HAC İLMİHALİ. Doç. Dr. İsmail KARAGÖZ Din İşleri Yüksek kurulu Üyesi. Mehmet KESKİN Din İşleri Yüksek kurulu Üyesi

Transkript

1 HAC İLMİHALİ 1

2 Diyanet İşleri Başkanl ğ Yay nlar / 628 Cep Kitaplar / 72 D DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI YAYINLARI Tashih: Yusuf Apayd n Mehmet Ali Soy Grafik &Tasar m Recep Kaya Hasan Ekinci Hüseyin Dil HAC İLMİHALİ Bask : TÜRKİYE DİYANET VAKFI Yay n Matbaac l k.ve Ticaret İşletmesi Tel: Y ISBN: Doç. Dr. İsmail KARAGÖZ Din İşleri Yüksek kurulu Üyesi Mehmet KESKİN Din İşleri Yüksek kurulu Üyesi Doç. Dr. Halil ALTUNTAŞ Din İşleri Yüksek kurulu Üyesi Diyanet İşleri Başkanl ğ Yay nlar Dini Yay nlar Dairesi Başkanl ğ Derleme ve Yay n Şubesi Müdürlüğü Tel: (0.312) ANKARA

3 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ Bu eser, Din İşleri Yüksek Kurulu nun tarih ve 100 say l karar yla bas lm şt r. GİRİŞ I. HACCIN DİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ II. HACCIN FARZ OLUŞU Hac, Farz- Ay nd r Hac Ömürde Bir Defa Farzd r Hacc n, İmkân Elde Edildiği Y l Yap lmas Farzd r III. HACCIN FARZ OLMASININ ŞARTLARI Müslüman Olmak Ak ll olmak Buluğa Ermiş Olmak Özgür Olmak Ekonomik Yönden İmkân Sahibi Olmak Sağl kl Olmak Yol Güvenliğinin Bulunmas Hacc n farz olduğunu bilmek Hacc n Eda Edildiği Vakte Yetişmek Kad nlar n can, mal ve namus güvenliğinin sağlanm ş olmas Eşi ölmüş veya boşanm ş kad nlar n iddet süresini doldurmuş olmalar IV. HACCIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI İhrama girmek Hacc belirlenen zaman içinde yapmak Hac menâsikini belirlenen mekanlarda yapmak V. HÜKMÜ İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİ Farz Hac Vacip Hac Nafile Hac VI. EDASI İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİ İfrad Hacc Temettu Hacc

4 3. K ran Hacc Temettu ve K ran Hacc Yapman n Şartlar a) Hacceden Kimsenin Âfâkî Olmas b) Umre Ve Hacc n Her İkisinin Ayn Y l n Hac Aylar nda Yap lmas c) Hac Aylar nda Yap lan Umreden Sonra Memlekete Dönülmemesi En Fazîletli Hac BİRİNCİ BÖLÜM I. HACCIN FARZLARI, VACİPLERİ VE SÜNNETLERİ Farz, Şart, Rükün, Vacip Ve Sünnet Terimlerinin Anlamlar Hacc n Farzlar (Şartlar Ve Rükünleri) a) Hacc n Müstakil Farzlar (şartlar ve rükünleri) b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki Farzlar (şartlar ve rükünleri) Hacc n Vacipleri a) Hac n Müstakil Vacipleri b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki Vacipleri Hacc n Sünnetleri a) Müstakil Sünnetler b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki Sünnetleri II. İHRAM İHRAMIN FARZLARI a) Niyet b) Telbiye İHRAMIN VACİPLERİ a) Mîkât S n rlar n İhraml Olarak Geçmek aa) İhrama Girilecek Yerler 1. Harem Bölgesi 2. H ll Bölgesi 3. Âfâk Bölgesi 3a) Zülhuleyfe 3b) Cuhfe 3c) Karn 3d) Yelemlem 3e) Zât-ü Irk bb) İhrama Girilecek Zaman b) İhram Yasaklar na Uymak İHRAMIN SÜNNETLERİ HACCI FESHEDİP UMREYE DÖNÜŞTÜRMEK III. TAVAF TAVAFIN ÇEŞİTLERİ a) Kudûm Tavaf b) Ziyaret Tavaf aa) Ziyaret Tavaf n n Geçerli Olmas n n Şartlar : 1. Arafat vakfesinin yap lm ş olmas, 2. Belirli vaktinde yap lmas. bb) Ziyaret Tavaf n n Vakti c) Veda Tavaf d) Umre Tavaf e) Nezir Tavaf f) Nafile Tavaf g) Tahiyyetü l-mescid Tavaf TAVAFIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI...65 a) Niyet b) Tavaf Belirlenen Vakitte Yapmak c) Tavaf Kâ be nin Çevresinde ve Mescid-i Haram n İçinde Yapmak d) Tavaf n En Az Dört Şavt n Yapmak TAVAFIN VACİPLERİ a) Tavaf Abdestli Yapmak b) Tavaf Avret Mahalli Örtülü Olarak Yapmak c) Teyamün d) Tavaf n İlk Şavt na Hacer-i Esved in Hizas n Geçmeden Başlamak e) Tavaf Yürüyerek Yapmak f) Tavaf Hatim in D ş ndan Yapmak

5 g) Tavaf Yedi Şavta Tamamlamak h) Tavaf Namaz K lmak TAVAFIN SÜNNETLERİ a) Tavafa Başlarken Hacer-i Esved Veya Hizas na Rükn-i Yemânî Taraf ndan Gelmek Ve Hacer-i Esved in Hizas nda Tavafa Başlamak b) Tavaf n başlang c nda ve her şavt n sonunda Hacer-i Evsedi istilam etmek c) Remel yapmak d) Izt ba yapmak e) Tavaf mümkün Oldukça Kâ be nin Yak n nda Yapmak f) Müvâlât g) Duâ etmek h) Tavaf Huşu İle Yapmak i) Tavaftan Sonra Zemzem İçmek ) Vücutta, Elbisede ve Metafta Necaset Bulunmamas IV. SA Y SA YİN FARZLARI (ŞARTLARI VE RÜKÜNLERİ) a) Hac Sa yini İhrama Girdikten Sonra Yapmak...80 b) Hac sa yini, Hac Aylar Girdiktan Sonra Yapmak c) Geçerli Bir Tavaftan Sonra Yapmak d) Sa yi Safa ve Merve tepeleri Aras nda Yapmak e) Sa ye Safa Tepesinden Başlay p Merve Tepesinde Bitirmek f) Sa yin en Az Dört Şavt n Yapmak SA YİN VACİPLERİ a) Gücü Yeten Kimsenin Sa yi Yürüyerek Yapmas b) Sa yi Yedi Şavta Tamamlamak c) Umrenin Sa yini İhraml Olarak muteber bir tavaftan sonra Yapmak d) Safa ile Merve Aras ndaki Mesafenin Tamam n Yürümek SA YİN SÜNNETLERİ SA YİN YAPILIŞI V. ARAFAT VAKFESİ Arafat Vakfesinin Rüknü Arafat Vakfesinin Geçerli Olmas n n Şartlar Arafat Vakfesinin Vacibi Vakfenin Yap lacağ Yer Vakfenin Yap lacağ Zaman Arafat Vakfesinin Sünnetleri VI. MÜZDELİFE VAKFESİ Müzdelife Vakfesinin Rüknü Müzdelife Vakfesinin Geçerli Olmas n n Şartlar a) Hac İçin İhraml Olmak b) Arafat Vakfesini Yapm ş Olmak c) Vakfeyi Müzdelife S n rlar İçinde Yapmak d) Vakfeyi Belirli Zaman İçinde Yapmak Müzdelife Vakfesinin Vacipleri Müzdelife Vakfesinin Sünnetleri VII. MİNA DA YAPILAN GÖREVLER Remy-i Cimar a) Remy-i Cimar n Vakti, Hükmü Ve Uygulanmas aa) Bayram n Birinci Günü bb) Bayram n İkinci ve Üçüncü Günleri cc) Bayram n Dördüncü Günü dd) Cemrelere At lan Taşlar n Say s ee) At lmayan Taşlar n Kazas b) Şeytan Taşlaman n Geçerli Olmas n n Şartlar At lan Taşlar Dikili Sütunlara İsabet Ettirmek veya Yak nlar na Düşürmek 2. Taşlar, Cemrelere El İle F rlatarak Atmak 3. Taş n, At lmas Gereken Yere, Atan n Fiili Sonucunda Ulaşm ş Olmas 8 9

6 4. Taşlar n Her Birini Ayr Ayr Atmak 5. Meşru Mazereti Bulunmayan Kimselerin Taşlar Bizzat Kendilerinin Atmas 6. At lan Şeyin Taş veya Taş Hükmünde Olmas 7. Taşlar n, Belirlenen Vakitler İçinde At lmas 8. At lmas Gereken Taşlar n Tamam n veya En Az Dördünü Atmak c) Şeytan Taşlaman n Sünnetleri d) Şeytan Taşlaman n Mekruhlar Hedy a) Hedy Kurban İle Yükümlü Olanlar b) Hedyin Çeşitleri aa) Vacip Olan Hedy Temettu ve K ran Hedyi 2. Ceza Hedyi 3. İhsan Hedyi 4. Fevat Hedyi 5. Adak Hedyi bb) Nafile Hedyi c) Hedyin Kesim Yeri d) Heydin Kesim Zaman e) Hedy Kurbanlar n n Etleri f) Kurban Yerine Oruç Saçlar T raş Etmek Veya K saltmak a) T raş Olman n Zaman b) Saçlar T raş Etmenin veya K saltman n Yeri c) T raş Edilecek Veya K salt lacak Saç n Miktar d) T raş İle Diğer Menâsik Aras nda Tertip e) İhramdan Ç kma (Tahallül) İlk Tehallül 2. İkinci Tehallül İKİNCİ BÖLÜM İHSAR VE FEVAT I. İHSAR İhsara Sebep Olan Engeller İhsar n Sonuçlar İhrama Girerken Şart Koşmak II. FEVÂT Fevat n Sonuçlar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BEDEL HACCI I. BEDEL HACCININ MEŞRUİYYETİNİN DELİLLERİ II. BEDEL GÖNDERMEYİ CAİZ KILAN ŞARTLAR III. BEDEL İÇİN VASİYETTE BULUNMANIN HÜKMÜ IV. BEDEL YOLU İLE HAC YAPMANIN ŞARTLARI V. NAFİLE HACDA VEKALET ŞARTLARI DÖRDÜNCÜ BÖLÜM HAC VE UMREDE KURALLARA AYKIRI DAVRANIŞLAR VE CEZALARI I. HAC VE UMRENİN VACİPLERİNİ TERK ETMENİN CEZALARI Hacc n Mustakil (Aslî)Vacipleri Mikat Mahalli İle İlgili Cezalar Tavafla İlgili Cezalar Sa y İle İlgili Cezalar Arafat Vakfesiyle İlgili Cezalar Müzdelife Vakfesiyle İlgili Cezalar Şeytan Taşlama (Rem-yi Cimar) İle İlgili Cezalar Saçlar T raş Etmek Veya K saltmak İle İlgili Cezalar Şeytan Taşlama, Kurban Kesme Ve T raş 10 11

7 Olma Aras ndaki Tertibe Uymama İle İlgili Cezalar Hac Ve Umre İle İlgili Şükür Ve Ceza Kurbanlar II. İHRAM YASAKLARI VE BU YASAKLARA UYMAMANIN CEZALARI Giyim Yasaklar Ve İlgili Cezalar Güzel Koku Sürünme Yasaklar Ve İlgili Cezalar Saç Ve Tüyleri Giderme Yasağ Ve İlgili Cezalar T rnak Kesme Yasağ Ve İlgili Cezalar Cinsel İlişki Yasağ Ve İlgili Cezalar Kara Hayvanlar n Avlama Yasağ Ve İlgili Cezalar Harem Bölgesi Bitkileri İle İlgili Yasaklar Ve Cezalar İhraml Kimsenin Evlenmesi Cezalarda Muhayyerlik Bilgisizlik, Unutma Ve Zorlanman n Cezalara Etkisi Cezalar n Ödenme Zaman Ve Yeri İhraml ya Mübah Olan Şeyler BEŞİNCİ BÖLÜM HACCIN YAPILIŞI I. HZ. PEYGAMBERİN HACCI II. HACCA HAZIRLIK III. TEMETTU, KIRAN VE İFRAD HACCININ YAPILIŞI TEMETTU HACCI a) İhrama Girme b) Tavaf c) Sa y d) Hac İçin İhrama Girmek e) Arafat Vakfesi f) Müzdelife Vakfesi g) Aka be Cemresine Taş Atmak h) Şükür Kurban Kesmek ) T raş Olmak i) Ziyaret Tavaf j) Cemrelere Taş Atmak k) Veda Tavaf KIRAN HACCI İFRAD HACCI IV. İFRAD, TEMETTU VE KIRAN HACCI ARASINDAKİ FARKLAR V. HACDA KADINLAR ALTINCI BÖLÜM UMRE I. UMRENİN HÜKMÜ II. UMRENİN SÜNNET (YAHUT VACİP VEYA FARZ) OLMASININ ŞARTLARI III. UMRENİN ZAMANI IV. UMRENİN FARZLARI (ŞARTI VE RÜKNÜ) V. UMRENİN VACİPLERİ VI. UMRENİN SÜNNETLERİ VII. UMRENİN YAPILIŞI YEDİNCİ BÖLÜM MEDİNE-İ MÜNEVVERE Yİ VE HZ. PEYGAMBER İN KABRİNİ ZİYARET I. MEDİNE-İ MÜNEVVERE II. MESCİD-İ NEBEVİ NİN FAZİLETİ III. PEYGAMBERİMİZİN KABRİNİ ZİYARETİN HÜKMÜ IV. MESCİD-İ NEBEVİ Yİ VE PEYGAMBERİ- MİZİN KABRİNİ ZİYARETİN ÂDÂBI V. MEDİNE DE KALINACAK SÜRENİN DEĞERLENDİRİLMESİ VI. MEDİNE DEKİ BAZI MÜBAREK MEKANLAR Kuba Mescidi

8 2. Cuma Mescidi Baki Mezarl ğ (Cennetü l-bakî ) Mescidü l-k bleteyn (İki K bleli Mescid) Uhut Şehitliği HAC VE UMRE İLE İLGİLİ TERİMLER TEMETTU HACCINA GÖRE HAC VE UMRE GÖREV TAKİP CETVELİ İHRAM ÖNCESİ HAZIRLIK UMRE İÇİN İHRAMA GİRMEK UMRENİN TAVAFI UMRENİN SA YI HAC İÇİN İHRAMA GİRMEK ARAFAT VAKFESİ MÜZDELİFE VAKFESİ MİNA DAKİ GÖREVLER FARZ TAVAF 10. BAYRAMIN 2. VE 3. GÜNÜ CEMRELERE TAŞ ATMA VEDA TAVAFI BİBLİYOGRAFYA ÖNSÖZ Allah tan mak, O na kulluk etmek, hayat n O nun belirlediği program dahilinde yürütmek insan n temel görevidir. Çünkü yüce Allah onu bunun için yaratm ş ve din duygusu ile yüklü olarak dünya sahnesine ç karm şt r. Bütün yarat klar içinde emâneti sadece o yüklenmiş, buna karş l k olarak yer yüzünün halîfesi ve mimar olmuş, bütün varl klar onun hizmetine verilmiştir. Ak l, muhakeme, anlama ve irade gibi bir çok yetenekle donat lan ve ilâhî vahiy ile kendisine rehberlik edilen insan, üstlendiği kulluk görevini yerine getirip getirmeme konusunda serbest b rak lm şt r. Bu özgürlük içinde ilk insandan bu yana akl - n kullan p ilâhî vahye kulak verenlerin yan nda şeytana uyup heva ve hevesini ilâh edinenler de olmuştur. Yarat klar na son derece merhametli olan Allah, ilk insandan beri her topluma peygamber göndermek suretiyle insanlar kulluk görevlerini yapmaya çağ rm şt r. Bu çağr ya uyanlar, ilki Kâ be olmak üzere yeryüzünde pek çok mabet yapm şlard r. Kur ân da bildirildiğine göre (Bakara, 2/127) Kâ be, Hz.İbrahim ve oğlu Hz.İsmail (a.s.) taraf ndan inşa edilmiştir. İnşaat n bitiminden sonra İbrahim ve İsmail (a.s.) n, Rabbimiz! Bize ibadet yerlerini ve ilkelerini göster (Bakara, 2/128) diye dua etmeleri üzerine Yüce Allah, onlara hac ibadetinin nas l yap lacağ n vahiy meleği Cebrail vas tas yla öğretmiş ve İnsanlar aras nda hacc ilan et ki gerek yaya olarak gerek uzak yollardan gelen yorgun develer üzerinde sana gelsinler emrini vermiştir (Hac, 22/27) Hz. İbrahim (a.s.) insanlar hacca çağ rm ş, bu çağr ya uyanlar Mekke ye gelip hac görevini ifa etmişler, Kur ân n beyan (Hac, 22/28-30) ile bir tak m menfaatlere tan k olmuşlar, Allah n ad n anm şlar ve günahlardan temizlenmişlerdir. Son peygamber Hz. Muhammed (a.s.) n peygamber gönderildiği döneme kadar hac ibadeti devam etmiş, ancak uygulamas na bir ta

9 k m putperest gelenekler kar şt r lm şt (Enfâl, 8/34). İslam bunlar temizleyerek hac ibadetini tevhit inanc na uygun hale getirmiştir. Hicretin 9. y l nda nazil olan Âl-i İmrân suresinin 97. âyeti ile hac Müslümanlara farz k l nm şt r. Bu y l, Hz. Ebûbekir i hac emîri olarak görevlendiren Hz. Peygamber (a.s.), hicretin 10. y - l nda yüz bini aşan sahâbî ile birlikte hac yapm şt r. Peygamberimizin yapt ğ bu hacca, son hacc olduğu ve sahabîlerle vedalaşt ğ için Veda Hacc ; Müslümanlara hac ibadetinin bütün hükümlerini hem nazarî olarak bildirdiği, hem de pratik olarak gösterdiği için Belağ Hacc, hacc n farz k l nmas ndan sonra ilk hacc olmas dolay s yla da İslâm Hacc denilmiştir. İslam n beş temel esas ndan biri olan hac ibadetini yerine getirmek için 15 as rd r Müslümanlar, dünyan n dört bir yan ndan kutsal topraklara, Kâ be ye ulaşmaktad rlar. Zamanla ülkeler hac ibadetinin daha düzenli yap labilmesi için hac organizasyonlar tertiplemeye başlam şlard r. Diyanet İşleri Başkanl - ğ da 1979 y l ndan beri hac organizasyonu düzenlemekte ve bu görevi başar ile yürütmektedir. Diğer ibadetlere nispetle daha teferruatl ve sab r gerektiren bir ibadet olan hac; insana nefis terbiyesi, irade eğitimi ve davran şlar n disiplin alt na alma imkân n sağlar. Çünkü, insan ihrama girmekle başlayan yasaklara uymak, izdiham ve s cağ n verdiği zorluklara tahammül etmek zorundad r. Peygamberimizin beyan ile makbul bir hac kişiyi günahlar ndan temizler (Buhârî, Hac, 4. II, 1141). Makbul bir hac yapabilmek için bu ibadetin iyi öğrenilmesi gerekir. Farzlar n, vaciplerini, sünnetlerini ve teorisini ve pratiğini bilmeden makbul bir hac yapmak mümkün değildir. Müslüman n makbul bir hac yapabilmesinde ona rehberlik eden kafile başkan ve din görevlisinin etkisi ve katk s büyüktür. Kafile başkan ve din görevlisinin rehberlik yapabilmesi için hacc detaylar ile çok iyi öğrenmesi ve anlamas gerekir. İşte elinizdeki bu kitap, kafile başkan ve din ve görevlisine rehber olmas amac yla haz rlanm şt r. Eser şu esaslara göre haz rlanm şt r: a) Eser bir giriş ve yedi bölümden oluşmaktad r. Giriş bölümünde hacc n dindeki yeri, farz oluşunun delilleri ve kimlere farz olduğu konusu işlenmiştir. Birinci bölümde önce farz (şart ve rükün) vacip ve sünnet terimlerinin hac aç s ndan ne anlama geldiği, daha sonra hacc n yap l ş s ras esas al narak ihram, tavaf, Sa y, Arafat ve Müzdelife vakfesi ile Minada yap lan görevler (t raş olma, şeytan taşlama ve kurban kesme) nin farz, vacip ve sünnetleri anlat lm şt r. İkinci bölümde ihsâr ve fevât, üçüncü bölümde bedel hac, dördüncü bölümde kurallara uymama ve cezalar, beşinci bölümde hacc n yap l ş, alt nc bölümde umre ve uygulamas ve yedinci bölümde Medine ziyareti ele al nm ş, eserin sonuna hac ve umre ile ilgili terimler sözlüğü ve din görevlileri ile kafile başkanlar n n hac uygulamas n takip edecekleri bir çizelge ilave edilmiştir. b) Metnin tertipinde genelde Hanefî mezhebi esas al nm ş, konular anlat l rken önce Hanefî mezhebinin görüşü, sonra varsa bu mezhep içindeki farkl görüşler, bilahare varsa Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî mezheplerinin farkl görüşleri zikredilmiştir. Diğer mezheplerin görüşleri, üç y ld z () işareti ile ayr lm şt r. Mezhepler aras ndaki farkl görüşlerin bulunmas, konu ile ilgili âyet ve hadislere farkl yorumlar getirilmesinden kaynaklanmaktad r. Mezhepler aras ndaki farkl görüşler, gerekli hallerde müminler için bir ç k ş imkan sağlamaktad r. Bu itibarla ihtiyaç halinde diğer bir müçtehidin içtihad ile hareket edilebilir. Mezheplerin görüşleri o mezheplere ait f k h kaynaklar esas al narak tespit edilmiştir. Hanefî mezhebinin görüşlerinde Kâsânî nin Bedâyi u s-sanâyî fî Tertibi ş-şerâî, Şâfiî mezhebinin görüşlerinde Hatîb Şirbînî nin Muğnî l-muhtaç, Mâlikî mezhebinin görüşlerinde İbn Rüşd ün Bidâyetü l-müçtehid ve Nîhâyetü l-muktes d, Hanbelî mezhebinin görüşlerinde İbn Kudâme nin el-muğnî adl eserleri esas al nm ş, ayr ca bu mezheplere ait diğer f k h kitaplar ndan da yararlan lm şt r. Ko

10 nular işlenirken f khî görüşe dayanak teşkil eden bir k s m delillere yer verilmiş, çoğu kez ayet ve hadis metinleri yaz lm şt r. c) Dipnotta kaynaklar verilirken ilk geçtiği yerde müellifin ve eserin tam ad, bask yeri ve tarihi yaz lm ş, ikinci defa geçtiğinde sadece meşhur ad ile eserin cilt ve sayfa numaras verilmiş, bir müellifin iki eseri kullan lm ş ise müellifin ad ile birlikte eserin k sa ad yaz lm şt r. Kitapta anlaş l r ve sade bir üslûp kullan lmaya çal ş lm şt r. Yüce Rabbimizin r zas na uygun bir hac ibadeti yapabilmede bu kitab n katk da bulunmas bizi mutlu edecektir. Hidayet ve başar ancak Allah n lütfu ile mümkün olur. DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI GİRİŞ I. HACCIN DİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Hac kelimesi sözlükte; sayg duyulan büyük ve önemli bir şeye yönelmek, ziyaret etmek, bir yere gidip gelmek, delil ile galip gelmek anlamlar na gelir. 1 Bir f k h terimi olarak; imkân olan müslümanlar n belirlenmiş zaman içinde Kâ be, Arafat, Müzdelife ve Mina da belli dînî görevleri şart ve usulüne uygun olarak yerine getirmek suretiyle yap lan ibadeti ifade eder. 2 İslâm n beş temel esas ndan biri olan hac; İslâm n evrenselliğini, birlik ve beraberliğini, rk, renk, cinsiyet, dil, ülke ve kültür ay r m yapmadan müminlerin kardeşlik ve eşitliğinin temsil edildiği bir ibadettir. Hac, kefen misali bembeyaz giysiler içinde âhiretteki mahşeri hat rlatan, ayn k yafet içinde zengin-fakir, şehirli-köylü ay r - m n ortadan kald ran, ben liği y k p biz i öne ç karan, şeytan taşlama, tavaf ve sa y gibi temsîli görevlerin îfa edildiği, helal olan baz şeylerin ihrama girdikten sonra haram k l nd ğ ve böylece nefis terbiyesi, irade ve sab r eğitiminin yap ld ğ, yüz binlerle birlikte Allah a aç lan ellerin boş çevrilmediği, dînî duygular n ihlas ve samimiyetin doruk noktaya ç kt ğ bir ibadettir. Hac, dünya Müslümanlar n n kaynaşmas n, birbirlerini ve değişik kültürleri tan malar n sağlar. İslâmî bilinçlenmeye, iman n aksiyona geçirilmesine, manevî kirlerden ar nmaya, gönlü bütün safiyeti ile Yaratan a açmaya vesile olur. 1 Râğ b el-isfehânî, Ebû l-kâs m Huseyin b. Muhammed, el-müfredât fî Garîbi l-kur ân, s.107. thk. Muhammed Seyyid Keylânî, M s r, bk. İbn Hümâm, Kemâleddîn Muhammed b. Abdülvâhid, es-sivâsî, Fethu l-kadîr Alâ l-hidâye Şerhu Bidâyeti l-mübtedî, II, 414. thk. Abdürrazak Galib el- Mehdî Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Birinci bask, Beyrut, İbn Hümâm, II,

11 م ن ح ج ف ل م ي ر ف ث و ي ف س ق ر ج ع ك ي و م و ل د ت ه ا مه Kim Allah için hacceder de (Allah n r zâs na uymayan) kötü söz ve davran şlardan ve Allah a karş gelmekten sak n rsa, (kul hakk hariç) annesinin onu doğurduğu günkü gibi (günahlar ndan ar nm ş olarak hacdan) döner. 3 ا لح جاج و ال ع مار و ف د ا ا ن د ع و ه ا ج ا م و ا ن اس ت غ ف ر وه غ ف ر م Hac lar ve umre yapanlar Allah n (evinin) ziyaretçileridir. Kendisine dua ederlerse dualar na icabet eder, On dan bağ şlanma dilerlerse onlar bağ şlar 4 anlam ndaki hadislerde de ifade edildiği gibi hacda yap lan dualar ve tövbeler kabul görür. Böylece bu ibadeti îfa edenler, işlemiş olduklar hata ve günahlar ndan ar narak hayata yeni bir canl l k ve şuurla dönerler. Hac en fazîletli ibadetlerden biridir. Bir sahâbî, ي ا ر س ول ا ا ى الا ع م ال ا ف ض ل ق ال الا يم ان ب ا ق ا ل ث م م اذ ا ق ال الج ه اد س بيل ا ق ال ث م م اذ ا ق ال الح ج الم ور - Ey Allah n Elçisi! En fazîletli amel hangisidir diye sordu. Hz. Peygamber. - Allah a imand r buyurdu. Sahâbî, - Sonra hangisidir diye sordu. Hz. Peygamber, - Allah yolunda cihâd etmektir buyurdu. Sahâbî, - Sonra hangisidir diye sordu. Hz. Peygamber, - Makbul bir hacd r buyurdu. 5 Peygamberimizin beyan ile 3 Buhârî, Hac, 4. II, Nesâî, Menâsikü l-hac, 4. V, 114. Müslim, Hac, 438. I, 983. İbn Mâce, Menasik, 1. II, İbn Mâce, Menasik, 5. No: II, Nesâî, Menâsikü l-hac, 4. V, 113. Buhârî, Hac, 4. II, ا لح ج الم ور ل ي س ل ه ج ز اء ا لا الج ن ة Makbul bir hacc n mükafat da ancak cennettir. 6 II. HACCIN FARZ OLUŞU Hac ibadeti; hicretin 9. y l nda farz k l nm şt r. Farz oluşu Kitap, sünnet ve icmâ- ümmet ile sabittir. 7 Hacc n farz oluşunun Kur ân daki delili şu âyetlerdir: Gücü yetenlerin haccetmesi Allah n insanlar üzerinde bir hakk d r. 8 ب الح ج ي ا ت وك ر ج الا و ع ك ل ض ام ر ي ا ت يق و ا ذ ن الن اس م ن ك ل ف ج ع م ج ال ب ي ت م ن اس ت ط اع ا ل ي ه س بيلا İnsanlar aras nda hacc ilan et ki, gerek yaya olarak gerek uzak yollardan gelen yorgun develer üzerinde sana gelsinler. 9 Hadis külliyat n n hac bölümlerinde hacc n farz oluşuna delalet bir çok hadis vard r. Şu hadisleri örnek olarak zikredebiliriz: و ع الن اس ح ا لا ا و ا ن مد ا ب ن ى الا س لا م ع س ه اد ة ا ن لا ا له ر س ول ا و ا ق ام ال صلوة و ا يت اء ال زك وة و الح ج و ص و م ر م ض ان 6 Müslim, Hac, 437. I, 983. Nesâî, Menâsikü l-hac, 5. V, 115. İbn Mâce, Menasik, 1. II, Semerkandî, Alâüddîn, Tuhfetü l-fukahâ, II, 379. Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut, Birinci bask. Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b Mes ûd, Bedâi u s-sanâî fî Tertîbi ş-şerâi, II, 118. Dâru l-kütübi l-arabiyyi, İkinci bask, Beyrut, Al-i İmrân, 3/ Hac, 22/

12 İslâm beş temel esas üzerine kurulmuştur. Allah tan başka tanr bulunmad ğ na ve Muhammed in Allah n elçisi olduğuna tan kl k etmek, namaz dosdoğru k lmak, zekat vermek, hac yapmak ve Ramazan orucu tutmak 10 Bu hadis-i şerifte hac ibadeti İslâm n beş temel esas aras nda zikredilmiştir. Bir gün vahiy meleği Cebrâil (a.s): ي ا مد ا خ نى ع ن الا س لا م Ey Muhammed İslâm hakk nda bana bilgi verir misin? dedi, Hz. Peygamber (a.s.); ا لا ا و ا ن مد ا ر س ول ا ا لا س لا م ا ن ت ش ه د ا ن لا ا له يم ال صلوة و ت و ت ى ال زك اة و ت ص وم ر م ض ان و تح ج ال ب ي ت ا ن و ت ق اس ت ط ع ت ا ل ي ه س بيلا İslâm, Allah tan başka ilah olmad ğ na ve Muhammed in Allah n elçisi olduğuna tan kl k etmen, namaz dosdoğru k lman, zekat vermen, Ramazan orucunu tutman, yoluna güç yetirebilirsen Kâ be yi ziyaret etmen (hac yapman) d r diye cevap vermiş, Bunun üzerine Cebrail de ص د ق ت Doğru söyledin demiştir. 11 Peygamberimiz (a.s) Cebrail e verdiği cevapta hem hac ibadetinin İslâm n beş temel esas ndan biri olduğunu, hem de bu ibadeti ancak imkan olanlar n yapmakla yükümlü olduğunu bildirmiştir. Sahabeden Ebû Hüreyre nin bildirdiğine göre Peygamberimiz (a.s.) Müslümanlara hitaben yapt ğ bir konuşmas nda; 10 Buhârî, İman, 1. I, 8. Müslim, İman, Müslim, Îmân, I, 37, 40. bk. Buhârî, Îman, 37. I, 8. ا ا الن اس ق د ف ر ض ا ع ل ي ك م ا لح ج ف جوا Ey insanlar! Allah size hacc farz k lm şt r, haccediniz buyurmuştur. 12 Hacc n farz olduğu konusunda müslümanlar aras nda hiç ihtilaf olmam ş, bu konuda ümmetin icma has l olmuştur Hac, Farz- Ay nd r. İmkan olan her mükellefin hacc bizzat kendisinin yapmas farzd r. Cenaze namaz ve cihâd gibi bir grup müslüman n hac görevini yapmas ile diğer müslümanlar n üzerinden düşmez. 14 Bu konuda ittifak vard r, aksi görüş beyan eden de yoktur. 2. Hac Ömürde Bir Defa Farzd r. Yukar daki delillerden hacc n farz olduğu kesin olarak anlaş lmakta, ancak ömürde bir defa m yoksa birden fazla m yap lmas gerektiği konusunda aç kl k bulunmamaktad r. Bu konuya Peygamberimiz (a.s.) şöyle aç kl k getirmiştir. ع ن ا ب ى ه ر ي ر ة ق ال خ ط ب ن ا ر س ول ا ف ق ال ا ا الن اس ق د ف ر ض ا ع ل ي ك م الح ج ف جوا ف ق ال ر ج ل ا ك ل ع ام ي ا ر س ول ا ف س ك ت ح ت ى ق ا ا ث لا ث ا ف ق ال ر س ول ا ل و ق ل ت ن ع م ل و ج ب ت و لم ا اس ت ط ع ت م Ebû Hüreyre anlat yor: Allah n Elçisi bize konuşma yapt ve, - Ey insanlar! Allah size hacc farz k lm şt r, haccediniz buyurdu. Bir sahâbî, 12 Müslim, Hac, 412. I, Semerkandî, II, 379. Kâsânî, II, 118. Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-ensârî, el-câmi li Ahkâmi l-kur ân, III, 142. Dâru İhyâi t-türâsî l-arabî, Beyrut, tarihsiz. 14 Semerkandî, II, Kâsânî, II, 119. Şirbînî, II,

13 - Ey Allah n Elçisi! Her y l m? diye sordu. Peygamberimiz, sükût etti cevap vermedi. Sahâbî sorusunu üç defa tekrarlad, bunun üzerine Peygamberimiz (a.s.), - Eğer evet deseydim her y l hac yapmak farz olurdu, buna gücünüz yetmezdi cevab n verdi. 15 ن الا ق ر ع ب ن ح اب س ى ف ق ال ي ا ر س ول ا ا لح ج س ا ل الن ب ك ل س ن ة ا و م رة و اح د ة ق ال ب ل م رة و اح د ة ف م ن ز اد ف ه و Sahabeden Akra b. Hâbis, - Ey Allah n Elçisi! Hac her y l m yoksa ömürde bir kere mi farz? diye sormuş, bunun üzerine Peygamberimiz (a.s.), - Ömürde bir kere farzd r. Daha fazla yapan nafile hac yapm ş olur cevab n vermiş, 16 kendisi de hac farz olduktan sonra bir defa hac yapm şt r Hacc n, İmkân Elde Edildiği Y l Yap lmas Farzd r. Hac yapma imkan elde edildiği y l, hac yapmak müslümana farz olur. Bu konuda ihtilaf yoktur. Ancak, ayn y l içerisinde hacc n yap lmas n n zorunlu olup olmad ğ hacc n (fevrî veya te- ا ت ط وع 15 Müslim, Hac, 412. I, 975. bk. İbn Mâce, Menâsik, 2. II, Ebû Dâvûd, Menâsik, 1. II, 344. İbn Mâce, Menâsik, II, 963. İbn Mâce nin bir başka rivayetinde ayn soruyu sahabeden Enes b. Malik de sormuştur. 17 Tirmizî, Hac, 6. III, 179. Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el- Hatîb, el-muğnî l-muhtâç ilâ Ma rifeti Me ânî Elfâz l-munhâc, II, 206. thk, Ali Muhammed Muavvad ve Adil Ahmed el-mevcûd, Dâru l-kütübi l- İlmiyye, birinci bask, Beyrut, İbn Kudâme, Muvaffaku ddîn Ebû Abdullah b. Ahmed b. Muhammed, el-muğnî, (el-makdisî ye ait eş-şerhü l- Kebir ile birlikte) thk. Muhammed Şerefü d-din Hattab, es-seyyid Muhammed es-seyyid, Dârü l-hadis, Birinci bask, Kahire 1416/1991, IV, 328. Sahabeden Câbir İbn Abdullah, Peygamberimizin hicretten önce iki defa, hicretten sonra da bir defa hac yapt ğ n söylemiş ise de Tirmizi bu rivayet için garîb ifadesini kullanm şt r. Tirmizî, Hac, 6. III, 179. râhî üzere oluşu) konusunda f k h bilginleri aras nda farkl görüşler vard r. Hacc n, hac yapma imkan elde edildiği y l yap lmas gerektiği ve daha sonraki y llara ertelenebileceği şeklinde Ebû Hanîfe den iki farkl görüş rivayet edilmiştir. Birinci görüşü İmam Ebû Yusuf, ikinci görüşü İmam Muhammed tercih etmiştir. Ebû Yusuf un tercih ettiği görüşe göre imkân elde edildiği y l hac yapmay p sonraki y llara erteleyen kimse günahkâr olur. İmam Malik ve Ahmed b. Hanbel e göre hacc n imkân elde edildiği y l yap lmas gerekir. 18 İmam Şâfiî ye göre hac daha sonraki y llara ertelenebilir. 19 İmkân elde edildiği y l hac görevini yapmay p sonraki y llara erteleyen kimse, çeşitli sebeplerle bu imkân n kaybedebilir ve hac yapmad ğ için sorumluluk alt nda kal r. Bu itibarla müslüman, hac yapma imkân elde ettiği y l geciktirmeden hacca gitmelidir. Nitekim Peygamberimiz (a.s.), م ن ا ر اد الح ج ف ل ي ت ع جل ف ا ن ه ق د ي م ر ض الم ريض ال ضال ة و ت ع ر ض الح اج ة و ت ض ل Hac yapmak isteyen kimse acele etsin. 20 Çünkü hasta olabilir, (servetini, paras n ) yitirebilir, ihtiyac ortaya ç kabilir buyurmuştur Makdisî, eş-şerhü l-kebîr, IV, İbn Hümâm, II, Yaz r, II, Ebû Dâvûd, Menâsik, 6. No: II, 350. Hakim, Muhammed b. Muhammed in-neysâbûrî el-müstedrek alâ s-sahîhayn, I, 448. Birinci Bask, Beyrut Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin, es-sünenü l-kübrâ, IV, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Birinci bask, Mekke, İbn Mâce, Menâsik, 1. II,

14 III. HACCIN FARZ OLMASININ ŞARTLARI Hacc n bir kimseye farz olmas için şu şartlar n birlikte bulunmas gerekir. 1. Müslüman Olmak Müslüman olmayan kimse, her şeyden önce iman etmekle yükümlüdür. İman etmedikçe ibadetleri makbul olmaz. Çünkü iman, ibadetlerin kabul görmesinin olmazsa olmaz şart d r. 22 Müslüman olmayan bir kimse hac yapt ktan sonra müslüman olsa yeniden hac yapmas gerekir, müslüman olmadan önce yapt - ğ hac geçerli olmaz Ak ll olmak İnsan n dinî görevlerle sorumlu olabilmesi için ak ll olmas gerekir. Akl olmayan n dinî sorumluluğu da yoktur. Peygamberimiz (a.s.), ر ف ع ال ق ل م ع ن ث لا ث ة ع ن الن اي م ح ت ى ي س ت ي ق ظ و ع ن ال صب ى ح ت ى ت ل م و ع ن الم ج ن ون ح ت ى ي ع ق ل Üç kişi sorumlu tutulmaz: Uyan ncaya kadar uyuyan, bülûğa erinceye kadar çocuk ve akl baş na gelinceye kadar ak l hastas. 24 Zihinsel özürlü bir kimse hac yapt ktan sonra iyileşirse -diğer şartlar da taş yorsa- yeniden hac yapmakla sorumlu olur Mâide, 5/5. 23 Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 120. İbn Hümâm, II, 415. İbn Rüşd, Ebû l- Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, Bidâyetü l-müctehid ve Nihayetü l-muktes d, I, 390. thk. Abdülhalim Muhammed, Abdurrahman Hüseyin Muhammed, Dâru l-hadis, Kahire, tarihsiz. İmam Şâfiî ye göre kafirler imanla birlikte ibadetlerle de sorumludur, dolay s yla kâfire hac farzd r, terki sebebiyle âhirette cezaland r l r. 24 Ebû Dâvûd, hudud, 17. IV, 560. Buhârî, Talak, 11. VI, 169. Hudud, 22. VI- II, 21. Tirmizî, Hudud, 1. Dârimî, Hudud, 1. Ahmed, II, Kâsânî, II, 120. İbn Hümâm, II, Buluğa Ermiş Olmak Erkekler ihtilam olmad kça, k zlar âdet görmeye başlamad kça veya ihtilam olacak ve âdet görecek yaşa gelmedikçe mükellef olmazlar. Peygamberimiz, buluğa erinceye kadar çocuktan sorumluluğun kald r ld ğ n bildirmiştir. 26 Bir insan çocukluğunda hac yapsa buluğa erdikten sonra imkân olunca yeniden hac yapmakla yükümlü olur. 27 Çocuğun yapt ğ hacc n sevab anne ve babas na yaz l r. Sahabeden Câbir ibn Abdullah n bildirdiğine göre bir kad n çocuğunu Rasulüllah a götürmüş ve ي ا ر س ول ا ا ذ ا ح ج Ey Allah n Elçisi! Bu çocuk için hac var m d r diye sormuş, Peygamberimiz (a.s.) da, ن ع م و ل ك ا ج ر Evet vard r, sevab senin olur buyurmuştur. 28 Hac için ihrama giren bir çocuk, Arafat vakfesinden önce buluğa erse ve bu ihram üzere hacc n yapsa, Hanefî mezhebine göre bu hac nafile olur, Şâfiî mezhebine göre farz olan hac yerine gelmiş olur Özgür Olmak Özgür olmayan kimselere hac farz değildir. Özgür olmayan bir kimsenin yapacağ hac, nafile olur. Bu kimsenin hürriyetine kavuşmas halinde diğer şartlar da taş yorsa yeniden hac yapmas gerekir. Tutuklu ve mahpus olanlara veya yurtd ş na ç kma yasağ bu- 26 Ebû Dâvûd, Hudûd, 17. IV, Tirmizî, Sünen, III, Kâsânî, II, Müslim, Hac, I, 497. Ebu Dâvûd, Hac, 8. II, Tirmizî, Hac, 83. III, 265. Ahmed, I. 288, 343. Mâlik, I, I, 422. Nesâî, V, 120. Sahabeden Sâib b. Yezîd, yedi yaş nda iken babas ile birlikte hac yapt ğ n söylemiştir. (Tirmizî, Hac, 83. III, 265). 29 Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 121. İbn Hümâm, II, 415. İbn Rüşd, I,

15 lunanlara ya da hacca gitmelerine yetkililerce izin verilmeyenlere hac farz değildir. Çünkü bu halde iken hac yapmaya güçleri yetmez. 30 Ancak hapse girmeden veya yurtd ş na ç kma yasağ konmadan önce hacca gitme imkân bulmuş ise bu kimseye hac farz olmuştur. K s tl l k hali sona eren kimselerin hacca gitmeleri gerekir, k s tl l k halinin sona ermeyeceği kesinleşen kimselerin yerlerine vekil göndermeleri veya vasiyet etmeleri gerekir. Hacc n farz olmas için; müslüman olma, buluğa erme ve özgür olma şartlar şu hadis-i şerife dayanmaktad r: ا يم ا ع ب د ح ج ث م ب ل غ الح ن ث ف ع ل ي ه ا ن ج ح و ا يم ا ا ع ر اب ى ح ج ث م ه اج ر ف ع ل ي ه ا ن ج ح و ا يم ا ع ب د ح ج ث م اع ت ق ف ع ل ي ه ا ن ج ح Her hangi bir kul hac yapar sonra buluğa ererse yeniden hac yapmas gerekir. Her hangi bir müşrik hac yapar sonra müslüman olursa yeniden hac yapmas gerekir. Her hangi bir köle hac yapar sonra özgürlüğüne kavuşturulursa yeniden hac yapmas gerekir Ekonomik Yönden İmkân Sahibi Olmak Al-i İmrân suresinin 97. âyetinde hacc n gücü yetenlere farz olduğu bildirilmektedir. Peygamberimiz (a.s.), gücü yetmeyi az k ve binit ile izah etmiştir. 32 Bir sahâbînin, ي ا ر س ول ا م ا ي وج ب الح ج Hac yapmay farz k lan şey nedir? şeklindeki sorusuna Peygamberimiz, ا ل زاد و ال راح ل ة جة ا خ ر ى جة ا خ ر ى جة ا خ ر ى 30 Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 121. İbn Hümâm, II, Hâkim, I, 481. Beyhakî, V, Dârakutnî, es-sünen, II, 215. Kâsânî, II, İbn Kudâme, IV, 346 Az k ve binit cevab n vermiştir. 33 Bir kimsenin aslî ihtiyaçlar, varsa borcu ve bakmakla yükümlü olduğu insanlar n nafakas d ş nda hacca gidip geleceği sürede kendisine yetecek kadar yeme, içme ve bar nma giderleriyle yol paras na sahip olmas şartt r. 34 لا ي ك ل ف ا ن ف س ا ا لا و س ع ه ا Allah hiçbir insan gücünün üstünde bir şey ile sorumlu tutmaz 35 anlam ndaki âyet de hacc n ancak gücü yetenlere farz olduğunun delilidir. Bir insana hacc n farz olmas için zekat verecek konuma gelmesi şart değildir. Borcu ve aile fertlerinin her türlü ihtiyac d - ş nda hacca gidip gelecek kadar paras, mal mülkü ve imkân bulunan kimseye diğer şartlar da taş yorsa hac farz olur. Binit veya yol paras n n bulunma şart, Mekke d ş ndan gelenler için söz konusudur. Mekke ve civar nda ikamet eden veya bir şekilde Mekke ye ulaşabilen bir müslüman, yürüyerek Arafat, Müzdelife ve Mina ya gidip gelmeye gücü yetiyor, meskeni, yetecek kadar yiyecek ve içeceği bulunuyorsa hac ile yükümlü olur. 36 İmam Malik e göre Mekke d ş nda ikamet eden kimse, yürüyerek hacca gitmeye gücü yetiyor ve yolda yiyecek ve içeceğini kazanabiliyor veya diğer şartlar da taş yorsa vas ta ve haz r paras olmasa bile kendisine hac farz olur. 37 Dolay s yla, görevli, şoför ve işçi olarak Mekke ye giden kimseye hac farz olur. Bir müslüman n hacca gitmek için para biriktirmek amac yla bakmakla yükümlü olduğu kimselere karş görevlerini ve onlar n ihtiyaçlar n karş lamay ihmal etmesi dînen doğru değildir. Peygamberimiz (a.s.), 33 Tirmizî, Hac, 4. III, Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 122. İbn Hümâm, II, Şirbînî, II, Bakara, 2/ Kâsânî, II, 120, 122. İbn Hümâm, II, 415. İbn Rüşd, I, İbn Rüşd, I,

16 ث م ا ا ن ي ض ي ع م ن ي ق وت ك فى ب الم ر ء ا Kişiye günah olarak bakmakla yükümlü olduğu kimseleri ihmal etmesi yeter buyurmuştur Sağl kl Olmak Hac ibadetinin bir kimseye farz olabilmesi için bedenen bu ibadeti yapmaya gücü yetmesi gerekir. Bu görevi yapamayacak derecede hasta, felçli, kötürüm, özürlü ve kendi baş na binite veya vas taya binip inemeyecek derecede yaşl olan kimselere hac farz değildir. Çünkü yüce Allah hacc gücü yetenlere farz k lm şt r. Hac beden ile yap lan bir ibadettir. Bedenen hac yapmaya gücü yetmeyen kimseye hac farz olmaz. Sahabeden Abdullah ibn Abbâs م ن اس ت ط اع ا ل ي ه س بيلا ona bir yol bulabilen kimseye şart n, bedenen sağl kl olmak, az k ve binit olarak tefsir etmiştir. 39 Bu kimselere hacc n farz olduğunu söylemek و م ا ج ع ل ع ل ي ك م الد ين م ن ح ر ج Allah, dinde üzerinize hiçbir güçlük yüklemedi 40 anlam ndaki âyete ters düşer. Çünkü sağl ğ yerinde olmayan kimseyi hac ibadetiyle sorumlu tutmak dinde güçlük ç karmak olur. Ancak sağl k dahil bütün şartlar taş d ğ y l hacca gitmeyen kimse daha sonra sağl ğ n kaybedecek olursa, üzerinde hac borcu kal r, bu takdirde yerine bedel göndermesi gerekir. Ebu Hanife nin bir görüşüne göre ekonomik gücü olsa ve kendisine refakat edecek bir kimse bulunsa bile a ma kimseye hac farz değildir. İmam Muhammed ile İmam Ebû Yusuf un tercih ettikleri görüşe göre ekonomik gücü ve kendisine refakat 38 Ebû Dâvûd, Zekat, 45. Ahmed, II, 160, 193, 194, Kâsânî, II, İbn Hümâm, II, Hac, 22/78. edecek biri varsa o zaman a maya hac farz olur. Diğer mezheplerin görüşleri de bu istikamettedir. 41 Şâfiî ve Hanbelî mezheplerine göre ekonomik imkân bulunan ve diğer şartlar da taş yan ancak çok yaşl olmas veya felçli ve kötürüm olma gibi bedensel bir engeli ve tedavisi imkâns z bir hastal ğ bulunmas sebebiyle bizzat hacc yapamayacak durumunda olan kimselerin yerlerine bedel göndermeleri gerekir. 42 Bu kimselerin bedenen hac yapmaya güçleri yetmiyorsa da maddî yönden buna imkânlar vard r. Delilleri şu hadistir: ن أ ب ى ي خ ك ب م ر أ ة م ن خ ث ع م ق ال ت ي ا ر س ول ا ا ن ا ع ل ي ه ف ريض ة ا الح ج و ه و لا ي س ت طيع ا ن ي س ت و ى ع ى ف ج ى ع ن ه ظ ه ر ب ع ه ف ق ال الن ب Has am kabilesinden bir kad n, Ey Allah n Elçisi! Babam, çok yaşl d r. Üzerinde hac borcu vard r. Şu anda kendisi deve üzerinde durmaya bile gücü yetmiyor dedi. Hz. Peygamber (a.s.), Onun yerine sen haccet buyurdu Yol Güvenliğinin Bulunmas Hacc n bir müslümana farz olabilmesi için yol güvenliğinin bulunmas, savaş, terör ve düşman korkusu gibi bir s k nt n n bulunmamas gerekir. Bu şart, binit ve az k şart konumundad r. Sağl kl olma ve yol güvenliği bulunmas n n hacc n farz olmas n n şart m yoksa edas n n şart m olduğu konusunda Ebû Hanîfe den iki farkl rivayet vard r. Hanefî f k h kaynaklar nda 44 sağl k ve yol güvenliği, hacc n farz olmas n n şartlar ara- 41 İbn Hümâm, II, 421. Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II; 121. Şirbînî, II, Şirbînî, II, 219. İbn Kudâme, IV, 351. İbn Rüşd, I, Müslim, Hac, 408. II, 974. bk. Buhârî, Hac, 1; II, bk. Kâsânî, II, 123. Mergînânî, Burhanüddîn Ebû l-hasan, Ali b. Abî Bekr b Abdi l-celîl, el-hidâye Şerhu Bidâyeti l-mübtedî, I,134. Bak yeri ve tarihi yok. İbn Hümâm, II, 416, Mevsîlî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd, el-ihtiyâr li-ta lîli l-muhtâr, I, 181. thk. Şeyh Zühelyr Osman el- Cüayd, Dâru l-erkâm, Beyrut, tarihsiz. ا 30 31

17 s nda say lm şt r. İsabetli olan görüş de budur. Çünkü sağl k ve yol güvenliği olmay nca diğer şartlar bulunsa bile hac yapmak mümkün olmaz. Bu şartlar, hacca gücü yetme şart n n zarûrî sonucudur. Bir müslüman n hac yapmaya ancak ekonomik gücü, sağl ğ ve yol güvenliği bulunduğu takdirde gücü yeter. Sağl kl olma ve yol güvenliğinin bulunmas ; hacc n farz olmas n n şart olduğu takdirde ekonomik yönden hacca gitme imkân bulunsa bile kişiye hac farz olmaz; böyle olunca da bedel göndermesi veya vasiyet etmesi gerekmez. Sağl kl olma ve yol güvenliğinin bulunmas ; hacc n edas n n şart olarak kabul edildiği takdirde hacca gitmesi söz konusu olan kimse hacca bizzat gidemediği takdirde bedel göndermesi veya bu konuda vasiyet etmesi gerekir Hacc n farz olduğunu bilmek Müslüman olmayan bir toplumda yaşayan ancak hacc n farz olduğunu henüz öğrenmemiş bir müslüman diğer şartlar taş sa bile öğreninceye kadar kendisine hac farz olmaz. Hacc n farz olduğunu öğrendiği y l, diğer şartlar da taş yorsa hac kendisine farz olur. İslâm ülkesinde yaşayan kimsenin hacc n farz olduğunu bilmemesi mazeret say lmaz. 9. Hacc n Eda Edildiği Vakte Yetişmek Yukar da say lan şartlar taş yan bir kimseye hac ibadetinin farz olabilmesi için hacc n eda edileceği vakte erişmiş olmas gerekir. Sözgelimi birisi hac mevsiminden önce hacca gidebilecek imkâna sahip olsa sonra hac vakti girmeden bu imkân kaybetse, mesela fakir düşse veya sağl ğ n yitirse bu kimseye hac farz olmaz. Bu kimse hacc n eda edileceği zamana yetişemeden ölürse, sorumlu olmaz, çünkü zaten hac kendisine farz olmam şt r. Bir kimse hac mevsimi girdiğinde hacca gidebilecek şartlar taş yorsa kendisine hac farz olur. Bu şartlar taş d ğ halde hacca gitmez de daha sonra hacca gitme imkân n kaybederse üzerinde hac borcu baki kal r İbn Hümam, II, Bk. İbn Hümâm, II, 415. İbn Kudâme, IV, 329. Şirbînî, II, 219. Yaz r, Hamdi, Hak Dîni Kur ân Dili, II, 705. Eser neşriyat, İstanbul, Kad nlar n can, mal ve namus güvenliğinin sağlanm ş olmas Hanefî 47 ve Hanbelî 48 mezheplerine göre Yukar da zikredilen şartlar taş yan bir kad na hacc n farz olabilmesi için kendisine refakat edecek eşi veya bir mahremi 49 bulunmas gerekir. Kad n, yan nda eşi ya da mahremi olmadan hacca gidemez. Bu görüş sahipleri; kad n n hacca gidebilmesi için yan nda eşi veya mahreminin bulunmas şart n ; seferîlik için esas ald klar ; bir kad n n beraberinde bir mahremi bulunmadan üç gün 50 ve üç gece 51 süren bir mesafeye yolculuk yapmas n yasaklayan hadisleri esas alm şlard r. Üç gün üç gece süren bir mesafede ikamet eden bir kad n n hacca gidebilmesi için yan nda eşinin veya bir mahreminin bulunmas gerekir. Bu süreden az olan bir mesafede ikamet eden bir kad na hacc n farz olmas için yan nda eşi veya mahremi bulunmas şart değildir. 52 Hadis kaynaklar na bak ld ğ nda bir kad n n; beraberinde mahremi bulunmadan bir gündüz, 53 bir gece, 54 bir gündüz ve bir gece, 55 iki gündüz ve iki gece, 56 üç gece 57 ve üç gün- 47 İbn Kudâme, IV, Kâsânî, II, 123. Hattâbî, Me âlimü s-sünen, II, 346. Ebû Dâvud un es-sünen i ile birlikte. Çağr Yay nlar, İstanbul, tarihsiz. Neha î, Hasan Basrî, İshak b. Râhaveyh de bu görüştedir. 49 Mahrem ; kad n n babas, oğlu, erkek kardeşi ve day s gibi evlenmesi kendisine ebedî olarak haram olan yak nlar na denir. Bu konuda bk. Müslim, Hac. 423; I, Müslim, Hac, 413. I, 975. Buhârî, Taksîru s-salâti, 4; II, 35. Ebû Dâvûd, Menâsik, 2. II, 348. Tirmizî, Rada, 15; III, 472. Ahmed, II, 19, 143, 182. Abdürrazzak, II, 525. İbn Hibbân, Seferu l-mer e, VI,433. Beyhakî, Salat, III, Müslim, Hac, 414;I, 975. Müslim, bu konuda 18 hadis rivayet etmiştir. İbn Hibbân, Salat, 27. VI, Semerkandî, II, İbn Hümâm, II, Müslim, Hac, 420; I,977. İbn Mâce, Menasik, 7; II, 968. İbn Hibbân, Salat, 27; VI, 438. Beyhakî, Salât, III,137, Müslim, Hac, 419; I, 977. Ebû Dâvûd, Menasik, 2; II, 346. İbn Hibbân, Salat, 27; VI, 439. Beyhakî, Salat, III., Buhârî, Taksîru s-salâti, 4; II,36. Müslim, Hac, 421; I, 977. Ebû Dâvûd, Menâsik, 2; II, 347. Malik, İsti zân, 37; II, 979. Tirmizî, Rada, 15; III, 473. İbn Hibbân, Salat, 27; VI, 437. Beyhakî, Salat, III,

18 düzden fazla 58 süren bir yolculuk yapmas n n yasakland ğ görülmektedir. Beyhakî (ö.458/1066), bu konudaki rivayetlerin hepsinin sahih olduğunu, bu hadislerin bir bütün olarak değerlendirildiğinde bu rivayetlerin, yol güvenliği bulunmad ğ takdirde kad n n tek baş na yolculuk yapamayacağ n ifadeye yönelik olduğunun anlaş lacağ n söylemektedir. 59 Kurtubî (ö.671/1272) de ayn görüşü paylaşmaktad r. 60 Günümüz şartlar na uygun olan da budur. Nitekim bu hususa işaret eden bir hadiste Peygamberimiz (a.s.) ل ت و ك ن ال ظعين ة ا ن ر ج م ن ه ا ب غ ج و ار ح ت ى ت ط وف ب ال ك ع ب ة Çok yak n bir gelecekte bir kad n tek baş na korumas z olarak Hîre den ç kacak (hiçbir zarar görmeksizin) gidip Kâ be yi tavaf edecektir buyurmuştur. 61 Şâfiî ve Malikî mezheplerine göre kad na hacc n farz olabilmesi için, yan nda eşinin ya da bir mahreminin bulunmas şart değildir. Kad n güvenilir bir gurup kad nla birlikte hacca gidebilir. 62 Bu görüş sahipleri, Peygamberimizin hacca güç yetirmeyi binit ve az k olarak aç klad ğ n, bu aç klamada kad n n yan n- 56 Beyhakî, Salat, III,137. Müslim, Hac, ; I, 975. Buhârî, Taksîru s- Salâti, 4; II, 35. Ahmed, III, 7, 45. Abdürrazzak, II, 525. İbn Hibbân, Salat, 27; VI, Müslim, Hac, 418; I, 976. Ebû Dâvûd, Menâsik, 2; II, 348. İbn Mâce, Menâsik, 7. II, 968. Tirmizî, Rada, 15; III, 472. İbn Hibbân, Salat, 27; VI, Müslim, Salâtü l-misâfirîn, 423; I, 977. Ebû Dâvûd, Menâsik, 2; II, 348. İbn Hibbân, Salât, 27; VI, 433. Beyhakî, Salat, III, Beyhakî, Salat, III, Kurtubî, V, Ahmed, IV, bk. Ahmed, IV, 257. Tirmizî, Sure, 1. V, İbn Rüşd, I, 394. da eş ya da mahremin varl ğ şart n n bulunmay ş n ve yukar da zikredilen hadisi delil olarak göstermişlerdir. 63 Kad n n yan nda mahremi veya eşinin bulunmas n n şart koşulmas da kad n n güvenliğinin sağlanmas amac na yöneliktir. 64 Bu itibarla diğer şartlar taş yan müslüman bir kad n; can, mal ve namus güvenliği sağland ğ takdirde yan nda eşi veya mahremi bulunma şart aranmadan hacca gidebilir. 11. Eşi ölmüş veya boşanm ş kad nlar n iddet süresini doldurmuş olmalar Âdet gören kad nlar n iddet süresi 3 kur (üç temizlik veya üç adet görme süresi), 65 âdetten kesilmiş veya âdet görmeyen kad nlar n iddeti üç ay, 66 eşi ölen kad nlar n iddet süresi dört ay on gündür. 67 Boşanan kad nlar, iddet süresince eşlerinin evlerinden ayr lmazlar. Bu husus Kur ân da, لا ر ج وه ن م ن ب ي و ن و لا ر ج ن ا لا ا ن ي ا ت ب ف اح ش ة م ب ي ن ة Apaç k bir hayas zl k yapmalar d ş nda onlar (bekleme süresince) evlerinden ç karmay n, kendileri de ç kmas nlar 68 şeklinde ifade edilmektedir. Fakihler, evlerinden ç karmay n, kendileri de ç kmas nlar şeklindeki emre istinaden iddet bekleyen kad nlar n bu süre içersinde hacca gidemeyecekleri içtihad nda bulunmuşlard r. İddet bekledikleri halde hacca gitmek isteyen kad nlar sahabeden Abdullah ibn Ömer Zülhuleyfe den, Abdullah ibn Mes ûd ise Cuhfe den geri çevirmiştir Şirbînî, II, 217. Hattâbî, II, Kâsânî, II, Bakara, Talak, 65/4. 67 Bakara, 2/ Talak, 66/1. 69 Kâsânî, II, 124. Semerkandî, II, 388; Nevevî, el-mecmû, XX, 13; İbn Kudâme, V,

19 Hanbelî mezhebine göre ric î 70 talak ile boşanm ş ve eşi ölmüş kad n n iddet içerisinde hacca gitmesi caiz değil ise de bâin talak 71 ile boşanm ş kad n n iddet içerisinde hacca gitmesi caizdir. Çünkü bâin talak ile boşanm ş kad n, özgürdür, kendisi istemedikçe, eşi boşamadan vazgeçip evliliğe dönüş yapamaz. Ric î boşamada,, kad n bütünüyle boşanm ş say lmaz. Eşiyle aralar ndaki nikah bağ bir bak ma devam etmektedir. Eşi her zaman bu boşamadan vazgeçebilir. Konu ile ilgili âyetin sonundaki, لا ت د رى ل ع ل ا د ث ب ع د ذل ك ا م ر ا Bilemezsin, olur ki Allah, sonra yeni bir durum ortaya ç kar r 72 şeklindeki ifade, erkeğin eşine iddet içerisinde her zaman dönebileceğine, bu sebeple kad n n evinden ayr lmamas gerektiğine işaret etmektedir. 73 Sonuç olarak bir kimseye hacc n farz olmas için bu say lan şartlar n birlikte bulunmas gerekir. Bunlardan biri eksik olsa bizzat kendisinin hac yapmas farz olmad ğ gibi vekil göndermesi veya vasiyette bulunmas da gerekmez. Ancak bu şartlar taş d ğ halde hacca gitmez de daha sonra hacca gitme imkân bulamazsa sorumlu olur, hac borcu üzerinden düşmez. Hastal k, tutukluluk gibi bir sebeple bizzat kendisi gidemezse yerine vekil göndermesi veya vekil gönderilmesini vasiyet etmesi gerekir. 70 Erkeğin tek tarafl iradesi ile dönüşü mümkün olan talak. 71 Bâin talak, iki k sma ayr l r. Beynunet-i suğra, beynunet-i kübra. Üç defa boşanm ş bir kad n bain-i kübra ile boşanm ş demektir. Yeni bir evlilik yap p bu evlilik tabîî ve meşru bir şekilde sona ermedikçe taraflar istese bile mümkün olmaz. Bain-i suğra ise, kinaye laf z ile boşanm ş veya sarih bir laf z ile boşanm ş ve iddet süresi dolmuş olan boşanmad r. Bu boşanmada taraflar isterlerse yeni bir akit ile evlenebilirler. 72 Talak, 65/1. 73 İbn Kudâme, IV, 373. IV. HACCIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI Üçüncü maddede zikredilen şartlar taş yan kimselerin yapacaklar hacc n geçerli (sahih) olabilmesi için şu şartlar n bulunmas gerekir. 1. İhrama girmek İlgili k s mda da anlat lacağ üzere hac görevini yapacak kimse hac yapmaya niyet eder ve telbiye getirir. Böylece ihrama girmiş olur. İhrama girmeden yap lan hac geçerli olmaz Hacc belirlenen zaman içinde yapmak Kur ân- Kerîm de hac aylar ; ا لح ج ا ه ر م ع ل وم ات Hac, belirli aylardad r 75 şeklinde mücmel olarak bildirilmiştir. Bu cümle; - Hac aylar n n halk taraf ndan bilindiğine, - Hacc n bu aylarda yap lmas gerektiğine, - Araplar n yapt ğ gibi hac aylar n n değiştirilemeyeceğine, - Hacc n vaktinin bütün bir y l değil, aylarla s n rl olduğuna işaret etmektedir. Bilinen hac aylar ; şevval ve zîlkâde aylar ile zîlhicce ay n n ilk 10 günüdür. 76 Hanefî ve Malikî mezheplerine göre hac aylar ndan önce ihrama girilebilir, ancak Sünnete muhalif olduğu için mekruh olur. Hacc n diğer menâsikinin bu aylar içinde yap lmas gerekir İbn Hümâm, II, Bakara, 2/ Tirmizî, Sünen, III, 272. Sahabeden Abdullah ibn Abbas, tabiînden Süddî, Şa bî ve en-nahaî de bu görüştedir. Kurtubî, II, Kurtubî, II, Yaz r, II,

20 Malikî mezhebine göre zîlhicce ay n n tamam hac aylar na dahildir. 78 Şâfiî mezhebine göre zîlhiccenin 10. günü hac aylar na dahil değildir. Hac aylar ndan önce hac için ihrama girilemez, girilirse bu ihram hac için geçerli olmaz, bu ihram ile yap lan hac nafile bir hac olur Hac menâsikini belirlenen mekanlarda yapmak Hac menâsikinin yap ld ğ mekanlar; Metaf, Mes a, Arafat, Müzdelife ve Mina d r. V. HÜKMÜ İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİ Farz, vacip ve nafile olmak üzere üç çeşit hac vard r. 1. Farz Hac Farz olan hac; hac yapma imkân na sahip olan kimsenin ömründe bir defa yapmakla yükümlü olduğu hacd r. 2. Vacip Hac Vacip olan hac; üzerine farz veya vacip olmad ğ halde hac yapmay adayan kimsenin, yapmakla yükümlü olduğu adak hacc ile başlad ktan sonra bozulan nafile hacc n kazas olarak yap - lan hacd r. 3. Nafile Hac Farz ve vacip olmayarak yap lan hacd r. VI. EDASI İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİ 1. İfrad Hacc Hac aylar nda sadece hac yapmak üzere ihrama girilip umresiz olarak yap lan hacd r. 78 Sahabeden, Abdullah ibn Mes ûd, Abdullah ibn Omer, tabiînden Atâ bin Ebî Rebah, Rabî ibn Ebî Rey, Mücâhid bin Cebr ve Zührî de bu görüştedir. Kurtubî, II, 405. İbn Rüşd, I, Şirbînî, II, Kurtubî, II, 406. Ata, Mücahid, Tavus, Evzâî ve Ebu Sevr de bu görüştedir. 80 Serahsî, IV, 183. Bir hac mevsiminde sadece hac yap ld ğ için bu hacca tek yapma anlam nda ifrad denilmiştir. 2. Temettu Hacc Temettu hacc, hac aylar içinde umreyi ve hacc ayr ayr niyet ve ihramlarla yapmakt r. Hac aylar içinde önce umre yap p ihramdan ç kt ktan sonra. Hac günlerinde ihrama girerek hac menasikini yapan kimse temettu hacc yapm ş olur. Umre ile hac aras nda ihram yasaklar kalkm ş olduğu ve hac yapan kimse bu süre içinde ihraml ya yasak olan şelerden yararland ğ için bu hacca temettu (yararlanma) hacc denmiştir. 3. K ran Hacc K ran hacc ; hac ve umreye birlikte niyet ederek ikisini bir tek ihramla birleştirmektir. Hac aylar nda hac ve umreye birlikte niyet ederek, usulüne göre umreyi yapt ktan sonra, ihramdan ç kmadan hac menasikini de eda eden kimse k ran hacc yapm ş olur. 4. Temettu ve K ran Hacc Yapman n Şartlar a) Hacceden kimsenin âfâkî olmas Mîkât s n rlar içinde (Harem ve H ll bölgesinde) ikamet edenlerin temettu ve k ran hacc yapmalar câiz değildir. Hac aylar ndan önce Mekke ye gidip hac günlerine kadar orada kalan âfâkîler de ayn şekilde temettu ve k ran hacc yapmazlar. 80 Bu kimselerin ifrad hacc yapmalar gerekir. Bu kimseler hac aylar nda umre yaparlarsa ceza kurban keserler. b) Umre ve hacc n her ikisinin ayn y l n hac aylar nda yap lmas Temettu hacc yapacak olan kimse, umreyi hac aylar ndan önce yapar veya umre tavaf n n en az dört şavt n, hac aylar henüz girmeden tamamlarsa yapt ğ hac temettu veya k ran değil, ifrad hacc olur