KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1177 KAHRAMANMARAŞ DOLAYINDAKİ OFİYOLİTİK KAYAÇLARIN JEOLOJİK AÇIDAN ÖNEMİ VE KROM İÇERİKLERİ

Transkript

1 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1177 KAHRAMANMARAŞ DOLAYINDAKİ OFİYOLİTİK KAYAÇLARIN JEOLOJİK AÇIDAN ÖNEMİ VE KROM İÇERİKLERİ Ender Sarrfakıoğlu* Özet Kahramanmaraş'ın kuzeybatısındaki Göksun ve güneyindeki Ferhuş-Şerefoğlu dolayında yapılan çalışmalarda ofiyolit serisi kayaçlar gözlenmiştir. Ultrabazik-bazik kayaçlardan oluşan ofiyoiitler, günümüzdeki okyanusal kabuğun temsilcileridir. Göksun dolayında, gabro ve diyabazlar izlenirken Ferhuş-Şerefoğlu dolayında harzburjit, dunit ve gabrolar bulunmaktadır. Ferhuş-Şerefoğlu-Türkoğlu-Kömürler arasında kalan arazide, ofiyolitik serinin harzburjitleri içerisinde, dunitik bir kılıfla çevrili kromit cevherleşmeleri gözlenmiştir. Yörede, özellikle 'lı yıllarda birçok işletilmiş ve terk edilmiş krom sahalarına rastlamak mümkündür. Türkoğlu dolayında özel sektör tarafından halen işletilmekte olan kromit ocakları bulunmaktadır. Giriş Dünya, yerkabuğu, manto ve çekirdek adı verilen üç ana katmandan oluşur (Şekil 1). Yerkabuğu en dıştaki katmandır. Kalınlığı, 6-70 km. arasında değişir. Yüzeye yakın olan manto katmanı (Üst manto), katı durumdaki kayaçlardan oluşur. Bu katman, yerkabuğu ile beraber litosfer (taşküre) olarak adlandırılır. Litosferin hemen altında bulunan manto bölümü, astenosfer (ateşküre) adını alır. Astenosfer yaklaşık 100 km. kalınlıktadır ve kısmen ergimiş kayaçlardan oluşur. Manto katmanının sıcaklığı çekirdeğe yakın yerlerde 4000 C, astenosferin en üst bölümünde 1000 C civarındadır. Bilimadamları, dış çekirdeğin ergimiş demir ve nikelden, iç çekirdeğin ise temel olarak demirden oluştuğunu düşünürler. Sıcaklık ise 6000 C'i geçmektedir (Ketin, 1975 ; Watt, 1997). İki değişik litosfer vardır. Bunlar, okyanusal litosfer ve kıtasal litosferdir. Okyanusal litosferin yüzeyinde yaklaşık 6 km. kalınlığında okyanusal kabuk bulunur ve denizle kaplıdır. Kıtasal litosferin yüzeyinde ise km. arasında değişen kıtasal kabuk vardır ve karaları oluşturur. Dünyanın yüzeyi kesintisiz gibi görünüyorsa da gerçekte dev boyuttaki bir yap-boz gibi birbirine geçen levhalardan oluşur (Şekil 2). Bir levha, okyanusal ya da kıtasal litosferden oluşacağı gibi her iki litosfer türünü de içerebilir. Depremlerin ve yanardağların çoğu levha sınırına yakın bölgelerde görülür. Levhalar çok yavaşta olsa sürekli hareket halindedir. Yılda ortalama 5 cm yol alırlar ki, bu da aşağı-yukarı tırnaklarımızın uzama hızına eşittir (Şekil 3). Levha sınırlarında görülen hareketlerden birisi, bir levhanın diğer levhanın altına dalmasıdır. Diğeri ise levhaların birbirinden uzaklaşması ile ergimiş kayaların iki levha arasından yükselerek levha kenarında katılaşmasıdır. Türkiye'de, birçok yörede gözlenen ofiyolitik kayaçlar, milyonlarca yıl öncesinde bir okyanusal litosferin varlığını işaret eder (Şekil 4). Kısacası ofiyoiitler, fosil okyanusal kabuklarıdır. Ofiyoiitler, yılan taşı ya da yeşil kayaçlar olarak da bilinir (Çapan, 1977). Bu kaya topluluğunda yer alan kayaçlar alttan üstte doğru ; harzburjit, dunit, verlit, piroksenit, gabro, diyadaz, bazalt ve volkanosedimanter kayaçlardan oluşur (Şekil 5). * MTA Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara

2 1178 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Bölgesel jeoloji K.Maraş'ın kuzeybatısında Göksun vadisi boyunca bölgeye bindirme ile yerleşmiş, allokton ofiyolit serisi kayaçlar bulunmaktadır. Okyanusal kabuğu temsil eden ve ofiyolit dizisinin üst kısımlarında bulunan gabrolar, diyabaz daykları ve volkanosedimanter kayaçlar gözlenmiştir (Şekil 6-7). Bölgeye, Üst Kretase öncesi nap olarak yerleşmiş ve okyanusal kabuğun temsilcileri olan ofiyolitlerin yaklaşık kalınlığı m. 'dir. Çardak Köyü dolayında, Tüllüce Tepe mevkiinde yeşilimsi siyah ya da grimsi boz renkli bazik karakterli gabrolar, ofiyolitin tabanını oluşturmaktadır. Gabroların üst kesiminde diyabaz daykları bulunur (Tarhan, 1984). Gabrolarla aynı kökenli olan bu kayaçlar, bazik magmadan itibaren oluşmuştur. Ofiyolit dizisi kayaçlann en üst düzeyinde volkanosedimanter kayaçlar bulunur. Bunlar, tüfler, radyolaryalı çörtler, derin denizel kireçtaşları ve kumtaşlarıdır. K.Maraş'ın güneyinde, Kömürler ( G.Antep )'e kadar olan bölgede, Mesozoyik (Jura) yaşlı kireçtaşlarının üzerinde allokton olarak bulunan ultrabazik-bazik kayaçlar gözlenir (Şekil 8). Çoğunlukla, ofiyolit dizinin üst manto kısmını temsil eden ultrabazik harzburjitler bulunmaktadır ( Kısakürek, 1988 ). Harzburjitler, yer yer ince dunit bantları ile tedrici geçişler yapar (Şekil 9). Harzburjitler ve dunitleri, magnezyumdemir silikat kristalleri olan olivinler ve ortopiroksenler oluşturur (Şekil 10). Bu ultrabazik kayaçlar / peridotitler (harzburjitler, dunit), kimyasal bileşim olarak başlıca MgO ve Si0 2 'den oluşur (Şekil 11). Sahada, ultrabazik kayaçlara/peridotitlere nazaran daha az gözlenen bazik karakterli gabrolar ise okyanusal kabuğu temsil eder, Gabrolar kökensel açıdan harzburjit-dun itleri e ilişkili olup bu kayaçları oluşturan magmadan itibaren kısmi ergime + kristal farklılaşması ile oluşur. Gabroları, olivin, piroksen ve plajiyoklas (kalsiyum+sodyum silikat) kristalleri oluşturur (Şekil 12). Ekonomik jeoloji Ultrabazik kayaçlar/peridotitler (dunitler), kromit cevheri açısından zengin konsantrasyonlar sunar. Türkiye'de bulunan kromit yatakları, ofiyolit içerisinde yer aldığı Şekil 4 ile Şekil 13 arasındaki büyük benzerlikten anlaşılmaktadır Şekil 13'de görüldüğü gibi Türkiye'de kromit sahalarından birisi de Antakya-Maraş sahasıdır. Ofiyolit dizisi kayaçlann en alt kısmında olan ve üst mantoyu karakterize eden ultrabazik kayaçlann (harzburjitler) içerisinde dunitik bir çeperle kaplı kromit yatakları bulunmaktadır. Masif, nodüler (benekli), saçınımlı ve bantlı cevher tipindedir. Kromit cevherleşmesi, tektonik deformasyonlardan (kıvrımlanma, faylanma, çatlak-kınk yapıları) dolayı düzensiz ve küçük boyutlu yataklanma sunar (Şekil 14). Balıkalan kromitleri, masif kromit tipinde olup %45-55 Cr içermektedir. Kromit cepleri birkaç metreden birkaç yüz metreyi geçmeyen kalınlıktadır. Hacıbebekli ve Kömürler kromit ocakları ise nodüler tipi kromit cevherleşmesi sunar. Nodüllerin (beneklerin) boyutu 3-30 mm. arasında değişmektedir. Akyüz bantlı kromit ocaklarında, bantların kalınlıkları birkaç cm ile birkaç m. arasındadır (Anıl, 1988; 1990). Türkiye'de, kromit cevherleşmesi açısından önemli bir yere sahip olan Kahramamaraş bölgesindeki kromit yataklarının rezervi ton arasındadır. Bununla beraber, devlet ve özel kuruluşların ayrıntılı jeolojik çalışmalarıyla ve ileri teknolojik aletleri kullanarak yapılacak detay etüd çalışmaları bu ocakların ekonomik potansiyellerini ortaya çıkarabilecektir. Sonuçlar K.Maraş ili'nin kuzeyinde ve güneyinde yeşil kayaçlar ya da yılan taşı olarak tanımlanan ofiyolitler bulunmaktadır. Ultrabazik-bazik kayaçlardan oluşan ofiyolitler günümüzdeki okyanusal kabukların temsilcileridir. Bu ofiyolit kaya grubunda alttan üstte doğru; harzburjit, dunit, verlit, piroksenit, gabro, diyabaz, bazalt ve derin denizel çökeller bulunur. Saha

3 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1179 çalışmalarında ofiyolit serisindeki bütün kayaçları her zaman göremeyiz. K.Maraş'ın kuzey batısındaki Göksun ve güneyindeki Ferhuş-Şerefoğlu dolayında yapılan jeolojik çalışmalarda eksikli ofiyolit serisi gözlenmiştir. Göksun dolayında gabro ve diyabazlar izlenirken Ferhuş-Şerefoğlu dolaylarında harzburjit, dunit ve gabrolar bulunmaktadır. Ofiyolitik seride zengin krom cevherleşmesi içeren dunitlerin varlığı, ofiyolitleri ekonomik açıdan da önemli kılmaktadır. Ferhuş-Şerefoğlu-Türkoğlu-Kömürler dolayında " ı yıllarda birçok işletilmiş ve terkedilmiş kromit ocakları bulunmaktadır. Halen işletilen kromit ocağı vardır. Daha detaylı çalışmalarla bu ocakların ekonomik potansiyelleri ortaya çıkarılabilecektir. Kaynaklar Anıl, M Türkoğlu (K.maraş)-Kömürler (G.Antep) arası ofiyolitleri ve bunlara bağlı krom yataklarının jeolojisi ve metalojenezi. Ç.Ü. I. Bilim Kongresi Bildirileri Türkoğlu-Kömürler-Şerefoğlu-Gaziantep arası ofiyolitlerinin petrografisi ve krom cevherleşmelerinin jeokimyasal incelenmesi C.Ü. Yerbilimleri Dergisi Pozantı-Karsantı, Mersin ve Kızıldağ (Hatay) ofiyolitlerindeki bazı kromit yataklarının morfolojik-yapısal ve jenetik özellikleri ile Akdeniz Bölgesindeki benzer kromit yataklarıyla karşılaştırılması. Doğa (Tübitak) Engineering and Environmental sciences Çapan, UZ Ofiyolit Olgusu. TJK, Yerbilimleri Konferans Dizisi. Kış Dönemi 1-3. Engin, T, Özkan, Y.Z., Balcı, M., Türkiye krom yatakları ve MTA'nın krom aramacılığındaki yeri. 50. yıl simpozyum bildirileri, Ketin, İ Genel Jeoloji. Yerbilimlerine giriş. t.t.ü vakfı Kitap yayın no s Kısakürek, E Ferhuş-Şerefoğlu (K.maraş) arasının jeolojisi, petrografisi ve krom olanakları. Ç.Ü. Fen Bil. Enst. Mater Tezi. 80s. Robertson, A.H.F Mesozoic-Tertiary tectono-sedimentary evolution of a south Tethyan oceanic basin and its marjin in southern Turkey. in tectonics and magmatism in Turkey and the surrounding area (eds: E. Bozkurt, J.A. Winchester and J.D. Piper), pp Geological Society of London, Special Publication no Tarhan, N., Göksun-Afşin-Elbistan dolayının jeolojisi. Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 19, Elbistan ensimatik adayayı çökel bulguları ve yaşı. Jeoloji Mühendisliği Dergisi, Nisan sayısı, 3-8. Watt, F Earthquakes and volcanoes (çeviri: Deniz Yurtören). Tübitak Popüler Bilim Kitapları 71. 3İs.

4 1180 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Şekil 2. Dünyanın yüzeyi levhalardan oluşmaktadır. Sekil I.Dünyanın Katmanları Şekil 3. Levha sınırlarında gözlenen hareketler; levhaların birbirinden uzaklaşması ya da birinin diğerinin Şekil 5. Genelleştirilmiş okyanus tabanı / ofîyolit dizisi

5 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1181 Şekil 6. Göksün (K.Maraş) dolayının jeolojik Şekil 7. Çardak Köyü (Göksun) - Tüllüce Tepe mevkiinde gözlenen gabro ve diyabazlar Şekil 4. Doğu Akdeniz bölgesindeki ofiyoiitlerin dağılımı (Robertson, 2000). Şekil 8. A: Ferhuş-Şerefoğlu (K.Maraş) arasının jeolojik haritası (Kısakürek, 1988). B: Türkoğlu (K.Maraş)-Kömiirler(G.Antep) arası krom yataklarının jeolojik haritası

6 1182 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Şekil 11. Ultrabazik kayaclann / peridotitlerin majör oksit içerikleri.

7 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1183 Şekil 12. Ferhuş (K.Maraş) dolayında gözlenen gabroların arazî ve mikroskobik görüntüsü Şekil 13. Türkiye'deki krom yataklarının dağılımı (Engin ve diğ. 1987).

8 1184 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Şekil 14. Kromit cevherinin arazideki görünümü (Deliköleli Obası - K.Maras)