Editörler Prof. Dr. Kenan KAYNAŞ Dr. Mustafa SAKALDAŞ

Transkript

1 Editörler Prof. Dr. Kenan KAYNAŞ Dr. Mustafa SAKALDAŞ

2 Editörler Prof. Dr. Kenan KAYNAŞ Dr. Mustafa SAKALDAŞ

3 Birinci Baskı: Mart 2013 Editörlerin İletişim Adresi: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü Terzioğlu Yerleşkesi ÇANAKKALE Tel : /1269 Faks : k_kaynas@comu.edu.tr msakaldas@yahoo.com Kapak Tasarımı: Prof. Dr. Kenan KAYNAŞ ISBN: Basım Yeri:

4 BAYRAMİÇ ELMASININ COĞRAFİ İŞARET TESCİLİ VE PAZARLAMA BAŞARISI PROJESİ KAPSAMINDA GERÇEKLEŞTİRİLEN EĞİTİM PROGRAMINDA SUNULAN KONULARI İÇERMEKTEDİR. Bayramiç Ziraat Odası Başkanlığı Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanlığı Güney Marmara Kalkınma Ajansı T.C. Kalkınma Bakanlığı Bu kitap Bayramiç Ziraat Odası Başkanlığı ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölüm Başkanlığı işbirliği ile hazırlanan ve Güney Marmara Kalkınma Ajansı (GMKA) tarafından desteklenen TR22/12/DFD 0016 nolu Bayramiç Elmasının Coğrafi İşaret Tescili Ve Pazarlama Başarısı Projesi kapsamında hazırlanmıştır. Bu kitabın yayın hakkı Bayramiç Ziraat Odası Başkanlığı ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanlığına aittir ve tüm yayın hakları saklıdır. Kaynak göstermek suretiyle alıntı yapılabilir, kopya edilmesi ve çoğaltılması yayın hakkı olan kuruluşlardan alınacak izine bağlıdır.

5 ÖNSÖZ Elma, ülkemiz için en büyük potansiyele sahip meyve türlerinden bir tanesidir. Türkiye dünya üzerinde de önemli bir elma üreticisi konumundadır. FAO verilerine göre dünya elma üretimi yaklaşık 41 milyon tondur. Ülkemizde yaklaşık 2.5 milyon ton elma üretilmekte ve bu miktarla Türkiye Dünya da üçüncü sırada yer almaktadı. İlk iki sırayı ise 17.2 milyon ton ile Çin ve 4.7 milyon ton ile ABD almaktadır. Ülkemizde yetiştiriciliğin en yoğun yapıldığı iller; Isparta, Karaman, Denizli, Niğde, Antalya, Çanakkale ve Bursa dır. Çanakkale, bahçe bitkileri tarımının son derecede önemli olduğu bir il olup çok eski tarihlere kadar giden bir meyvecilik kültürü bulunmaktadır. Elma yetiştiriciliği kapsamında Çanakkale, Marmara bölgesinin en önemli üretim merkezidir. Üretim değerleri yönünden Çanakkale ili yıllık ortalama ton üretimi ile Türkiye nin en fazla elma üreten illeri sıralamasında 4.sırada yer almaktadır. Çanakkale ilinde elma yetiştiriciliği başta Bayramiç ilçesi olmak üzere, Lâpseki, Merkez, Biga ve Yenice ilçelerinde yoğunlaşmaktadır. Bölgede yıllık elma üretim miktarı tonun üzerinde olup Starking Delicious, Golden Delicious, Jonagold, Red Chief, Starkrimson Delicious ve Granny Smith çeşitleri en çok yetiştirilen çeşitlerdir. Diğer yandan yörede özellikle Bayramiç ilçesinde eski elma bahçelerinde çöğür anaçları ile tesis edilmiş bahçeler yer almaktadır. Son yıllarda bodur ve yarı bodur anaçlarla tesis edilen bahçe sayısı gittikçe artmaktadır. Yeni tesis edilen bahçelerde bodur ve yarı bodur anaç kullanımı yanında pazarda talebi gittikçe artan yeni elma çeşitlerinden Gala, Fuji, Summer Red, Golden Reinders, Pink Lady, Jeromino ve Jersey Mac gibi çeşitlere ağırlık verilmektedir. Uzun yıllardır devam eden elma yetiştiriciliği ve özellikle Kaz Dağı ekolojisi nedeniyle yörede hakim olan yüksek nem nedeniyle hastalık ve zararlılarla mücadele, beslenme, muhafaza ve pazarlama konularında sorunlar yaşanmaktadır. Bayramiç ilçesinin içinde bulunduğu Kaz Dağı ekolojisi nedeniyle üretimi yapılan elmalar kabuk ve meyve kalitesi yüksek olduğu için bugüne kadar özellikle İstanbul, İzmir ve Bursa gibi büyük pazarlarda tüketiciler tarafından tercih edilmektedir. Bölgede yetiştirilen elma meyvelerinde ekoloji özelliklerin yarattığı bu kazanımı Bayramiç Elması adı altında coğrafi işaret tescili yaptırılarak marka oluşumu gerçekleştirmek ve bunun sonucunda ürün değerlendirmesinde ek katma değer yaratılması amacıyla hazırlanan proje kapsamında üretici eğitimi programında yer alan bazı yetiştiricilik konularını içeren bu kitapçığın tüm üreticilerimiz için yararlı olması dileğiyle saygılar sunarım. Prof. Dr. Kenan KAYNAŞ

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ELMA BAHÇESİ KURULUMU VE ÇEŞİT SEÇİMİ 1 ELMA AĞAÇLARINDA BUDAMA, MEYVE SEYRELTME, 13 TOPRAK İŞLEME VE TOZLAYICI ÇEŞİTLER ELMADA GÜBRELEME 20 ELMADA SULAMA VE DAMLA SULAMA YÖNTEMİ 27 ELMADA HASTALIK VE ZARARLILAR 34 ELMA YETİŞTİRİCİLİĞİNDE İYİ TARIM UYGULAMALARI 65 GLOBALGAP ELMADA HASAT, MUHAFAZA VE KALİBRASYON 79 ELMADA PAZARLAMA VE SATIŞ 91

7 ELMA BAHÇESİ KURULUMU VE ÇEŞİT SEÇİMİ Prof. Dr. Kenan Kaynaş Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Çanakkale 1. ELMA BAHÇESİ KURULUMUNDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR Son yıllarda ekonomik koşullar ve pazar isteklerinin değişmesi nedeniyle modern meyveciliğin yapılması gerekmektedir. Bu ise ancak bodur elma bahçesi tesisi veya yarı bodur elma bahçesi tesisi ile olmaktadır. Modern meyvecilikte birim alandan daha çok ve yüksek kalitede ürün elde etmek esastır. Elma yetiştiriciliğinde ülkemizde dekara ortalama ton ürün alınırken; gelişmiş ülkelerde dekara ortalama ton ürün alınmaktadır. Bunun nedeni ise bu ülkelerde klasik meyvecilik yerine modern meyveciliğin yapılıyor olmasıdır. Elma bahçesi kurulumunda dikkat edilmesi gereken noktalar şu şekildedir. a. Yer ve Yöney: Elma bahçesi tesis edilecek arazinin ilkbahar veya sonbaharda soğuk hava akışını sağlayacak şekilde hafif eğimli (%4-8) olması avantaj sağlar. Güneş ışığından iyi düzeyde faydalanmak için sıraların kuzey-güney doğrultusunda düzenlenmesi gerekir. Bahçe tesis edilecek arazinin toprak yapısı amaca uygun ve drenajı iyi olmalıdır. Özellikle MM 106 gibi kök çürüklüğüne çok hassas anaçlı elma bahçelerinde büyük zararlar meydana gelir. b. Anaç-Çeşit Seçimi: Gelişme kuvveti ve ağaç büyüklüğü bakımından elma çeşitleri arasında önemli farklılıklar vardır. Bazı çeşitler, doğal olarak zayıf gelişirken (Spur çeşitler); bazı çeşitler kuvvetli gelişim gösterirler. Bir çeşidin doğal gelişme kuvveti ve karakterinin belirlenmesi en uygun anaç seçiminin yanında uygulanacak dikim mesafelerinin belirlenmesi bakımından da faydalıdır. Gelişme kuvvetine göre bazı önemli çeşitler şunlardır; Zayıf gelişen çeşitler: Starkrimson Delicous, Scarlett Spur, Red Chief. Kuvvetli gelişen çeşitler: Fuji, Granny Smith, Gala, Golden Delicious, Red Delicious, Starking Delicious, Pink Lady. c. Fidan kalitesi: Elma yetiştiriciliğinde dallı ve kamçı olmak üzere 2 tip fidan kullanılır. Kamçı fidan kullanımında, yan dallanma sağlayabilmek için tepe kesimi yapılır. Bu işlem kuvvetli büyümeye neden olduğu için verime yatma süresi gecikir. Dallı fidanlarda ise ağaçlar daha erken meyveye yatar ve alınan 1

8 ürün miktarı daha fazladır (Mika ve ark., 2003). Yan dal sayısı ile 2. ve 3. yıllarda alınan verim miktarı arasında pozitif bir ilişki bulunmaktadır (Ferree ve Rhodus, 1987; Sadowski ve ark., 2007). Günümüzde erken ve yüksek verim için dallı fidan kullanımı yaygınlaşmıştır (Hoying ve Robinson, 2005). d. Dikim sıklığı: Dikim mesafesi, meyve bahçesi tesisinde dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan birisidir, verimi ve meyve kalitesini doğrudan etkileyen bir etmendir (Weber, 2000). Dikim sıklığının, fidan kalitesi ile birlikte meyve bahçesinin özellikle ilk 5 yılında verimi belirleyen tek faktör (Csiagi ve Hrotko, 2007), toplam verim bakımından ise en etkili faktördür (Robinson, 2005). 2. ELMADA ANAÇ VE ÇEŞİT SEÇİMİ a. Klonal Elma Anaçları M9 Anacı - İngiltere de East Malling Enstitüsünde geliştirilen tam bodur elma klon anacıdır. Üzerideki meyveyi erken verime yatırması ve meyve iriliğini arttırması yönünden mükemmelolması nedeniyle en yaygın kullanılan klon anacıdır. - Kış soğuklarına ve ağır bünyeli toprak şartlarına dayanıklı olmakla birlikte taban suyu yüksek, durgun su bulunan topraklara hassastır. - Standart çöğür anacının oluşturduğu ağacın %25-30 u kadar ağaç hacmi oluşturur. - Çöğür anacına göre çeşitleri 1 hafta erken olgunlaştırır. - Fransa da geliştirilen M 9 anacıyla benzer özellikleri gösteren Pajam 1 anacı M9 dan daha zayıf, Pajam 2 ise M9 göre % 10 daha kuvvetli gelişir, Mark 9, NAK-B 337, EMLA- 9, Budavgosky 9, M9 T 339 gibi anaçlar M9 anacı ile benzer özellikleri taşır. - Tam verime yattığında bu anaç üzerinde bir elma ağacı 2.5m-3.0m yüksekliğinde taç oluşturur. - Kök sisteminin çok hassas ve kırılgan olması nedeniyle mutlaka destek sistemine ihtiyaç duyar. Destek sistemi, 10-15m aralıklarla beton yada, emprenye edilmiş ağaç, toprak altında cm, toprak üzerinde ise m yükseklikte olmalıdır. Yerden 50 cm yükseklikte ilk tel ve her 50 cm de bir tel olmak üzere 4 yada 5 tel geçirilerek ağaçlara destek sistemi oluşturulur. 2

9 - Bu anaç üzerinde dikim mesafeleri; 4x 1m yada 4x 1.2 m olarak dikilebileceği gibi sıra üzeri mesafe 60cm ye, toprak çok kuvvetli değilse sıralar arası mesafe 3.5m ye düşürülebilir. - M9 anaçlı bahçe tesisinde dekara 120 ile 400 arasında fidan gerekli olup damla sulama sistemi mutlaka kurulmalıdır. - Bu anaç üzerinde 2-3 yaşlarda dekara kg, 5-6 yaşlarda 5-6 ton, tam verim çağı olan 7-8 yaşlarda ise ton ürün almak mümkündür. - Phtoptphora ya dayanıklı, ateş yanıklığı bakteriyel hastalığına ise hassastır. - M9 anacına aşılı Granny Smith ve Golden Delicious gibi çeşitlerde güneş yanıklığı görüldüğü için özellikle güneşlenmenin yoğun olduğu bölgelerde gölgeleme materyali kullanılmasında yarar vardır. - Scarlet Spur. Redchief, Spur Golden gibi zayıf gelişen elma çeşitleri M9 anacı üzerinde çok zayıf gelişeceği için bu anaç üzerine aşılanmamalıdır. MM 106 Anacı -Ülkemizde en çok kullanılan yarı bodur elma klon anacıdır. M7 anacı ile benzer gelişme kuvvetinde olup elma standart çöğür anacının %50-60 ı kadar gelişme gösterir. - Phtophora ya (kök çöküklüğüne) hassas, pamuklu bite ve ateş yanıklığına dayanıklıdır. - Ağır bünyeli iyi drene edilmeyen topraklarda kesinlikle kullanılmamalıdır. -Üzerimdeki çeşidi erken verime yatırır. - Spur özelliği gösteren (zayıf gelişen çeşitler) için iyi bir anaçtır. - M9 anacına göre üzerindeki çeşit birkaç gün geç olgunlaşır. -Kök sistemi M9 anacına göre daha iyi geliştiği için destek sistemlerine gerek duymaz. - Bu anaçla kurulan bahçelerde sıra üzeri mesafeler m, sıralar arası ise m olup, dekara gerekli fidan sayısı arasında değişir. - Bu anaç üzerinde spur (yarı bodur) çeşitlerle daha sık bahçelerde kurulabilir. - Fazla dip sürgünü oluşturmaz. 3

10 MM 111Anacı - Kuvvetli gelişen anaçlardan olup standart çöğür anacının % 75 i kadar taç hacmi oluşturur. - Pamuklu bite dayanıklı olup, kısıtlı sulama şartlarında ve kumlu tınlı özellikteki topraklar için ideal bir anaçtır. - Yeni çeşitlerden Fuji, Gala, Pink Lady gibi çeşitlerle uyuşması mükemmeldir. - Güçlü kök sistemi geliştirdiği için destek sistemine gerek duymaz. - Bu anaç üzerinde spur çeşitler sıra üzeri m, sıralar arası 4m standart çeşitler ise sıra üzeri m sıralar arası 5m olarak dikilebilir. - Son yıllarda bazı ülkelerde MM 111 anacı üzerine M9 anacı ara aşı olarak aşılanmakta, böylelikle MM111 den daha bodur, güçlü kök sistemine sahip ağaçlar elde edilirken her iki anacında üstün özellikleri kombine edilmektedir. M 26 Anacı - Üzerindeki çeşidi erken meyveye yatırır. - Standart çöğür anacını % 35 i kadar ağaç tacı oluşturur. - Yarı bodur spur çeşitler bu anaca aşılanabilir. - İyi drene edilen topraklara önerilmekte olup soğuklarına dayanıklıdır. - Destek sistemi gereklidir. Çizelge 1. Farklı klonal anaçların bazı koşullara tolarans seviyeleri ANAÇLAR AĞAÇ GELİŞME KUVVETİ KİRECE DAYANIM TABAN SUYUNA DAYANIM M9 X XX XXX X EM 26 XX XX XX XX MM106 XXX XXX XXX XXX M7 XXX XXX XXXX XXXX MM111 XXxX XXX XXX XXXxx KURAĞA FİDAN DİKİM MESAFELERİ MUKAVEMET 3,5 m x 1,0 m Spur Çeşitler 3,5 m x 2,0 m Standart Çeşitler 3,5 m x 1,2 m Spur Çeşitler 3,5 m x 2,0 m Standart Çeşitler 3,5 m x 1,5 m Spur Çeşitler 3,8 m x 2,2 m Standart Çeşitler 4,0 m x 2,0 m Spur Çeşitler 4,0 m x 3,5 m Standart Çeşitler 4,0 m x 2,0 m Spur Çeşitler 4,0 m x 3,5 m Standart Çeşitler 4

11 b. Bayramiç Bölgesi İçin Önerilebilecek Yeni Çeşitler Pink Lady: Avustralya da Lady Williams X Golden Delicious melezi olarak Cripps Pink ismi ile tescil ettirilmiştir (Cripps ve ark., 1993). Ağacı kuvvetli ve yarı dik gelişir. Tozlayısı olarak Granny Smith, Gala ve Fuji çeşitleri önerilebilir (Akgül ve ark., 2005). Meyvesi orta iri ve konik şekillidir. Meyve kabuğu pembe renktedir, meyve eti ise krem renkte olup tatlı, sulu ve aroması yüksektir (Cripps ve ark., 1993; Akgül ve ark., 2005; Corrigan ve ark., 1997). Tam çiçeklenme ile hasat arasındaki süre gün olup (Hepaksoy ve Eroğul, 2008) geçci bir çeşittir (Şekil 1). Günümüzde en çok kullanılan klonları Cripps Pink ve Rosy Glow olmaktadır. Şekil 1. Pink Lady elma çeşidine ait meyvelerin görünümü. Fuji: Japonya da Ralls Janet X Delicious melezinden elde edilmiştir (Hampson ve Kemp, 2003). Ağacı kuvvetli ve yarı dik gelişir ve verimlidir. Periyodisite eğilimi gösterir. Tozlayıcı olarak Golden Delicious, Gala ve Granny Smith çeşitleri çeşitleri önerilebilir. Meyvesi orta iri, yuvarlak ve kutuplardan basıktır (Şekil 2). Tam çiçeklenme ile hasat arasında geçen süre gündür (Özongun ve ark., 2004; Akgül ve ark., 2005; Kaplan ve ark., 2002; Özkan, 1995). Günümüzde kullanılan en popüler klonları; Fuji Zhen Aztec, Fuji Kiku-8 ve Fuji Kiku Fubrax olmaktadır. 5

12 Şekil 2. Fuji Kiku Fubrax (solda) ve Fuji Zhen Aztec (sağda) elma çeşidine ait meyvelerin görünümü. Golden Reinders: Golden Delicious klonudur, orta- geç mevsim elmasıdır, paslanmaya karşı dayanıklı ve lentisel sayısı azdır. Parlak bir zemin rengine sahiptir (Şekil 3). Starking Delicious, Gala, Granny Smith ve Fuji tarafından rahatlıkla tozlanabilir. Özellikle Fuji, Red Delicious ve Starking Delicious için iyi bir tozlayıcıdır. Dağlık bölgelerde çok iyi bir aroma ve tat oluşumu meydana gelir. Karalekeye hassastır. Meyve büyüklüğü ortalama mm civarındadır. Güneş yanıklığına hassastır(anonymous, 2013 a). Şekil 3. Golden Reinders elma çeşidine ait meyvenin görünümü. 6

13 Granny Smith Challenger: Günümüzdeki en popüler Granny Smith klonudur. Orta geçci bir çeşittir. Kuvvetli büyüme yapısına sahiptir. Idared, Braeburn, Fuji, Gala ve Golden Delicious tarafından tozlanır. Braeburn ve Idared çeşitleri için ise iyi bir tozlayıcıdır. Özellikle büyük beyaz lentisel benekleri ile pazarlama başarısı yüksek bir çeşittir (Şekil 4). Karalekeye karşı hassastır (Anonymous, 2013 b) Şekil 4. Granny Smith Challenger çeşidine ait meyvenin görünümü. Jeromine: Çok popüler bir Red Delicious klonudur. Golden Delicious çeşidinden birkaç gün önce hasat edilir. Verimli bir çeşittir. Koyu kırmızı zemin renkli (Şekil 5), beyaz et renkli, sert, gevrek, sulu ve asitli bir tadı vardır. Karalekeye karşı hassas bir çeşittir (Anonymous, 2013 c) 7

14 Şekil 5. Jeromine çeşidine ait meyvelerin görünümü. Cooper: ABD de yürütülen çalışmalarla karalekeye karşı dayanıklı bir çeşit olarak geliştirilmiştir (Crosby ve ark., 1992). Ağacı zayıf- orta kuvvetlidir. Verimli bir çeşittir. Tozlayıcı olarak Fuji, Granny Smith, Golden Delicious ve Gala çeşitleri önerilebilir. Meyveleri orta irilikte, basık küre şeklindedir. Meyve eti krem renktedir, tatlı, sık dokulu ve sert bir et yapısı vardır (Şekil 6). Tam çiçeklenme ile hasat tarihi arasındaki süre gündür (Özongun ve ark., 2006). Günümüzde en çok kullanılan klonları; Juliet ve Crimson Crisp olmaktadır. Şekil 6. Cooper elma çeşidine ait meyvelerin görünümü. 8

15 3. BODUR ELMA BAHÇE TESİSİ-YARI BODUR ELMA BAHÇE TESİSİ Fidan dikimi yapılmadan önce dikim noktaları kazıklarla işaretlenir. Bu amaçla uzun bir ipin arazinin üst başına gerilmesi ile dikim sıraları; sağ yada sol başına gerilmesi ile de ilk sıranın fidan yerleri belirlenir. Bu aşamadan sonra her sıraya gerilen ip doğrultusu boyunca şerit metre yardımı ile sıra üzeri fidan yerleri tek tek ve kontrollü olarak belirlenir ve kazıklarla işaretlenir. Güneş ışığından iyi yararlanmak için dikim sıraları Kuzey-Güney istikametinde olmalıdır. Tozlayıcı çeşit sırası 30 m yi geçmemelidir. Bu amaçla her 5-6 sırada bir tozlayıcı sırası dikilmelidir. Fidan yerlerini belirlemede ve fidan dikimi esnasında dikim tahtası kullanılmalıdır. Modern meyve yetiştiriciliğinde bodur anaçlar (M9, M26) kullanıldığında; ağaçların yıkılmasını önlemek, dalları eğmek ve meyve yükünü taşımak amacıyla her ağaca bir direk veya telli terbiye sistemi gereklidir. Bu amaç için sanayi borusu, ağaç direk veya beton direkler kullanılmaktadır. Direk dikim işleminin fidan dikiminden önce yapılması tavsiye edilir. Telli terbiye sisteminde her metreye bir direk dikilmesi, 3 metre boyundaki direklerin 60 cm sinin toprağa gömülüp betonlanması, 3 veya 4 sıra tel çekilmesi gereklidir. 3 mm lik galvenizli tel kullanılması tavsiye edilir. 4.KLASİK YETİŞTİRİCİLİK İLE MODERN YETİŞTİRİCİLİĞİN KARŞILAŞTIRILMASI Bodur Meyve Yetiştiriciliğinin Avantajları Birim alanda daha çok ağaç kullanılarak daha fazla ürün alınır. Bodur meyve ağaçları erken yaşta meyveye yatar. Budama, seyreltme, gübreleme gibi bahçe işleri daha kolay ve ekonomik olarak yapılabilir. Hastalık ve zararlılarla mücadele daha az ve etkili biçimde kontrol edilir. Hasat ve elden geçirmenin kolaylığı nedeniyle insan işgücü ve üretim giderleri azaltılır. Meyve iriliği ve renk yönünden daha kaliteli ve bir örnek ürünün elde edilmesi sonucu pazarlanabilen meyve oranının artırılması söz konusudur. Tohum anacı üzerine aşılanan çeşitlerde bahçeye dönüme adet elma fidanı dikilirken; M9 anacı üzerine aşılı çeşitlerle dönüme adet fidan dikilebilmektedir. Klasik elma bahçelerinden dönüme ortalama 1-2 ton ürün alınırken; modern sistemde 6-8 ton ürün alınabilmektedir. M9 anacı üzerine 9

16 aşılı çeşitler tam ve ekonomik anlamdaki verime 3. ve 4. yaşında geçerken; çöğür üzerine aşılı aynı çeşitler yılda geçebilmektedir. Bu nedenle bodur anaç kullanılarak yapılan yetiştiricilikte yaptığımız yatırım masrafları erken yıllarda bize geri dönmektedir. 5. BAYRAMİÇ YÖRESİNDE ÇEŞİT SEÇİMİ, SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Yöredeki en büyük sorunların başında ağaç yaşı gelmektedir. Yöre kapsamında özellikle Evciler, Çırpılar, Yeşilköy gibi önemli üretim alanlarını kapsayan Derekolu mevkiinde kapama elma bahçelerinde ortalama ağaç yaşı civarındadır. Bu durum özellikle meyve kalitesini direkt olarak etkilemektedir. Yörede mevcut bir diğer sorun, modern meyve yetiştiriciliğinde günümüzde yeri kalmamış olan çöğür anaç kullanımıdır. Özellikle bazı bölgelerdeki su sorunu nedeniyle bu tür anaç kullanımı yaygın haldedir. Bu nedenle kaliteli ve standard ürün elde etmede sorunlar olmaktadır. Buna karşın; mevcut çeşitleri koruyarak tam bodur anaç kullanımı olmasa da su kısıtına dayanıklı M111 gibi yarı bodur klonal anaçlar kullanılmalıdır. Bu şekilde birim alandan daha çok ürün alınabilecek, daha homojen meyve üretimi sağlanacak ve meyve kalitesinde artış sağlanacaktır. Bölgede Starking Delicious ve Golden Delicious gibi büyük önem arz eden çeşitlerin yeni klonlarının kullanımına da yer verilmesi gerekmektedir. Özellikle Starking Delicious çeşitlerinin zemin renginin, Golden Delicious çeşidinde ise pas probleminin olduğu bölgelerde Jeromine ve Scarlett Spur gibi koyu zemin renkli kırmızı çeşitler ile Golden Reinders ve Golden Smoothee gibi pasa toleranslı sarı zemin rengi olan çeşitlerin kullanımı, ürün kalitesi ve pazarlanabilirlik açısından önem taşımaktadır. Bunun yanında Cooper gibi karalekeye toleranslı çeşitlerin aşırı nemli bazı bölgelerde yetiştiriciliği daha uygun olacaktır. KAYNAKLAR Akgül, H., Dolunay, E.M., Özongun, Ş., Özyiğit, S., Atasay, A., Demirtaş, İ., Pektaş, M., Öztürk, G., Karamürsel, Ö.F., Sesli, Y., Göktaş, A., Gür, İ., Sansu, H.C. ve Karaaslan, Z., Meyve Çeşit Kataloğu, Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Yayın No: 12, ISBN: Corrigan, V.K., Hurst, P.L., Boulton, G., Sensory characterics and consumer acceptability of Pink Lady and other late-season apple 10

17 cultivars. New Zealand Journal of Crop and Horticulture Science, 25: Cripps, J.E.L., Rishards, L.A., Mairata, A.M., Pink Lady apple. Hortscience. 28: Crosby, J.A., Janick, J., Pecknold, P.C., Korban, S.S., O Conner, P.A., Ries, S.M., Goffreda, J., Voordeckers, A., Fruit Var. J. 46: Csigai, K. and Hrotko, K., Effect of rootstock and spacing on growth and yield in early bearing Jonia and Gala Must apple trees. Actahort 732: Ferree, D.C. and Rhodus, W.T., Early performance and economic value of feathered apple trees onsemi Standard rootstocks. J. Amer. Soc. Hort. Sci., 112: Hampson, R.C., Kemp, H., Characteristics of Importnant Commercial Apple Cultivars. In Apples, p: CABI Publishing, Cambridge, USA, ISBN Hepaksoy, S., Eroğul, D., Önemli Meyve Çeşitleri, Genel Meyvecilik, Nobel Yayın Dağıtım Ltd. Şti., s. Hoying, S.A. and Robinson T.L., Tree quality- An importnant part of succesfull plantings, in Apple Orchard System Book, The compact fruit tree. Specila issue, 36: Kaplan, N., Özcan, M., Çelik, M., Amasya Elmasında Klon Seleksiyonu, OMÜ Ziraat Fakültesi Dergisi, 17 (1): Mika, A., Buler, Z. And Krawiec, A., Effects of various methods of pruning apple trees after planting. Journal of Fruit and Ornamental Plant Research, 11: Özkan, Y Ilıman İklim Meyveleri, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Ders Notu, Tokat. Özongun, Ş., Dolunay, E.M., Öztürk, G., Karakuş, A., Kankaya, A., Pektaş, M., Elma Çeşit Adaptasyon Denemesi II (Sonuç raporu). Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretimi Geliştirme Genel Müdürlüğü, Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Eğirdir. Özongun, Ş., Dolunay, E.M., Öztürk, G., Karakuş, A., Kankaya, A., Küden, A., Elma Çeşit Adaptasyon Denemesi I (Sonuç raporu). Tarım ve 11

18 Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretimi Geliştirme Genel Müdürlüğü, Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Eğirdir. Öztürk, G., Karamürsel, Ö.F., Sesli, Y., Göktaş, A., Gür, İ., Sansu, H.C. ve Karaaslan, Z., Meyve Çeşit Kataloğu. Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü. Yayın No: 12. ISBN: Robinson, T.L., Achieving a Balance Between Vegetative Growth and Cropping in Apple Orchards Systems Book. The Compact Fruit Tree. Special Issue, 36: Sadowski, A., Mackiewicz, M and Dziuban, R Growth and Early Bearing of Apple Tress as Affected by the Type of Nursery Trees Used for Planting. ActaHort., 732: Weber, M.S., Optimizing Tree Density in Apple Orchards. The Compact Fruit Tree, 33 (4):

19 ELMA AĞAÇLARINDA BUDAMA, MEYVE SEYRELTME, TOPRAK İŞLEME VE TOZLAYICI ÇEŞİTLER Doç. Dr. Hakan ENGİN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Çanakkale, 1. BUDAMA Günümüz modern ve klasik elma yetiştiriciliğinde kalite ve yüksek verim için budama gereklidir. Budama, bitki organlarına uygulanan kesme, bükme, tomurcuk, sürgün ve yaprak alma gibi işlemlerdir. Elma bahçelerinde uygulanan budama, geniş kapsamlı bir iştir. Ağaçların yaşına, verim dönemlerine ve gelişme durumlarına göre farklı şekillerde uygulanır. Elma ağaçlarında yapılan budamayla, ağaçları en kısa sürede ürüne yatırmak ve uzun süre ürün alınmasını sağlamak; ağaçların kök ve dalları arasında dengeli bir gelişme sağlamak; meyvelerin hasadında, ağaçların hastalık ve zararlılarıyla mücadele işlemlerinde, toprak işlemede kolaylık sağlayarak verimin ve kalitenin artırılması amaçlanmaktadır. Elma yetiştiriciliğinde şekil budaması, verim budaması ve gençleştirme budaması olmak üzere ağaçların farklı gelişim dönemlerinde uygulanan budamalar farklı adlarla isimlendirilir. Şekil budaması, elma bahçesi kurulduktan sonra fidan dikiminden başlayarak 3-4 yıl süreyle devam eden budamadır. Verim budaması, şekil budaması yapılan ağaçlarda oluşan fizyolojik dengenin uzun süreli olması için yapılan budamadır. Gençleştirme budaması ise yaşlanan ağaçlarda yeniden kuvvetli sürgünler oluşturmak amacıyla yapılır (Engin,2005). Elma yetiştiriciliğinde ağaçlarda bilinen şekillerin (goble, piramit vs.) dışında, farklı şekiller geliştirilmiştir. Elma ağaçlarına verilecek şekil, iklim koşullarına ve yetiştirme sistemlerine göre değişir. Yağışlı bölgelerde ağaçlara ortası açık şekiller, kurak bölgelerde ise ortası kapalı şekiller tercih edilmelidir. Serbest Merkezi Lider Sistemi (Free standing central leader) her iki bölgede kullanılabilecek sık dikim yöntemlerinden birisidir. Ağaçlara bu yetiştirme tipine uygun budama şekilleri verilir. Bu yöntemde, dalların daha çok sıra üzerine doğru gelişmesi sağlanır ve ağaçların fazla yükselmesine izin verilmez. Serbest Merkezi Lider Sistemi (Free standing central leader) tip bir budama şeklini anacı, MM111, MM106, gibi kuvvetli veya yarı bodur gelişen anaçlar 13

20 üzerinde aşılı olan elma çeşitlerinde uygulamak mümkündür. Bunlar değişik sıklıkta dikilmiş olabilir. 5x5, 6x6, 4x3, 4x2 m aralıklarında dikilebilir. Genç elma ağaçları için en kolay terbiye sistemi merkezi lider sistemidir. Yarı bodur anaçlar üzerindeki ağaçlar veya Red Delicious un spur tiplerinin kuvvetli anaçlar üzerindeki ağaçları için geliştirilmiştir. Kuzey Amerika nın Pasifik bölgesi ile Yeni Zelanda da yaygın olarak kullanılmaktadır. Sistemin en büyük özelliği, tacın bütün kısımlarına eşit düzeyde ışık dağılımının sağlanması, yüksek verim ve iyi renklenmiş meyve elde edilmesidir. Verim çağında bulunan yetişkin ağaçlara uygulanan budama, genç ağaçlardakinden farklıdır. Ağaçlar budanırken, verim ve gelişme miktarı dikkate alınmalıdır. Çok kuvvetli büyüyenlerde hafif bir budama, zayıf büyüyenlerde ise şiddetli bir budama yapılarak, sürgün oluşumu teşvik edilir. Verim budaması ile hastalıklı ve kırılmış dallar, eğer ağacın taç şeklini bozmayacaksa dipten kesilir. Aksi durumda ise sorunlu kısmın hemen altından, fakat sağlam dokunun bulunduğu yerden kesilir. Birbiri üzerine binen veya birbirine rakip olarak gelişen dallardan birisi mutlaka çıkartılmalıdır. Ağaç fazla yükselmişse, uzun dallar ana dalla birleştiği yerden kesilir. Elmalarda, sert bir budama yapılmaz. Daha çok tacın iç kısmının iyi havalanmasını ve ışık almasını sağlayacak şekilde bir aralama budaması yapılır. Ağaçlarda az sayıda dal kesimi yapmak ve büyük yaralar oluşturmamak için, her yıl düzenli olarak budama yapmak gerekir. Budama, ağaçların yapraklarını döküşünden, ilkbaharda dinlenmenin sona erdiği tarihe kadar geçen dönem içerisinde yapılır. Ülkemizde de M9, M26, M7 ve MM106 gibi bodur ve yarı bodur anaçlara aşılı elma fidanları ile sık dikim (sıra arası 3 4 m, sıra üzeri m) bahçe tesisi yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu gibi bahçe tesislerinde, ağaçlara ilk yıllardan itibaren şekil verme ve sonraki yıllarda da verim budaması çok daha önem taşımaktadır. Düşey eksenli terbiye sistemi olarak adlandırılan Vertical-axis, orta yoğunluktaki ağaçların budama ve terbiyesi için gerekli olan işgücü gereksinimini en az düzeye indirmek, eşit bir ışık dağılımını gerçekleştirmek ve yüksek kalitede meyve elde etmek amacıyla geliştirilmiştir.bu sistemde güçlü tepesi vurulmamış lider yerden m büyüyünceye kadar uzamasına izin verilir. Bu merkezi eksen etrafına meyve yüklü dalın dar bir silindir formunu alması şeklidir. Merkezden dışa açılarak oluşan dalların çapı ağacın üst kısmına doğru azalmalıdır. Yan dallar kalınlığı daima gövde kalınlığından az olmalı, aşağıdaki dallar uzun, üstteki biraz kısa, daha üstteki daha kısa şeklinde silindir- 14

21 konik bir şekil oluşmalıdır. Bu sistemde çok az bağlama, eğme vardır. İlk 3 yıl boyunca budama işlemi yapılır. Budamada iki yaşlı ve daha yaşlı dallar kesilerek yan dallar yenilenir. M 9 anacı tavsiye edilmektedir. Genelde M9, M26 anaçları ve spur tipler için M7, MM 106 anaçları bu terbiye metoduna uygundur.m 9 anacıyla m sıra üzeri ve m sıra arası mesafede dikilebilir. Bu şekillerin oluşturulmasında ve daha sonraki yıllarda da verim budamasına dikkat edilmelidir. Aksi takdirde, sık dikimden beklenen verim düşecek ve karlılık azalacaktır. Şekil 1. Elma ağaçlarında budama uygulamalarına ait bazı örnekler. 15

22 2. MEYVE SEYRELTME İklim ve toprak özelliklerinin uygun olduğu bölgelerde iyi döllenme koşulları altında, elma ağaçlarındaki meyve tutumu istenilenden fazladır. Bu durum meyve kalitesinin düşmesine neden olur. Elma ağaçlarında, açan çiçeklerin %9 unun meyve bağlaması, normal bir ürün için yeterli olmaktadır. Seyreltme ile çeşide özgü nitelikte, büyüklük açısından birbirine benzer, daha iyi renklenen ve kaliteli meyveler elde edilir. Elma ağaçlarında meyve seyreltmesi, budama ve çiçeklerin bir kısmının uzaklaştırılması şeklinde de yapılabilir. Elma ağaçlarına uygulanan budama, bir kısım çiçek tomurcuklarının uzaklaştırılmasını sağlar. Ancak bu, pratikte seyreltme için yeterli olmamaktadır. Ayrıca çiçek veya genç meyve seyreltmesi ile takviye edilmesi gerekir. Seyreltme genellikle elle ve kimyasal maddelerle yapılabilir. El ile seyreltme, meyvelerin elle koparılıp atılmasıdır. Bu seyretme yönteminde, her çiçek hüzmesinde genellikle bir meyve bırakılır. Daha çok hüzmedeki doruk çiçekten meydana gelen meyve bırakılır. Dallar üzerinde her cm de bir meyve bulunacak şekilde meyveler seyreltilir. Genellikle daha iyi gelişmiş, duruş pozisyonu ve yeri iyi olan meyveler bırakılır. Elle seyreltme, haziran dökümünden sonra yapılır. Bu zamana kadar dökülecek meyveler kendiliğinden dökülür. Eğer ağaçta kalan meyve fazla ise, seyreltmeye gerek duyulur. Elle meyve seyreltmesi masraflı bir iştir. İşçiliğin pahalı olduğu ülkelerde elmalar, bu yönteme göre daha ucuz olan kimyasal maddelerle de seyreltilebilmektedir. Bu amaçla dinitro bileşikleri (DNOC), naftalen asetik asit (NAA), naftalen asetamid (NAd) ve Carbaryl gibi kimyasal maddeler kullanılır. Dinitro bileşikleri, %75-90 çiçeklenme döneminde ağaçlara uygulanır. Kullanılacak kimyasal maddenin miktarı, ağacın meyve tutum oranına göre değişir. Meyve tutumu yüksek olan çeşitlerde, daha yüksek dozlarda çözelti uygulanır. Kimyasal meyve seyreltmesi, az masraflı ve az zaman alan bir uygulamadır. Ancak bu yöntemle her yıl istenen sonucu almak mümkün değildir. Bazı yıllar, gereğinden fazla meyve dökümüne neden olur. Bazen de istenilenden fazla meyve ağaçta kalabilir. Ağaçta kalan meyvelerin dağılımı homojen olmaz. Bu nedenle elle seyreltme ile tamamlanması gerekebilir (Özçağıran ve ark., 2004). 16