- PDF Ücretsiz indirin

Transkript

1 Yazının Başlığı: GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE FİNANSAL İSTİKRARI SAĞLAMAYA YÖNELİK POLİTİKALAR (POLICIES FOR MAINTAINING FINANCIAL STABILITY IN DEVELOPING COUNTRIES) Yazarın Adı: Dr. Ufuk Başoğlu, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü (*) Anahtar Sözcükler: finansal serbestleşme (financial liberalisation), finansal istikrar (financial stabilisation), finansal kriz (financial crisis) Öz: Küreselleşen dünyada, 1980 lerden beri gündemde olan finansal serbestleşme olgusu, sermayenin küresel düzeyde kısıtlamasız ve serbestçe hareket etmesine neden olmaktadır. Ancak bu durum, dünya çapında finansal istikrarsızlıkların yayılmasına yol açmaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkan bir finansal krizi engellemek, bu ülke için olduğu kadar dünya ekonomisi için de önem taşır. Bu çalışmada, gelişmekte olan ülkelerin karşılaştıkları finansal krizden kurtulabilmesi için ve krizin yayılmasını engellemek önerilebilecek politikalar üzerinde durulmaktadır. In a globalizing word, the concept of financial liberalisation, which is subject to economics since 1980 s, provides the capital more freely and without limits and bounders worldwide; however, this stutation causes the financial instabilities spread also worldwide. It is especially important to prevent any financial crises which might occure in any developing countries for wold economy as well as for that spesific country. With this paper, it is studied the policies how the developing countries could get out of the financial crises they meet and how the spread-out of such a cris can be prevented. 1. GİRİŞ Finansal piyasaların uluslararası düzeyde bütünleşmesi, ulusal ekonomilerde ortaya çıkan krizlerin finansal piyasalar aracılığıyla global düzeyde etkide bulunmasını beraberinde getirmiştir. Bu anlamda, finansal piyasalarda istikrarın sağlanması dünya ekonomisinin işleyişi açısından da önemlidir. Finansal piyasalar tasarrufların yatırımlara dağıtılması işlevini yerine getirmeleri sebebiyle ekonomide önemli rol oynamaktadırlar. Sözkonusu piyasalarda meydana gelebilecek istikrarsızlık yatırımlar ve reel ekonomi üzerine de etkide bulunarak ulusal ekonomileri krizlere sürükleyebilmektedir. Bu yönüyle de finansal istikrarın sağlanması hem makro ekonomik istikrara hem de uluslararası ekonominin sağlıklı işleyişine katkıda bulunur.

2 Bu çalışmada, finansal istikrarsızlığın özellikle gelişmekte olan ülke ekonomileri üzerinde yarattığı etkiler çerçevesinde, finansal istikrarsızlığın nedenleri ve yayılma dinamikleri öncelikle incelenecektir. Buna bağlı olarak, gelişmekte olan ülke ekonomilerine finansal istikrarı sağlamaya yönelik olarak, uygulamaları önerilen politikalar, ele alınmıştır. 2. FİNANSAL İSTİKRARSIZLIK VE PİYASA EKONOMİLERİ Bir piyasa ekonomisinde finansal piyasaların akla gelen ilk işlevi, ellerinde fon bulunduran bireylerle sözkonusu fonları yatırım yapmak için kullanacak birey ya da firmalar arasında aktarım görevini görmesidir. Açıktır ki, bu işlevin yerine getirilmesi finansal sistemin gerek kurumlarıyla gerekse mekanizmalarıyla sağlıklı işleyişine bağlıdır. Özellikle son on beş yılda, ulusal mali piyasalar üzerinde kontrollerin kaldırılması ve bu sürecin uluslararası alana taşınması, iletişim ve bilişim teknolojisindeki gelişmelerin de katkısıyla ulusal finans piyasalarında yapılan işlemleri de uluslararası nitelikli hale getirmiştir. Ulusal finans piyasalarının dünya çapında bütünleşmesini sağlayan bu süreç, sözkonusu piyasaların yukarıda değinilen klasik işlevine yeni bir boyut kazandırmıştır: Fon arz ve talep edenlerin uluslararası nitelik kazanması ve buna bağlı olarak herhangi bir ülkede çıkan krizin finansal piyasalar aracılığıyla diğer ülkelere de yayılması (Goldestein ve Turner,1999). Finansal piyasaların uluslararasılaşması; gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan piyasa ekonomilerinde yaşanan finansal krizler ve global düzeyde yaşanan finansal istikrarsızlık olgusuna karşı, bankacılık sistemi,ve finans piyasalarının sağlıklı işleyişine yönelik düzenleme (regulation) ve denetleme (supervision) mekanizmalarının hem ulusal hem de global düzeyde geliştirilmesini gündeme getirmiştir (Fisher, 1997). Bir diğer deyişle, ulusal iktisat politikalarının uluslararası düzeyde uyumlaştırılması ve tabii ki ulusal iktisat politikalarının etkinliğini yitirmesi- global finansal istikrara ulaşmanın anahtarı haline gelmektedir. Finansal istikrarsızlığın uluslararası sermaye hareketlerindeki yoğunluğun spekülatif niteliğinden kaynaklandığı değerlendirmesi bazı iktisatçılar tarafından sık sık yapılmaktadır. Zira, finans piyasalarındaki global bütünleşme, fiyat, faiz ve döviz kurlarına ilişkin küçük değişmeler ya da değişme beklentilerine bağlı olarak yatırımcıların yeni bir portföy kompozisyonu oluşturabilmelerine olanak sağlamakta ve yüksek miktarlarda para ülkeler arasında yer değiştirebilmektedir. Bu şekilde oluşan arz-talep dalgalanmaları da istikrarsızlığa yol açmakta ve ülkeden sermaye çıkışı reel ekonomiyi etkileyerek, sermayenin üretim ve birikim sürecinde değerlendirilmesi olanaklarını ortadan kaldırmaktadır (Demir, 1999). Ancak burada önemli olan ilgili ülkede piyasa mekanizması işleyiş süreçleri ve kamunun ekonomideki ağırlığıdır. Nitekim, piyasa mekanizmasının sağlıklı olarak işlemediği ve kamusal müdahalelerin sözkonusu olduğu ekonomilerde sermaye hareketlerinin serbest olması, bu hareketlerden arzulanan faydaların sağlanamamasına yol açabilmektedir (Guitian, 1999). Bu yönüyle, finansal istikrarsızlık sözkonusu olduğunda, ülkelerin makro ekonomik durumu yanında, piyasa mekanizmasının işleyişi ve finansal piyasaların kurumsal yapısı ve işleyiş dinamikleri önem kazanmaktadır.

3 Gelişmiş ekonomilerde, finansal sistemin kurumsal yapısı sözkonusu olduğunda iki temel özellikten bahsedilebilir. i. Güçlü paralara sahip olduklarından borç sözleşmeleri ulusal para ile yapılır. ii. Sözkonusu ülkelerde de enflasyon ılımlı bir seyir izlediğinden borç sözleşmeleri uzun vadelidir. Gelişmekte olan ülkelerin finansal sisteminde ise, yüksek oranlı ver yerleşik enflasyonun hüküm sürdüğü makro ekonomik koşullara bağlı olarak borçlanma süreleri kısa, risk primi yüksektir ve sözleşmeler yabancı para ile yapılmaktadır. Genişletici para politikaları da bu duruma katkı yapmaktadır (Mishkin, 1996). Değinilen bu farklılıklar, finansal istikrarı sağalamaya yönelik iktisat politikalarının da farklı bir biçimde oluşturulmasına neden olmaktadır. Doğal olarak sözkonusu politikalardaki farklılıklar finansal istikrarsızlığın yayılma mekanizmalarındaki dinamikler incelenerek anlaşılabilir. 3. FİNANSAL İSTİKRARSIZLIKLARIN YAYILMA MEKANİZMALARI Finansal istikrarsızlığın ortaya çıkışı ve yayılması sürecinin anlaşılmasında Mishkin (1996) uygun bir kavramsal çerçeve sunmaktadır. Hemen belirtilmelidir ki, finansal istikrarsızlığın yayılma süreci, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde para politikalarının yürütülme biçiminde varolan farklıklara bağlı olarak değişmektedir. Tahmin edilebileceği üzere gelişmiş ülke merkez banklarının uygulayacağı genişletici para politikalarıyla gelişmekte olan ülke merkez bankalarının uygulayacağı para politikaları farklı sonuçlar verecek ve buna bağlı olarak finansal istikrarsızlığın yayılma biçimi (ya da engellenmesi) farklı olacaktır. Öyle ki, özellikle gelişmekte olan ülkelerde izlenen para ve maliye politikaları krizleri engellemek yerine, daha da derinleştirici olabilmektedir. Bu durum, büyük ölçüde ilk kısımda değinilen finansal piyasaların hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde farklı kurumsal karakteristiklere sahip olmasından kaynaklanmaktadır (Mishkin,1996). Mishkin e göre, finansal krizlere ilişkin açıklamaların inandırıcı olabilmesi için, krizlerin başından sonuna kadar her aşamayı içerecek biçimde incelenmesi gerekir (Mishkin 1999) Buradan hareketle, finansal istikrarsızlığın temel nedeni, finansal sistemin düzgün çalışmasını sağlayan bilgi akışlarının dış şoklar nedeniyle işlememesi ve asimetrik enformasyon ve ters seçim (adverse selection) sorunlarının ortaya çıkmasıdır. Miskin e göre, gelişmekte olan ülkelerde finansal bir krizin ortaya çıkışı şematik olarak gösterilebilir.(bkz. Şekil 1). Mishkin finansal istikrarsızlığı başlatan dört temel faktörden sözetmektedir: i. Finansal piyasalarda önemli bir yeri olan bankaların riskli krediler nedeniyle bilançolarındaki bozulma ve banka kredilerinin hızla büyümesi, finansal istikrarsızlığın başlangıç aşamalarında gözlenmektedir. ii. Buna bağlı olarak oluşan kriz, beraberinde kredi tayınlaması ve faiz oranlarında artışı getirir. Faiz oranlarındaki yükselme ile fonlar kredi tayınlamasına bağlı olarak hem yüksek faizli ve riskli kredi taleplerini karşılamaya yönelir hem de banka bilançolarını bozarak finansal istikrarsızlığa katkıda bulunur. iii. Finansal piyasalarda artan belirsizlik hem asimetrik enformasyon hem de ters seçim sorunlarını artırır ve yatırımlarda, toplam iktisadi faaliyet hacminde azalmalar meydana gelir.

4 iv. Tüm bunların yanında finansal olmayan firmaların net varlıklarının azalarak bilançolarının bozulması ve hisse senedi piyasalarındaki çöküş, ters seçim ve ahlaki riziko (moral hazard) sorunlarının ağırlaşmasına neden olur. Finansal istikrarsızlığın artmasına neden olan sözkonusu faktörler ekonominin içinde bulunduğu konjonktüre göre özellikle gelişmekte olan ülke ekonomileri üzerinde reel büyümeyi tahrip edici etkilerde bulunabilir. Zira, gelişmekte olan ülke ekonomilerinin kurumsal özelliklerinden olan yerleşik enflasyon ve politik istikrarsızlık, finansal istikrarsızlığa paralel olarak, döviz krizine de yol açabilir. Ulusal paranın değerine yönelik belirsizlik, devalüasyonu beraberinde getirirse hem banka bilançolarının bozulmasına hem de firmaların ve kamunun yabancı para cinsinden borçlarının artmasına neden olur. Nitekim, finansal serbestleşme programlarını banka-finans piyasasının denetim ve gözetim mekanizmalarını oluşturmadan gerçekleştirilen ülkelerde, bankacılık krizlerinin döviz krizlerini öncelediği görülmektedir. Döviz krizi bankacılık krizinin daha da ağırlaşmasına neden olarak ekonomiyi kısırdöngüye hapsetmektedir. (Kaminsky ve Reinhart, 1998). Devalüasyonun yol açacağı daha yüksek enflasyon, zaten enflasyonla mücadelede düşük kredibiliteye sahip olan merkez bankasının ulusal parayı savunabilmek için faiz oranlarını ciddi bir biçimde yükseltmesine sebep olabilir. Bu durum hem banka-finans sistemini çökertmenin yanısıra gerek beklenen gerekse fiili enflasyonda ciddi artışları gündeme getirir (Mishkin 1999 ve Demir, 1999). Finansal istikrarsızlığın başlaması ve yayılma dinamikleri gözönüne alındığında, gerek parasal gerekse reel ekonomideki yansımaları makro ekonomik istikrarın bozulmasına yol açmaktadır. Bu yönüyle, finansal istikrarı sağlamaya yönelik politikalar sistemim tasarrufları yatırımlara sağlıklı biçimde kanalize edebilmesi açısından önemlidir. 4. FİNANSAL İSTİKRARI SAĞLAMAYA YÖNELİK POLİTİKALAR Dünya ekonomisinde son on yılda yaşanan finansal krizlerin global düzeyde etkilerinin olması, kuşkusuz finansal piyasaların uluslarasılaşmasının bir ürünüdür. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde gerek sözkonusu ülkelerin uluslararası finansal piyasalardan daha fazla yararlanmaları gerekse global anlamda finansal istikrara katkıda bulunabilmeleri açısından finansal istikrar içinde olmaları önemlidir. Finansal istikrarın sağlanmasına yönelik olarak gelişmekte olan ülkelerin uygulaması amacıyla çeşitli politika önerileri yapılmaktadır. Sözkonusu politika önerilerinin finansal sistemin ve bankaların denetim ve gözetimini sağlayacak kurumsal mekanizmaların oluşturularak finansal serbestleşmenin beklenen yararları getirebilmesi amacından hareket ettiği görülmektedir. Finansal serbestleşme programlarının kurumsal çerçevesinin oluşturulmadan uygulandığı ülkeler tipik olarak hukuksal bilincin yerleşmediği, rüşvetin yaygın olduğu ve bürokrasinin hantallaştığı bir yapı arzedeler. Tüm bu faktörler finansal kırılganlığı artırıcı yönde etkide bulunmaktadırlar. Bu sebeple özellikle bankacılık kesimine yönelik hukuksal kurumsal çerçevenin finansal serbestleşmenin ilk aşamalarında oluşturulması gerekmektedir (Kunt ve Detragiache, 1998).

5 Finansal istikrarın sağlanabilmesi açısından finansal sistemde ağırlığı olan kurumların anda istikrar içinde olması gerekir (Karacan, s.41). Bankalar, gelişmekte olan ülkelerin piyasalarında önemli role sahiptirler. Bankalara yönelik olarak uygulanacak denetim, gözetim ve düzenleme mekanizmaları özellikle kriz dönemlerinde hem paniklerin (run olgusu) önlenmesi hem de merkez bankasının etkili para politikası uygulayabilmesi açısından önemlidir (Fisher, 1997). Bankacılık sistemine yönelik düzenleme ve denetim kurum ve mekanizmalarının geliştirilmesi finansal serbestleşmeden beklenen yararların elde edilebilmesi anlamında da gereklidir. Finansal serbestleşme sonrasında Mishkin nin değindiği gibi banka kredilerindeki ciddi artışlar finansal sistemdeki kaynaklar hakkında bilgileri ortadan kaldıracağı için krizlerin oluşmasına yardımcı olmaktadır (Özer, 1999). Nitekim bankacılık krizleri sıklıkla finansal serbestleşme programlarının uygulamaya konulmasından sonra ortaya çıkmaktadır (Kaminsky ve Reinhart, 1998) Finansal serbestleşme dahilinde tartışılan konulardan biri de uluslararası sermaye hareketlerinin finansal istikrarsızlık üzerindeki etkileridir. Sözkonusu sermaye hareketlerinin lehindeki argümanlara göre, özellikle portföy yatırımları şeklindeki sermaye hareketleriyle gelişmekte olan ülkeler yurtiçi tasarruf açıklarını kapayabilmektedirler. Ayrıca bu tarz sermeye girişleri uluslararası yatırımcıların ilgili ülkenin uyguladığı politikalara duydukları desteğin ve güvenin göstergesi olarak yorumlanmaktadır (Esen, 1998). Buna mukabil, sermaye hareketlerinin piyasa mekanizmasının tam olarak işlemediği ülkelerde gerçekleştirilen finansal serbestleşme dahilinde makro ekonomik istikrarı bozduğu ve finansal istikrarsızlığı artırdığı savunulmaktadır. Nitekim sermaye hareketlerinde görülen süreklilik farklılıklarının da finansal krizlerin önemli bir belirleyicisi olduğu gözardı edilmemelidir (Aslan, 1995) Bu görüşler paralelinde özellikle kısa vadeli sermaye hareketlerinin kontrolüne ilişkin politikaların ya sermaye girişlerini azaltmaya yada vadelerini uzatmaya yönelik içeriğe sahip oldukları görülmektedir. (Özer, 1999). Bu görüş kriz öncesi artan sermaye akımlarının herhangi bir istikrarsızlık anında ülkeyi terkettiğinden hareketle sermaye akımlarının kısa vadeli karakterine dayandırılmaktadır. Öte yandan yapılan çalışmalar bankacılık sisteminin düzenleyici ve denetleyici mekanizmalardan yoksun olması sonucunda sermaye akımlarının ilgili ülkeye yöneldiğini ve bu bağlamda sermaye akımları sonucu artan kredi hacminin bankacılık krizlerinin öncü göstergesi olduğunu ortaya koymaktadır. (Kaminsky, Lizondo ve Reinhardt, 1998). Bu bağlamda sermaye akımları finansal krizlerin altında yatan temel faktör olmaktan ziyade bir semptom olarak değerlendirilmektedir (Mishkin, 1999). Finansal serbestleşme ve sermaye akımları yanında uygulanan döviz kuru politikası ve fiyat istikrarının varlığı da finansal istikrarın sağlanmasında etkili olmaktadır. Peg edilmiş kur sistemi uygulayan piyasa ekonomilerinde kırılgan (fragile) bankacılık sistemi kısa vadeli ve yabancı para cinsinden borçlanmalar, olası bir devalüasyon neticesinde faiz oranlarında dramatik yükselişleri, banka bilançolarının bozulmasını ve finansal istikrarsızlığı beraberinde getirmektedir (Mishkin, 1996). Finansal istikrarın sağlanmasında fiyat istikrarı da önemli bir rol oynar zira istikrarlı fiyatlar borç sözleşmelerinin uzun vadeli yapılmasıyla finansal istikrara katkıda bulunmaktadır. Güçlü bir paraya sahip olmak kuşkusuz fiyat istikrarına bağlıdır. Güçlü para bankalar firmalar ve hükümet için ulusal para cinsinden

6 borçlanmayı sağladığı gibi finansal sistemin kırılganlığını azaltır ve finansal istikrarsızlığın ekonomi tarafından daha az kayıpla atlatılmasını sağlar (Mishkin, 1996). Finansal istikrarın sağlanabilmesi için bankacılık sistemine yönelik kurumsal düzenlemeler, finansal serbestleşme ve sermaye hareketlerinden beklenen yararların elde edilmesine yönelik politikaların başarılı sonuçlar verebilmesinin temel şartı sağlıklı bir makro ekonomik ortamın varlığıdır. Piyasayı başarısızlığa uğratan etkenlerin ortadan kaldırılması ve dinamik bir özel sektörün varlığı sözkonusu politikaların etkisini arttırarak finansal kırılganlığı ortadan kaldırmaktadır. (Knight, 1999). Kuşkusuz, özellikle gelişmekte olan ülkeler yönünden değinilen politikaların uygulanabilmesi için devletin düzenleme ve denetim mekanizmalarını kurumsal hale getirmesi gerekmektedir. 5. SONUÇ Son on yıl içinde ulusal finansal piyasaların birbirine entegrasyonu sürecinin hız kazanmasıyla, herhangi bir ekonomide yeralan finansal piyasalarda yaşanan istikrarsızlıkların kolaylıkla uluslararası düzeye taşınmaktadır. Nitekim dünya ekonomisinde yaşanan krizlerin son on yıllık geçmişinde finansal piyasalardaki istikrarsızlığın payını en önemli yeri tuttuğu söylenebilir. Finansal piyasalar, diğer piyasalara göre, daha fazla piyasa başarısızlığı ile karşılaşmaktadırlar. Sözkonusu piyasaların olumlu performansı ekonominin diğer sektörlerinin de iyi çalışmasını sağlamaktadır. Bu nedenle finans piyasalarında istikrarsızlığın giderilmesine yönelik olarak yapılacak düzenlemeler sadece finans piyasalarının değil, ekonominin genel performansını da etkileyecektir li yılların ortalarından itibaren finansal serbestleşme ile birçok gelişmekte olan ülkelerin finansal piyasalarını sermaye hareketlerine açtığı görülmektedir. Kuşkusuz ulusal finans piyasalarının sermaye hareketlerine açık olması gelişmekte olan ülkelerin uluslararası sermayeden daha fazla olarak yararlanabilmesi anlamında da önemlidir. Ancak gerek Latin Amerika ülkelerinde gerekse Asya ülkelerinde yaşanan krizler göstermiştir ki, istikrarlı bir makro ekonomik ortam olmadığında spekülatif nitelikli sermaye akımları krizleri beraberinde getirmektedir. Bunda ulusal finans piyasalarında yaşanan düzenleme-denetim mekanizmalarının yetersizliği ve piyasa başarısızlıklarının payı da vardır. Bu bağlamda finansal piyasaların istikrarını sağlamak ve finansal serbestleşmeden arzulanan yararları elde edebilmek amacıyla gelişmekte olan ülkelerde finansal piyasalarla ilgili hukuksal alt yapının sağlanması, denetim mekanizmalarının kurulup işletilmesine yöenlik politikalar önerilebilir. Bu politikaların uygulamaya konması hususunda devletlere, hukuksal alt yapının hazırlanmasında önemli görevler düşmektedir. Devletlerin oluşturacağı düzenleme mekanizmaları ile finansal piyasalarda yaşanan kargaşaların önüne geçilebilecek ve finansal piyasalar asıl işlevlerini yerine getirebileceklerdir.

7 Gelişmekte olan ülkelerde finansal piyasalara yönelik düzenlemelerin ekonominin tümünü kapsayan yapısal bir programın bir parçası olarak ele alınması, genel ekonomik yapı ile uyumlu işleyişi açısından gereklidir. Böyle bir uygulama hem finansal piyasaların hem de makro ekonomik istikrarın sağlanmasına yardımcı olacaktır. KAYNAKLAR Aslan, Nurdan. Uluslararası Özel Sermaye Akımları, İstanbul: Evrim Yayınları, Demir, Gülten.(1999)Asya Krizi ve IMF. İstanbul: Der Yayınları,. Esen, Oğuz.(1998) Finansal Küreselleşme Ortamında Gelişmekte Olan Ülkelere Yönelik Portföy Yatırımları. Ekonomik Yaklaşım, C.9, Sonbahar. Fisher, Stanley.(1997) Financial System Soundness. Finance and Development, March. Goldstein M ve Philip Turner.(1999) Yükselen Ekonomilerde Bankacılık Krizleri, (çev. Ali İhsan Karacan), İstanbul: Dünya Yayıncılık. Guition, Manuel.(1999) Economic Policy Implications of Global Financial Flows. Finance and Development, March. Kaminsky, G, Lizondo S. ve Reinhart, C.(1998) Leading Indicators of Currency Crises. IMF Staff Papers vol. 45, no.1 March. Kaminsky, G. ve Reinhart, C.(1998) The Twin Crises: The Causes of Banking and Balance of Payments Problems. IMF Staff Papers, February.

8 Knight, Malcolm.(1999). Developing and Transition Countries Confront at Globalisation. Finance and Development, June. Kunt, A.D., Detragiache, E.(1998). Financial Liberilasation and Financial Fragility, World Bank Policy Research Working Paper, no: 1917, May. Mishkin, Friedrich.(1996) Understanding Financial Crises: A Developing Country Perspective. NBER Working Paper, No: 5000, May. Mishkin, Friedrich.(1997) The Causes and Propagation of Financial Instability: Lessons for Policymakers. in.1997 Symposium: Maintaining Financial Stability in a Global Economy Federal Reserve of Kansas City Pub. pp (ayrıca, Mishkin, Friedrich.(1998) Lessons from the Asian Crisis.NBER Working Paper No:7102, April Mishkin, Friedrich,(1999) Global Financial Instability: Framework, Events, Issues, Journal of Economic Perspective, Fall. Özer, Mustafa (1999). Finansal Krizler, Piyasa Başarısızlıkları ve Finansal İstikrarı Sağlamaya Yönelik Politikalar. Eskişehir: Anadolu Ünv. Yayını.