Tanzimat dönemi eğitim politikamız, açılan yeni okullar ve 1869 Maarif Nizamnamesi adını taşıyan birinci bölümde, Tanzimat Fermanı nın ilanı ile toplum hayatımızda meydana gelen değişiklikleri ve eğitim sistemimizdeki yenilikleri belirlemeye çalıştım. Zira eğitim tarihimizde ilk defa bu dönemde öğretim kurumları kademelere ayrılmış ve laik eğitime geçişin de ilk örnekleri yine bu dönemde verilmiştir. İkinci Bölüm ise, Darülmaarif in idadiye tahvili ve Vefa Lisesi başlığını taşımaktadır.bu bölümde de ilk sivil idadi olan Darülmaarif İdadisi nin kuruluşu, eğitim-öğretim faaliyetleri ve Vefa Lisesi nin teşekkülü hakkında bilgi verilmektedir. Ayrıca Vefa Lisesi nin statü ve mekan değişiklikleri de belge ve bilgiler ışığında ortaya konmaktadır. Osmanlı devleti döneminden Cumhuriyet Dönemi günümüze kadar Vefa Lisesi hakkında mevcut bilgilere geniş bir şekilde yer verilmiştir. 5

6 Bu çalışmam sırasında başta Başbakanlık Osmanlı Devlet Arşivleri olmak üzere devlet ve maarif salnameleri, süreli yayınlar, istatistik kitapları ve eğitim tarihleri ile okul kayıtlarından faydalandım. Sonuçta ise, elde edilen bilgiler doğrultusunda genel bir değerlendirme yaparak çalışmamı tamamladım. Eklerde de Vefa Lisesi ile ilgili belge ve fotoğraflara yer verdim. Bu çalışmam sırasında bana yol göstererek belge niteliğindeki bilgilere ulaşmamı sağlayan tez danışman hocam Tarih Anabilim Dalı Başkanı değerli bilim adamı Prof. Dr. Sayın Ali İhsan GENCER e teşekkür ediyorum. Tez konumun Vefa Lisesi nin Eğitim Tarihimizdeki Yeri ve Önemi olması konusunda beni yönlendiren ve şu an Başbakanlık Devlet Arşivi Genel Müdürü olan hocam Doç. Dr. Sayın Mustafa Budak a da bana verdiği bu eşsiz fikirden dolayı teşekkür ediyorum. Ancak, çalışmamın her safhasında yanımda yer alan ve yazılan her satırda mutlaka emeği ve onayı bulunan Vefa Lisesi Müdürü Dr. Sayın Sakin Öner in desteği olmasaydı bu tez de sanıyorum olmazdı. Kendilerine sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca bu çalışmam sırasında hiçbir fedakarlıktan kaçınmayarak bana yardımcı olan ve çalışmamı tamamlamamda en önemli katkıyı sağlayarak karekterine olan güvenimi pekiştiren Sayın Özkan Erol a da sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Aldığım bu destek ve katkılarla hazırladığım tezimin, Vefa Lisesi Tarihi nin bilinmeyen noktalarına ışık tutacağına ve eğitim tarihimizle ilgili araştırma ve inceleme yapanlara önemli bir kaynak oluşturacağına yürekten inanıyorum. 2006, İstanbul Hayriye MUHAMMEDİ 6

7 İÇİNDEKİLER ÖZ (ABSTRACT) I ÖNSÖZ...II KISALTMALAR.III GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM TANZİMAT DÖNEMİNDE EĞİTİM POLİTİKAMIZDAKİ YENİLİKLER, AÇILAN YENİ OKULLAR VE 1869 MAARİF NİZAMNAMESİ A. TANZİMAT VE EĞİTİM Tanzimat Döneminde Eğitim Alanında Yapılan Yenilikler İlk Ve Orta Öğretim Kurumları Yüksek Okullar Ve Darülfünun Azınlık Okulları Ve Yabancı Okullar...24 B MAARİF-İ UMUMİYE NİZAMNAMESİ Maarif-i Umumiye Nizamnamesi nin Hazırlanması Maarif-i Umumiye Nizamnamesi nin Tahlili Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ne Göre Orta Öğretim Kurumları...35 C. İDADİLERİN AÇILMA GEREKÇELERİ

8 1. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ndeki Gerekçeler Tezkeresindeki Gereçeler Mithat Paşa nın Layihası İdadi Mektepleri İçin Öğretmen Yetiştirilmesi...51 İKİNCİ BÖLÜM DARÜLMAARİF MEKTEBİ NİN İDADİYE TAHVİLİ VE VEFA LİSESİ A. DARÜLMAARİF İN KURULUŞU...53 B. DARÜLMAARİF İN İDADİYE TAHVİLİ...57 C. İLK SİVİL İDADİ: DARÜLMAARİF İDADİSİ Darülmaarif İdadisi nde Eğitim Öğretim Öğretmen Öğrenci Ve Personel Durumu...73 D. İDADİ MEKTEPLERİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI Gayri Müslim Öğrencilerin İdadilere Kabul Edilmesi Rüşdiye Mektepleri Kapatılarak Ödeneklerinin İdadilere Tahsis Edilmesi İdadi Sınıflarının Birleştirilmesi ve İdadi-i Mülkiye Mektebi nin Açılması...97 E. İDADİ-İ MÜLKİYE MEKTEBİ NİN DERSAADET ADINI ALMASI VE FAALİYETLERİ Dersaadet İdadisi nde Eğitim Öğretim Dersaadet İdadisi nde Öğrenci, Öğretmen ve Personel Durumu ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AHMET MUHTAR PAŞA KONAĞININ SATIN ALINMASI VE DERSAADET İDADİSİ NİN VEFA SEMTİNE TAŞINMASI

9 A. DERSAADET İDADİSİ NİN ADININ VEFA İDADİSİ OLARAK DEĞİŞTİRİLMESİ VE FAALİYETLERİ Vefa İdadisi nde Eğitim Öğretim Vefa İdadisi nde Öğretmen Öğrenci ve Personel Durumu A. VEFA İDADİSİ NİN VEFA MEKTEB-İ SULTANİ ADINI ALMASI VE FAALİYETLERİ Vefa Mekteb-i Sultani de Eğitim Öğretim Vefa Mekteb-i Sultani de Öğrenci, Öğretmen ve Personel Durumu B. VEFA ERKEK LİSESİ VE VEFA ANADOLU LİSESİ Vefa Erkek Lisesi nde Eğitim Öğretim Vefa Erkek Lisesi nde Öğrenci, Öğretmen Ve Personel Durumu C. VEFA ORTA MEKTEBİ Vefa Orta Mektebi nde Eğitim Öğretim Vefa Orta Mektebi nde Öğrenci, Öğretmen ve Personel Durumu D. VEFA LİSESİ VE VEFA AKŞAM LİSESİ Vefa Lisesi nde Eğitim Öğretim Vefa Lisesi nde Öğrenci, Öğretmen ve Personel Durumu E. VEFA ANADOLU LİSESİ SONUÇ BİBLİYOGRAFYA/ KAYNAKÇA EKLER 9

10 KISALTMALAR a.e. Aynı eser BOA. Başbakanlık Osmanlı Arşivi İ.DH. İrade Dahiliye Nezareti Y.A.HUS Sadaret Hususi Maruzat Evrakı ŞD. Şura-yı Devlet Y.PRK.MF Yıldız Perakende Evrakı MM. Meclis-i Mahsusa Y.EE. Yıldız Esas Evrak A.MKT.MHM Mektub-i Kalem-i Mühimme HH Hatt-ı Hümayun İD İrade Dahiliye İH İrade Hususi İŞ İrade Şura H. Hicri M. Miladi/ Muharrem S. Sayı/ Safer Ra. Rabiü l-evvel R. Recep Ca. Cemaziye l-evvel ZB. Zaptiye Nezareti Bs. Baskı C. Cilt Çev. Çeviren Haz. Hazırlayan İst. İstanbul MEB. Milli Eğitim Bakanlığı s. Sayfa Yay. Yayınları 10

11 GİRİŞ TANZİMAT DÖNEMİNE KADAR EĞİTİM TARİHİMİZE GENEL BAKIŞ Bilgi ve becerileri kazanma, geliştirme ve uygulama alanı olan ve hayat boyu devam eden eğitim; insanlığın başlangıcından itibaren önemli bir işleve sahip olmuştur. Ayrıca daha iyi bir yaşam kalitesini sağlayacak olan birikimler de eğitim yoluyla yeni nesillere taşınabilmiştir. Bu yüzden tarih boyunca, bilgi ve teknolojinin gelişmesi, kültür ve medeniyetlerin ilerlemesi ancak eğitimin yaygınlaşması oranında gerçekleşmiştir. Eğitime gerekli önemi vererek toplumunu bilgi yönünden zengin hâle getiren devletlerin, sadece maddi zenginlikleri bulunan devletlere göre daha kalkınmış ve daha güçlü oldukları görülmektedir. Ancak eğitim alanında yapılan yatırımlar, neticesini geç ortaya koymakla birlikte diğer unsurlara göre daha kalıcıdır. Çünkü en önemli yatırım, önceliği bakımından insan eğitimine yapılan yatırımdır. Bu bakımdan Eğitim Tarihi, insanlığın tarih boyunca geçirdiği evreleri ve bugün ulaştığı kültür ve medeniyet düzeyini ortaya koymada en önemli katkıyı sağlamaktadır. Türk Eğitim Tarihi de Türklerin tarih boyunca geçirdikleri değişim, gelişim ve dönüşümleri ayrıntılı bir şekilde inceler. Osmanlı Devleti'nin XIX. yüzyıl öğretim kurumları arasında yer alan ve bu çalışmanın da konusu olan Vefa Lisesi'nin eğitim tarihimizdeki yeri ve önemini daha kapsamlı bir şekilde inceleyebilmek için öncelikle tarih boyunca Türklerdeki eğitim-öğretim faaliyetlerini ve eğitim-öğretimin gelişim ve değişim dönemlerini ele almak gerekmektedir. Türkler, başlangıçtan itibaren eğitime gereken önemi vermişlerdir. Hun, Göktürk ve Uygur Türklerinde eğitim, toplum hayatını düzenleyen törelerin benimsetilmesi ve yaşam için gerekli olan savaşçılık, barınma ve sağlıklı yaşam gibi günlük ihtiyaçlara cevap veren bilgilerin kazandırılması amacına yönelik olarak 11

12 düzenlenmiştir. Aynı zamanda ülkeyi yöneten kağanların, hukuka bağlı olmalarının yanı sıra bilgili olmalarına da büyük önem verilmiştir. İlk yazılı belgeler olan Orhun ve Yenisey Yazıtları nda bu husus özellikle vurgulanmıştır. XI. yüzyılda kaleme alınan Kutadgu Bilig adlı eserde de devlet adamlarının bilgili olmaya vermeleri gereken önem vurgulanmış ve devletin bilgisiz yönetilemeyeceği gerçeği açıkça ifade edilmiştir. X. yüzyılda Türkler, İslâm dinini kabul ettikten sonra Arap ve Fars kültür ve medeniyetleri ile tanışmış ve bu kültür ve medeniyetten büyük ölçüde etkilenmiştir. Bu durum eğitime de yansımış ve halkın çoğunluğu dini eğitime daha fazla önem vermeğe başlamıştır. Türklerin, islamiyeti kabul etmesinden sonra oluşturulan öğretim kurumlarının en gelişmiş örnekleri ise, Osmanlı Devleti döneminde görülür. Bu dönemde; mektep, medrese, darülfünun gibi örgün öğretim kurumları ile tekke ve zaviyeler, ahilik teşkilatı ve loncalar gibi yaygın eğitim kurumları ve enderun adı verilen özel öğretim kurumları oluşturulmuştur. Bunlardan sıbyan mektebi veya mahalle mektebi denilen okullar, camilerin yanında açılmıştır yaş arası kız ve erkek çocuklarının devam ettiği bu okullarda öğrencilere daha çok dinî bilgiler verilmiş ve Kur ân-ı Kerim in okunması ve ezberlenmesi öğretilmiştir. Bu mektebi bitiren öğrenciler, medreselere devam ederek bu okullarda Arapça, Farsça, ve Osmanlıca okuyup yazmayı öğrenmişlerdir. Medreseler, Hicretin II. yılından itibaren kurulmaya başlanan ve İslâm ülkelerinde görülen birbirine benzer öğretim kurumlarıdır. Bilim dili Arapça olan medreselerde, Selçuklu Devleti dönemi ve Osmanlı Devleti'nin kuruluş ve yükseliş dönemlerinde, dinî bilimlerin yanında tıp, hukuk, astronomi, coğrafya, tarih ve matematik gibi pozitif ilimler de okutulmuştur. Çok sayıda alim, sanatkâr ve devlet adamlarının yetiştiği Medreselerde, XVII. yüzyıldan itibaren pozitif bilimlere eskisi kadar önem verilmemesi bu öğretim kurumlarının verimsiz hale gelmesine neden olmuştur. Hukuk, ekonomi, sanat ve edebiyattan oluşan toplum hayatı da dini etki altında olduğundan Medreseler, yüzyıllarca gücünü korumuş hatta Tanzimat'ın ilanından sonra da bu öğretim kurumlarına dokunulmamıştır. Böylece Medreseler, 3 12

13 Mart 1924 tarihinde Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun çıkarılmasına kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. Bu mektep ve medreselerde okuma-yazma öğrenenlerin genel nüfusa oranı ise, % 2-3 ü hiçbir zaman aşmamıştır. Halkın çoğunluğu, bu kurumlardan mezun olanların verdiği bilgilerle hayatı anlamaya ve dinini öğrenmeye çalışmışlardır. Mektep ve Medreselerin giderleri de vakıflar ve çevre halkı tarafından karşılanmıştır. Tekke ve Zaviyeler ise tasavvuf felsefesinin öğretildiği kurumlardır. Tasavvuf, serbest bir düşünüşle ve saf bir gönülle Allah a ulaşmanın mümkün olduğunun, dinin sevgi-saygı ve hoşgörü temeline dayandığının, dinde zorlama olmadığının ve dini kolaylaştırarak öğretmenin gerekliliğinin anlatıldığı bir düşünce ve inanç sistemidir. Tekke ve Zaviyelerde yetişen Hoca Ahmet Yesevî ve talebeleri, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde fethedilen yerlerin Türkleşmesinde ve İslâmlaşmasında büyük katkı sağlamışlardır. Daha sonra Yunus Emre ve Hacı Bektaş-ı Veli gibi mutasavvıflarla bu felsefe, daha geniş halk kitlelerine ulaşmıştır. Ahilik Teşkilâtı ve Loncalar dediğimiz meslek odaları da ticaret ve iş hayatını dinî ve millî esaslara göre düzenleyerek halka, çıraklık, kalfalık ve ustalık ehliyeti kazandıran ve meslekî eğitim veren yaygın eğitim kurumlarıdır. Fatih Sultan Mehmet zamanında ilk örneği görülen Enderun ise devlet yöneticilerini yetiştirmek amacıyla kurulmuştur. Enderun a kabul edilecek devşirme çocuklar, titiz bir seçimden geçirildikten sonra eğitim-öğretime sarayda devam edilmiştir. Eğitimde spora çok önem verilmiş, meslek derslerine öncelik tanınmış ve Türkçe dersi okutulmuştur. XIV ve XV. yüzyılda Avrupa ise gerçekleştirdiği Reform hareketleri ile Hıristiyanlık dinine yeni anlayış ve yaklaşımlar getirerek skolâstik düşünceden uzaklaşmayı ve din adamlarının toplum üzerindeki baskısını azaltmayı başarmıştır. Ayrıca Rönesans hareketleri ile de bilim ve sanatta önemli gelişmeler sağlanmıştır. Matbaanın icadı okur-yazar oranını hızla artırmış, Amerika nın keşfi de Sanayi 13

14 devrimi'nin gerçekleşmesine öncülük etmiştir. Avrupa'da yaşanan bu gelişmeleri önemsemeyen Osmanlı Devleti XVII. yüzyılın II. yarısından sonra duraklama dönemine girmiştir yılında II. Viyana Kuşatması nın yenilgiyle sonuçlanması, Osmanlı Devleti için geri kalmışlığın ilk uyarısı olmuş fakat Osmanlı Devleti, bu geri kalmışlığın sadece askerî alanda olduğuna inanarak tarihi bir yanılgı içine düşmüştür. Bu nedenle de XIX. yüzyıla kadar yapılan yenilikler askerî alanla sınırlı kalmış, XVIII. yüzyılda da sadece askerî eğitim veren modern eğitim kurumları açılmıştır. Bunlar ise; Mühendishane-i Bahr-i Hümayun (1773), Mühendishane-i Berr-i Hümayun (1796), Tıphane-i Âmire (1826), Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye (Harp okulu-1834), Mızıka-i Hümayun (1834), Tıbbiye-i Adliye-i Şâhâne (1838), Mekteb-i Maarif-i Adliye (1838) ve Ulûm-ı Edebiye Rüşdiyesi (1839) dir. 1 Bu okullardan Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye, batı tarzında eğitim yapan ilk yüksek askeri okul olup, daha sonra açılan askerî ve sivil okullara örnek teşkil etmiş, Avrupa dan alınan ilim, fen ve sanatın Türkiye de yerleşmesinde önemli katkılarda bulunmuştur. Bu dönemde eğitim alanında meydana gelen en önemli gelişme ise, 1727 yılında İbrahim Müteferrika tarafından kurulan matbaadır. Ayrıca, İlk basılan kitapların lûgat, tarih, coğrafya ve gramer alanında olması Türk Eğitim Tarihi açısından da önemli bir gelişmedir. 2 Diğer taraftan Fransa'da 1789 yılında Fransız İhtilali meydana gelmiş ve Avrupa'da milliyet, hürriyet, meşrutiyet, cumhuriyet, demokrasi, vatan, millet, ve vatandaşlık gibi kavramlar ortaya çıkmış, monarşik idareler yıkılmaya, millî devletler kurulmaya başlanmıştır. Batılı devletler bu fikirleri, Osmanlı Devleti bünyesindeki gayri müslim azınlıklara da aşılayarak, onları Osmanlı Devleti'ne karşı bağımsızlık mücadelesi için teşvik etmişlerdir. 1 Ali İhsan GENCER, Bahriye de Yapılan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezareti ni Kuruluşu ( ), s134 2 İslâm Ansiklopedisi, Tanzimat maddesi, C.11. s

15 Ancak 1839 yılında Tanzimat Fermanı nı ilan edan Osmanlı Devleti, 1700 lü yıllarda askerî alanda başlayan Batılılaşma hareketleri'ni bu tarihten itibaren sosyal hayatın her alanına yaymıştır. Bu arada eğitim de batılılaşma hareketlerinden büyük ölçüde etkilenmiştir. Bu etkilenme sonucunda ise XIX. yüzyılın başlarında ibtidaî mektepleri adı verilen ilköğretim kurumları ile rüşdiye mektepleri denilen orta öğretim kurumları oluşturulmuştur Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile de Osmanlı Devleti, günümüzdeki lise düzeyinde öğretim veren ilk mülki (sivil) idadîlerin açılmasına karar vermiştir. Bu nizamname ile eğitim hayatımıza giren ve tezimin de konusu olan Vefa Lisesi, XIX. yüzyılın II. yarısından 1923 yılına kadar Osmanlı Devleti'nin eğitim politikasının, 1923 tarihinden de günümüze kadar Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin eğitim politikasının uygulandığı bir eğitim- öğretim kurumudur. 15

16 BİRİNCİ BÖLÜM TANZİMAT DÖNEMİ'NDE EĞİTİM POLİTİKAMIZDAKİ YENİLİKLER, AÇILAN YENİ OKULLAR VE 1869 MAARİF NİZAMNAMESİ A. TANZİMAT VE EĞİTİM Tarih boyunca kurulan tüm devletlerin gelişme düzeyinin göstergesi olan medeniyetin, toplum yapısını meydana getiren kültürün ve fertlerin mutluluğunu hedefleyen sanatın kaynağı, bilimdir. Bilimin gelişmesi ve süreklilik kazanması ise, ancak eğitim ve öğretimle sağlanabilir. Toplumsal kültürü ve bilgiyi kuşaktan kuşağa aktarmayı amaç edinen eğitim ve öğretim, tarihin başlangıcından itibaren insanlığın önde gelen toplumsal bir ihtiyacı olmuştur. Eğitim ve öğretimin uygulama alanları ise okullardır. Tanzimat Fermanında eğitimde modernleşmeye gidileceğini gösteren tek bir kelime bulunmamasına 3 rağmen Tanzimat döneminde mülki (sivil) okulların açılmasına çok önem verilmiştir. 4 Bu dunumun nedeni de Tanzimat'ın çeşitli alanlarda getirdiği yeniliklerin kökleşebilmesi için bunları benimseyen aydın ve memurlar (aydın bürokratlar) yetiştirilmek istenmesidir. 5 Tanzimat'ın ilanı ile başlayan bu ıslahat hareketlerinin önündeki en büyük engel ise Tanzimat döneminden önce baş gösteren mali buhrandır. 6 Parasızlık, 3 Hasan Ali KOÇER, Türkiye'de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, s Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, s Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, s İslam Ansiklopedisi, Tanzimat maddesi, C.11, s

17 öğretmensizlik ve devletin başındaki siyasi gaileler maarif alanında istenilen seviyede ilerlemeye engel teşkil etmiştir. 7 Tanzimat fermanı ile Osmanlı devletinin içinde bulunduğu her alandaki çöküntünün giderilmesi ve Batı medeniyeti ile aradaki farkın kapatılması istenmiş, idârî, malî, mülkî ve askerî kurumlar başta olmak üzere devletin bütün müesseselerinin yeniden düzenlenmesi ve yapılandırılması amaçlanmıştır. 8 Tanzimat ın getirdiği esaslar içinde eğitimle ilgili bir husus bulunmamakla 9 birlikte Tanzimat; bürokrasi, ordu, ekonomi, sanayi, sanat, edebiyat ve kültür alanlarında olduğu gibi eğitim alanında da önemli gelişmelere yol açmıştır. Tanzimat döneminin yalnızca bir yeniden düzenleme olmadığı, bütün bir devrin ve hayatın yeniden düzenlenmesi olduğu ve kanunlaştırma anlamına geldiği görülmektedir. 10 Bu yüzden de Osmanlı toplum yapısı bu dönemde çelişkili bir durum yansıtmaktadır. 11 Eğitim açısından bu dönemin başlıca özelliği o güne kadar dinsel otoritenin tekelindeki eğitimin devlet yönetimi ve denetimi altına alınması yönündeki cesaretli adımdır. 12 Tanzimat döneminde eğitim, geleneksel cemaat toplum yapısını dünyevileştirme yönünde değişime uğratarak ulusçuluk hareketlerini de teşvik etmiş ve bu durum imparatorluğun dağılışını hızlandırmıştır. 13 Tanzimatın getirdiği değişimlerin en önemlisi ise müslüman olmayan tebeanın toplumsal statüsünde meydana gelen değişikliktir. 14 Ahmet Cevdet Paşa, 1893 yılında Padişaha sunduğu bir layihada Abdülmecit döneminde eğitimdeki yenileşmelerin bir nedenini de Osmanlıları cahil, eğitimsiz, 7 Doguştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, (Haz. Ekmeleddin İHSANOĞLU), C.12, s İslâm Ansiklopedisi, Tanizmat maddesi, C.11, s Yahya AKYÜZ, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1997 ye), s Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Editör Ekmeleddin İhsanoğlu), C.1, s Orhan TÜRKDOĞAN, Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, s Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri , Tarih İstatistikleri Dizisi, (Haz. Mehmet Ö. ALKAN), C.6, s.1 13 Aynı eser, s.2 14 Hilmi Ziya ÜLKEN, Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, s.39 17

18 kanunsuz, nizamsız bir toplum olarak gören Avrupalıları kazanma gereği olarak gösterilmiştir. 15 Bu dönemde eğitim ve bilim büyülü iki kavram olarak askeri güçlenmenin, ekonomik kalkınmanın ve siyasal birliğin kurulmasının anhtarı olarak algılanmıştır. 16 İlmi zihniyet kalıplarının benimsenmiş olması toplumun düşünce hayatında önemli gelişmelere yol açmıştır. 17 Böylece hedeflenen Avrupaî çehre devlete kazandırılmış olunacaktı. 18 Devlet eğitim işini ödev olarak ele almıştır. 19 Bu yüzden Osmanlı devletinin modernleşmesinin en önemli yönlerinden birini eğitim oluşturur. 20 Çünkü sadece şekil yönüyle değil siyasi rejimde ictimai ve ekonomik teşkilatta kökten değişiklikler yaparak yeni şartlara uymak her yönden modern bir eğitimi tatbik etmek ictimami ve siyasi alanlarda geniş ölçüde bir inkılapla Avrupa medeniyeti camiasına girmekti Tanzimat Döneminde Eğitim Alanında Yapılan Yenilikler Tanzimat dönemi devlet adamları, Osmanlı devletini o çağdaki Batı kuruluşlarına göre düzenlemeye ve Batı'nın fikir ve müesseselerini yurda getirmek suretiyle Avrupa'da tutunmaya çalışmışlardır. 22 Bu dönemde ulum denen geleneksel, dini ve sosyal bilimlerle, fünun denen ve daha ziyade Batı'dan alınmaya çalışılan müsbet bilimler birarada yer almıştır. 23 Osmanlı devletinde Tanzimat döneminde modernleşme bir amaç haline gelmiş, bu amaca ulaşmak için en etkili araçlardan birinin eğitim ve bilim olduğu 15 Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslararsı Sempozyumu, s Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri , Tarih İstatistikleri Dizisi, (Haz. Mehmet Ö. ALKAN), c.6, S.2 17 Orhan TÜRKDOĞAN, Değişme, Kültür ve Sosyal Çözülme, s Ali İhsan GENCER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri , Tarih İstatistikleri Dizisi, (Haz. Mehmet Ö. ALKAN), C.6, s.1 21 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslararsı Sempozyumu, s

19 fark edilmiştir. 24 Ayrıca eğitim bu dönemde siyasal birliğin, toplumsal uyumun ve devlete yönelik sadakatin sağlanmasında bir ideolojik aygıt aracı olarak da kullanılmıştır. 25 Tanzimat döneminin bir özelliği de ders program, müfredat ve kitapları aracılığı ile resmi ideolojinin ve resmi tarihin de ilk örneklerinin ortaya çıkmasıdır. 26 Tanzimat Fermanı'nda eğitim sahasında yapılacak ıslahat için doğrudan bir hüküm yer almamış 27 olmasına rağmen, Osmanlıcılık duygularının yeniden kuvvetlenmesinin ve bu şuurun uyanmasının eğitime bağlı olduğunu ıslahatçılar hissetmişlerdir. 28 Bu yüzden de daha II. Mahmut zamanında bu sahaya önem vermişler, bu maksatla askeri ve sivil bir çok mektepler açmışlardır. 29 Buna göre Tanzimat eğitimini başlatan Sultan II. Mahmut tur. Osmanlı devlet adamları II. Mahmut ve Tanzimat devrinde Batının her alanda kesin üstünlüğünü kabul ederek devletin bütün müesseselerinde ıslahat yapma ihtiyacını hissetmişlerdir. 30 Osmanlı devletinde batılılaşma ve yenilik hareketleri daha ziyade askeri, siyasi, idari ve bir dereceye kadar da içtimai alanlarda başlatılması nedeniyle söz konusu müesseselerdeki yenilikler gerek muhafazakarların ve gerekse halkın dikkatini çekmediği gibi onların düşünce ve anlayışlarına da ters düşmüyordu yılında kurulan Muvakkat Meclis-i Maarif, bir sene sonra daimi Meclis-i Maarif'e tahvil edildi. 32 İlk, orta ve yüksek olmak üzere üç kademeli bir eğitim sisteminin kurulması bu meclise havale edildi 33 ve bunun için bir Nizamname 24 Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri , Tarih İstatistikleri Dizisi, (Haz. Mehmet Ö. ALKAN), C.6, S.2 25 Aynı eser, C.6, s.2 26 Aynı eser, C.6, s.3 27 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Aynı eser, C.6, s.2 29 Halil İNALLCIK, Tanzimat ın Uygulaması ve Sosyal Tepkiler -Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi-, s.361 vd. 30 Bayram KODAMAN, Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, s.1 31 Bayram KODAMAN, aynı eser, S.1 32 Hasan Ali KOÇER, Türkiye de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi ( ), s Mahmud Cevad, 19

20 hazırlandı yılında da Maarif Nezareti'nin kurulması ile de yılları arasında Avrupa usullerine göre bir çok mektepler açılmıştır. 35 Bu dönemde eğitim, medrese düzeninin aksine tam bir devlet işi olarak ele alınmıştır. 36 Sultan Abdülmecit, Reşit ve Âli Paşalar ve Sultan Abdülaziz eğitim alanındaki çalışmaları devam ettirmişlerdir. 37 Tanzimat döneminde eğitim, devleti fekaketten kurtaracak önemli çarelerden biri olarak görülmüştür. 38 Reşit Paşa ve arkadaşlarının amacı örgün ve yaygın eğitim yoluyla halk eğitimi gerçekleştirilerek Devleti Avrupa'nın yeni usullerine göre tanzim etmekti. 39 Ali Paşa bu konuda şöyle demektedir: büyük bir bora ufukta beliriyor. Milletin eğitim ve bilgi düzeyini yükseltmek şarttır. Yoksa, etrafımıza Çin seddi gibi duvarlar çeksek, bilgili milletler bize galip gelirler ve herşeyimizi elimizden alırlar Fakat eğitim alanında reform diyebileceğimiz nitelikte yapılan yenilikler ancak Sultan II. Abdülhamit döneminde gerçekleştirilebilmiştir dan sonra II.Abdülhamit, eğitim alanındaki yenileşme hareketlerini yaygınlaştırarak ve geliştirerek devam ettirmiştir. Tanzimat eğitimini en ücra köşelere kadar yaymış eğitimde İstanbul tekelini de kırmıştır. 41 Bu dönemde sivil idadi sayısı da konan bir vergi sayesinde çoğalmıştır. 42 Eğitimin yaygınlığı nisbetinde kalitesi de artmıştır yılları arasında Osmanlı Devletinin nüfusunda okuma yazma bilenlerin sayısı artmıştır. Baskı sanatı da bu dönemde gelişmiş, müzeler açılmış ve kütüphaneler düzenlenmiştir İslam Ansiklopedisi, Tanzimat maddesi, C.11, s İslam Ansiklopedisi, Tanzimat maddesi, C.11, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Osman ERGİN, Aynı eser, c.ii, s Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslar arası Sempozyumu, s Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslar arası Sempozyumu, s Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslar arası Sempozyumu, s Bayram KODAMAN, II. Abdülhamit Devrinde Eğitim D.G.B.İ.T, İstanbul, 1993, c.12, s Mümtaz TURHAN, Kültür Değişmeleri, s Yılmaz ÖZTUNA, Osmanlı Devleti Tarihi, c.2, s.17 20

21 Eğitimdeki modernleşme sırasında iktidarların kendilerine yönelik bağlılığın sağlanmasında dinsel/geleneksel değerlerden faydalanmaları uygulamasına paralel olarak II. Abdülhamit döneminde de eğitimde dinselleşme görülmektedir. 44 Kemal Paşa, Münif Paşa ve Cevdet Paşa gibi maarif nâzırlarının yardımını da alan II. Abdülhamit, yaygın bir eğitim sistemi kurarak batı ve doğu kültürlerini sentez eden bir nesil yetiştirmek istemiştir. Fakat uzun süre bu iki alem hiçbir senteze ulaşamadan aynı kafanın içinde yanyana yaşadı. 45 Ayrıca bu dönemde eğitim, arzu edilsin veya edilmesin pozitivist/materyalist düşünüşün yaygınlaşmasına da katkı sağlamıştır. 46 II. Abdülhamit döneminde yeni askeri okullar açılmamıştır. 47 Ancak bu dönem eğitimin yayılma ve ilerleme devresi olarak kabul edilmektedir. 48 Bu dönemde eğitimin bütün bölümlerinde kalite bakımından bazı gerilemelerin yanında sayı bakımından önemli ilerlemeler olmuş, yeni bir çok müessese açılmıştır. 49 II.Abdülhamid döneminde eğitimde modernleşme hareketinin maddi alandan manevi alana kaydığı görülmektedir. 50 Bu dönemde ordu için yüksek askeri meslek okulları, devlet daireleri için memur okulları, halk için genel eğitim kavramlarına, toplum yapısında değişiklik yapacak insan hakları, millet, hürriyet kavramları da eklendi. 51 Tanzimat devri kanunlaştırma ve ilk örnek mekteplerin, eğitim- öğretim kurumlarının açıldığı bir devir olup, II. Abdülhamit devri uygulamaya geçiş, yaygınlaştırma, merkezde ve taşrada mektep binası yapma, öğretmen yetiştirme, yeni yüksek mektepler ve Darülfünun açma devri olarak nitelendirilebilinir. 52 Özellikle ilk öğretim, orta öğretim, mesleki öğretim, teknik öğretim gibi doğrudan siyaseti 44 Tanzimat'tan Cumhuriyet' Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri , Tarih İstatistikleri Dizisi, (Haz. Mehmet Ö. ALKAN), C.6, s.2 45 Hilmi Ziya ÜLKEN, aynı eser, S Aynı eser, s.2 47 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, (Haz. Ekmeleddin İHSANOĞLU), C.12, s

22 ilgilendirmeyen alanlarda teşebbüslerde bulunmuştur. 53 Modern maarif temelleri bu dönemde atılmıştır. 54 Batı tarzı modern eğitim kurumlarının eğitim hayatımıza girmesi ise 1773 yılında açılan Mühendishane-i Bahr-i Humayun'a kadar dayanır. 55 Fakat, bu dönemde Avrupa'nın kültürel ve ekonomik değişikliğinden habersiz Osmanlı devleti gerilemenin sebebini yalnız askeri hareketlerde görmüş ve ona göre tedbirler almaya çalı5şmıştır. 56 Tanzimat ın ilânı ile akla ve bilime dayalı bu tarz okulların sayıları ve türleri çoğaltılmıştır. Ayrıca Tanzimatın ilanından sonra yapılan düzenlemelerle eğitim hayatımızda iki ayrı tarzda eğitim veren eğitim kurumlarının oluştuğu da görülmektedir. Bunlar; Klasik Eğitim Kurumları ve Modern Eğitim Kurumları'dır. Klasik Eğitim Kurumları: İlk öğretim kurumları olan sıbyan veya mahalle mektepleri Yüksek öğretim kurumları olan medreseler Yaygın eğitim kurumları olan Tekke, zaviye, ahilik teşkilatı ve loncalar. Modern Eğitim Kurumları: İlk öğretim kurumları olan ibtidailer Orta öğretim kurumları olan rüşdiyeler Yüksek öğretim kurumları olan Askeri okullar, Mekteb-i Mülkiye-i Şahane ve Darülfünun'dur. Tanzimat dönemi'nde iki ayrı tarzda eğitim veren bu klâsik ve modern eğitim kurumları iki ayrı yönetime de tâbi olmuşlardır. Buna göre; klasik eğitim kurumları olan sıbyan Mektepleri 1826 yılında kurulan Evkaf Nezareti ne, Medreseler de Meşihat a (şeyhülislâmlık makamı) bağlı idi. Batı tarzında eğitim veren modern eğitim kurumları ise, 1839 dan 1846 ya kadar Mekâtib-i Rüşdiye Nezareti ne 1846'dan 1857'ye kadar Mekâtib-i Umumiye Nezareti ne, 1857 den sonra da 53 Aynı eser, C.12, s Aynı eser, C.12, s Ali İhsan GENCER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s

23 Maarif-i Umumiye Nezareti ne bağlı idi yılında da Şura-yı Devlet kurularak bünyesinde eğitim konusunda yapılacak işleri konuşmak üzere V. Daire adını alan Maarif Dairesi meydana getirildi. 58 Bunların dışında Harbiye Nezareti ne bağlı askeri eğitim kurumları da vardı. Süreç her zaman dinî eğitim veren klâsik eğitim kurumların aleyhine, batı tarzı eğitim veren modern eğitim kurumlarının ise lehine gelişmiştir. 59 Çünkü klasik eğitim kurumlarında Arapça ile öğrenim gören ve yönünü Doğu ya dönmüş bir aydın tipi, modern eğitim kurumlarında ise Osmanlıca (Osmanlı Türkçesi) ile öğrenim gören, yabancı dil bilen, pozitif bilimlere ağırlık veren ve yönünü Batı ya dönmüş bir aydın tipi yetiştirilmiştir. Sefarethane ve Patrikhanelere bağlı yabancı ve azınlık okullarının amacı ise yetiştirdikleri öğrencilerine Osmanlı devletini parçalama ve yıkma fikrini aşılamaktı. Bu durum Osmanlı devleti bünyesinde ayrı ayrı ilke ve dünya görüüne sahip üç türlü nesil yetişmesine sebep olmuştur. Bunlardan birincisi medreselilerdir. Bunlar Osmanlı devletini geriye Şarka götürmek istiyorlardı. İkincisi mekteplilerdir. Bunlar ise Osmanlı devletini ileriye ve Batıya ulaştırmak isteğinde idiler. Üçüncüsü ise Türk olmayan milletlerin yabancı okullarıdır. Bunlar da Osmanlı devletini parçalamak ve yıkmak suretiyle kendileri bağımsız devlet kurmak isteyenlerin açtıkları okullardır Şubat 1856 tarihinde de Tanzimat ın ikinci devresi diyebileceğimiz yeni bir dönemi başlatan Islâhât Fermanı ilan edilmiştir. Tanzimat Fermanı nın bir çok hükmünü tenkit eden bu fermanın getirdiği hükümlerin bir kısmı ise eğitimle ilgilidir. Fermana göre, "bütün tebaa arasında hiç bir fark gözetmeden arzu eden ve lâyık olan herkes memur olabilecek, askerî ve mülkî mekteplere girebilecekti. Ayrıca maarif sahasında yeni mektepler de açılacaktı." 61 Gayri müslim tebaanın 57 Hasan Ali KOÇER, Türkiye de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s İlber ORTAYLI, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s İslâm Ansiklopedisi, Tanzimat maddesi, C.11, s

24 imtiyazlarının resmileştirilmesi anlamına gelen bu ifadelerle devlet adamları, Osmanlı Devletini yaşatmak için siyasi alanda yürüttükleri Osmanlıcılık politikasını eğitim alanına da taşımış oluyorlardı. Böylece Osmanlı tebaası olan müslim ve gayrimüslimlere bu şekilde aynı okullarda okuma imkânı sağlanarak herkese aynı devletin mensubu olma şuuru kazandırılmak istenmiştir. Bu dönemde Devlet, ülkedeki çeşitli ırk, din ve mezheplere mensup topluluklarıbirarada tutabilmek için Osmanlıcılık fikrinin kaynaştırıcı bir unsur olabileceğini düşünmüş ve bu amacı gerçekleştirmek için de eğitimden yararlanmaya çalışmıştır. 62 Ancak, Osmanlıcılık ideali azınlıkları etkileyememiş ve ortak bir toplumsal amaç oluşturamamıştır. 63 Bu ideal II. Meşrutiyet yıllarına kadar yalnızca Türkleri oyaladı. 64 Bu durumun bir sonucu olarak da klasik eğitim kurumlarında İslâmcılık, modern eğitim kurumlarında ise Batıcılık ve Osmanlıcılık politikası egemen olmuştur. Bu yüzden de Atatürk dönemine kadar yapılan eğitim ıslahatı Doğu ve Batı medeniyetlerini memleketimize sentez haline getirecek bizi daha yüksek bir medeniyete ulaştıracak bir ıslahat olmamıştır. 65 Eğitimi modernleştirmekten amaç, Atatürk'ün de dediği gibi ne Doğulu ne de Batılı menşeli bazı bilgileri beyinde depo edip bilgiyi insan için fazla bir süs bir vasıta-yı tahakküm yahut medni bir zevk yapmaktan ziyade maddi hayatta başarı sağlayan ameli ve kullanılır bir cihaz haline getirmektir. 66 Bu dönemde kurulan okulların tümü memleketin ihtiyacını karşılamak düşüncesiyle açılmış olmasına rağmen memur yetiştirmek amacından kurtulamamıştır. 67 Eğitimde modernleşme hareketinin temelleri Osmanlı devrinde atılmakla beraber, bu hareket Osmanlı devrinde doğma- gerileme- bocalama- 62 Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslararsı Sempozyumu, s Tanzimat'ın 150, Yıldönümü Uluslararsı Sempozyumu, s Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslararsı Sempozyumu, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s

25 tartışma- çabalarından ileri gidemeyip, Cumhuriyet Türkiyesine çözüm bekleyen bir çok problemlerle girmiştir İlk Ve Orta Öğretim Kurumları Osmanlı devletinde okullar, sıbyan ve rüşdiye düzeyine kadar cemaat esasına göre fakat devlet denetimi altında açılmış ve yönetilmişlerdir. 69 Dini esaslara göre eğitim yapan 70 ve sınıf derecesi olmayan 71 ilk sıbyan mektepleri Evkaf Nezareti'ne bağlı olarak 1824 yılında açılmış 72 ve ilk tahsil mecburi hale getirilmiştir. 73 Fakat bu mecburiyet 1838 yılına kadar çeşitli sebepler yüzünden uygulanamamıştır Nisan 1847 tarihinde ise ilk defa düzenlenen ilk okul program ve yönetmelikleri yayınlmanmıştır. 75 Her mahallede bir tane bulunduğu için Mahalle Mektebi ve çoğu taştan yapılmış olduğunda Taş Mektep de denen 76 müslümanların bu ilk öğretim kurumlarının bir kısmı 1826 yılında kurulan 77 Evkaf Nezareti'nin denetiminde 78 Cumhuriyet döneminde 3 Mart 1924 yılında kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu kabul edilene kadar devam etmiştir. 79 Sıbyan okullarında öğrenciler parasız okudukları gibi aynı zamanda bedava yer ve içerler; üstelik de hem gündelik, hem de elbise alırlardı. 80 Hatta senede bir 68 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri , Tarih İstatistikleri Dizisi, (Haz. Mehmet Ö. ALKAN), c.6, S.3 70 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s.6 71 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s.9 72 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Mahmud Cevad, Maarif Umumiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilât ve İcraatı, 19. Asır Osmanlı Maarif Tarihi, (Haz. Tacettin Kayaoğlu), s İslâm Ansiklopedisi, Tanzimat maddesi, C.11, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s. 76 Mehmet SARAY, İstanbul Üniversitesi Tarihi ( ), s.2 77 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri , Tarih İstatistikleri Dizisi, (Haz. Mehmet Ö. ALKAN), C.6, s.3 79 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s.6 25

26 defa geziye bile götürülerdi. 81 Okul binaları şimdiki ilk okul binaları gibi hükümetin halktan aldığı vergilerle yaptırılmaz, bunları başta hükümdarlar olmak üzere, derece derece halk tabakasına kadar milletin bütün hayır ve ilim sevenleri yaptırırlardı. 82 Sıbyan ve kız okullarına öğretmen yetiştirmek üzere İstanbul'da bir Darülmuallim-i Sıbyan ile Darülmuallimat açılmıştır Haziran 1876 tarihinde oluşturulan genel ders cetveli, sonradan düzenlenen ilkokul müfredat programlarının temelini teşkil etmektedir Şubat 1839 tarihinde Mahalle ve Sıbyan mektepleri düzene konularak iki sınıfa ayrılıp, büyüklerin de sınıflar teşkili suretiyle rüşdiye mekteplerinin açılması hakkında bir ferman yayınlanmıştır. 85 Bunlardan başka Usul-ü Cedide Mekatibi, Usul-ü Atika Mektebi gibi isimlerle anılan ve Maarif Nezareti ne bağlı ve devletçe açılan veya düzenlenen ilkokullara da mekteb-i ibtidaî adı verilmiştir. 86 Bu okullarda eğitiminin mecburi tutulması için ilk defa 1868 yılında bir beyanname yayınlanmıştır. 87 C umhuriyet devrinde ise önce ilk mektep, ve sonra da okul mektep karşılığı olarak alınınca ilk okul denilmeye başlanmıştır. 88 Zorunlu eğitimin kabul edilmesi ise kızların okuma imkanına kavuşmasını sağlamış ve kadınlara kamusal yaşamda etkin olacakları iş alanları açmıştır. 89 II. Meşrutiyet döneminde de kız öğrenciler için idadi, sultani ve üniversite açılacaktır Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s.6 82 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s.7 83 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Faik Reşit UNAT,Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Mahmud Cevad, aynı eser, s Osman ERGİN, aynı eser, C.5, s Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri , Tarih İstatistikleri Dizisi, (Haz. Mehmet Ö. ALKAN), C.6, s.2 90 Aynı eser, C.6, s.3 26

27 Tanzimat devri eğitim sisteminin temelini rüşdiyeler teşkil etmiştir. 91 Eğitim tarihimizdeki en önemli değişim ortaöğretim kurumlarında yaşanmıştır. Tanzimat a gelindiğinde eğitim sistemimizde ortaöğretim kurumu olarak sadece rüşdiyeler bulunmaktaydı. Rüşt çağındaki çocukların devam edeceği okul anlamına gelen 1838 de rüşdiye okullarının açılmasına 7 Temmuz 1838 yılında kurulan ve maarif problemlerini esaslı olarak ilk defa ele alan 92 Meclis-i Umur-ı Nafia ve 31 Mart 1834 tarihinde kurulan Meclis-i Ahkâm-ı Adliye tarafından karar verilmiştir. 93 Ayrıca bir kanunla, devlet dairelerine memur olacak olan efendilerin bu mekteplerden mezun olmalarının şart koşulması kararlaştırılmıştır. 94 Rüşdiyeler, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'ne kadar mülkiye, harbiye, bahriye, mühendishane ve tıbbiye gibi yüksek okullara öğrenci hazırlamıştır. 95 Modernleşme sürecinde önce rüşdiye daha sonra genel olarak mektep, modern eğitimin simgesi olmuş bu yeni okullar eski geleneğin tersine cami ve mescit dışındaki yerlerde inşa edilmeye başlanmıştır. 96 Osmanlı devletinde 1938 yılından itibaren genel eğitim müesseseleri açılmaya başlanmıştır. 97 İlk rüşdiye mektebi Mekteb-i Maarif-i Adliye adıyla 1838 yılında açıldı. 98 Bu okulun amacı daha önce devlet dairelerinde çıraklık yoluyla yetişen memurların seviyesini yükseltmek ve yeni memurlar yetiştirmekti da Mekâtib-i Rüşdiye Nezâreti kurulmuş ve rüşdiye mektepleri buraya bağlanmıştır. 100 Mekatib-i Rüşdiye Nezareti, 1857 de kurulacak olan Maarif-i Umumiye 91 Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, (Haz. Hakkı Dursun YILDIZ), C.12, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Faik Reşit UNAT, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesi ve Tarihi Bir Bakış, s Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri , Tarih İstatistikleri Dizisi, (Haz. Mehmet Ö. ALKAN), c.6, S.3 97 Hasah Ali KOÇER, aynı eser, s.6 98 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Mustafa ERGÜN, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri, s Yahya AKYÜZ, aynı eser, s

28 Nezareti nin temelini teşkil eder yılında Eylül ayında Mekatib-i Umumiye Müdürlüğü'ne Nazırlık ünvanı verilmiştir. 102 Önce 16 Mart 1848 tarihinde İstanbul'da Fatih semtinde 103 rüşdiyelere öğretmen yetiştirmek üzere Dârül-Muallimîn-i Rüşdi adıyla Türk eğitim tarihinin ilk öğretmen okulu kurulmuş 104 ve daha sonra İstanbul da beş tane daha rüşdiye mektebi açılmıştır. 105 Ancak Darülmuallimin'in açılışını takip eden yirmi yıl zarfında ne Darülmuallimin ne de dışında öğretmen yetiştirme konusunda yeni bir hareket görülmemektedir. 106 Ancak 15 Kasım 1868 tarihinde erkek sıbyan mekteplerine öğretmen yetiştirmek üzere İstanbul'da Beyazıt'da şimdiki Üniversite Kütüphanesinin bulunduğu yerdeki eski matbaa binasında gündüzlü olarak bir Darülmuallimin-i Sıbyan açılmıştır. 107 Osmanlı devletinde öğretmen yetiştirmenin İstanbul dışına taşması ise 1300 (1882) yılına rastlamaktadır. 108 Tanzimat devrinde öğretmenlik mesleği devlet memurluğu statüsünü kazanmıştır. 109 Rüşdiyelerin diğer vilayetlere yayılması ise 1846 yılında Mekâtib-i Umûmiye Nezareti'nin kurulmasından sonra ve Öğretmen Okulu da ilk mezunlarını verdiğinde gerçekleştirilmiştir. Rüşdiyelerin açılmasının ardından medreselerin bir öğretmen kaynağı olarak kullanılması yerine devlet denetiminde bir öğretmen okulunun açılması ise dinsel etki ve denetimden uzaklaşma çabasından kaynaklanmıştır. 110 Böylece hocanın yerini modern toplumun önemli mesleklerinden 101 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Bayram KODAMAN,aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Faik Reşit UNAT, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Cahit Yalçın BİLİM, aynı eser, s Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri , Tarih İstatistikleri Dizisi, (Haz. Mehmet Ö. ALKAN), c.6, S.3 28

29 olan ve devletin öğretmen okullarında yetişen muallim ve muallime almıştır yılında Takvim-i Vakayi'de yayınlanan bir yazı ile ilk Kız Rüşdiyesi'nin açılmasına karar verilmiş ve ilk olarak da İstanbul da Sultanahmet'de bir kız rüşdiyesi açılmıştır. 112 Kız rüşdiyelerine İnâs rüşdiyeleri de deniliyordu. Kız rüşdiyelerinin diğer vilayetlere yayılması ise 26 Nisan 1870 tarihinde Ayasofya civarında Kız Rüşdiye ve Sıbyan Okullarına kadın öğretmen yetiştirmek üzere 113 Darülmuallimat (Kız Öğretmen Okulu) ın kız rüşdiyelerine öğretmen yetiştirmek amacıyla kurulmasından sonra olmuştur. 114 Böylece kadınlar öğretmenlik yoluyla ilk kez kamusal yaşamda meslek edinmeye başlamışlardır. 115 Rüşdiyelerin öğrenim süresi uzun süre 4-6 yıl arasında değişmiş 1892 okul programları genel düzenlenmesinde bu süre 3 yıla kadar indirilmiştir. 116 Çünkü bu düzenleme yapıldığında rüşdiyelerin üstünde idadî adıyla yeni bir ortaöğretim kurumu daha eğitim hayatımıza girmiş bulunuyordu. İdadîler ise, Harbiye, Askerî Tıbbiye ve mühendishane nin orta kısımlarının ayrılmasıyla oluşturulmuş ve rüşdiyelerin üstündeki eğitim kurumlarına öğrenci hazırlamak amacıyla kurulan okullardır. Harbiye, Askeri Tıbbiye ve mühendishanelere gitmek isteyen öğrencilerin eksik bilgilerini tamamlamaları için açılan bu hazırlık sınıflarına idadî denmiştir. Bu okullar, 1945 te çıkarılan bir iradeyle ordu merkezlerinde harbiye ye öğrenci hazırlamak üzere birer askerî idadînin kurulmasının kararlaştırılmasından sonra açılmıştır. 11 Mayıs 1845 tarihinde de Mekteb-i Fünûn-ı İdadîye adıyla ilk askerî idadî olan Kuleli Askerî İdadîsi kuruldu. Batı usullerine göre öğretim yapan bu askeri mektep, Türkiye'de daha sonra açılan askeri ve sivil mekteplere bir numune 111 Aynı eser, C.6, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Faik Reşit UNAT, aynı eser, s Mahmud Cevad, aynı eser, s Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri , Tarih İstatistikleri Dizisi, (Haz. Mehmet Ö. ALKAN), c.6, S Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s

30 teşkil etmiş, Avrupa'dan alınan ilim, fen ve sanatın 1923 yılına kadarki eğitimde modernleşmenin Türkiye'de yerleşmesine mühim hizmetleri olmuştur. 117 Daha sonra İstanbul, Bursa, Edirne, Manastır, Şam, Erzurum ve Bağdat ta da askeri idadîler açılmıştır. 118 Dört yıl süreli bu okulların öğrencileri, öğrenimlerinin ilk üç yılını bulundukları mahalde, dördüncü yılını ise İstanbul daki Harbiye idadisi'nda tamamlıyorlardı. 119 Böylece askeri eğitimde Lise, Üniversite ve Üniversiteüstükademeleri tamamlanmış oldu dan sonra ise sıbyan mekteplerinden gelen öğrencileri Rüşdiyeler ve Darülmaarif in bu okullara hazırlamak üzere açtığı özel sınıflarına da idadî denmiştir. Sultanîler, Türk eğitim tarihinde en yüksek ortaöğretim kurumları olarak belirlenmiştir. O dönemdeki eğitim sistemimize göre idadî lise, sultanî ise yüksek okul anlamında kullanılıyordu. Sultanî adı ilk olarak 1 Eylül 1868 de açılan Mekteb-i Sultanî (Galatasaray Sultanîsi) nde kullanılmıştır. Bu okul Rüşdiye mezunlarını alan ve yüksek kısmı da bulanan bir okuldur. Osmanlı nın Batı ya açılan penceresi olarak kabul edilen bu okul, Müslümanlarla Hıristiyanların bir arada okudukları ve Fransızca ile öğretim yapan bir ortaöğretim kurumuydu. 121 Girit teki bir örneğinin dışında İkinci Meşrutiyet (1908) e kadar Osmanlı devleti bünyesinde başka bir Sultanî açılmamıştır. Tanzimat döneminde açılan mesleki okulların ilki 1842 yılında Prusyalı bir uzmanca düzenlenen Askerî Baytar Mektebi olmuştur yılında Ticaret ve Ziraat Nezaretine bağlı Ziraat Mektebi açılmış 122, 1861 yılında Ticaret Nezaretine 117 İslam Ansiklopedisi, Tanzimat maddesi, s İslam Ansiklopedisi, Tanzimat maddesi, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Vahdettin ENGİN, Mekteb-i Sultani, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s.67 30

31 bağlı Ticaret Mektebi 123, 1858 yılında Orman Mektebi 124, 1858 yılında da maden mühendisi yetiştirmek üzere Maden Mektebi açılmıştır yılında Mekteb-i Sanayi Nizamnamesi çıkarıldıktan sonra başta İstanbul olmak üzere merkez vilayetlerde Sanat Okulları da açılmıştır. 126 Fakat bu okullar askeri okullar kadar gelişmemişlerdir. 127 Ayrıca 1864 te İstanbul da özellikle genç memurlara Fransızca, Rumca ve Bulgarca öğretilmesi amacıyla da Lisan Mektebleri açılmıştır. 128 Bu dönemde erkek ve kız teknik eğitimi alanında da önemli adımlar atılmıştır de Zeytinburnu nda açılıp kapanan ilk erkek sanayi mektebinden sonra Mithat Paşa tarafından 1863 te Niş te, 1864 te Ruscuk ta ve Sofya da yeti kızlar için ordunun dikim ihtiyacını karşılamak üzere İslâhhane adıyla okullar açılmıştır. Yatılı olup beş sınıfa ayrılan bu okullarda öğrenciler, sabahları dershanelerde ikişer saat ilköğretim düzeyinde ders gördükten sonra iş yerlerine dağılarak terzilik, kunduracılık, matbaacılık, tabaklık(deri işleme) ve dokumacılık gibi zanaatları uygulamalı öğreniyorlardı de de Sultanahmet te eski Kılıçhane binasında da bir Sanayi Mektebi açılmıştır. Bu okul zamanla gelişerek rüşdiye öğrenimine dayanan ve yedi yıllık idadîlerin mezunlarıyla denk sayılan bir düzeye ulaşmıştır yılında ise Tophane-i Amire tarafından Yedi Kule'de bulunan Baruthane tamir edilerek ilk Kız Sanayi Mektebi açılmış 129 ve elli kadar kız öğrenci kaydedilmiştir. 130 Daha sonra Maarif Nezareti ni ilhak edilen bu okul, Kız Meslek 123 Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Osman ERGİN; aynı eser, c.1-2, s Hasan Ali KOÇER, aynı eser, s Mahmut Cevad, aynı eser, s