8. Hafta: CHP İKTİDARINDA DÖNEMİNDE TOPLUM ve SİYASET

Transkript

1 8. Hafta: CHP İKTİDARINDA DÖNEMİNDE TOPLUM ve SİYASET Döneminde Toplum ve Siyaset A.) Tek Parti Otoriteryanizmi: 1925 te patlak veren Şeyh Sait İsyanı ve Mustafa Kemal e yönelik suikast girişiminin ardından yürürlüğe konulan Takrir-i Sükûn Kanunu ve tekrar kurulan İstiklâl Mahkemeleri yle, muhalif kanadı topyekün susturmaya dönük yargılamalar, sürgünler ve hatta idam kararlarıyla, bu tarihten itibaren 1940 ların sonlarına dek sürecek, otoriter (kimilerine göre totaliter ) bir siyasal rejim dönemine girilmiş olur. Bilhassa 1930 ların başından başlayarak, rejime ve CHP iktidarına karşı yasal anlamda gerek parti içinden gerekse de dışarıdan hiçbir muhalefet organizasyonuna girilemeyecektir. Dolayısıyla, bu süreç, iktidar partisinin politikalarına yönelik muhalefetin kendini ifade edebileceği resmî kanallardan yoksun kalmasına ve daha ziyade yeraltına kaymasına neden olmuştur. Bu süreç, aynı zamanda, parti ve devletin özdeşleşmesini de beraberinde getirmiştir. Buna göre, cumhurbaşkanı partinin genel başkanı, başbakan partinin fiili genel başkanı, valilerse CHP nin il başkanları olarak kabul edilmişlerdir. Bu dönemde 4 yılda bir yapılan milletvekili seçimleri de, sadece biçimsel olarak gerçekleştirilirken; meclisteki sandalyeler için aday listeleri parti genel başkanı, fiili genel başkan ve genel sekreter tarafından belirlenmiştir sonrasında gelişen bu otoriter yapı, ve CHP nin kimi yöneticileri nezdinde uyguladıkları kayırmacı politikalar, yolsuzluklar, kimi yerlerde insan haklarının hiçe sayılması ve hükümetin bilhassa dini alana dönük kısıtlayıcı politikaları dolayısıyla yükselen kitlesel hoşnutsuzluklar ayyuka çıkınca; cumhurbaşkanı Mustafa Kemâl, eski arkadaşı Fethi (Okyar) a yeni bir parti kurulması teklifinde bulunur. Buna karşılık, hükümetin partisinin çalışmalarına olanak vereceğine, ve Mustafa Kemal in tarafsız kalacağına dair güvence isteyen, ve bu isteği kabul edilen Fethi Bey, 1930 yılında Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) adıyla yeni partiyi kurar. SCF, hem liberal ekonomi siyasetini ve yabancı yatırımların teşvikini, hem de ifade özgürlüğünü ve doğrudan seçimi ana ilkeleri olarak belirlemiştir. Partinin, Ekim 1930 daki belediye seçimleri sonucunda 502 belediyeden 30 unu kazanması, ve ardından Fethi Bey in iktidar partisinin seçimlerde usulsüzlük yaptığına dair şikayetleri, iktidarın öfkeli saldırılarına yol açınca, Mustafa Kemâl in şahsına karşı 1

2 siyasal muhalefet yürütmek istemeyen Fethi Bey, 16 Kasım 1930 da partiyi feshetmiştir. Bu olaydan bir ay sonra İzmir in Menemen ilçesinde Manisalı bir grup genç dervişin şeriat ve hilafetin geri getirilmesine dönük yürüyüşünü durdurmak üzere bir grup asker eşliğinde görevlendirilen yedek subay Mustafa Fehmi Kubilay bu gençlerin saldırısına uğrar ve kafası kesilir. Menemen olayı üzerine hükümet derhal harekete geçer, sıkıyönetim ilan edilir, 2000 in üzerinde tutuklama yapılır ve 28 kişi idam edilir. Bu olayla birlikte, iktidar, bu andan itibaren, İttihat ve Terakki döneminden beri ayakta kalmış bağımsız toplumsal ve kültürel örgütleri yasaklayıp, ülkenin tüm kültürel ve düşünsel yaşamını doğrudan kendi denetimi altına alarak, ülkedeki nüfusunu iyice pekiştirme yoluna gitmiştir. Bu kapsamda, Türk Ocakları nın kapatılıp, yerine Halkevleri ve Halkodaları açılır yılında kadınlara oy kullanma ve seçilme hakkının tanınmasıyla, amacının gerçekleştiği gerekçesiyle Türk Kadınlar Birliği fesh edilir. (Mart 1935 ten sonra TBMM de 18 kadın milletvekili yer almıştır.) Aynı yıl içerisinde, Türk Mason Locaları kapatılır. Liberal ya da sosyalist muhalefeti benimseyen bütün gazete ve dergiler zaten 1925 te kapatılmıştır. Bu tarihten itibaren ortada sadece hükümet denetimindeki gazeteler kalmıştır. Son olarak, 1933 te, İstanbul daki eski Darülfünun, İstanbul Üniversitesi olarak yeniden kurulur. Yeniden kuruluş sırasında öğretim kadrosunun üçte ikisi (yani 100 kişiden fazla öğretim elemanı) kürsülerini kaybederler, ve üniversitede sadece Kemalist çizginin en güvenilir mensupları görevlerine devam edebilir. Takip eden yıllarda, Hitler in Almanya da iktidara gelmesinden sonra Almanya dan ayrılan (aralarında Yahudiler in de bulunduğu) 63 Alman araştırmacı ve bilim insanlarının Türkiye de üniversitelerde ders vermeye başlaması sağlanır. 2

3 B.) Kemalizm (ya da Atatürkçülük ): 1930 larda ortaya çıkan Kemalizm ya da Atatürkçülük kavramlarını birlikte oluşturan düşünceler, ya da ülküler bütünü, bir süreç içerisinde doğal şekilde ve yavaş yavaş gelişir. Bu anlayış, herşeyi kapsayan, ya da herşeyi açıklamaya çalışan bir ideoloji olmaktan ziyade; şartlara göre geliştirilen bir tutum ve kanılar bütünü olmuştur. Sonuçta, şartlardan etkilendiği için, daha ziyade esnek bir kavram olara kaldı, ve aslında dünya görüşleri çok farklı olan insanlar kendilerini Kemalist olarak tanımladılar. Kemalizm in temel ilkeleri, 1931 parti programının içerisinde yayılmıştır. Bunlar: Cumhuriyetçilik, laiklik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik, ve inkılapçılıktır. Laiklik ve milliyetçiliğin temelleri Jön Türk ideologları tarafından atılmıştır. Bunlar, 1913 ten itibaren uyguladıkları politikalarla, bu ilkeleri geliştirmeye çalışmışlardır. Ancak, Cumhuriyet döneminde bu ikisi daha uçlara götürülmüştür. Bir yandan, tarihsel efsanelerle güçlendirilen aşırı bir milliyetçilik, yeni bir ulusal kimliğin oluşturulmasında başlıca araç olarak kullanılırken; diğer yandan, laiklik, yalnızca devletle dinin ayrılması değil, dinin kamu yaşamından çıkarılması ve din kurumları üstünde devletin tam denetiminin kurulması olarak da yorumlanmıştır. Cumhuriyetçilik, 1923 ten itibaren geçerli olan bir ilkedir. İlk kez I. Dünya Savaşı sırasında vurgulanmış olan halkçılık (kimine göre solidarist korporatizm olarak da değerlendirilir) ulusal dayanışma ve bütün ulusun çıkarlarını topluluk ya da sınıf çıkarlarının üstünde tutma düşüncesi anlamına gelmiştir. Olumsuz anlamda halkçılık, sınıf çıkarlarının inkârına (Kemalizm e göre, Türkiye de Avrupa da anlaşıldığı gibi sınıfların olmadığı iddia edilmiştir) ve sınıf esasına dayalı siyasal faaliyetin yasaklanmasına yol açıyordu. İnkılapçılık, sürekli değişime ve Kemalist reform programını desteklemeye içten bağlı olmak anlamına geliyordu. Devletçilik ise, devletin ekonomik alandaki üstünlüğünün tanınması anlamına gelen yeni bir kavramdır. Parti ambleminde 6 okla temsil edilen bu altı ilke, 1937 de Türk Anayasası na da eklenmiştir. Hepsi birlikte, Kemalizm in devlet anlayışını ve okullarda, basında ve orduda görüş aşılamanın dayanağını oluşturmuştur. 3

4 C.) Laikliğe Yönelik Politikalar : Zürcher, Kemalist reform politikalarının en karakteristik unsuru olan laiklik anlayışının hayata geçtiği 3 temel alan saptamaktadır: 1. Bunlardan birincisi, temelleri II. Mahmud dan itibaren atılmaya başlanmış olan, ve İttihat ve Terakki Cemiyeti nin yılları arasındaki yönetimi sırasında büyük ölçüde yaygınlaştırılmış olan, devlet, eğitim ve hukukun laikleştirilmesi sürecinin tamamlanmasını amaçlamıştır. Gerçekten de, cumhuriyetin doğuşundan önce bile, şeriatın rolü hemen hemen aile hukukuyla sınırlanmış bulunmaktadır. Bu doğrultuda, 1922 de Saltanatın, 1924 te Hilafetin ve Şeyhülislamlık makamının kaldırılması; 1923 te Cumhuriyet in, 1924 te yeni anayasanın ilanı; yine 1924 te eğitim sisteminin Maarif Vekaleti nde toplanması, medreselerin kapatılması; İsviçre Medeni Yasası nın ve 1926 da İtalyan Ceza Yasası nın kabulu; ve 1928 de anayasadan İslam ın Türkiye nin resmî dini olduğu hükmünün çıkarılması, belirleyici adımlardır. 2. Laikleşmenin gerçekleştiği ikinci alan, dinsel simgeler alanı olmuştur. Bu, fes, sarık gibi, erkeklerin taktıkları geleneksel başlıkların 1925 te men edilmesi, ve o yılın Eylül ünde dinsel kılık kıyafetin ancak camideki ibadet görevlileri tarafından giyilebileceğinin bildirilmesi gibi tedbirlerin önemli kısmıydı. Bu alandaki laikleştirme ayrıca, Atatürk ve yandaşlarının peçe takılmasına karşı sert ve güçlü eleştirilerine, ve örneğin Cuma günü yerine Pazar gününün resmi tatil günü ilan edilmesine dek uzanır. Yine bu kapsamda simgesel bir nitelik taşıyan reformlar; 1926 da Batı takvim ve saatinin, 1928 de Batı rakamlarının ve Latin alfabesinin; 1931 de ise Batı ağırlık ve uzunluk ölçülerinin kabülüdür. 3. Toplumsal yaşamın laikleştirilmesine yönelik olarak atılan son bir adım ise, temelde 1925 yılında tarikatların kaldırılması yoluyla, popüler İslam (ya da Halk İslamı ) ın üzerine gitmek olmuştur. Bu toplulukların, Osmanlı tarihi boyunca çok önemli dinsel ve toplumsal işlevleri olmuştur. Bunlar, kimine göre, Osmanlı döneminde devletle toplum arasında, yani merkezle çevre arasında sivil toplum aracılığı görevini yerine getirmişlerdir. Psikolojik olarak ise, üst düzey ulemanın resmî din anlayışında bulunmayan mistik, duygusal bir boyut sunuyorlardı. Aynı zamanda, takipçileri için, birliktelik, korunma ve toplumsal devingenlik sağlayan bir ağ vazifesi görüyorlardı. Tarikatların İTC ve Cumhuriyet döneminin başlarında yönetimle ilişkileri de değişkenlik arz etmiştir. Bektaşiler ve Mevleviler gibi kimi tarikatlar, bilhassa bağımsızlık savaşına büyük ölçüde destek vermişlerdir. Öte yandan, Nakşibendi tarikatının bir kısım üyeleri de, 31 Mart Vakası ve Şeyh Sait İsyanı nın destekleyicileri arasında bulunmuşlardır. 4

5 Kemalistler, Zürcher e göre, laikleştirme hamlesini resmi İslam ın ötesine yaymak suretiyle, popüler dinin giyim, muska, falcılar, kutsal şeyhler, evliya türbeleri, hacca gitme ve bayramlar gibi en önemli unsurlarına el atmışlardır. Ancak, bu tedbirlerin yol açtığı hoşnutsuzluk ve öfke, hilafetin, şeyhülislamlığın, ya da medreselerin kaldırılmasına duyulandan daha büyük olmuştur. Bu anlamda, halk İslam ı, bilhassa kentlerde gittikçe gözden düşerken; buna karşın, köylerde varlığını sürdürmüş, ama daha ziyade yeraltına kaymıştır. Böyle bir gidişat, İslam ın uzun vadede siyasallaşmasına ve bir muhalefet aracına dönüştürmüştür. Aynı bağlamda, yine Zürcher, Kemalistler in popüler dine sırt çevirerek, kendileriyle halk kitlesi arasındaki bağları da kestiğini iddia etmiştir Döneminde Toplum ve Siyaset 5

6 D.) Milliyetçiliğe Yönelik Politikalar : Milliyetçilik, Kemalist reform politikalarının diğer bir baskın unsuru olmuştur. Bu kapsamda, Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu nun kuruluşu ve faaliyetleri önemli bir adım olmuştur. 1. Türk Tarih Kurumu: Türk milliyetçiliğinin, ve Türk ulusunun benimsetilebilmesi sürecinde, tarihsel unsurlara duyulan ihtiyacın giderilebilmesi 1931 de Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti nin kurulmasını doğurur. Bu kurumun birinci kurultayında ortaya atılan Türk Tarih Tezi ne göre, Türkler, Orta Asya nın beyaz (aryan) sakinlerinin torunları olarak, kuraklık ve kıtlık yüzünden dünyanın dört bir yanına dağılmak zorunda kalmışlardır. İşte dünyanın dört bir yanında yaratılan tüm büyük uygarlıklar, buralara göç edenler tarafından yaratılmışlardır. Aynı bağlamda, Anadolu daki Sümer ve Hitit medeniyetleri de, esasen Türk türler. Bu kuram yoluyla, temel olarak, Türklere, kendi geçmişleri ve ulusal kimlikleri için yakın geçmişten yani Osmanlı döneminden bağımsız bir övünç duygusu vermeyi amaçlıyordu den itibaren, tarih tezi, okul ve üniversitelerdeki tarih öğretiminin dayanağı olmuştur. Ancak, bu tezin aşırı iddiaları 1940 ların sonlarından itibaren sessizce terk edilir. 2. Türk Dil Kurumu: Dilin Türkçeleştirilmesi sürecinde, dilde reform politikalarını hayata geliştirmek üzere de, 1932 de Türk Dili Tetkik Cemiyeti hayata geçirilir. Cemiyet üyeleri, Farsça ve Arapça sözcükler yerine, lehçelerden, eski edebi kaynaklardan, hatta Orta Asya daki Türkî dillerden sözcükler devşirmeye; yeni sözcükler üretilmeye çalışır. Ancak, halkın değişiklikleri takip etmesi hayli güç olmuştur te Güneş Dil Teorisi nin geliştirilmesiyle, dünya üzerindeki tüm dillerin başlangıçta Orta Asya da konuşulan bir dilden çıktığı, bütün diller içinde bu kökene en yakın olanın Türkçe olduğu kabul edilir. Bu teori, öz Türkçe sözcüklerin yaygınlaştırılması hususunda, bilhassa cemiyet üyelerine bir cesaret verir. Ancak, Atatürk ün ölümünün ardından, dilde reform hareketi, atılımını büyük ölçüde kaybeder. Yine 1930 larda, Kur an ı Kerim in Elmalılı Hamdi Yazır tarafından Türkçe ye çevrilmesi, ve ezanın Türkçe okunmaya başlanması, din yoluyla alınan Arap kültürel etkisinin yıkılmasına dönük girişimlerdir. 6

7 E.) Milli Şef Dönemi : 1930 larda idari kararlarla ilgili olarak Mustafa Kemal ve İsmet Bey arasında ortaya çıkan gerginliklerin Eylül 1937 de önlenemez bir noktaya varmasıyla, Atatürk, İsmet Bey in istifasını istemiştir. Ancak, Atatürk ün 10 Kasım 1938 de vefat etmesi üzerine, 11 Kasım da Millet Meclisi İsmet İnönü yü Cumhuriyet in ikinci Cumhurbaşkanı seçer. Atatürk ün siyasal çizgisini sürdüreceği işaretini veren İsmet İnönü, Aralık 1938 de yapılan parti kongresinde, parti tüzüğünde yapılan değişiklikle değişmez genel başkan sıfatıyla onurlandırılır, ve bundan böyle Milli Şef olarak anılır. Aynı tüzük değişikliğiyle, Mustafa Kemal Atatürk de, ebedi genel başkan olarak taçlandırılır. Ağırlıklı konusunu İkinci Dünya Savaşı nın oluşturduğu 1940 larda, Celal Bayar, Şükrü Saraçoğlu, ve Refik Saydam, sırasıyla başbakanlık görevlerine getirilirken; bu yıllar boyunca, İsmet İnönü, mutlak hakimiyete sahip olmuştur. Gerçekten de, başbakanlar, Cumhurbaşkanı tarafından kararlaştırılan politikaların dışına çıkamamışlardır. 7

8 F.) Dönemi Ekonomi Politikaları : Şubat İzmir de Birinci İktisat Kongresi - Yabancı şirketlerin devlet tarafından satın alınması (demiryolları, çeşitli şirketlerin hisseleri, ticari haklari; - Ziraat Bankası nın yeniden düzenlenmesi, İş Bankası ve Sanayi Bankasının kurulması de Teşvik-i Sanayi kanunun kabulü - Özerk bir Türk sanayisinin yaratılmasına dönük girişimler Dünya Ekonomik bunalımının olumsuz etkileri (aşırı ticaret açığı, enflasyon) te Sovyet tavsiyesiyle hazırlanan ilk beş yıllık kalkınma planının hazırlanması. Bu kapsamda, Kayseri de dev bir tekstil kombinasının kuruluşu te Sümerbank; 1935 te Etibank ın kurulması. Devlete ait çoğu işletme bu iki holdingin şemsiyesi altında toplandı. - II. Dünya Savaşı sırasında hazır tutulan asker sayısının 120 binden 1,5 milyona çıkarılmasıyla, bu ordunun beslenmesi ve donatılması için büyük bir ekonomik yükün oluşması ta çıkarılan Milli Koruma Kanunu yla, hükümete, fiyatları saptamada, ürünlere el koymada, hatta zorunlu çalışma yükümlülüğü getirmede sınırsız yetkiler verilmesi. - Savaş koşullarının karaborsa ekonomisinde patlamaya yol açması; perakende ürünlerin zor bulunur olması - Bir taraftan karaborsa, diğer taraftan devletin büyük ölçüde müdahalesi, bu durumu istismar edecek konumda olan büyük çiftçi, ithalatçı, tüccarlara ve devlet ihaleleriyle ruhsat işlemlerini yürüten memurlara aşırı kâr olanağı sağlamıştır. - Kasım 1942 de Varlık Vergisi Kanunun çıkarılması (Bu vergi hemen hemen tamamıyla büyük kentlerdeki, bilhassa da İstanbul daki tüccarlar tarafından ödenmiştir ve küçük gayrimüslim topluluklar, Müslümanlarınkinden on misli daha yüksek oranlara tabi kılınarak toplam vergi gelirinin %55 ini ödediler. Bu doğrultuda, çoğu gayrimüslim işlerini ve mülklerini Müslüman iş adamlarına satmak zorunda kalmıştır.) 8

9 da uygulanan İş Kanunu, sanayideki işçilere bazı güvenceler getirmiş ve işçi sigortasının bazı biçimleri için söz vermiş olmasına rağmen, işçi sendikalarının kurulmasını ve grevi yasaklıyordu. - Savaş sırasında tıpkı öteki ücretliler ve maaşlılar gibi, geçim masraflarının artmasıyla, işçilerin satın alma güçlerinin sarsılması Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu Marshall Planı 9