T.C. AĞRI VALĠLĠĞĠ ÇEVRE VE ġehġrcġlġk ĠL MÜDÜRLÜĞÜ 2011 YILI ÇEVRE DURUM RAPORU

Transkript

1 T.C. AĞRI VALĠLĠĞĠ ÇEVRE VE ġehġrcġlġk ĠL MÜDÜRLÜĞÜ 2011 YILI ÇEVRE DURUM RAPORU AĞRI

2 DĠYADĠN KAPLICALARI METEOR ÇUKURU 2

3 T.C. AĞRI VALĠLĠĞĠ ÇEVRE VE ġehġrcġlġk ĠL MÜDÜRLÜĞÜ AĞRI ĠLĠ ĠL ÇEVRE DURUM RAPORU HAZIRLAYANLAR Ufuk Nurullah BĠLGĠN Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürü Mehmet Sena EKĠNCĠ ġube Müdürü V. Süleyman SAĞLAM Harita Mühendisi Orhan KIRATLI Harita Mühendisi Tahir ERTUġ Doğalgaz Teknikeri 3

4 Ġçindekiler Sayfa Ġçindekiler 4 Takdim 12 Önsöz 13 A. COĞRAFĠ KAPSAM 14 A.1 Giriş 15 A.2 Ġl ve Ġlçe Sınırları 15 A.3 Ġlin Coğrafi Durumu 26 A.4 Ġlin Topografyası ve Jeolojik Durumu 28 A.4.1 Dağlar 29 A.4.2 Yaylalar ve Ovalar 31 A Yaylalar 31 A Ovalar 29 A.4.3 Geçit ve Gedikler 33 A.5 Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 34 A.5.1 Metamorfizma ve Mağmatizma 36 A.5.2 Tektonik ve Paleocoğrafya 36 B. DOĞAL KAYNAKLAR B.1 Enerji Kaynakları 38 B.1.1 Güneş 38 B.1.2 Su Gücü 38 B.1.3 Kömür 40 B.1.4 Doğal Gaz 40 B.1.5 Rüzgâr 40 B.1.6 Biyomas ( Biyogaz, Odun, Tezek ) 40 B.1.7 Petrol 40 B.1.8 Jeotermal Sahalar 40 B.2 Flora ve Fauna 40 B.3 Toprak 40 B.4 Su Kaynakları 41 B.4.1 İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar 41 B.4.2 Yeraltı Su Kaynakları 42 B.4.3 Akarsular 46 B.4.4 Göller ve Göletler 48 B.5 Mineral Kaynaklar 49 B.5.1 Sanayi Maddeleri 49 B.5.2 Metalik Maddeler 49 B.5.3 Enerji Maddeleri 49 B.5.4 Maden Kanunu na Tabi Olan Doğal Malzemeler 49 4

5 C. HAVA ( ATMOSFER VE ĠKLĠM ) C.1 C.1 Ġklim ve Hava 51 C.1.1 Doğal Değişkenler 51 C Rüzgâr 52 C Basınç 52 C Nem 52 C Sıcaklık 53 C Buharlaşma 56 C Yağışlar 56 C Yağmur 56 C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı 57 C Seller 60 C Kuraklık 61 C Mikroklima 61 C.1.2 Yapay Etmenler 61 C Plansız Kentleşme 61 C Yeşil Alanların Azalması 62 C Isınmadan Kullanılan Yakıtlar 62 C Endüstriyel Emisyonlar 63 C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 65 C.2 Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 67 C.2.1 Kükürt Dioksit Konsantrasyonu ve Duman 67 C.2.2 Partikül Madde ( PM ) Emisyonları 69 C.2.3 Karbonmonoksit 70 C.2.4 Nitrojen Oksitleri 70 C.2.5 Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları 70 C.3 Atmosferik Kirlilik 70 C.3.1 Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri 70 C.3.2 Asit Yağmurlarının Etkileri 71 C.4 Hava Kirleticilerin Çevreye Olan Etkileri 71 C.4.1 Doğal Çevreye Etkisi 71 C Su Üzerindeki Etkileri 71 C Toprak Üzerine Etkileri 72 C Flora ve Fauna Üzerine Etkisi 72 C İnsan Sağlığı Üzerine Etkisi 72 C.4.2 Yapay Çevreye Etkisi 72 C Görüntü Kirliliği Üzerine Etkileri 72 D.SU D.1 Su Kaynaklarının Kullanımı 72 D.1.1 Yer Altı Suları 72 D.1.2 Akarsular 73 D.1.3 Göller, Göletler ve Rezervuarlar 73 D.1.4 Deniz 75 D.2 Doğal Drenaj Sistemleri 75 A.Akarsular İçin 75 B.Yer Altı Suları İçin 75 5

6 D.3 Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri 75 D.3.1 Yer Altı Suları ve Kirlilik 75 D.3.2 Akarsularda Kirlilik 79 D.3.3 Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 80 D.3.4 Denizlerde Kirlilik 80 D.4 Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları 80 D.5 Su Kaynaklarında Kirlilik Etmenleri 80 D.5.1 Tuzluluk 80 D.5.2 Zehirli Gazlar 80 D.5.3 Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik 80 D.5.4 Ağır Metaller ve İz Elementler 80 D.5.5 Zehirli Organik Bileşikler 80 D Siyanürler 80 D Petrol vetürevleri 80 D Poliklora Naftalinler ve Bifenniller 80 D Pestisit ve Su Kirliliği 81 D Gübreler ve Su Kirliliği 81 D Deterjan ve Su Kirliliği 81 D.5.6 Çözünmüş Organik Maddeler 81 D.5.7 Patojenler 81 D,5,8 Askıda Katı Maddeler 81 D.5.9 Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği 81 E. TOPRAK VE ARAZĠ KULLANIMI E.1 Genel Toprak Yapısı 82 E.2 Toprak Kirliliği 84 E.2.1 Kimyasal Kirlenme 84 E Atmosferik Kirlenme 84 E Atıklardan Kirlenme 84 E.2.2 Mikrobiyal Kirlenme 84 E.3 Arazi 84 E.3.1 Arazi Varlığı 84 E Arazi Sınıfları 84 E Kullanma Durumu 84 E.3.2 Arazi Problemleri 84 F. FLORA - FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1 Ormanlar 86 F.2 Çayır ve Meralar 87 F.2.1 Çayır ve Meraların Varlığı 87 F.2.2 Kullanım Amaçları ve Yararları 87 F.3 Flora 87 F.4 Fauna 92 F.5 Hassas Yöreler 93 F.5.1 Milli Parklar 94 F.5.2 Tabiat Parkları 95 F.5.3 Tabiat Anıtı 95 F.5.4 Tabiat Koruma Alanları 95 F.5.5 Orman İçi Dinlenme Yerleri 95 F.5.6 Sulak Alanlar 95 F.5.7 Biyogenetik Rezerv Alanları 95 F.5.8 Biyosfer Rezerv Alanları 96 F.5.9 Özel Çevre Koruma Bölgeleri 96 6

7 G. TURĠZM G.1 Yörenin Turistik Değerleri 96 G.1.1 Yörenin Doğal Değerleri 97 G Konum 97 G Fiziki Özellikler 97 G.1.2 Kültürel Değerler 105 G.2 Turizm Çeşitleri 117 G.3 Turizm Altyapısı 119 G.4 Turist Sayısı 120 G.5 Turizm Ekonomisi 121 G.6 Turizm ve Çevre İlişkisi 121 H. TARIM VE HAYVANCILIK H.1 Genel Tarım Yapısı 122 H.2 Tarımsal Üretim 123 H.2.1 Bitkisel Üretim 123 H Tarla Bitkileri 123 H Buğdaygiller 123 H Yem Bitkilere 123 H Endüstriyel Bitkiler 124 H Süs Bitkileri 125 H Bahçe Bitkileri 125 H Meyve Üretimi 125 H Sebze Üretimi 127 H.2.2 Hayvansal Üretim 129 H Büyükbaş Hayvancılık 130 H Küçükbaş Hayvancılık 130 H Kümes Hayvancılığı 131 H Su Ürünleri 131 H Kürk Hayvancılığı 131 H Arıcılık ve İpek Böcekçiliği 131 H.3 Organik Tarım 132 H.4 Tarımsal İşletmeler 132 H.4.1 Kamu İşletmeleri 132 H.4.2 Özel İşletmeler 132 H.5 Tarımsal Faaliyetler 133 H.5.1 Pestisit Kullanımı 133 H.5.2 Gübre Kullanımı 133 I.MADENCĠLĠK I.1 Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve 134 Doğal Malzemeler I.1.1 Sanayi Maddeleri 134 I.1.2 Metalik Maddeler 134 I.1.3 Enerji Maddeleri 134 I.1.4 Maden Kanunu na Tabi Olan Doğal Malzemeler 137 I.2 Madencilik Faaliyetinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri 138 I.3 Cevher Zenginleştirme 138 I.4 Madencilik Faaliyetinin Çevre Üzerine Etkileri 138 I.5 Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan 138 Rehabilitasyon Çalışmaları J.ENERJĠ J.1 Kaynaklarına Göre Enerjinin Sınıflandırılması 138 J.1.1 Birincil Enerji Kaynakları 138 7

8 J Güneş Enerjisi 138 J Rüzgar 139 J Su Enerjisi 139 J Biyogaz Enerjisi 139 J Biyomas Enerjisi 139 J Odun 140 J Kömür 140 J Petrol 140 J Jeotermal Enerji 140 J Doğalgaz Enerjisi 143 J.1.2 İkincil Enerji Kaynakları 143 J Termik Enerji 143 J Hidrolik Enerji 143 J Nükleer Enerji 143 J.2 Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı 143 J.3 Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar 144 K. SANAYĠ VE TEKNOLOJĠ K.1 İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi, Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etmenler 145 K.2 Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması 146 K.2.1 Sanayi Alanları 146 K.2.2 Organize Sanayii 146 K.2.3 Küçük Sanayi Sitesi 146 K.3 Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı 146 K.4 Sanayi Gruplarına Göre İş Yeri Sayıları ve İstihdam Durumu 146 K.5 Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı 147 K.6 Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 147 K.6.1 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği 147 K.6.2 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği 147 K.6.3 Sanayiden Kaynaklanan Toprak Kirliliği 147 K.6.4 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği 147 K.6.5 Sanayi Atıkları 148 K.7 Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı 148 L. ALTYAPI, ULAġIM VE HABERLEġME L.1 Altyapı 148 L.1.1 Su Sistemi 148 L.1.2 Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 148 L.1.3 Yeşil Alanlar 148 L.1.4 Elektrik Üretim Hatları 149 L.1.5 Doğalgaz Boru Hatları 149 L.2 Ulaşım 149 L.2.1 Karayolları 149 L Karayolları Genel 149 L Ulaşım Planlaması 141 L Toplu Taşım Sistemleri 141 L Kent İçi Yollar 141 L Araç Sayıları 153 L.2.2 Demir Yolları 154 L.2.3 Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı 154 L.2.4 Havayolları 154 L.3 Haberleşme 156 L.4 İlin İmar Durumu 156 L.5 İldeki Baz İstasyonlarının Sayısı 157 8

9 M. YERLEġĠM ALANLARI VE NÜFUS M.1 Kentsel ve Kırsal Planlama 157 M.2 Altyapı 158 M.3 Binalar ve Altyapı Çeşitleri 158 M.3.1 Kamu Binalar 160 M.3.2 Okullar 160 M.3.3 Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 161 M.3.4 Sosyal ve Kültürel Tesisler 162 M.3.5 Endüstriyel Yapılar 162 M.3.6 Göçler ve Hareketli Yapılar 163 M.3.7 Otel Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 163 M.3.8 Bürolar ve Dükkanlar 163 M.3.9 Kırsal Alanda Yapılaşma 163 M.3.10 Yerel Mimari Özellikler 163 M.3.11 Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller 163 M.4 Sosyo - Ekonomik Yapı 163 M.4.1 Göçler 164 M.4.2 Göçebe İşçiler 164 M.4.3 Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı 164 M.4.4 Konut Yapım Süreçleri 164 M.4.5 Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri 164 M.5 Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 165 M.5.1 Binalarda Ses İzolasyonları 165 M.5.2 Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları 165 M.5.3 Ticari ve Endüstriyel Gürültü 165 M.5.4 Kentsel Atıklar 165 M.5.5 Binalarda Isı Yalıtımı 165 M.6 Nüfus 165 M.6.1 Nüfusun Yıllara Göre Değişimi 165 M.6.2 Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 167 M.6.3 İl ve İlçelerin Nüfus Dağılımı 168 M.6.4 Nüfus Değişim Oranları 169 M.6.5 Yer Değiştirme Olayları 171 M.6.6 Turizm ve Seyahat 171 M.6.7 İşsizlik 171 N. ATIKLAR N.1 Evsel Katı Atıklar 173 N.2 Tehlikeli ve Zararlı Atıklar 174 N.3 Özel Atıklar 174 N.3.1 Tıbbi Atıklar 174 N.3.2 Atık Yağlar 176 N.3.3 Pil ve Aküler 176 N.3.4 Cips ve Diğer Yıkama Fırtınalarından Kaynaklanan Küller 176 N.3.5 Tarama Çamurları 176 N.3.6 Elektrik ve Elektronik Atıklar 176 N.3.7 Kullanım Ömrü Bitmiş Atıklar 176 N.4 Atıkların Bertaraf Edilmesi 176 N.5 Atıkların Değerlendirilmesi 177 N.6 Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 177 O.GÜRÜLTÜ VE TĠTREġĠM O.1 Gürültü 177 9

10 O.1.1 Gürültünün Kaynakları 178 O Trafik Gürültüsü 178 O Endüstriyel Gürültüsü 178 O İnşaat Gürültüsü 178 O Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültü 178 O Havaalanları ve Yakınında Oluşan Gürültü 178 O.1.2 Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 179 O Gürültünün Fiziksel Çevreye Etkileri 179 O Gürültünün Sosyal Çevreye Etkileri 179 O.1.3 Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri 179 O Fiziksel Etkileri 179 O Fizyolojik Etkisi 179 O Psikolojik Etkileri 179 O Performans Etkileri 179 O.2 Titreşim 179 P. AFETLER P.1 Afet Olayları 180 P.1.1 Depremler 180 P.1.2 Heyelan ve Çığlar 181 P.1.3 Seller ( Su Baskınları ) 182 P.1.4 Orman ve Otlak Yangınları 183 P.1.5 Fırtınalar 183 P.2 Afetler ve Sağlık Zararlıları 183 P.2.1 Radyoaktif Maddeler 183 P.2.2 Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 183 P.2.3 Tehlikeli ve Zehirli Maddeler 183 P.3 Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri 183 P.3.1 Sivil Savunma Birimleri 187 P.3.2 Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 190 P.3.3 İlkyardım Servisleri 191 P.3.4 Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı 191 P.3.5 Tehlikeli ve Zehirli Maddelerin Sınırlar Arası Taşınması İçin Alınan 191 Tedbirler P.3.6 Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar 191 R. SAĞLIK VE ÇEVRE R.1 Temel Sağlık Hizmetleri 192 R.1.1 Sağlık Kurumlarının Dağılımı 192 R.1.2 Bulaşıcı Hastalıklar 199 R İçme ve Kullanma Sularının Sağlık Durumu 200 R Denizler 201 R Zoonoz Hastalıklar 201 R.1.3 Gıda Hijyeni 201 R.1.4 Aşı Çalışmaları 204 R.1.5 Bebek Ölümleri 205 R.1.6 Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 206 R.1.7 Aile Planlama Çalışmaları 207 R.2 Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri 208 R.2.1 Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 208 R.2.2 Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 208 R.2.3 Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 208 R.2.4 Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 208 P.2.5 Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 210 P Pestisitlerin Yarattığı Sorunlar

11 P Pestisitlerin Akut Etkileri 211 P Pestisitlerin Kronik Sağlık Etkileri 212 P.2.6 İyonize Radyasyondan Koruma 212 S. ÇEVRE EĞĠTĠMĠ S.1 Kamu Kuruluşların Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri 213 S.2 Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri 213 S.2.1 Çevre Vakıfları 213 S.2.2 Çevre Dernekleri 213 S.2.3 Çevreyle İlgili Federasyonlar 213 T. ÇEVRE YÖNETĠMĠ VE PLANLAMA T.1 Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 214 T.2 Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, 215 Korunması ve Geliştirilmesi T.3 Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Sonuçlarının Çevrenin Taşıma 215 Kapasitesi Aşamayacak Biçimde Planlaması T.4 Çevrenin İnsan - Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması 216 T.5 Çevreye Duyarlı Arazi Kullanılması 216 EKLER: EK: D.2.1, EK: D.2.2, EK: D.2.3, EK: D.2.4, EK: D.2.5, EK: D.2.6, EK: D.2.7, EK: D.2.8, EK: D.2.9, EK: D.2.10, EK: D.2.11, EK: D.2.12, EK: D.2.13, EK: D.2.14, EK: D.2.15, EK: D.2.16, EK: D.2.17, EK: D.2.18, EK: D.2.19, EK: D

12 TAKDİM İçinde bulunduğumuz yüzyılda yaşanan teknolojik gelişmeler bir taraftan insan yaşamında kolaylıklar sağlarken, diğer taraftan da doğaya ve çevreye verdiği zararla sağlıklı yaşamı zorlaştırmaktadır. Sanayileşme ile birlikte interaktif enerjiler ve enerji verimliliği konusunda yapılan çalışmalar, doğanın temel fiziksel unsurları olan, hava, su ve toprak üzerinde olumsuz etkilerin oluşmasına neden olmuştur. Çeşitli kaynaklardan çıkan radyoaktif, katı, sıvı ve gaz halindeki kirletici maddeler canlı öğeler üzerinde yüksek oranda birikmesi ile çevre kirliliğine yol açmaktadır. Bunun yanında yaşanan hızlı nüfus artışı, çarpık kentleşme, sağlıksız sanayileşme, iklim değişikliği, azalan ve tükenen canlı türleri dünyamızın önemli çevre sorunlarını oluşturmaktadır. Çevre kirliliğinin önlenmesi ve daha sağlıklı bir yaşam için toplumun her kesimine ayrı ayrı görevler düşmektedir. Gerek kurumsal anlamda, gerekse bireysel olarak bu gün evrensel boyutlarda ele alınan bu konuya ciddi çalışmalar ve etkili çözümlerle katkıda bulunmalıyız. Toplum olarak çevreyle uyumlu bir şekilde yaşayarak, doğaya sevgi ve saygı göstermeliyiz. Hem yaşamımızın güzelleşmesi hem de gelecek kuşaklara bırakacağımız dünyanın yaşanabilir olmasının yolu sorumlu ve bilinçli bireyler yetiştirmekten geçmektedir. Ülkemizin güzel illerinden biri olan Ağrı mızın hava, su, toprak varlığı, flora ve fauna gibi çevre değerleri ile doğal kaynaklarının büyük bir titizlik içerisinde incelenmesi ve araştırılması ile oluşan Ağrı İl Çevre Durum Raporu nun bu konudaki bir boşluğu dolduracağına inanıyorum. Bu vesile ile bu raporun hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür eder, daha temiz ve sağlıklı bir yaşam dileğiyle sizleri en kalbi duygularımla selamlıyorum. Ali YERLİKAYA Ağrı Valisi 12

13 ÖNSÖZ Günümüzün modern toplumlarında fosil yakıtlarla enerji ihtiyacı karşılanan bir sanayileşme görülmektedir. Bu durum gerek toprakta ve suda gerekse havada yoğun bir kirlenmeye neden olmaktadır. Dünyamız insanoğlunun kendi elleriyle belki de içinden çıkılmaz bir hale getirdiği bir çevre mi sanayi mi ikilemiyle karşı karşıyadır. Çevreyi ihmal etmeden, onu yok etmeden sanayileşmenin yollarını hep birlikte bulmak zorundayız. Geçmiş yıllarda çevreye çok büyük zararlar veren Çernobil türü nükleer santral kazaları, okyanusları ve denizleri kirleten petrol kuyuları ve petrol tankeri kazaları, binlerce hektarlık ormanlık alanı tahrip eden orman yangınları ile karşılaştık. Özellikle son yıllarda küresel ısınmaya bağlı pek çok sel felaketi, orman yangını ve heyelan olaylarıyla karşı karşıya kaldık. Bunlar havayı, suyu toprağı ziyadesiyle kirletmemize yetti de arttı bile. Ülkemiz denizleriyle, bereketli topraklarıyla, nehirleri, ovaları, dağları ve yaylaları ile modern dünyanın gıpta ile baktığı bir ülkedir. Dolayısıyla bu güzellikleri çocuklarımıza temiz olarak teslim etmeliyiz Sayılı Çevre Kanunu gereği hazırlanan Ağrı İli Çevre Durum Raporu, ilimizin çevresel anlamda fotoğrafının çekilmesi amacına yöneliktir. Henüz ilimizde sanayinin gelişmediği, nüfusun az olduğu göz önüne alındığında çevre kirliliği ilimizde henüz sınırlıdır. İlimizde kış şartlarının aşırı soğuk geçmesi ve uzun sürmesi nedeniyle ısınma amaçlı katı yakıt tüketimi fazladır. Kalitesiz yakıt kullanılması durumunda ciddi hava kirliliği olmaktadır. Kaliteli yakıt tüketilmesi için yoğun denetimlerimiz devam etmektedir. Bakanlığımızın vizyonuna uygun şekilde çağdaş yerleşme, kentleşme, güvenli yapılaşmaya ve yaşanabilir bir çevreye ulaşmak için stratejiler belirleyip uygulamak temel hedeflerimiz olacaktır. Esas olan her bireyin, her sanayicinin sonuç olarak potansiyel kirletici olan herkesin kendisini doğal bir çevreci olarak görmesi ve böyle hareket etmesiyle temiz bir çevreye kavuşabilmemiz mümkün olacaktır. Bu vesile ile raporun hazırlanmasına emek veren, doküman sağlayan tüm kişi, kurum ve kuruluşlara teşekkür ederiz. 13 Ufuk Nurullah BİLGİN Çevre ve Şehircilik İl Müdürü

14 A. COĞRAFĠ KAPSAM A.1 GiriĢ Yapılan arkeolojik araştırmalara göre Ağrı çevresinde ilk yerleşmeler M.Ö yıllarında başlayıp Kalkolitik çağı, Tunç Çağı, Hititler, Urartular, Metler, Persler, Sakalar, Karduklar, Arsaklılar, Romalılar, Sasaniler, Bağratlar Bizanslıları, Selçuklular, İlhanlılılar, Celayırlılar, Karakoyunlu-Akkoyunlular ve Osmanlılar döneminde kesintisiz devam etmiştir. Bu medeniyetlere ait arkeolojik araştırmalar sonucu elde edilmiş bir çok kalıntı mevcuttur. M.Ö yıllarında Hititlerin egemenliğine geçen Ağrı çevresi bu dönemlerde kesintisiz devam etmiģtir. Bu medeniyetlere ait arkeolojik araģtırmalar sonucu elde edilmiģ birçok kalıntı mevcuttur. M.Ö yıllarında Hititlerin egemenliğine geçen Ağrı çevresi bu dönemlerde Huri-Mittani krallığı egemenliğine de geçmiģtir. M.Ö. 585 e kadar Urartu hakimiyetinde kalan Ağrı Çevresinde Urartulara ait bir çok anıt mezar, Antik Kent ortaya çıkmıģtır. Anzavur ve Girik Tepe Antik Kentleri Urartu medeniyetlerini günümüze taģımaktadır. M.Ö yıllarında Ağrı da hakimiyet süren Medler in yıkılmasıyla M.Ö. 331 e kadar Ağrı Perslerin Egemenliğinde kaldı. M.Ö. 331 de Makedonya kıralı Ġskender tarafından Perslerin Hakimiyetine son verildi. M.Ö. 150 yıllarında Ağrı Yöresi Sakalıların egemenliğine girdi. M.S. 150 yıllarından sonra Kardukların Hakimiyetime girdi. 14

15 M.S. 100 yıllarında Ağrı Romalıların egemenliğine girdi. M.S. 200 yıllarında Partlar Romalıları Ağrı bölgesinden çıkardılar. Ve M.S. 226 yıllarında Sasaniler Ağrı Ġlindeki Part Egemenliğine son verdiler. 638 yılında Az. Ömer buraları aldı. 772 yılında Bagratlıların hakimiyetine giren Ağrı 1100 yılına kadar Bizans Hakimiyetinde kaldı yılında Selçuklu hakimiyetine giren Ağrı Yöresinde Selçuklulara ait bir çok tarihi eser ve kalıntı vardır. Moğol istilalarında oldukça fazla zarar gören Ağrı yöresi yılları arasında Ġlhanlı Ġmparatorluğunun hakimiyetine girdi yılları arasında Celayırlıların kontrolünde kaldı yılında Timur istilasına uğrayan Ağrı bölgesi yılları arasında Karakoyunlu toprakları içinde kaldı de Akkoyunlu hakimiyetinde kalan Ağrı yöresi yıl Akkoyunlu kontrolünde kaldı. Ağrı yöresinde Karakoyunlu ve Karakoyunlu lardan kalma birçok kale ve heykel bulunmaktadır. 23 Ağustos 1514 te Çaldıran SavaĢıyla beraber Ağrı Yöresi Osmanlıların denetimine girdi Kasrı-ġirin AntlaĢmasıyla Ġran Devletiyle Sınır olmuģ ve bu sınır büyük değiģiklik olmadan günümüze kadar devam etmiģtir. Tarih akıģ içerisinde önemli roller üstlenmiģ olan Ağrı Yöresinde kimi yerlerde günümüze ulaģan höyükler, kale kalıntıları, oyulmuģ mağaralar, mahzenler, yer altı tünelleri, kervan yolları, taģ ve kayalara iģlenmiģ kitabeler, yer altından çıkarılan belgeler, eski kültür ve medeniyetlerin zengin birer ifadesi olarak kabul edilir. A.2 Ġl ve Ġlçe Sınırları Ağrı Ġli kuzeyde Kars, Doğuda Ġran, Güneyde Van, Güney Batıda Bitlis ve MuĢ, Batıda Erzurum ile çevrilidir. Ġlin Ġlçeleri Sırasıyla Ģöyledir: Ağrı Ġl Sınırları Ġçindeki Ġlçeler: 1-) Doğubayazıt 2-) Diyadin 3-) EleĢkirt 4-) Hamur 5-) Patnos 6-) TaĢlıçay 7-) Tutak 15

16 AĞRI ĠLĠNE BAĞLI ĠLÇELER Merkez Ġlçe Eski adı Karaköse olan ilin merkezidir. EleĢkirt Karaköse ovasının merkezi bir yerinde, suların ve yolların kavģağı olan bir alanda kurulmuģtur. Denizden yüksekliği 1632 m. dir. ġehrin güneyinde Murat nehri, doğusunda Körçay, batısında EleĢkirt ovası yer alır. Doğudan ve kuzeyden gelen akarsularla EleĢkirt ten gelen Güzeldere (ġeryan), Ģehrin güneyinde Murat nehri ile birleģir. Merkez ilçenin doğusunda TaĢlıçay, güneyinde Hamur, batısında EleĢkirt ilçeleri, kuzeyinde Kars vardır. Yüzölçümü 1481 km 2 dir. 16

17 Ağrı Merkez Ġlçe Haritası Ağrı ovası, batıdaki EleĢkirt ovasının devamıdır. Çöküntü alanı olduğu halde yer yer parazit tepeler görülür. Bu sebeple düzenli bir ovadan ziyade geniģ dalgalı düzlükler görünümündedir. Akarsular ovanın verimli toprağını derin yataklar açarak aktıklarından sulamada yeterince faydalanılamaz. 17

18 Ağrı Valilik Binası 18

19 Diyadin Ġlçesi Ġlçe merkeze 63 km. uzaklıktadır. Ġlçe Murat nehrinin batıya yöneldiği bir yerde, nehrin kuzeyinde ve Murat a dökülen bir dere kenarında kurulmuģtur. Denizden yüksekliği 1825m., alanı 1274 km 2 dir. Doğusunda ve kuzeyinde Doğubayazıt, Batısında TaĢlıçay, güneyinde Van ın Muradiye, Çaldıran ve ErciĢ ilçeleri bulunur. Diyadin Ġlçe Haritası Diyadin, Ağrı nın dağlık engebeli ve yüksek bir bölümündedir. Murat nehrinin aktığı vadiler, lav platolarındaki düzlükler, yer yer görülen tepeler ve yüksek dağlar, baģlıca yeryüzü Ģekillerindendir. Ġlçe toprakları Murat nehrinden uzaklaģtıkça yükselir. Kuzeyden güneye doğru bu yükselme daha fazladır.ġlçe merkezinin doğusunda Gövük tepesi (2441 m.), kuzeyinde Arı dağı 2934 m., batısında rüzgar tepesi 2828 m., güneydoğusunda Tendürek dağı 3533m. ve Aladağın uzantıları yer alır. 19

20 Doğubayazıt Ġlçesi Merkeze uzaklığı 99 km. dir. Ağrı nın doğu ucundadır. En eski tarihi ve en büyük ilçesidir. Kendi adını taģıyan ovanın güneydoğu kıyısında kurulmuģtur. Denizden yüksekliği 1900m., alanı 2383 km 2 dir. Doğudan Ġran, güneyden Ġran ve Van (Muradiye) ili, batıdan Diyadin ve TaĢlıçay ilçeleri, kuzeyden Kars, Iğdır ve Aralık ile Tuzluca ilçeleri ile çevrilidir. Doğubayazıt ve çevresi genellikle volkanik kütlelerden meydana gelmiģtir; toprakları yüksek ve dağlıktır. Ağrı dağları ile Aras güneyi dağları kuzeyden, Aladağ kütlesi ise güneyden ilçenin iç kesimlerine kadar sokulur. Büyük Ağrı dağı (5137 m.), Küçük Ağrı dağı (3896 m.), Kale tepe (3196 m.), Arı dağı (2934 m.), Tendürek dağı (3533 m.) ve Göller tepe (2643 m.) Doğubayazıt dağlarının önemli yükseltileridir. Doğubayazıt Ġlçe Haritası 20

21 EleĢkirt Ġlçesi Merkeze uzaklığı 34 km. dir. Ağrı nın batı bölümünde, kendi adını taģıyan ovanın kuzeybatı kenarındadır. Doğusunda merkez, güneyinde Tutak ilçesi, batıda Erzurum (Horasan ve Karayazı), kuzeyde Kars (SarıkamıĢ, Kağızman) vardır. Denizden yüksekliği 1600 m., alanı 1559 km 2 dir. Ġlçe topraklarının batısında Tahir dağları, kuzeyinde Köse dağı ve Aras güneyi dağları, güneyinde Çakmak dağlarının uzantıları volkanik yükseltilerdir. EleĢkirt Ġlçe Haritası 21

22 Hamur Ġlçesi Merkeze uzaklığı 15 km. dir. Ağrı Tutak arasındadır. Ġl merkezinin 12 km. güneyinde Hamur vadisinin ve Murat nehrinin doğu yakasında kurulmuģtur. Yüzölçümü 898 km 2, denizden yüksekliği 1650m. dir. Doğusunda TaĢlıçay, kuzeyinde Merkez ilçe, batısında Tutak, güneyinde Patnos ilçeleri ve Van (ErciĢ) bulunmaktadır. Hamur Ġlçe Haritası Ġlçe toprakları volkaniktir. Arazinin %65 dağlık, %35 ovalıktır. Doğal yapısına, yüksek kesimleri düz ve hafif dalgalı olan dağlar egemendir. Güneyini Aladağ'ın batı uzantıları doğusunu da yine Aladağ zirveleri olan Kandil dağı (2876m.) ve Bozdağ (3510 m.) engebelidir. 22

23 Patnos Ġlçesi Merkeze uzaklığı 82 km. dır Ağrı yı Van a bağlayan yol üstünde, deniz seviyesinden 1650m. Yükseklikteki Patnos ovasının kuzeyinde kurulmuģtur. Ġlin en güneyinde yer alan ilçenin alanı 1421 km2 dır. Doğusunda Van (ErciĢ), kuzeyinde Hamur ve Tutak, batısında MuĢ (Malazgirt) ve Bitlis (Adilcevaz) ile çevrilidir. Ağrı Bitlis sınırında yükselen Suphan Dağı (4058 m.) Patnos un 25km. Güneydoğusundadır. Patnos Ġlçe Haritası 23

24 TaĢlıçay Ġlçesi Merkeze uzaklığı 32 km.dir. Türkiye Ġran transit yolu üzerinde, Murat nehrinin kuzey kıyısında kurulmuģtur. Doğudan Diyadin ve Doğubayazıt, kuzeyden Kars (Tuzluca), batıdan Merkez ilçe ve Hamur, güneyden Van (ErmiĢ) ile çevrilidir. Alanı 798 km2, denizden yüksekliği 1660m.dir. Ağrı nın orta kesiminde yer alan ilçenin büyük bölümü 2000m. den yüksek dağlarla kaplıdır. Kuzey ve güneyde uzanan dağlar, orta bölümünde Murat vadisi ile ayrılır. Arazi volkaniktir. TaĢlıçay ilçe Haritası 24

25 Tutak Ġlçesi Merkeze uzaklığı 43 km.dir. Ġl merkezinin güneybatısındadır. Ağrı Van yolu güzergahında, Murat nehrinin batı kenarında kurulmuģtur. Doğudan Hamur, kuzeyden EleĢkirt, batıdan Erzurum (Karayazı) ve MuĢ (Malazgirt), güneyden Patnos ve MuĢ (Malazgirt) ile çevrilidir. Denizden yüksekliği 1565m. ve alanı 1562 km2 dir. Tutak Ġlçe Haritası 25

26 A.3 ĠLĠN COĞRAFĠ DURUMU Ağrı, ülkemizin doğusundaki sınır illerinden biridir. Grenwich ölçeğine göre 39 o - 40 o kuzey paraleli, 42 o -45 o doğu meridyenleri arasında bulunmaktadır. Adını yurdumuzun en yüksek dağı olan Ağrı dağından alır. Ağrı nın tamamı Doğu Anadolu nun içindedir. Doğusu Ġran toprakları ile sınırlıdır. Doğu Anadolu Bölgesi nin Yukarı Murat Havzası nda yer alan ilin yüzölçümü km 2 dir. Ġl toprakları coğrafi yapının gereği, batıdan doğuya doğru daralmaktadır. GeniĢliği; batıda Sac dağı (Yayladüzü köyü)'ndan Küçük Ağrı dağının doğu eteği (Ġran sınırı) ne kadar yaklaģık 190 km., kuzey-güney doğrultusunda ise, kuzeyi AĢağı dağı (Ahtalar gediği), güneyi Patnos Yukarı Dumanlı köyü arası 115 km.dir. Ġlin doğusunda Ġran (134 km.), kuzeyinde Kars (218 km.) ile Iğdır (135 km.), batısında Erzurum (183 km.) ve MuĢ (262 km.), güneyinde Bitlis (247 km.), Van (231 km.) ve Ġran vardır. Ağrı nın doğu sınırı, aynı zamanda Türkiye-Ġran arasındaki Devlet sınırının bir parçasıdır. Ağrı Ġran arasındaki sınır, yaklaģık 75 km.dir. Gürbulak Gümrük kapısı bu sınır (Doğubayazıt-Mako arası) üzerindedir ve Edirne Kapıkule Gümrük kapısından sonra Türkiye nin ikinci önemli gümrük kapısıdır. Asya yı Anadolu ya, Avrupa ve Anadolu yu da Ġran ve Asya ya bağlar. 26

27 DOĞUBAYAZIT-GÜRBULAK SINIR KAPISI Kuzeyde Kars ile olan Ġl sınırını boydan boya kaba dağ uzantıları; yüksek, girintiliçıkıntılı dağlar oluģturur. Bu sınır, Ağrı nın komģu iller arasında en uzun olan sınırıdır. Ġlin Iğdır ve Kars ile karayolu irtibatı Ağrı dağının batı eteğinden ve Merkez Ġlçenin kuzeyindeki Ahtalar geçidinden sağlanmaktadır. Batıda Erzurum sınırı, volkanik bir dağ kütlesi olan Kösedağ ın kuzey ve güneybatısından baģlar, Saç dağının batı eteğinden Çakmak dağları ile Tutak ın Kesik köyüne kadar devam eder. MuĢ sınırı; Kesik köy den baģlayıp Patnos Katavin dağı (2150m.)üzerinden Suphan Dağının kuzey-batı eteğine kadar uzanır. Güneydeki Ağrı-Bitlis sınırı, MuĢ sınırından baģlayarak Supsan dağının kuzey eteğinden Patnos un Gündüz köyüne kadar devam eder. Buradan sonra pek düzgün olmayan Ağrı-Van il sınırı baģlar. Bu sınır kuzeydeki Ağrı-Kars il sınırından sonra Ġlin komģu illerle olan ikinci uzun sınırıdır. Sınır çizgisi yer Ģekillerine bağlı olarak, güneyde Van gölü kapalı havzası içinde yer alan Zilan deresi / Altın dere (vadisi) boyunca biraz daha kuzeye sokulur ve buradan doğuya yönelerek Aladağ zirvesinin uzanıģ doğrultusunda yer yer yüksek doruklar ve girinti çıkıntılarla Tendürek dağının güney eteğinden Ġran sınırına ulaģır. Ağrı; Iğdır, Van ve Hakkari ile birlikte, Ġran la hududu olan 4 ilimizden biridir. Tutak ve Patnos ilçelerinin güneyleri hariç, genelde Ġlin orta kısımları ovalık, sınırları (kenarları) sıradağlardır. Ana çizgilerini yüksek dağlar ve bu dağlar arasında yer alan geniģ çukur - düz alanların oluģturduğu yerler ve yayla görünümündeki engebeli arazileri tamamlar. 27

28 Doğu Anadolu Bölgesi nin en doğu ucunda yer alan Ağrı, bölgesinin coğrafi karakterini taģır. Genel olarak dağlık bir araziye sahiptir. Ġl toprakları Türkiye nin en yüksek yerlerini oluģturur. Ağrı da Doğu Anadolu nun en fazla kırılmıģ, parçalanmıģ ve yeni devirlere kadar devam eden, geniģ bir Ģekilde volkanik faaliyette bulunan volkanik dağlar ve yaylalara rastlanır. Ağrı nın çevresi dağlarla kaplıdır. Batıdaki Çakmak sıradağı hariç, diğerleri Ġlin kuzey ve güney doğrultusunda, sıradağ halinde uzanır. Kuzeydekine Arat dağları denir ve Mirgemir, Sinek, Çift Öküz dağları bölümlerine ayrılır. Güneyde uzanan Aladağ dır. Ayrıca tek baģına yükselen Kösedağ, Ziyaret dağı, Tendürek, Büyük Ağrı ve Küçük Ağrı gibi dağlar vardır ki, bunlar sıradağlardan ayrı bir özellik gösterirler. Ağrı ili ve çevresinin toprak yapısı, volkanik kütlelerden meydana gelmiģtir. Neojen ve Dördüncü zaman volkanlarının teģekkül etmiģ olanları görülür. Ağrı dağı, Tendürek ve Kösedağ bunlara örnek teģkil eder. Ġlçe merkezlerinin kuruldukları yerler (Hamur ve Tutak hariç) ova olup, bunlardan uzaklaģtıkça yayla ve dağlar baģlar. Ġlin fiziki sınırlarına göre orta kısmında ovalar yer almıģtır. Doğubayazıt ta baģlayan ovalık arazi, Diyadin, TaĢlıçay ve Ağrı merkez ilçede Murat nehrinin her iki yanında devam eder, EleĢkirt Düzlüğü ile Tendürek ve Tahir Dağlarının doğru bir geniģleme yaparak Hamur Deresi ile güneye uzanır. GeniĢ düzlükler olan Tutak ve Patnos ovalarını hafif bir engebe birbirinden ayırır. Farklı bir coğrafi yapı gösteren yer de Tendürek Dağı ve çevresindedir. Eski bir yanardağ olan Tendürek, tamamen sönmüģ değildir yılında Tendürek çevresinde deprem olmuģtur. Yer yer sıcak buharlar tüten bacalar, sıcak su çıkan yerler vardır. Diyadin de yeraltından çıkan sıcak ve madensel sular, Kaplıcalar yörenin manzarasını değiģtirmiģtir. Ġlin yüzölçümünün % 66 sını dağlık ve engebeli arazi oluģturur. Bu dağlık yerler, sert ve volkanik kütlelerdir. Toprak yapısı; killi, tınlı ve volkanik alanlarda kükürtlü bir karakter gösterir. EleĢkirt yakınlarında derinlere inilmeden madenlere rastlanır. Doğubayazıt, EleĢkirt-Karaköse, Tutak ve Patnos ovaları birer çöküntü havzalarıdır. Ġl toprakları, Diyadin den itibaren batıya ve Murat nehrine doğru meyilli olup, ekseni, kaynakları ve yatağı burada bulunan Murat suyu vadisini meydana getirir. Bu vadi boyunda boğazların birbirinden ayrıldığı ovalar sıralanır. Doğubayazıt ve Patnos bu alanın dıģında kaldığından toprak yapıları ve iklimleri kısmen farklıdır. Dağ yükseltilerinin ortaya çıkardığı yapıya göre Ağrı Ġli; Doğubayazıt ovası, EleĢkirt-Karaköse ovası ve Tutak-Patnos ovasından itibaren üç coğrafya bölgesine ayrılır. A.4 Ġlin Topografyası ve Jeolojik Durumu: Ağrı toprakları bugünkü tabii yapısına 1. Jeolojik zamanda baģlayarak son dönemlere kadar süren jeolojik olaylar sonunda ulaģmıģtır. Dağlık alanların büyük bir bölümünü meydana getiren volkanik elemanların baģında Bazaltik ve Andezitik kütleler gelir. Bazı yerlerde granit ve granodiotrit silisli ve açık renkli kayalara da rastlanır. Ġlde görülen 1. Zaman kristalli kayalar, ilin en eski jeolojik katmanlarıdır. Bu katmanlar büyük ölçüde kıvrılmıģlar ve ezilmiģlerdir. 28

29 Ağrı, genelde bütün Doğu Anadolu Bölgesini etkilemiģ olan hızlı bir aģınıma girmiģ ve özellikle II. Jeolojik devirde Mezozoik zamana ait fliģ katmanlar ortaya çıkmıģtır. YeĢil kayaların yaygın olduğu bu katmanlar kabaca Kuzeybatı-Güneydoğu doğrultusunda bir uzanıģ gösterir. Alpin kıvrım sisteminin de en Ģiddetli olduğu bu dönemde tabakalar kırılmıģlar ya da kıvrılmıģlardır. Kıvrımlar ve kırılmalar sonunda oluģan havzalar ise III. Jeolojik zaman çökelleri ile dolmuģtur. Yer yer kırılmıģ, kıvrılmıģ ve aģınarak taģınmıģ olan bu tabakalar yer yer taze lav akıntıları çukur alanlarda 4. Jeolojik zamana ait aluvyal birikimleri yer almaktadır. ġehirleģme alanları göl ve akarsu çökelleri üzerindedir. Yakın üst merkezlerin etkisi altında bulunmakla beraber fazla hasar yapan bir deprem bilinmemektedir. A.4.1 Dağlar Ağrı Dağı: Ġl merkezinin 115 km doğusunda Doğubayazıt ilçesinin Kuzeyindedir.5165 metrelik yüksekliği ile Türkiye nin ve Avrupa nın en yüksek dağıdır. Doruktan 1000 metre aģağılara kadar devamlı kar ve buzlarla kaplıdır. Küçük ve Büyük Ağrı Dağlarından Bir Görünüm Küçük Ağrı Dağı: Ağrı Dağının doğusunda Ġran Devleti sınırında yer almaktadır metre yüksekliğindedir. 29

30 Köse Dağı: EleĢkirt ovasının batısında yer alır. Yüksekliği 3700 metredir. 30

31 KayıĢkıran Dağları: EleĢkirt dağlarının kuzeye uzanan yoludur. Batıdaki Tahir Geçidi ile doğudaki Köse Dağı arasında yer alır. Yüksekliği metre arasında değiģir. Öksüzler Dağı: Ġl merkezi ile Doğubayazıt ilçesi arasındaki Balık Gölünün kuzey kıyısında yer alır. Koçoğlu Dağı: Ġlin kuzey doğusunda yer alır. Yüksekliği 2000 ile 2800 metre arasında değiģir. Önemli tepeleri Topçu, KarataĢ, Kızlar, SarıkamıĢ, TaĢkomu tepeleridir. Çemçi Dağları: Ġl merkezinin doğusundan batıya kuzeyini çevirirler. Yükseklikleri 2500 ila 3000 metre arasında değiģirler. Mirgemir Dağları: EleĢkirt dağları ile birleģir. Üzerinde Mızrak ve Tekir dağları zirveleri ile Kılıç Gediği bulunur. Çakmak Dağı: Mirgemir Dağının doğusundadır. Suphan Dağı: Güney kanadın en büyük yükseltisidir. Türkiye nin sayılı dağları arasında olup 4430 metre yüksekliğindedir. Ala Dağlar: Suphan dağının doğusundadır. Ġl merkezi ile Patnos ilçesi arasındadır. Üzerinde büyük yaylalar ve Tendürek, ÇeĢnaki, Zengezür ve Kandil dağları bulunur. A.4.2 Yaylalar Ve Ovalar: A Yaylalar: Ağrı da dağlık arazinin büyük bir kısmı yayla olarak kullanılmaktadır. Ġl topraklarının %10 unu kaplayan yaylalar özellikle hayvancılık yönünden büyük önem taģır. Ağrı daki bazı yaylalar Ģunlardır; Mirgemir-Çakmak (Kılıç ) Yaylaları: EleĢkirt ile Tutak Elmalıdere arasında, Hamur Deresine ve Murat suyuna doğru uzanan dağ hattı üzerindedir. Davul Yaylası: EleĢkirt ve Karaköse ovalarının kuzeyini çeviren sıra dağ üzerindeki yayladır. Sinek Yaylası: Aladağ Yaylasından sonra ikinci büyük ve önemli yayladır. Ahtalar Gediği ile Balık Gölü arasındadır. Kraktin Yaylası: Sinek yaylasının Balık gölünün doğusunda devam eden bölümüdür. Bu yayla Çiftöküz Dağları ile Ağrı Dağı eteğine kadar uzanır. Aladağ Yaylaları: Ağrı nın güneyinde uzanan Aladağların diğer bir adı da Aladağ Yaylasıdır. Birbirine yakın birçok büyük volkanın ürünleri eklenerek bu çok yüksek yaylayı meydana getirmiģtir. Hamur Vadisinin birkaç km doğusundan Tendürek Dağına Abağa düzüne kadar geniģ bir alana yayılmıģtır. Pani Yaylası: Patnos un güneydoğusundadır. Çok yüksek olmayan bu yayla, ErciĢ in Kocapınar köyüne kadar uzanır. 31

32 Katavin Yaylası: Patnos ovasının batısında, Tutak göl ovasının güneyindeki Katavin dağı üzerindeki yayladır. Ayrıca Suphan Dağı nın üzerinde de Patnos a ait yaylalar vardır ki bunların baģlıcalar: Beyazkom Yaylası, Hasretpınar Yaylası, AĢare Yaylası, KleĢkomu Yaylası ve Usokomu Yaylası dır. A Ovalar: Ağrı da ovalık alanlar çok fazla geniģ değildir. Ova ve düzlükler çoğunlukla faylar ve dağlarla sınırlanmıģtır. Bu ovalar çöküntü havzalarıdır ve sonradan toprak birikmesi olmuģtur. Ġlin belli baģlı ovaları Ģunlardır; EleĢkirt-Karaköse Ovası: Ġldeki en büyük ova, EleĢkirt-Karaköse ovasıdır. Tabanı derin olmayan yarıklarla kaplı düzlüklerden oluģan bu ova, bir çöküntü alanı (tekne)'nın zamanla suların taģıdığı alüvyonların birikmesi sureti ile oluģmuģtur. Ağrı daki çöküntü alanlarının en geniģidir. EleĢkirt Karaköse Ovasından Bir Görünüm Doğubayazıt Ovası: Her tarafı dağlarla çevrili, yaklaģık 280 km 2 lik alandır. Ağrı daki ovaların en yüksek rakımlısı ve sıcak olanı burasıdır. Tutak Ovası: Çöküntü alanıdır. Kuzeyde Kılıç dağlarına, batıda Elmalı dereye, güneyde Katavin dağına, doğuda Aladağa doğru sokulur. Patnos Ovası: Batıda Top (Katavin ) Dağı dibinden, güneyde Malazgirt Ovasına, doğuda Suphan dağı ve kuzeyde Aladağ a doğru yayılan geniģ düzlüklerdir. A.4.3 Geçit ve Gedikler: 32

33 Ağrı da yüksek dağlar, sıra dağlar, geniģ yaylalar, vadiler ve ovalar hep bir arada bulunur. Ġlçede bulunan sarp ve engebeli dağlar, öteden beri ulaģım, haberleģme ve iliģkilerde ciddi bir engel olarak karģımıza çıkmıģtır. Ağrı da bulunan önemli geçit ve gedikler Ģunlardır; Tahir Gediği: Tahir dağları üzerinde, eskiden karayolunun geçtiği EleĢkirt ile Horasan arasındaki geçittir. EleĢkirt Geçidi: ġeryan nehrinin aktığı vadideki Ģimdi kullanılmakta olan EleĢkirt in batısındaki geçittir. Kılıç Gediği: EleĢkirt ovasının Tutak bölgesine bağlayan bu geçit, aynı adlı dağ üzerindedir. Mızrak Gediği: Kılıç gediğinin 16 km. kadar batısında, Mirgemir ve Kılıç dağlarının birbirinden ayrılan noktadır. Çat Geçidi: EleĢkirt ile Kağızman arasındaki geçittir. Ahtalar Gediği: Merkez ilçe ile Kağızman arasında ulaģımı sağlar. Bu geçit Aras ve Murat vadilerini birbirine bağlar. Ġpek Geçidi: Diyadin ile Doğubayazıt arasındaki geçittir. Çilli Gediği: Aras güney dağlarının doğu bölümünde, Iğdır ile Doğubayazıt arasındadır. Hamur Geçidi: Murat nehrinin aktığı ve Ağrı Van Karayolunun bulunduğu geçittir. Diyadin Gediği: Diyadin ilçesini Aladağlara bağlayan gedikdir. Diyadin Gediği nden Bir Görünüm Sınır Geçidi: Türkiye Ġran Sınırında, Gürbulak sınır kapısının olduğu yerdir. 33

34 Teperiz(Çetenli) Geçidi: Tendürek Dağının doğusunda Ağrı Van Ġl sınırları üzerindedir. Serdarbulak Gediği: Büyük ve Küçük Ağrı dağları arasında, Doğubayazıt ovasının bir bölümünü Iğdır ve Aralık a bağlayan bu 2678 m. yüksekliğindeki geçit, iģlek değildir. A.5 JEOLOJĠK YAPI VE STRATĠGRAFĠ: Jeolojik Zaman Fiziksel Jeoloji I Ders Notları, Jeolojik Zaman, Kadir Dirik 2006 Daha önce yapılan çalıģmalara göre (Erentöz, 1954; Kral ve Çağlayan, 1980; Özmumcu ve Akarsu, 1969; Ortynski, 1988) bölgedeki birimler metamorfikler, ofiyolotik kayaçlar ( ofiyolitler, ofiyolitli, melanjlar), sokulum kayaçlar, tortul kayaçlar ve volkanikler olarak beģ grupta incelenmiģtir. Bu birimlerin jeolojik özellikleri Ģu Ģekildedir. Ofiyolitik Kayaçlar Tabandaki metamorfiklerin üzerine içerisinde re kristalize kireçtaģı ve kırmızı kireçtaģı blokları ile kumtaģından oluģan melanj dilimleri ile genel olarak fay zonalarında oldukça serpantinleģmiģ ultramafik litolojiler kapsayan Diyabaz Gabro karmaģığından oluģan ofiyolitler gelir. Gabro, Diyabaz Gabro karmaģığı içinde genellikle sokulum 34

35 Ģeklindedir. Ofiyolitler içindeki serpantinleģmiģ Ultramafikler (Peridotit, Dünit, Harzburjit) yer yer düģük oranda kromit içerirler. Ofiyolitli melanj, mafik ultramafik kayaçlar, serpantin ve kireçtaģı blokları ile volkan tortul (yastık lav, spilit) birimlerinden oluģur. Ofiyolitli melanj, Gabro Diyabaz karmaģığı içindeki melanj dilimlerinden farklıdır. Melanj dilimleri içindeki re kristalize kireçtaģı ve kırmızı kireçtaģı bloklarını ofiyolitli melanj içinde görülmemektedir. KireçtaĢı blokları melanj dilimleri içinde sıralanırlar. Bu dilimler bazen geniģler, bazen incelenerek sadece re kristalize kireçtaģı blokları kalır. Ofiyolitli melanjın yaģı Üst Kretase olarak düģünülmektedir. Ofiyolitlerin yaģı konusunda ise kesin bir veri yoktur. Fakat karģılaģtırma ile ofiyolitli melanjdan daha yaģlı olduğu düģünülmektedir. Sokulum kayaçlarının yaģı hakkında Ģu aģamada kesin bir Ģey söylemek mümkün değildir fakat Üst Kretaseden daha sonra oluģtukları düģünülmektedir. Bahsedilen sokulum kayaçlarının dıģında bölgede Tersiyer yaģlı Riyodasit sokulumlarıda bulunmaktadır. Tortul Kayaçlar Tortul kayaçların alttan üste doğru Ģu Ģekilde izah etmek mümkündür. Ofiyolitli melanj üzerine diskordans ile Üst Kretase fliģi ve kireçtaģı gelir. KireçtaĢı, Gabro Diyabaz karmaģığı içindeki melanj dilimlerinde blok Ģeklindedir. Üst Kretase fliģi bölgenin orta kesimlerinde kireçtaģları ise Kötek kuzeyinde ve Tahir yöresinde görülmektedir. Özmumcu ve Aksuya göre Kötek vadisindeki Üst Kretasa gri bej renkli, sert, ince sık dokulu plaket yapılı kalker tabakaları ile temsil edilir. Çok kırıklı ve çatlaklıdır. Paloesen Eosen yaģlı fliģ genel olarak Kötek vadisinde, Sabuncu köyü civarında, Cumaçay batısında ve Gaziler güneyinde bulunmaktadır. Kötek vadisinde mostra veren Eosen fliģi önceki araģtırmacılar tarafından Kötek formasyonu olarak adlandırılmıģtır. FliĢ alttan üstte doğru Aglomera, KumtaĢı, Mil taģı, Konglomera, ġeyl, Marn ve Tüf tabakalarından oluģur. Sabuncu köyü yöresinde fliģ Alt Orta Paloesen yaģtaki yakınsak türbitidik kumtaģı ġeylerden oluģur. Kral ve Çağlayan tarafından Duranlar Grubu olarak adlandırılan ve Cumaçay batısı ile Gaziler güneyinde görülen yer yer kireçtaģı, marn ve kil taģı bantları içeren fliģ karakterindeki yakınsak türbitidik kumtaģı ve Ģeyllerden oluģmuģ taneli bir formasyon, çoğun kireçtaģı ile biter. Oligo Miyosen Aras vadisi boyunca mostra verir. Birim kırmızı renkli olup, konglomera ile baģlar ve Eosen tabakaları üzerinde diskordandır. Konglomeralardan sonra dendritik marnlı beyaz kalkerler gelir. Bu kalker tabakaları yukarı doğru tuğla kırmızısı renginde irili ufaklı kırmızı bant ve lekeler halinde devam eder. Daha üste doğru kum, konglomera oluģumu baģlar ve kırmızılık kısmen azalıp yerini sarımtırak bir renk alır. Miyosen fliģ oldukça dik vadiler oluģturur ve kumtaģı marn- kilataģı ArdalaĢmasından oluģur. Birim içinde yer yer kireçtaģı tabakaları mevcuttur. Ağrı kuzeyinde görülen ve çoğu yeģilimsi, belirgin, az belirgin ince orta tabakalı marn, kil taģı, kumtaģı ve çakıl taģı ArdalaĢmalı birimlerden oluģan fliģ, Kral ve Çağlayan a göre Alt Miyosendir. Bahsedilen birimler dıģında kireçtaģı ve Marnlardan oluģan Alt Miyosen yaģlı birimler ile Marn, Mil taģı, gevģek Kum ve KireçtaĢından oluģan Üst Miyosenden Pliyosene kadar yaģ veren birim bölgenin Kuzeybatı kesiminde bulunur. Tersiyer yaģlı diğer birimler: Burdigaliyen yaģlı kireç taģları çalıģma alanının Güneybatı kısmında; Ofiyolit ve kireçtaģı çakıllarından oluģan gevģek yapılı tersiyer yaģlı Konglomeralar ve Miyosen yaģlı kaya birimlerinin en üstünde bulunan KireçtaĢlarıdır. Bu 35

36 birimlerin üzerine Neojen yaģlı Kum, Marn, Kil ve Konglomeradan oluģan birim ile tüf, volkanik çakıl taģı ve andezitten oluģan birimler gelir. Birimler Ağrı ovasının çevresinde yaygın olarak görülür. Kuvaterner yaģlı tortul birimler ise taraçalar, eski ve yeni alüvyonlardır. A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma: Metamorfikler Metamorfikler kalk - Ģist, klorit ve serizit Ģist özelliğindedir. Bölgede Keklik deresi, Kuloğlu köyü civarında mostra verirler. Özellikle ofiyolitli melanj içinde, küçük bloklar içinde metamorfikler bulunmaktadır. Fakat Kekelik derede ve Kuloğlu köyü civarında mostra veren metamorfiklerin taban kaya oldukları düģünülmektedir. Volkanik Kayaçlar Sahadaki volkanik kayaçlar tersiyer yaģlı diyabaz, andezit ve Kuvaterner yaģlı tüf, perlit, pomza, riyolit ve bazalt. Riyodasit ise bölgede sokulum Ģeklindedir. Karaman deresi ne göre (1970) bölgenin kuzey kısımlarında volkanizma Eosende, Erentöze (1954) göre ise Tahir yöresindeki andezitler Miyosenden önce baģlamıģtır. Bazaltlar ise Pliyosende baģlamıģtır. Volkanikler bölgede en yaygın birimlerdir. A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya: Bölgede Kretase denizi istilası görülür. Bu devirde sadece kuzeybatıdaki granitler ve güneydoğudaki metamorfikler kara olarak kalmıģtır. Kratese denizi sığfasiyette olup, filiģ karekterinde tortullar çökelmiģtir. Killi kalker ve kalker çökelleri görülür. Bölgede kretasenin faylı ve bol kıvrımlı olması çeģitli orojenlere upradığını gösterir. Kratese sonunda larmien orojeezi ile havzada görülen sepantinler oluģmuģdur. Alandaplaosen çökelleri görülmediğinden bu devir hakkında ancak çökellerin daha sonra aģındıkları veya çökelme ortamının oluģmadığı söylenebilir. Eosende yeniden bir deniz istilası görülür. Önce kumtaģı ve resifal kalker çökelleri bırakan deniz daha sonra derinleģerek marnlı kalkerleri oluģturur. Eosenin az eğimli olması zayıf orojeniz geçirdiğini gösterir. Ancak rijit formasyon olduklarından kırıklı yapı kazanmıģlardır. Eosen mostralarının az ve daha ziyade tepelerde görülmesi epirojenik hareketlere Ģiddetli uğradıklarını gösterir. Miosende havza, Malazgirt ovası ile bağlantılıdır ve deniz istilasına uğramıģtır. Alt miosende, volkanizma ürünleri Miosen arasına tüf ve aglomera halinde girmiģtir. EleĢkirt ilçesi civarında Miosen sığ fasiyes Ģeklindedir. Bu nedenle buralarda kumtaģı bantları fazladır. Miosen sonunda, ovanın güneyinde ġeryan çayı boyunca büyük bir faylanma meydana gelmiģtir.böylece ova tabanı açılmaya baģlamıģtır.malazgirt ovası ilede bağlantı kesilmiģtir.bugünkü ova yerinde ise, göl oluģmuģtur. Ova kuzeyinde, güneyde ve batıda görülen andezitler (Köse Dağı), yarık eprüsyonları halinde yayılmıģlardır. Poliosende göl, kuzeyden filiģin killi çökelleri ile batıdan da andezitlerin taneli çökelleri ile doldurulurken, ova kuzeydoğusunda, orta Pliosende bazı faylanmalar ile bazalt erüpsiyonları geliģmiģtir. Pliosen halen bugünde mevcut olan ġeryan Çayı, EleĢkirt Deresi, Cumaçay ve Murat Nehri çökelleri ile doldurulan göl, güneyde açılan boğaz nedeniyle ovada akarsulardan uzaklaģtıkça Pliosen sonunda aģınmaya uğramıģtır. Bu nedenle ovada, akarsulardan uzaklaģtıkça Pliosen tepecikleri ve sırtları görülür. Kuvaterner oluģuklarıda Pliosene diskardan oturmaktadır. Havzada Kretaseden aktüale kadar çeģitli orojenez izleri görülür.filiģlplastik kütle olduğu için aģırı kıvrılmayıp, yersel faylanma göstermiģtir. Andezitler bazaltlar ve kireçtaģları rijit oldukları için kırıklı ve faylı yapı gösterirler. Önemli faylanma ġeryan Çayı 36

37 boyunca görülür. Ayrıca ova kuzeyinde bazaltlarda yatay ve eğim atımlı faylanmalar ve ova güneyinde ġeryan Çayı boyunca görülen faylanma yapıyı etkilemektedir. Doğuanadolu Fay Haritası Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Ağrı Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü ArĢivi 2-) Alpaslan, Ġ. ( 1995 ), Her Yönüyle Ağrı, Ankara. 3-) Bilim ve Teknik Dergisi, 382. Sayı. 4-) M.T. A, Kütüphanesi (Bölge ile ilgili çalıģmalar ve jeoloji haritası ) Ankara. 5-) Ağrı Valiliği ArĢivi. 6-) Taymaz, T. ( Mayıs 2001, sayı 98 ), Atlas Aylık Coğrafya ve KeĢif Dergisi, uf

38 B. DOĞAL KAYNAKLAR B.1 ENERJĠ KAYNAKLARI B.1.1 GüneĢ Ağrı iline ait aylar itibariyle ortalama sıcaklık derecesi Tablo B.1.1 de verilmektedir. Tablo B Yılı Ortalama Sıcaklık Derecesi AYLAR Ortalama Sıcaklık Derecesi ( 0C) Ocak - 4,8 ġubat - 8,4 Mart -1,2 Nisan 8,3 Mayıs 12,2 Haziran 17,1 Temmuz 22,9 Ağustos 23,4 Eylül 17,2 Ekim 9,4 Kasım -2,8 Aralık -10,7 Yıllık Ortalama 8.57 Kaynak: Meteoroloji Ġl Müdürlüğü (2010) Yıllık tüketilen toplam güneģ enerjisi miktarı, net olarak ne kadar kullanıldığı hakkında bir çalıģma bulunmamaktadır. B.1.2 Su Gücü Ağrı ilinde irili ufaklı bir çok akarsu vardır. En önemlileri Kaban Barajı gölüne dökülen ve Murat Irmağının yukarı çığcını oluģturan derelerdir. Fırat ın en önemli kolu olan Murat ırmağı bol su taģıyan bir akarsudur. Bu ırmak, güneydeki murat baģı yöresinde doğar, Karaköse ve EleĢkirt ovasından geçerek çeģitli kollara ayrılır ve çok sayıda akarsu ile beslenir. Ġl topraklarında ırmağa katılan baģlıca kollar: ġeryan deresi, EleĢkirt deresi, Kopuz dere, Ahmetbey deresi, Küpkıran çayı ve Mandalık çayıdır. Mevcut su kaynakları enerji eldesine yönelik olarak değerlendirilmemektedir. 38

39 Tablo B.1.2 Akarsularda Ölçülen Debi(M3/Sn) Ve Hız(M/Sn) Miktarları: Sıra No Nehir Adı Ġstasyon Adı Ġstasyon No Gözlem Süresi Q Mam m3/sn Q Min m3/sn Q Ort. m3/sn 1 Murat Nehri Diyadin Yıllık 160 0,540 7,030 0,95 2 Karhalit Çayı AĢ.Karahalit Yıllık 56,8 0,048 1,240 0,65 3 Yazıcı Suyu Altın Çayır Yıllık ,330 2,810 0,90 4 NadirĢeyh Suyu Kesik Yıllık 270 0,004 10,700 0,54 5 Mandalık Suyu Yapılı Yıllık 50 0,022 2,570 0,66 6 Murat Nehri Taze Kent Yıllık 58 0,380 5,410 0,89 7 Cuma Çay AĢ.Kent Yıllık 39 0,300 1,140 0,65 8 BadiĢan Çayı Değirmen Düzü Yıllık 72 0,280 4,020 0,66 9 Güzeldere Karabacak Yıllık ,400 3,120 0,71 10 Derecek Deresi Derecek Yıllık 9,70 0,18 0,764 0,64 11 Toprakkale D. Kavak Yıllık 17,00 KURU 1,13 1,05 12 Güzel Dere Güney Kaya Yıllık 52,10 0,30 4,78 0,82 13 Hanova Çayı Dönerder Yıllık 34,00 0,07 1,12 0,77 14 Madrik Dere Çökelge Yıllık 12,00 0,015 1,73 0,80 15 Cuma Çay Suyu Kayacık Yıllık 23,00 0,580 1,87 0,47 16 Seyitanbey D. Altınyurt Yıllık 40,00 0,400 2,50 0,92 17 Yazıcı Suyu Soğanlı Köyü Yıllık 4,30 0,58 1,60 0,51 18 Aladağ Deresi Gültepe Karadoğu Gültepe Deresi 20 ġehitler Deresi Baldere Diltop Deresi Atabindi NadirĢeyh Suyu Atabindi Balıkgölü Suyu Aktarla Yıllık 11,50 KURU 0,65 0,73 Vort m/sn 24 Balıkgölü Göl Seviyesi Sarısu Topçatan Yıllık 39,00 0,48 2,44 0,48 26 Yılanlı Suyu Yeniköy Yıllık 16,00 KURU 1,30 0,58 27 Balıklı Göl Tanıktepe Yıllık 16,50 KURU 1,30 0,76 28 Sarı Su Gülveren Yıllık 19,50 KURU 1,72 0,66 39

40 Kaynak: DSĠ VIII. Bölge 85. ġube Müdürlüğü B.1.3 Kömür Ağrı ili sınırları içinde faal kömür rezervi bulunmamaktadır. B.1.4 Doğal Gaz B.1.5 Rüzgar Ġl sınırları içerisinde doğal gaz rezervleri yoktur. Rüzgâr enerjisi konusunda her hangi bir çalıģma bulunmamaktadır. B.1.6 Biyomas (Biyogaz, Odun, Tezek): Biyogaz enerjisi il sınırları dahilinde kullanılmamaktadır. Fakat kurutulmuģ hayvan dıģkısı olarak bilinen Tezek, hayvancılıkla uğraģan insanların kıģlık Ģahsi yakacaklarında kullanılmaktadır. B.1.7 Petrol Ġl Sınırları dahilinde petrol rezervi yoktur. B.1.8 Jeotermal Sahalar Ağrı ili Diyadin ilçesinde jeotermal kaynak mevcut olup, kaynak üzerine kurulan tesisler aracılığıyla ilçe merkezinde konutun ısıtması yapılmaktadır. Hali hazırda 4 adet sondaj kuyusu açılmıģ olup, suyun sıcaklığı C civarındadır. Mevcut termal su da bulunan Karbondioksit gazının ayrı bir ünitede sıvılaģtırılmasına yönelik çalıģmalar devam etmektedir. Bu yöredeki jeotermal sahalar halk dilinde kaplıcalar demir, Kükürt, Sülfat, Kalsiyum ve Bikarbonat bakımından oldukça zengindir. Kaplıcaların romatizma, cilt hastalıkları ile nefrite iyi geldiği söylenmektedir. Diyadin kaplıcalarından daha çok ısınmada faydalanılmaktadır. Bunun dıģında Ağrı il merkezine ısınma amaçlı bir hat döģenmesi tasarlanmaktadır. Bu yönde bir hat döģenmesi yakıt tüketimi ve hava kirliliği açısından ilimize büyük bir kazanım sağlayacaktır. B.2 FLORA ve FAUNA B.3 TOPRAK Bu konu ile ilgili bilgiler ayrıntılı olarak F konusunda iģlenmiģtir. Ġklim, topografya ve ana maddenin farklılıkları nedeniyle, Ağrı Ġlinde çeģitli büyük toprak grupları oluģmuģtur. Bu toprak guruplarının yanı sıra, toprak örtüsünden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Toprak gruplarını kısaca Ģöyle sıralayabiliriz; 1- Alüviyal Topraklar: Akarsular tarafından askıda taģınarak depolanmıģ, genç tortul depozitler üzerindeki topraklardır. Ġklime bağlı olarak bütün bitkilerin yetiģtiği, verimi yüksek, her türlü kültür bitkisinin yetiģmesine uygun topraklardır. Toplam alanı Ha. 40

41 olup bunun Ha. ı birinci sınıf, Ha. ı ikinci sınıf, Ha. ı üçüncü sınıf, 817 Ha. ı dördüncü sınıf ve 818 Ha. ı beģinci sınıf arazilerden oluģmaktadır. 2- Kolüvyal Topraklar: Dik eğimlerin eteklerinde; yer çekimi, toprak kayması, yüzey akıģı ve yan dereler ile kısa mesafelerden taģınarak biriktirilmiģ ve kolüvyal denilen materyal üzerinde oluģmuģ olan bu topraklar genç topraklardır. Üzerlerindeki doğal bitki örtüsü iklime bağlıdır. Doğubeyazıt ın kuzeyinde Sarusu Deresi nin kenarında, Murat Nehri yatağı boyunca, Murat ın sağında ve solunda yer alan Kumlubucak, Esen, Ulukent, Karaağaç; ayrıca il merkezi ile EleĢkirt arasında Ağrı nın kuzeyinde Ozanlar, AĢkale ve Patnos un güneybatısında tarımsal üretim yapılan alanlar sulandığından iyi verim verirler. Kolüvyal topraklar Doğubeyazıt-Gürbulak Sınır Kapısı transit yolunun sağında ve solunda; Ağrı- Doğubeyazıt arasında lokal olarak, il genelinde küçük akarsu vadileri ve kuru derelerin eteklerinde bulunmaktadır. Toplam alanları Ha. Olup, bu toprakların Ha. ı birinci sınıf, Ha. ı ikinci sınıf, Ha. ı üçüncü sınıf, Ha. ı dördüncü sınıf ve Ha. ı beģinci sınıf arazilerdir. 3-Kestane Renkli Topraklar: Kalsifikasyon sonucu oluģmuģ zonal topraklardır. Kalsifikasyon nedeni ile, profilleri kalsiyumca zengin ve baz satürasyonları yüksektir. Doğal bitki örtüsü, kısa ve uzun otlarla, çalılar ve seyrek ağaçlardır. Kestane renkli topraklara, Doğubeyazıt ın çevresi ve Ġran sınırına komģu olan kısmı; Diyadin in kuzeydoğusundan, EleĢkirt in kuzey ve güney ilçe sınırlarına kadar olan, Ağrı Ġl Merkezi çevresinde bulunan bütün arazilerde rastlanır. Ġlde toplam alanları Ha. Olup, bu arazilerin, %44,9 u tarıma elveriģli birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü sınıf arazileri oluģturmaktadır. % 45.1 i beģinci ve yedinci sınıf arazilerdir ha arazi mer'a, ha ise çayır olarak kullanılmaktadır. 4-Kırmızı Renkli Topraklar: Rengi hariç bütün özellikleri kestane renkli toprağa benzer. Organik madde oranı düģüktür. EleĢkirt ilçe merkezinde ve Erzurum Ġl sınırları içerisinde kalan kesimlerde bulunur. Yalnızca, EleĢkirt sınırları içerisinde bulunan bu toprak grubu, toplam olarak ha.dır. 5-Kireçsiz Kahverengi Topraklar: Bu toprakların oluģumunda zayıf podzollaģma ve birazda kalsifikasyon rol oynar. Doğal bitki örtüsü ot ve ot-çalı karıģımıdır. Doğal drenajı iyidir. Bu topraklar Ağrı Ġlinin güneyinde Hamur, Tutak ve Patnos ilçelerinde bulunur. Toplam alanları ha. Olup %44,1 i birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü sınıf arazilerdir. %56.9 u altıncı ve yedinci sınıf arazilerdir. Bu arazilerin %23,4 ü kuru tarım, %2,1 i sulu ve yetersiz sulu, %0,4 ü çayır, %74 ü mera, %0.05 i az yoğun yerleģim alanı olarak kullanılmaktadır. Yukarıda sayılan toprak yapılarından baģka, Ġlimiz sınırları içerisinde, az miktarda hidromorfik alüvyon topraklar, kahverengi topraklar, kireçsiz kahverengi topraklar, reglsel topraklar, bozaltik topraklar, ırmak taģkın yatakları, daima karla kaplı yüksek araziler, çıplak kaya ve molozlar mevcuttur. B.4 SU KAYNAKLARI B.4.1 Ġçme Suyu Kaynakları ve Barajlar Ġl dahilinde DSĠ tarafından inģası yapılan ve 1993 yılında faaliyete alınan Patnos Barajı ile yapımı devam eden Yazıcı Barajı bulunmaktadır. Bunun dıģında baraj bulunmamaktadır. Ġçme suyu kaynağı olarak, il ve ilçelerde bulunan kaynak suları değerlendirilmektedir. Patnos Barajına ait genel bilgiler aģağıda çıkarılmıģtır. 41

42 Ġlimizde toplam 21 adet sondaj derin içme suyu kuyusu mevcuttur ve bu kuyulardan toplam 600 lt/sn su elde edilmekte olup, kayıtlı su abonesi bulunmaktadır. PATNOS BARAJINA AĠT BĠLGĠLER; YağıĢ Alanı : 107,00 km2 Amacı : Sulama Tipi : Kaya Dolgu Talveg Kotu : 1679,00 m Talvegden Yüksekliği : m Kret Kotu : 1710,70 Kret Uzunluğu : 214,00 m Kret GeniĢliği : 8.00 m Gövde Dolgu Hacmi : 8.00 Baraj Gövdesi Memba ġevi : 1 / 2 Baraj Gövdesi Mansap ġevi : 1 / 1,7 Dolgu Hacmi : 0.50 hm 3 Minimum Su Kotu : 1693,90 m Maksimum Su Kotu : 1708,70 m Normal Su Kotu : 1708,60 m Ölü Hacim : 2.00 hm 3 Aktif Hacim : hm3 Toplam Hacim ( N.N.S ) : Yıllık Ortalama Akım : hm3 Sulayacağı Alan ( Brüt ) : 4993 ha Sulayacağı Alan ( Net ) : 4224 ha Baraj Göl Hacmi (normal ) : 34,262 hm3 Baraj Gölü Yüzey Alanı (normal ) : 4,600 km2 Sağ Ana Kanal Uzunluğu : 33,9 km Sol Ana Kanal Uzunluğu : 5,65 km Yedek Kanal Uzunluğu : 47,7 km Drenaj Kanal Uzunluğu : 45,9 km Tablo B.4.1 Patnos Barajının Özellikleri Adı Ġlçe Amaç Hizmete G. Yılı Patnos Patnos Sulama 1993 Gevi Deresi Kaynak: DSĠ VIII. Bölge 85. ġube Müdürlüğü B.4.2 Yeraltı Su Kaynakları: Akarsu Tipi Yüzölçüm ü Km2 Toprak Dolu Yükseklik (m) Kret Uzunluğu Göl Hac 106 m3 Dol.ha 106 m Ağrı Ġli Merkez, EleĢkirt, Tutak, Doğubayazıt Ovalarında yeraltı suyu içmekullanma, sanayi ve sulamada kullanılmaktadır. Bu bölgede kullanılan yeraltı suyunun dağılımı Ģu Ģekildedir; Tablo B Ağrı Merkez Ġlçe, EleĢkirt, Tutak, Doğubayazıt Ovasında Yeraltı Suyunun Dağılımı ĠĢletme Tahsis Edilen Su miktarı ( hm 3 /yıl ) 42

43 OVA ADI Rezervi Hm3/yıl Sulama ve DSĠ Toprak Su Koop. Ġçme Kullanma ve Sanayi SULAMA TOPLAM ÇEKĠLEN a-)ağrı Merkez ,431 b-)eleģkirt ,77665 c-)tutak ,00240 d-)doğubayazıt , Genel Toplamı ( Çekilen Su Miktarı hm 3 /yıl ) 21, Kaynak: DSĠ VIII. Bölge 85. ġube Müdürlüğü Ağrı-EleĢkirt Ovasındaki Su Kaynaklarının Kullanımı Ovanın Genel Tanımı: Ova Doğu Anadolu Bölgesinde Ağrı Ġli ile EleĢkirt Ġlçesi çevresindedir. Kuzey enlemleri ile doğu boylamları arasında yer almaktadır. Toplam drenaj alanı 4500 km 2 dir. Doğu Anadolu nun tipik karasal iklimi hüküm sürer. Yazlar kısa ve serin, kıģlar uzun ve kar yağıģlıdır. Ağrı Meteoroloji istasyonu 34 yıllık değerlerine göre ortalama yağıģ Ağrı için 532,8 mm EleĢkirt için 16 yıllık ortalama yağıģ 433,7 mm dir. 28 yıllık ortalama sıcaklık ise Ağrı da 6,1 0 C dir. A-)Ağrı-EleĢkirt Ovasındaki Yer Altı Suları: 1-)Sığ Kuyular: Ağrı EleĢkirt Ovasında özellikle artezyen sınırı çevresindeki köylerde ve güneyde Karasu, Keçigüden, TaĢtekne, Konuktepe, Çukurçayır ve AğılbaĢı köylerinde görülmektedir. Bunların derinlikleri m arasında değiģen statik seviyelerinin 1 7 metreler arasında olduğu saptanan 20 adet çakma kuyulardır. Güneydeki su kuyularının, su kaliteleri bozuktur. Halk bu kuyulardan içme, kullanma ve hayvanların sulandırılmasında yararlanmaktadır. 2-)Su Sondaj Kuyuları: Ağrı EleĢkirt Ovasında yılları arasında 21 adet içme ve 40 adet araģtırma olmak üzere, toplam 61 adet su sondaj kuyusu açılmıģtır. Sondaj kuyusu derinlikleri m arasında olup, statik seviyeleri 10 ile 34,3 arasında değiģmektedir. Ovada özellikle EleĢkirt yönünde Çürük, Güvence, Keçgüden, Bağrıpek, Danatepe, Mollaosman, Yolugüzel, Köle köyü ile Yurtpınar da ki su sondaj kuyuları artezyendir. Bu kuyuların debileri 0,5 45 lt/sn arasında değiģmektedir. Bu kuyuların çoğunluğu Kuvaterner in killi, kumlu, çakıllı seviyeleri ile pliyosenin kil kum ve çakıl depozitlerinden oluģan çökeller ve miyosen çökelleri içerisinde açılmıģtır. Debileri ise 0,44 65 lt/sn arasında değiģmektedir. B-) Ovadaki Akiferler: 1-) Yeraltı Suyu TaĢıyan Formasyonların YayılıĢları, Derinlik ve Kalınlıkları: Ovada yeraltı suyu taģıyan baģlıca formasyonlar, yaklaģık 50 m kalınlığındaki Kuvaterner yaģlı alüvyonal çökeller ile 150 m kalınlığındaki Pliyosene ait kumlu ve çakıllı seviyelerdedir. Ayrıca Miyosenin yaklaģık m kalınlığına sahip taf ve aglomeralar da yeraltı suyu ihtiva etmektedir. 43

44 Kuvaterner yaģlı birim, Pliyosen yaģlı birimler ile benzer litoloji ve aynı hidrolik sistem içerisinde oluģu nedeni ile, Pliyosen akiferin bir devamı olarak kabul edilmektedir. Miyosenin tüf ve çakıl seviyelerinin akifer özelliğine sahip olmasına rağmen, bu birimdeki su kalitesi sulama suyu niteliği taģımaktadır. 2-) Yeraltı Suyu TaĢıyan Tabakaların Hidrolik Özellikleri: Ovadaki akiferlerin müģterek transmissibilite kat sayıları m3/gün/m arasında değiģmektedir. Transmissibilite değeri, ovanın güneyinde büyüktür. Bu kısımlardan uzaklaģıldığında azalır. Ortalama sahasal transmissibilite değeri, 500 m3 /gün /m civarında değiģmektedir. Kuyuların özellikle özgül debi değerleri 1 3 ile 5 lt/sn/m arasındadır. Bu değerlerin akiferin kalınlaģması nedeni ile, ova güneyine doğru fazlalaģtığı görülmektedir (0,8 14 lt /sn / m ). 3-)Ovadaki Yeraltı Suyu Seviyesi ve Akım Yönü: Ovada, sondaj kuyularının açıldığı alan içinde, su tablası kotu en yüksek 1810 m ile EleĢkirt ilçesinin batısındadır. Su tablasının kotu doğuya doğru düģmektedir. Karaköse Yolugüzel arasında basınçlı su kotu 1630 m dir. Bu durumda ovadaki yeraltı suyu genel akıģ yönü batıdan doğuya ve kuzeyden güneye doğrudur. Ortalama hidrolik eğim ise 1 / 200 dür. C-) Ovanın Beslenim ve BoĢalımı: Ovadaki yeraltı suyunun yıllık beslenimi, iki Ģekilde gerçekleģmektedir. Birincisi, akifere ova yüzeyinden yağıģtan süzülme ile ikincisi de, yüzeysel akıģtan süzülmeyledir. Ovadaki yeraltı suyu yıllık boģalımı, akarsuya boģalım, yeraltından dıģa akıģ ve suni boģalım yollarıyla olmaktadır. Ovadaki yeraltı suyunun yıllık beslenim ve boģalımı gösteren bilânço aģağıda verilmiģtir; Tablo B.4.2.2: Ağrı Merkez Ġlçe, EleĢkirt, Tutak, Doğubayazıt Ovasında Yeraltı Suyunun Yıllık Beslenim ve BoĢalım Bilânçosu Beslenim m 3 / yıl YağıĢtan Süzülme ile : 17.0 x 106 Yüzeysel AkıĢtan Süzülme Ġle : 10.0 x 106 BoĢanım m 3 / yıl Akarsulara BoĢalım : 15.0 x 106 Yeraltından DıĢa AkıĢ : 04.0 x 106 Suni BoĢalım : 08.0 x 106 TOPLAM 27.0 X 106 TOPLAM 27.0 X 106 Kaynak: DSĠ VIII. Bölge 85. ġube Müdürlüğü Pompaj sırasında akarsulardan olan beslenimin artacağı göz önünde tutularak 27 x 106 m 3 / yıllık boģalımın tamamı emniyetli verim olarak kabul edilmiģtir. 44

45 D-) Yeraltı Suyu ĠĢletmesinin Uygun Bölgeleri: Ağrı ve EleĢkirt ovalarında, bölgelere göre akifer kalınlığında değiģiklik görüldüğünden, kuyu verimlerinde de değiģiklikler olmaktadır. Açılacak sondaj kuyularından elde edilecek verimlere göre yer altı suyu iģletmesine uygun alanlar baģlıca iki bölgeye ayrılmıģtır; 1-) Birinci Derecede Yeraltı Suyu ĠĢletmesine Uygun Bölge : Güneyde ġeryan Çayı ile kuzeyde, Salkımlı, Yakındere, Hacısefer ve BölükBaĢı Köylerinden geçen çizgi arasında kalan sahadır. Ovaların güneyinde kalan bu sahada, kuyu verimleri lt / sn, derinlikleri de en çok 150 m kadardır. Sahanın Yolugüzel ve Suçatağı köyleri çevresinde kalan bölümünde Pliyosen altında yer alan Miyosen içerisindeki tüfler basınçlı gaz ve tuzlu su taģıdıklarından, sondaj sırasında Miyosene gitmekten sakınılmalıdır. Ağrı ilinin kuzeyinde açılacak kuyuların derinlikleri, 50 m ile 75 m arasında olmalıdır. 2-) Ġkinci Derecede Yeraltı Suyu ĠĢletmesine Uygun Bölge: Birinci sahanın kuzeyinde kalan sahadır. Kuyu verimleri genellikle 5 lt /sn ile 20 lt / sn arasında, derinlikleri de 50 m ile 150 m arasında değiģir. Bu saha daha çok içme ve kullanma gibi nispeten az su ihtiyaçları için elveriģlidir. EleĢkirt deresi, Cumaçay yatağı ve sahanın güney sınırı gibi yerlerde, yersel olarak 20 lt /sn den fazla su almak mümkündür. E-) Ovadaki Kuyuların Su Kimyası: 1-) Sığ Kuyu Suları: Ova içerisinde 20 kadar sığ sondaj kuyusu bulunmaktadır. Bu kuyulardan alınan su numunelerinin analiz sonuçlarına göre, sulama suyu sınıfları C2S1 C3S1 dir. EC değerleri de mikromho / cm arasında değiģmektedir. 2-) Sondaj Kuyu Suları: Ova içerisinde açılan 45 adet su sondaj kuyusundan alınan su numunelerinin sonuçlarına göre, Ağrı Ovasının güneyinde 3210 nolu Suçatağı, 3992 nolu Kumlugeçit, 4938 nolu Eğribelen, 7894 nolu Yoluyazı köylerinde açılan sondaj kuyu sularının kötü kaliteli olduğu, EC değerlerinin mikroho / cm arasında değiģtiği görülmektedir. Suların sertlikleri, FS arasında değiģmektedir. Bunun nedeni de Miyosenin tüf ve tuzlu seriler içerisine girilmesinden kaynaklanmaktadır. Ovadaki diğer kuyuların suları iyi kalitededir. EC değerleri genellikle mikromho / cm arasındadır. Su sınıfları C2S1 olup, çok iyi iyi sulama suyu sınıfındadırlar. Suların sertlikleri 7,5 39,5 FS arasında değiģmektedir. Genellikle hafif orta sertliktedirler. Bazı kuyularda (3210 A, 3989 numaralı kuyular ) organik madde miktarları limit olan 3,5 mg / lt yi aģmaktadır. Ġçme suyu amacıyla kullanılan sularda, amonyak ve nitrat bulunması istenmez. Yapılan analizlerde bazı kuyulardaki sular amonyak içermektedir. 45

46 Kuyu sularının boru ve filtreler üzerinde kireçlendirici, nötr veya çürütücü etkisi, kalsiyum ve magnezyum iyonlarının etki ettiği tespit edilmiģtir.( ) B.4.3 Akarsular: Ġlimizin en önemli akarsuyu Murat nehridir. Tendürek dağı eteklerinden doğar, Hamur vadisinde ġeryan ve Tatlı su ile birleģir. MuĢ ve Bingöl illerinde Keban yakınlarında Fırat nehri ile birleģir. ġeryan, Karasu, TaĢlıçay ve Göl çay ilin diğer önemli akarsularıdır. Murat Nehrinden Bir Görünüm Ağrı Ġli dahilinde bulunan Akarsuların özellikleri aģağıdaki Tablo B de gösterilmektedir. Tablo B.4.3.1: Ağrı ilinde bulunan Akarsuların Özellikleri Ġl Toplam Sınırları Uzunlu Ġl Sınırında Uzunluk Ġçinde ğa Bağlam-Bit. Km Adı Uzunluk Oranı Debisi Noktası Km % Kolu Olduğu Akarsu Özellikleri Murat Nehri Altıntahta T.Halef Mev Fırat Nehri Sazan Balığı Bulunur 46

47 Cuma Çay Kuzkuz dağı Murat Nehri Murat Nehri Sazan Balığı Bulunur Güzel Dere Delikli Murat Nehri Murat Nehri Sazan Balığı Bulunur BadiĢak Dere Piyazok Tepe KeĢan Düzü Murat Nehri Sazan Balığı Bulunur Yazıcı Çayı Kuzkuz dağı Murat Nehri Murat Nehri Sazan Balığı Bulunur Kadir ġeyh Çayı Tutak Darküt Murat Nehri Murat Nehri Sazan Balığı Bulunur Balık Gölü Dere ManĢo Yurdu Ġran Sınırı Aras Nehri Sazan Balığı Bulunur Kaynak: DSĠ VIII. Bölge 85. ġube Müdürlüğü Ağrı il sınırları içerisinde bulunan akarsuların, D.S.Ġ 85. ġube Müdürlüğünce yapılan ölçümler neticesinde ortalama debi ve hızları gözlem sürelerini gösterir uzun yıllar ölçüm sonuçları Tablo B de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo B.4.3.2: Ağrı ilinde bulunan Akarsularda Ölçülen Ortalama Debi(m 3 /sn) ve Hız(m/sn) miktarları: Sıra Nehir Ġstasyon Ġstasyon Gözlem Q Q Min Q Ort. Vort Topoğrafik No Adı Adı No Süresi Max m3/sn m3/sn m/sn Eğim m3/sn 1 Murat Nehri Diyadin Yıllık 160 0,540 7,030 0,95 0,007 2 Karhalit AĢ Yıllık 56,8 0,048 1,240 0,65 0,007 Çayı Karahalit 3 Yazıcı Suyu Altın Çayır Yıllık ,330 2,810 0,90 0,015 4 NadirĢeyh Kesik Yıllık 270 0,004 10,700 0,54 0,005 Suyu 5 Mandalık Yapılı Yıllık 50 0,022 2,570 0,66 0,010 Suyu 6 Murat Nehri Taze Kent Yıllık 58 0,380 5,410 0,89 0,008 7 Cuma Çay AĢ. Kent Yıllık 39 0,300 1,140 0,65 0,008 8 BadiĢan Değirmen Yıllık 72 0,280 4,020 0,66 0,015 Çayı Düzü 9 Güzeldere Karabacak Yıllık ,400 3,120 0,71 0, Derecek Derecek Yıllık 9,70 0,18 0,764 0,64 0,013 47

48 Deresi 11 Toprakkale Kavak Yıllık 17,00 KURU 1,13 1,05 0,050 D. 12 Güzel Dere Güney Yıllık 52,10 0,30 4,78 0,82 0,013 Kaya 13 Hanova Dönerder Yıllık 34,00 0,07 1,12 0,77 0,040 Çayı 14 Madrik Dere Çökelge Yıllık 12,00 0,015 1,73 0,80 0, Cuma Çay Kayacık Yıllık 23,00 0,580 1,87 0,47 0,017 Suyu 16 Seyitanbey Altınyurt Yıllık 40,00 0,400 2,50 0,92 0,0017 D. 17 Yazıcı Suyu Soğanlı Yıllık 4,30 0,58 1,60 0,51 0,030 Köyü 18 Aladağ Gültepe ,013 Deresi 19 Karadoğu Gültepe ,023 Deresi 20 ġehitler Baldere ,016 Deresi 21 Diltop Atabindi ,004 Deresi 22 NadirĢeyh Atabindi ,004 Suyu 23 Balıkgölü Aktarla Yıllık 11,50 KURU 0,65 0,73 0,033 Suyu 24 Balıkgölü Göl Seviyesi 25 Sarısu Topçatan Yıllık 39,00 0,48 2,44 0,48 0, Yılanlı Suyu Yeniköy Yıllık 16,00 KURU 1,30 0,58 0, Balıklı Göl Tanıktepe Yıllık 16,50 KURU 1,30 0,76 0, Sarı Su Gülveren Yıllık 19,50 KURU 1,72 0,66 0,003 SINIRI AġAN SU Kaynak: DSĠ VIII. Bölge 85. ġube Müdürlüğü B.4.4 Göller ve Göletler Ağrı Ġli sınırları dahilinde, TaĢlıçay ve Doğubayazıt ilçelerinin kuzey sınırında 48 km. yer kaplayan Balık Gölü, ilin en büyük gölüdür. Bundan baģka Turna Gölü, ġeyhler Gölü ve Ağrı Dağının eteğinde bulunan Kurt kapan Gölü ilde bulunan diğer göllerdendir. Ġlin en büyük gölü olan Balık gölüne iliģkin bilgiler aģağıdaki gibidir; Yüzölçümü :34,7 km 2 Ġl içinde kalan kısmın yüzölçümü :34,7 km 2 En Derin Noktası :37 m Denizden Yüksekliği :2.250 m Bu gölde Alabalık ve Sazan Balığı yaģamakta olup, Doğubayazıt ilçesinin ve civarı köylerin Ġçme suyu bu gölden karģılanmaktadır. Gölde özellikle cinsine az rastlanan kırmızı benekli balık popülasyonu mevcuttur. Balık gölü Tabiat Parkı olarak ilan edilmesi hususundan halen Bakanlığımızdan görüģ beklenmektedir. 48

49 B.5. MĠNERAL KAYNAKLAR: B.5.1. Sanayi Maddeleri: Bu konu I.1.1 bölümünde ayrıntılı bir Ģekilde iģlenmiģtir. B.5.2. Metalik Maddeler: Bu konu I.1.2 bölümünde ayrıntılı bir Ģekilde iģlenmiģtir. B.5.3. Enerji Maddeleri: Bu konu I.1.3 bölümünde ayrıntılı bir Ģekilde iģlenmiģtir. B.5.4. Maden Kanunu na Tabi Olan Doğal Malzemeler: Tablo 5.4: Maden Kanunu na Göre Faaliyet Gösteren ĠĢletmelere Ait Liste S.N RUHSAT SAHĠBĠNĠN ADI SOYADI TAġIN NEVĠ BULUNDUĞU YER 1 Karayolları 12.Böl.Müd. Ariyet Ocağıl Güneykaya Köyü/EleĢkirt 2 Karayolları 12.Böl.Müd. Ariyet Ocağı Karabacak/EleĢkirt 3 Karayolları 12.Böl.Müd. Ariyet Ocağı Aslangazi/ EleĢkirt 4 Karayolları 12.Böl.Müd. Ariyet Ocağı Çatalpınar/EleĢkirt 5 Karayolları 12.Böl.Müd. Kum ve Çakıl Anakaya/Ağrı 6 Karayolları 12.Böl.Müd. Kumve Çakıl Yukarıyoldüzü/Ağrı 7 Karayolları 12.Böl.Müd. Kum ve Çakıl Kumlubucak/TaĢlıçay 8 Karayolları 12.Böl.Müd. Ariyet Ocağı OmuzbaĢı/Diyadin 9 Karayolları 12.Böl.Müd. Teras Ocağı Suluçem/Doğubayazıt 10 Karayolları 12.Böl.Müd. Ariyet Ocağı Üçgöze/Doğubayazıt 11 Karayolları 12.Böl.Müd. Ariyet Ocağı Yılanlı/Doğubayazıt 12 Karayolları 12.Böl.Müd. Kum ve Çakıl Telçeker/Doğubayazıt 13 Bulut ĠnĢ. Ltd. ġti. Kum ve Çakıl Dambat(Yolluyazı) Köyü /Ağrı 14 Nesce ĠnĢ. Tic. Ltd. ġti. Kum ve Çakıl Yolugüzel Köyü/Ağrı 15 Seydaoğulları Ltd. Kum ve Çakıl Çiftepınar/EleĢkirt 16 Bulut ĠnĢ. Ltd. ġti Kum ve Çakıl AĢ. Küpkıran Köyü /Ağrı 17 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü/ EleĢkirt 18 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü/ EleĢkirt 19 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü/ EleĢkirt 20 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü/ EleĢkirt 21 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü/ EleĢkirt 22 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü/ EleĢkirt 23 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü/EeĢkirt 24 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü/EeĢkirt 25 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü/EeĢkirt 26 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü/ EeĢkirt 27 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü/ EeĢkirt 49

50 28 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü/ EeĢkirt 29 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Sultanabat Köyü/EleĢkirt 30 DSĠ.8.Böl. Müd Kum ve Çakıl Sultanabat Köyü/EleĢkirt 31 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Sultanabat Köyü/EleĢkirt 32 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Karabacak Köyü/EleĢkirt 33 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Karabacak Köyü/EleĢkirt 34 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Karabacak Köyü/EleĢkirt 35 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Karabacak Köyü/EleĢkirt 36 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Ergözü Köyü/EleĢkirt 37 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Ergözü Köyü/EleĢkirt 38 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Yayladüzü Köyü/EleĢkirt 39 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Yayladüzü Köyü/EleĢkirt 40 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Yayladüzü Köyü/EleĢkirt 41 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Yayladüzü Köyü/EleĢkirt 42 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Yayladüzü Köyü/EleĢkirt 43 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Aydıntepe Köyü/EleĢkirt 44 Atmaca ĠnĢ. San. Tic. Kum ve Çakıl Suçatağı Köyü 45 Mustafa ÇAVDAR Kum ve Çakıl Geçitveren Köyü/TaĢlıçay 46 Nesce ĠnĢ. Tic. Ltd.ġti. Bazalt Ocağı Balıksu Köyü / Merkez 47 DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum-Çakıl Ocağı Kumlugeçit Köyü / Merkez Yararlanılan Kaynaklar: (2010) 1-) DSĠ 8. Bölge Müdürlüğü ( Erzurum ) ArĢivi 2-) DSĠ 85. ġube Müdürlüğü (Ağrı ) 3-) Meteoroloji Müdürlüğü 4-) Tarım Ġl Müdürlüğü 5-) M.T. A Bölge Müdürlüğü (Van ) 6-) Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü 7-) Ġl Özel Ġdaresi 50

51 C. HAVA (ATMOSFER ve ĠKLĠM) C.1. Ġklim ve Hava Ġlimiz, Türkiye nin en karasal ve sert iklim kuģağında yer alır. Karasallık etkisi dolayısıyla, yazlar kurak geçer. Ġl merkezinde 2010 yılında yapılan ölçümlere göre yıllık ortalama sıcaklık 5,06 0 C dir. KıĢ aylarında ortalama sıcaklık sıfır derecenin altındadır. Ortalama kar örtülü günleri 57 dir. Yılın üçte birinde yer karla örtülüdür. Hakim rüzgar yönü kuzeydoğudur. Ağrı da 2011 yılına ait yıllık yağıģ miktarı ortalama olarak, mm dir. En yağıģlı ay Nisan mm, en kurak ay ise Eylül ayıdır. C.1.1 Doğal DeğiĢkenler: C Rüzgar Ağrı ilinde hakim rüzgar yönü kuzeydoğudur Yılına ait hakim rüzgar yönü (Tablo C a ), 2010 Yılına ait ortalama rüzgar hızı ve yönleri ( Tablo C b ) ve (Grafik C.1.1.1) de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo C a Yılı Maksimum Rüzgar Hızı (Hakim Rüzgar Yönü) Aylar Yön SSW 8.7 WSW 13.8 SSW 8.2 WSW 15.9 ESE 16.4 WNW 12.3 WNW 12.8 WNW 13.3 NNW 13.8 ESE 17.4 ESE 7.2 SSW 7.2 Tablo C b Yılı Ortalama Rüzgâr Hızı 51

52 AYLAR Ortalama Rüzgar Hızı m/sec Maksimum Rüzgar Hızı m/sec Grafik C Yılı Aylık Maksimum Rüzgâr Hızı C Basınç Yerel olarak, ilde 2010 yılına ait ortalama basınç 835,7 milibardır. Bu rakam aylara göre büyük farklılık göstermez. Ancak ölçülen en düģük basınç 832,8 milibar ve en yüksek basınç ise 840,8 milibar olarak tespit edilmiģtir Yılına ait Aylık Basınç Verileri Tablo C de, 2010 Yılına ait aylık basınç verileri Grafik C de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo C Yılına Ait Aylık Basınç Verileri Ortalaması (hpa) Aylar Basınç ,3 836,4 831,6 834,7 832,7 833,1 833,1 835,0 837,3 836,5 839,9 52

53 Grafik C Yılına Ait Aylık Ortalama Basınç Değerleri C Nem Ağrı ilinde, 2010 yılına ait ortalama nisbi nem %58,8 en düģük nem Ağustos ayında %36,0 en yüksek Ocak ayında %79,8 olarak ölçülmüģ olup, 2010 yılı Nisbi nem oranları, Tablo C ve Grafik C de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo C Yılı Aylık Nisbi Nem Miktarları ( % ) AYLAR Nisbi Nem% 75,8 81,1 74,8 67,9 65,3 55,9 44,9 37,3 48,7 53,9 75,5 81,3 53

54 Nisbi Nem% Grafik C Yılı Aylık Nisbi Nem Miktarları ( % ) C Sıcaklık Ağrı meteoroloji istasyonu ölçümlerine göre; yıllık sıcaklık ortalaması 5,06 0 C olan Ağrı, oldukça soğuk bir ilimizdir. Türkiye genelinde ise bu değer ortalama 15 0 C dir. Ağrı ilinin tek gözlem istasyonu olan merkezdeki meteoroloji istasyonunun, 24 yıllık gözlemi sırasında, en düģük sıcaklık 45,6 0 C olarak tespit edilmiģtir. Buna karģılık en yüksek sıcaklık 39,9 0 C olarak ölçülmüģtür. Ortalama sıcaklığın en yüksek değeri, 22,7 0 C dolayında yaz aylarına rastladığı görülmektedir. Ġlimizde, 24 yıllık gözlemler sonucu, sıcaklığın 0,1 0 C ve daha aģağı olduğu gün sayısı, yılda 161,4 günü bulumaktadır. Sıcaklığın 20 0 C ve daha aģağı olduğu gün sayısı, yılda 27 gündür. Ağrı da donlu gün sayısı, 160 gün civarındadır. Tablo C Yılına Ait Sıcaklık Verileri AYLAR Maksimum Sıcaklık Minimum Sıcaklık

55 Max.Min.Farkı Ortalama Sıcaklık Maximum Sıcaklık Minumum Sıcaklık Grafik C (2008 yılı verileri) Yılına Ait Aylık Max. Ve Min. Sıcaklık Verileri Grafik C Yılına Ait Aylık Ortalama Sıcaklık Verileri 55

56 Grafik C (2008 yılı verileri)yılına Ait Aylık Max. Ve Min. Sıcaklık Fark Verileri C BuharlaĢma: Bu konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. C YağıĢlar C Yağmur: Ġlimizde, yağıģların yıllık tutarı mm dir. Karasallık özelliği sebebiyle, yaz ayları da yağıģlı geçer. YağıĢların 4 mevsime göre miktarları Ģöyledir. KıĢın %27,6 Ġlkbahar %34,5 Yazın %15,8 Sonbahar %21,2 56

57 AYLAR YağıĢ Top Kg/m YağıĢlı Gün Topla mı Tablo C Yılına Ait Aylara Göre YağıĢlı Gün Sayıları ve YağıĢ Miktarları % 2 8 4% 4% 5% 8% 3 71% 5% 10% 5% % 5 26% 15% Grafik C a 2010 Yılına Ait Aylara Göre Toplam YağıĢ Miktarları(kg / m 2 ) 57

58 % 10% 9 4% 8 7% 7 2% 6 12% 12 8% 1 8% 5 20% 2 11% 3 3% 4 11% Grafik C b 2010 Yılına Ait Aylara Göre YağıĢlı Gün Sayısı Uzun yıllar sonucu elde edilen verilere göre, Ağrı Ġlinde en yağıģlı ay Mart ayı ve en kurak ay da Ağustos ayıdır. En çok günlük yağıģ Nisan ayında, 127,2 mm olarak tespit edilmiģtir. Ağrı, yarı nemli ve karasal özellik yansıtmaktadır. Bunda, meteoroloji gözlem istasyonunun deniz seviyesinden 1600 km yüksekte olmasının da etkisi vardır. C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı: Ağrı da yılları arasında yapılan gözlemler sonucunda, kar yağıģlı günler sayısı ortalama, yılda 45,3 dir. Yerin karla örtülü olduğu gün sayısı ise, tabii olarak daha fazladır ve yıllık değeri 115 gündür. Yani yıllık yaklaģık 1/3 ünde yer karla kaplı durumdadır. En yüksek kar kalınlığı Ocak ayında ortalama olarak 80 cm olarak tespit edilmiģtir. AĞRI ĠLĠ UZUN YILLAR SONUCU ELDE EDĠLEN METEOROLOJĠK DEĞERLER: 1-) Yıllık Ortalama Sıcaklık C 2-) Yıllık Ortalama Basınç Mb 3-) Yıllık Ortalama Nisbi Nem % ) Yıllık Ortalama YağıĢ Miktarı 531 kg / m 2 5-) En Hızlı Esen Rüzgâr Ve Tarihi SW 30,0 M / sec =110 km ( ) 6-) Hakim Rüzgar Yönü ve Hızı NNE 2.2 M / Sec = km civarı 7-) En Yüksek Sıcaklık ve Tarihi C ( ) 8-) En DüĢük Sıcaklık ve Tarihi C ( ) 9-) Ortalama Donlu Günler Sayısı 160 Civarı 10-) Ortalama Sisli Günler Sayısı 45 gün 11-) Ortalama GüneĢ IĢınları ve Süresi cal / cm 2 %52 12-) Yıllık Ortalama Karlı Geçen Gün Sayısı 115 gün civarı 58

59 Ocak Ayında Ağrı Merkez Ġlçeden Bir Görünüm 2010 Yılı Ağrı ilinde ortalama donlu gün sayı en yoğun olarak Ocak ayında 26 dır. Donun olmadığı aylar, Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarıdır. Ġklimin çok sert olduğu ilimizde hayat Ģartları oldukça zordur Yılı, sisli gün sayısı 14 gün olarak tespit edilmiģtir. Ağrı ilinde 2010 yılına ait kar yağıģlı gün sayısı, donlu gün sayısı ve sisli gün sayıları aģağıdaki tablo C ve Grafik C de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo C Yılına Ait Ağrı Ġlindeki Karlı, Donlu Ve Sisli Gün Sayıları AYLAR Donlu Gün Toplamı Sisli Gün Sayısı * Karlı Günler

60 Donlu Gün Sayısı Sisli Gün Sayısı Karlı Günler Grafik C Yılına Ait Ağrı Ġlindeki Karlı, Donlu ve Sisli Gün Sayıları Enlemi: Boylamı: Ġstasyon Yüksekliği: 1632 m olan Ağrı Ġstasyonundaki yüksek sıcaklık, tarihinde 34,8 0 C, en düģük sıcaklık ise, tarihinde 28,4 0 C olarak ölçülmüģ olup, aynı istasyondan 2010 yılına ait meteorolojik değerler Tablo C-A de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo C-A 2010 Yılı Ağrı Ġline Ait Genel Meteorolojik Değerleri AYLAR Maximum Sıcaklık Minumum Sıcaklık Max.Min.Farkı Ortalama Sıcaklık Mahalli Basınç(Mb) ,3 836,4 831,6 834,7 832,7 833,1 833,1 835,0 837,3 836,5 839,9 60

61 Nisbi Nem% 75,8 81,1 74,8 67,9 65,3 55,9 44,9 37,3 48,7 53,9 75,5 81,3 YağıĢ Top. Kg/m Kar YağıĢlı Gün Sayısı Donlu Gün Sayısı Sisli Gün Sayısı* Kar Örtülü Günler Aylık Max. Rüzgar Hızı (10 m.de)(m_sec) ve (m_sec) Hakim Rüzgar Yönü Ort SSW WSW SSW WSW ESE WNW WNW WNW NNW ESE ESE SSW C Seller Bölgeye kıģ aylarında aģırı miktarda kar yağıģı olmaktadır. Ağrı Meteoroloji Ġstasyonundan alınan verilere göre yılları arasında yapılan gözlemlerde, En yüksek kar örtüsü kalınlığı Ocak ayında 80cm., ġubat ayında 60cm., Mart ayında 35cm., Nisan ayında 5cm dir. Ortalama yağıģ miktarı Mart ve Nisan ayında 52 ve 74 mm olup, 12 aylık ortalaması 539.0mm dir. Bölgede meydana gelen sel olayları aģağıda anlatılmıģtır; EleĢkirt ilçesi Güneykaya Köyü (1989) EleĢkirt ilçesi Ramazan Köyü (1999) EleĢkirt ilçesi Ġkizgöl Köyü (1999) EleĢkirt ilçesi Tahir Beldesi (1989) 61

62 EleĢkirt ilçesi Güvendik Köyü (1984) EleĢkirt ilçesi Dedemaksut Köyü (1984) Doğubayazıt ilçesi Kargakonmaz Köyü (1984) TaĢlıçay ilçesi Tanrıverdi Köyü (Mollahüdeyda Mezrası) (1984) Diyadin ilçesi Bütevli Köyü (1989) Hamur ilçesi Yuvacık Köyü (1989) Ayrıca Doğubayazıt ilçesi Dostali Köyü ve Patnos ilçesi Esenbel Köyünde yeraltı su seviyesinde yükselmeler olmuģtur. Bayındırlık ve Ġskân Bakanlığı Teknik Elemanlarınca 1991 yılında yapılan inceleme sonucunda Merkez AĢ. Dürmeli, Patnos ilçesi BaĢbağı Köyü, Doğubayazıt ilçesi SeslitaĢ Köyü, Hamur ilçesi Danakıran ot Köyünün Afete Maruz Bölge ilan edilmesi gerektiği belirtilmiģtir. Köylerde görülen sel olayları genelde köy evlerinin dere yataklarına çok yakın kurulması, dere yataklarının eğiminin fazla olması, Ģiddetli bölgesel yağmurlardan ve eriyen kar sularından kaynaklanmaktadır. C Kuraklık: Ġlimizde kurak geçen aylar Temmuz ve Ağustos aylarıdır. Fakat ilimizde kuraklık konusunda ayrıntılı bir çalıģma ve veri bulunmamaktadır. C Mikroklima: Ġlimiz sınırlarında mikroklima oluģturan bir alan bulunmamaktadır. C.1.2. Yapay Etmenler C Plansız KentleĢme: Ġlimizde, köylerden merkez ilçe baģta olmak üzere, tüm ilçelere yılları arasında terör ve ekonomik koģullardan dolayı büyük bir göç yaģanmıģtır. Bu göçler il ve ilçe merkezlerinde çevre sorunları baģta olmak üzere, birçok sorunu da beraberinde getirmiģtir. Köyden gelen halk, köydeki kültür ve yaģam stilini olduğu gibi Ģehre taģımıģtır. Bu durum, çarpık kentleģme ve çevre sorunlarını da beraberinde getirmiģtir. Doğu Anadolu Bölgesinin en büyük geçim kaynaklarından biri hayvancılıktır. Ġlimizde birçok insan geçimini hayvancılıktan sağlamaktadır. Ağrı Ġl Merkezinde irili ufaklı ortalama 2050 ahır bulunmaktadır. Bu ahırlar baģta koku, haģere ve görsel kirlilik olmak üzere çevre kirliliğini beraberinde getirmektedir. Ġlimizdeki alt yapı, göçler ve hızlı yapılaģmalardan dolayı özellikle il merkezinde ihtiyaca karģılık verememektedir. Çarpık kentleģme hem altyapı oluģumunda hem de çevre kirliliğinde sorun teģkil etmektedir. Bu amaçla müdürlüğümüz Belediye BaĢkanlıkları ile yazılı ve ikili görüģmelerde çözüm arayıģı içinde olup çalıģmaların hızlandırılması yönünde görüģ birliğine varılmıģtır. 62

63 Plansız ĢehirleĢme ve hızla artan nüfusla birlikte, toplam atık miktarı da büyük boyutlara ulaģmaktadır. Ağrı Belediyesinin, katı atıkların toplanması, taģınması, imhası veya değerlendirilmesi için yaptığı çalıģmaların yetersiz olması ve bu atıkların dönüģümünü sağlayacak herhangi bir tesisin olmaması, önemli çevre sorunlarına yol açmaktadır. Evsel katı atıklar dönüģüm iģlemine önem verilmeden, insan gücünün ağırlıklı olduğu bir sistemle toplanmaktadır. Ancak, toplanan çöplerin çöp toplama noktalarından, çöp uzaklaģtırma alanına en ekonomik Ģekilde taģındığı söylenemez. Ayrıca uzaklaģtırma yöntemleri sağlıklı değildir. Çöplerin tamamı, ilkel bir Ģekilde düzensiz depolama ile uzaklaģtırılmaktadır. C YeĢil Alanların Azalması: Ġlimiz sınırlarında, ormanlık alan bulunmamaktadır. Ġl merkezinde kentsel yeģil alan miktarı 24 dekar, kentsel kiģi baģına düģen yeģil alan, imar planında 644 dekar belirlenmiģtir. Ġl merkezinde kiģi baģına 3 m 2 yeģil alan düģmektedir. Ġl merkezinde toplam imar ve mücavir alan dekar dır. Ġlçelerde kiģi baģına düģen yeģil alan, kentsel yeģil alan yüzölçümü, kent koģullarına uyum sağlamıģ bitki türü hakkında elimizde veri bulunmamaktadır. Ġlimizin toplam arazi varlığı, hektardır, bu arazilerin hektarı tarım arazisi, hektarı çayır ve mera arazisi, hektarı yayla, hektarı tarım dıģı arazi olarak kullanılmaktadır. Ġl genelinde bir değerlendirme yapılacak olursa, ormanlık alanlar dıģında, kiģi baģına düģen ortalama arazi (yeģil alan) miktarı,, ortalama 2,056 hektardır. C Isınmada Kullanılan Yakıtlar: Ġlimizde havayı kirleten en önemli etkenlerden biri de ısınmadan kaynaklanan yanma sonucu oluģan kirliliktir. Ġlde, ısınma amaçlı olarak taģ kömürü ve Kalyak kullanılmaktadır. Yerli ve TaĢ kömürü ortalama yılda ton tüketilmektedir. Bunun ortalama kül değeri tondur. Kalyak ta ise yılda ortalama ton olarak tüketilmektedir. ĠLĠMĠZDE BU YAKITLARDAN KAYNAKLANAN HAVA KĠRLĠLĠK YÜKLERĠ TaĢ Kömüründen Bir Yılda Kaynaklanan Kirlilik Miktarları; SO 2 =595,322 ton PM=223,474 ton NO X =254,354 ton CO 2 =3222,635 ton CmHn=5060,365 ton Kalyak dan Bir Yılda Kaynaklanan Kirlilik Miktarları ; SO 2 =275,00 ton PM=506,86 ton 63

64 NO x =80,88 ton CO 2 =5,55 ton CmHn=560,78 ton Müdürlüğümüzün Hava Kalitesini izleme Ġstasyonundan alınan verilere göre kıģ aylarında en çok hava kirliliği olan aylar Ocak ve ġubat aylarıdır. Bu aylarda; KVS PM değeri 137 Mg / m 3 ve KVS SO 2 değeri 212 Mg / m 3 ün üzerine çıkmıģtır. Hava kirliliğini önlemek için; Apartmanların bacalarına filtre takılması, kaçak kömür sokulmaması ve kalorisi düģük yakıt kullanılmaması gerekmektedir. KıĢ aylarında atmosferden yükseklere çıkıldıkça sıcaklık farkından dolayı inversiyon tabakasına sıkça rastlanmaktadır. Bölge yüksek basınç ve antisiklonun etkisindedir. Bu yüzden kıģ aylarında havada kararlılık, yukarıdan aģağıya doğru hava hareketi ve hafif rüzgar ilde gözlenmektedir. Sonuç olarak, Ağrı da hava kirliliğinin esas nedeni; kalitesiz kömür kullanılması, ateģçilerin eğitimsizliği, plansız kentleģme ve yakma sistemlerinin uygun olmayıģından kaynaklanmaktadır. Müdürlüğümüzce, ilimizde kaçak ve kalitesiz kömür özellikle Sinop, ġırnak, Petrokok kullanımı yasaklanmıģ olup, bu yöndeki çalıģma ve denetimler düzenli olarak devam etmektedir. Müdürlüğümüz ateģçi belgesi olmayan kalorifercileri tespit ederek, ateģçilik belgesi almaları için Halk Eğitim Merkezinden kurs alma zorunluluğu getirmiģtir. Ġl Merkezinde 2010 yılında evsel ısıtmada ve sanayide kullanılan yakıtların cinsi, toplam tüketim miktarları ve yakıtların temin edildiği yerler Tablo C de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo C.1.2.3: Ġl Merkezinde 2010 Yılına Ait Isıtmada Kullanılan Yakıtlar Yakıtın Cinsi Temin Edildiği Yer TaĢ Kömürü Fuel-oil Trabzon, Batman, Kırıkkale Kalori (Cal) Trabzon, İskenderun, 7969 kcal/kg 9400 kcal/kg Ortalama PM SO2 Ağır Metaller Kül Miktarı NO 2 Tüketim (ton) Evsel Isıtmada Tüketilen , Miktarı Sanayide Tüketilen - 25 C Endüstriyel Emisyonlar: Ġlimizde, Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nin EK 8 e göre izne tabi tesis olarak sadece Ağrı ġeker Fabrikası bulunmaktadır. Fabrikada 2007 ekim ayına kadar Kal-Yak yakıt kullanılırken ekim ayından sonra doğal gaz kullanılmaktadır. Yıllık yakıt tüketimi Ort m 3 tür. Fabrika Ağrı il merkezine 4 km uzaklıkta 64

65 bulunmaktadır. Fabrikada toz ve küp Ģeker üretilmektedir. Ağrı ġeker Fabrikasının aylar itibarıyla tükettiği yakıt miktarı tablo C de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo C Ağrı ġeker Fabrikasının 2008 Yılı Aylar Ġtibariyle Yakıt Tüketimi Aylar Doğal Gaz Tüketimi (m 3 ) Fuel-Oil Tüketimi (ton) Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam Grafik C AĞRI ġeker FABRĠKASININ AYLARA GÖRE YAKIT TÜKETĠMĠ TüketimToplam (ton) Tüketim (ton) Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık 65

66 Ağrı ġeker Fabrikası na ait B baca gazı ölçümü MRU (95/3 CD) gaz analizġ cihazıyla yapılan analiz sonuçları tablo C de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo C Ağrı ġeker Fabrikasının Baca Analizi B Bacası *Parametre Birim Baca Değeri O2 % 12.5 CO2 % 0.40 Yanma Verimi % 86.7 Ortam Sıcaklığı 0C 20 Gaz Sıcaklığı 0C CO Mg / Nm SO2 Mg / Nm3 0.0 NO Mg / Nm3 0,2 Ġslilik Bacharach Skalası 1 Hız M/sn 8.77 Partikül Madde mg/m C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar: Ġlimizde 2010 Yılı Ġtibariyle Trafiğe Kayıtlı Motorlu TaĢıt Araçlarının Cins ve Sayıları: Tablo C Trafiğe Kayıtlı Motorlu TaĢıtlar* Aracın Cinsi Araç Sayısı Otomobil Minibüs Tanker 66 Otobüs 203 Kamyon Traktör 5069 Kamyonet Motosiklet 512 Çekici 163 Arazi TaĢıtı 57 Y.Römork 157 Özel Amaçlı 117 Toplam Ġlimizde motorlu kara taģıtlarının cinsi ve sayısı yukarıdaki tabloda belirtilmiģtir. Araçların kullandıkları yakıt miktarları hakkında bilgi bulunmamaktadır. Ġlimizde 2 adet egzoz ölçüm istasyonu bulunmaktadır. Egzoz ölçümleri özel sektör tarafından yapılmaktadır yılında egzoz ölçümüne gelen araçların yaklaģık % 25 i kalitesiz yakıt ve %15 i eski araç olmaları sebebiyle ilk ölçümlerinde standartlara uygun sonuçlar vermezken, daha sonra tekrar yapılan muayenelerinde %45 inde iyileģme görülmüģtür. 66

67 EGZOZ ÖLÇÜM ĠSTASYONUNDA BAZ ALINAN DEĞERLER; % CO : 0,00 3,50 % CO cor : 0,00 3,50 % CO2 : 10,00 15,00 HC ( PPM ) : DHMĠ (Devlet Hava Meydanları ĠĢletmesi ) Ağrı Hava Meydanın Yılları Arasındaki Uçak Sefer Sayısı, Yolcu ve Yük ( bagaj ) Verileri tablo C de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir; Tablo C Ağrı Hava Meydanın Yılları Arasındaki Uçak Seferleri Meydan Bilgileri Uçak Sefer Sayısı Gelen Yolcu Sayısı Giden Yolcu Sayısı Gelen Yük (Bagaj ) (kg) Giden Yük (Bagaj ) (kg) Ağrı Havaalanında Pist uzatma ve geniģletme çalıģmaları sebebiyle yılında uçak uçuģları yapılamamıģtır Hava Alanı Sayısı: 1 Kent Merkezine Olan Uzaklığı: 8,5 km Mevcut Yakıt Cinsi: jp 8 Yakıtın Özellikleri: Hava Aracı (Uçak Helikopter ) Yakıtıdır. Hava Meydanın kuzeybatısında yerleģim yeri (köy) mevcuttur. Hava Alanı tel örgüsü sınırları dıģında kalan 400 m civarına imar yasağı getirilmiģtir. Tablo C Grafik C Ağrı Havayolları Meydanında Tarihleri Arasında Gelen ve Giden Yolcu Sayıları AYLAR GELEN GĠDEN UÇAK SAYISI GELEN YOLCU GĠDEN YOLCU OCAK ġubat MART NĠSAN MAYIS

68 HAZĠRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKĠM KASIM ARALIK TOPLAM GİDEN YOLCU 51% GELEN YOLCU 49% Grafik C Ağrı Havayolları Meydanında Tarihleri Arasında Gelen ve Giden Yolcu Sayıları C.2 Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları C.2.1 Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman - HAVA KĠRLĠLĠĞĠ Ağrı ilimiz, D.Ġ.E. ve Enerji Bakanlığı verilerine göre hem Kükürtdioksit hem de Partiküler Madde ( duman ) bulunduğundan 1. derecede hava kirliliği yaģayan iller arasında yer almaktadır. BaĢlıca sebebi; Ģehrin yerleģim alanı kuruluģ yeri, uzun kıģ sezonundaki meteorolojik olumsuzluklar, kalitesiz yakıt kullanma, uygun yakma tekniklerinin uygulanmaması gibi nedenler sıralanabilir yılında uygulamaya konulan temiz hava programı yıllarında yeniden revize edilerek uygulanmaya baģlanmıģtır. Bu kapsamda; 68

69 9, ,3 41,8 34,4 26, ,1 55 SO2 ( ug/m3) Ġlimizde Petrol Koku kullanımı yasaklanmıģ, 2- Ġthal ve yerli kömürlerde belirli kriterler getirilerek menģei belli olmayan kömürlerin depolanması, satılması ve yakılması yasaklanmıģtır. 3- Isınmada 6 nolu fuel - oil kullanımı yasaklanmıģtır. 4- Egzoz emisyon ölçümleri devam ettirilmektedir. Alınan kararlar etkin bir Ģekilde uygulanmaya konulmuģ, bu kapsamda 2004 yılında baģlayarak 2010 yılına kadar kömürle ilgili gerekli tebligatlar yapılmıģtır. ĠĢ yerlerinde tebligata rağmen Mahalli Çevre Kurulu Kararlarına uymayan 44 ton kömüre el konularak il dıģına çıkartılıp iadeleri sağlanmıģtır. Ağrı Ģeker fabrikası ilimizde en önemli sanayi kuruluģudur ve 2010 yılında m 3 doğal gaz kullanılmıģtır. Fabrika yönetimi baca gazı emisyon izin iģlemleri için gerekli çalıģmaları baģlatmıģ olup, gaz emisyonu ve toz emisyonu sürekli ölçüm cihazlarının kazan bacasına montaj iģlemleri tamamlanmıģtır yılı kampanya baģlangıcından itibaren gaz ve toz emisyon ölçümleri sürekli yapılmak sureti ile Müdürlüğümüze bildirilmiģtir yılı ekim ayından itibaren ise doğalgaz kullanımına geçilmiģtir. Ayrıca Partiküller maddelerin tutulması için bacalarda toz tutucu filtreler kullanılması konusunda bir çalıģma yapılmaktadır. ( emisyon izni kapsamında çalıģmalar devam etmektedir.) Grafik C.2.1 İlimizdeki yılları arasındaki Kükürtdioksit değerleri. 200 Egzoz gazı ölçümleri yapılmakla birlikte 2010 yılı itibariyle adet araca egzoz emisyon pul ve ruhsatı verilmiģtir. Bu rakam il araç sayısının bir yıl için % 18 i civarındadır. Bu konuda 2007 yılı için Özel Sektör, Ġl Emniyet Müdürlüğü, Ġl Jandarma Komutanlığı, Belediye BaĢkanlığı ve Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü nün ortak çalıģmasıyla hedef ilk aģamada 150 % yi bulmaktır. C.2.2 Partikül Madde (PM) Emisyonları Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğünün 2010 yılı ölçüm sonuçları aylar itibariyle aģağıdaki tabloda belirtilmiģtir. 100 Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Ortalama Tablo C.2.2. Partiküller Madde Ölçüm Sonuçları (Mikrogram/Metreküp)

70 Partiküler Madde Aylar P.M Aylık Ortala maları PM Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haz Tem Ağust Eylül Ekim Kasım Aralık Grafik C.2.2.a 2010 Yılı Partiküller (PM) Madde Ölçüm Sonuçları (Mikrogram/Metreküp) Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Ortalama C Karbonmonoksit 120 Ġlimiz sınırlarında konutlar ve endüstriyel tesislerde CO ölçümü üzerine yapılmıģ herhangi bir çalıģma bulunmamaktadır. 80 Ġlimizde özel sektör tarafından motorlu kara taģıtlarının egzoz emisyon ölçümleri 60 yapılmaktadır. Fakat CO ölçümlerine yönelik istatistiki bir çalıģma bulunmamaktadır C.2.4 Nitrojen Oksitleri 0 Ġlimizde ölçüm yapılmamıģtır

71 C.2.5 Hidrokarbon ve KurĢun Emisyonları Ġlimizde ölçüm yapılmamıģtır. C.3 Atmosferik Kirlilik C.3.1 Ozon Tabakasının Ġncelmesinin Etkileri Ġlimizde Ozon tabakasının incelmesine neden olan Kloroflorokarbon gazlarının havadaki ölçümü yapılmamıģtır. Ayrıca Ozon tabakasında oluģan deliğin ilimiz üzerindeki atmosferik etkileri hakkında da bir çalıģma bulunmamaktadır. C.3.2 Asit Yağmurlarının Etkileri Isınma neticesinde havaya bırakılan Kükürt gazı ve türevlerinin havada bulunan su partikülleri ile meydana getirdiği Asit yağmurları neticesinde meydana gelen olumsuzluklarla ilgili bir çalıģma yapılmamıģtır. Ancak, ilimizin yapılarında çatı elmanı olarak saç kullanılmakta, asit yağmurları neticesinde, kullanılan bu saçların çok kısa bir sürede oluģan reaksiyonlar sonucu çürüdüğü ve kullanım ömürlerinin kısaldığı söylenebilir. ÇalıĢma yapılmadığı halde fiziki çevre üzerinde görünür birçok etkileri olduğu söylenebilir. C.4 Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri C.4.1. Doğal Çevreye Etkisi Hava kirleticilerinin, doğal çevre üzerinde olan etkilerine yönelik bir çalıģma bulunmamaktadır. Ancak, yapılan gözlemler neticesinde fiziki çevrenin, tarihi yapıların ve eģyaların hava kirliliğinden oldukça fazla etkilendikleri söylenebilir. C Su Üzerindeki Etkileri: Ağrı da yüzey sularının kirlenmesinde en çok payı evsel nitelikli kirleticiler ve tarımda kullanılan gübrelerden kaynaklanan kirlilik oluģturmaktadır. Evsel kirleticiler katı (çöpler) ve sıvı (kanalizasyon) atıklardır. Kanalizasyon atıkları, direk Murat nehrine deģarj edilmektedir. Katı atıklar ise TaĢlıçay Deresi yakınına bırakılmaktadır. Çöp Depolama alanından sızan sular TaĢlıçay Deresine gelir. TaĢlıçay deresinden Murat nehrine dökülür. Çöp döküm yerine hastane atıkları, sakatatlar ve evsel nitelikli çöpler verilmektedir. Çöpte bulunan metal, ağır metal ve temizlik kimyasalları, yağmur suyuyla dere yatağına oradan da murat nehrine dökülmektedir. Müdürlüğümüzce alınan tedbirler sonucu, düzenli çöp depolama alanı içinde yer seçimi yapılarak Belediye BaĢkanlığınca ÇED süreci tamamlanmıģ olup, Düzenli Katı Atık Depolama Tesisi inģaatı ihale aģamasına gelmiģtir. Ağrı nın merkez kanalizasyon suyu ve ilçelerin kanalizasyon suyu Murat nehrine deģarj edilmektedir. Akarsu kenarındaki yerleģim yerleri su yetersizliğinden kullanma suyunu nehirden karģılamaktadır. Bu durumun hastalıklara sebebiyet vermesi söz konusudur. Ġlde, tarımda kullanılan gübre ve pestisitler yağmur suları ile taģınarak murat nehrine dökülmektedir. Akarsuya kanalizasyon suyu, tarım ilaçları ve gübrelerin karıģması akarsuyun BOĠ ve KOĠ değerlerinin yüksek olmasına neden olur. 71

72 Yaz aylarında akarsu kenarında ve su yüzeyinde mavi-yeģil alglere rastlanmak mümkündür. DeĢarj edilen yerin hemen ilerisinde su yüzeyinde yer yer fitoplaktonlara rastlanır. Kanalizasyon membasının etrafında ve yanında zararlı haģereler ve sinekler görülmektedir. Suda yüksek miktarda tortu ve üreye rastlanmaktadır. Memba çıkıģındaki suyun renginde siyahlanmalar görülür. Oksijensiz ortamda kaynaklanan CH4 ve C2S gazları etrafı sarmaktadır. Müdürlüğümüzce, Murat Nehrinin ıslahı için atık su arıtma tesisi kurulması için Belediye BaĢkanlığı ile iģbirliği yapılarak bu yönde çalıģmalar devam etmektedir. Ġl ve ilçe Belediyeleri tarafından, atık su arıtma tesisleri için ĠĢ Termin Planları 2006 yılında Müdürlüğümüze sunulmuģtur. Sonuç olarak akarsu ortamının iyileģtirilmesi için atık su arıtım tesisi kurulması ve tarımdan kaynaklanan kirliliğin giderilmesi için yeterli ve kontrollü gübre kullanılması gerekmektedir. Bu konuda Ġl Tarım Müdürlüğü ile koordineli çalıģmalara yer verilmektedir. C Toprak Üzerine Etkileri: Bu konu ile ilgili elimizde bilimsel bir çalıģma bulunmamaktadır. C Flora ve Fauna Üzerinde Etkisi: Bu konu ile ilgili elimizde bilimsel bir çalıģma bulunmamaktadır. C Ġnsan Sağlığı Üzerindeki Etkisi: Hava kirleticilerin özellikle akarsulara karıģan kanalizasyon suları ve hayvan leģleri burada haģerelerin üremelerine zemin hazırlamaktadır. Bu haģerelerden ve akarsuları kullanma suyu olarak kullanılması nedeniyle insanlarda salgın hastalıklara rastlanmaktadır. Bunlarla beraber tıbbi atık üreten sağlık kurum ve kuruluģlarının tıbbi atıkları diğer atıklarla toplamaları, atıkların çöp deponu alanına götürülmeden ilgili kuruluģ tarafından Tıbbi Atıklar Yönetmeliğine uygun olarak korunmaması ve buralarda haģerelerin üremesi yakın çevrede yaģayan insanlar üzerinde salgın hastalıklara (tifo, sıtma, hepatit A hepatit B v.b.) sebep olmaktadır. C.4.2 Yapay Çevreye Etkisi: C Görüntü Kirliliği Üzerine Etkileri: Bu konu ile ilgili elimizde bilimsel bir çalıģma bulunmamaktadır. Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2-) Bayındırlık ve Ġskan Müdürlüğü ArĢivi 3-) Ağrı Çevre Koruma Vakfı Egzoz Ölçüm Ġstasyonu 4-) Ġl Emniyet Müdürlüğü Trafik ġubesi ArĢivi 5-) Ġl Sağlık Müdürlüğü Halk Sağlığı Laboratuarı 6-) Ağrı Devlet Hava Meydanları ĠĢletme Müdürlüğü 7-) Ağrı ġeker Fabrikası 8-) Ağrı Belediye BaĢkanlığı 9-) Ağrı Meteoroloji Ġl Müdürlüğü D.SU D.1.Su Kaynaklarının Kullanımı 72

73 Bu konu ile ilgili bilgiler B 4.2, B 4.3 ve B 4.4 bölümlerinde ayrıntılı olarak anlatılmıģtır. D.1.1.Yeraltı Suları: Ġl bazında su havzaları ( Akiferler ) ; Merkez - Aslangazi, Merkez - Arakonak, EleĢkirt Güvence, EleĢkirt Ergözü, EleĢkirt Danatepe köylerinde yeraltı su kaynaklarından sulama amaçlı faydalanılmaktadır. Bu kuyulardan alınan su miktarları ve sudan faydalanan aile sayıları Tablo D.1,1 de gösterilmiģtir. Tablo D.1.1 Kuyulardan alınan su miktarları ve sudan faydalanan aile sayıları Köyler Su Miktarları ( lt / sn ) Aile Sayısı Merkez Merkez Aslangazi Köyü Merkez Arakonak Köyü EleĢkirt Güvence Köyü EleĢkirt Ergözü Köyü EleĢkirt Danatepe Köyü Toplam Konu ile ilgili diğer ayrıntılar B 4.2 bölümünde açıklanmıģtır. D.1.2.Akarsular: Bu konu ile ilgili bilgiler B 4.3 bölümünde ayrıntılı olarak açıklanmıģtır. D.1.3.Göller, Göletler ve Rezervuarlar: Ağrı Ġli sınırları dahilinde, TaĢlıçay ve Doğubayazıt ilçelerinin kuzey sınırında 48 km. yer kaplayan Balık Gölü, ilin en büyük gölüdür. Bundan baģka Turna Gölü, ġeyhler Gölü ve Ağrı Dağının eteğinde bulunan Kurt kapan Gölü ilde bulunan diğer göllerdendir. Ġlin en büyük gölü olan Balık gölüne iliģkin bilgiler aģağıdaki gibidir; Yüzölçümü :34,7 Km 2 Ġl içinde kalan kısmın yüzölçümü :34,7 Km 2 En Derin Noktası :37 m Denizden Yüksekliği :2.250 m Bu gölde Alabalık ve Sazan Balığı yaģamakta olup, Doğubayazıt ilçesinin ve civarı köylerin Ġçme suyu bu gölden karģılanmaktadır. Suni göller genelde hayvanların içme suyu olarak kullanılmaktadır. Suni Göletlerin su seviyesi 3122,5 m 3, Yüzey Alanı 3080 dekar, Hacmi ise 6245 m 3 ve kalite olarak beton yapımından yapılmıģ olup ekonomik yarar olarak büyük ve küçükbaģ hayvanların içme suyunu sağlamaktır. Aynı zamanda Balık Gölü Tabiat Parkı ilan edilmesi hususunda Bakanlığımıza 2004 yılında teklifte bulunulmuģ olup, halen Bakanlığımızdan bu yönde cevap beklenmektedir. 73

74 Balık Gölünden Küçük ve Büyük Ağrı Dağının Görünümü Balık Gölünde Nadir Rastlanan Kırmızı Pullu Alabalık Avlayan Avcılardan Bir Görünüm 74

75 D.1.4.Deniz: Ağrı il sınırları içerisinde deniz olmadığından bu bölüm boģ bırakılmıģtır. D.2.Doğal drenaj Sistemleri A.Akarsular Ġçin: Ġl sınırları içerisinde kalan akarsuların özellikleri ile ilgili bilgiler eklerde sunulmuģtur.(ek-d2.1, EK-D2.2, EK-D2.3, EK-D2.4, EK-D2.5, EK-D2.6, EK-D2.7, EK- D2.8, EK-D2.9, EK-D2.10, EK-D2.11, EK-D2.12, EK-D2.13, EK-D2.14, EK-D2.14, EK- D2.15, EK-D2.16, EK-D2.17, EK-D2.18, EK-D2.19, EK-D2.20, EK-D2.21) B.Yeraltı Suları Ġçin: Bu konu ile ilgili bilgiler B 4.2 bölümünde ayrıntılı olarak açıklanmıģtır. D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri: D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik: Ovadaki Kuyuların Su Kimyası: Sığ Kuyu Suları: Ova içerisinde 20 kadar sığ sondaj kuyusu bulunmaktadır. Bu kuyulardan alınan su numunelerinin analiz sonuçlarına göre sulama suyu sınıfları C2S1 C3S1 dir. EC değerleri de mikromho / cm arasında değiģmektedir. Sondaj Kuyu Suları: Ova içerisinde açılan 45 adet su sondaj kuyusundan alınan su numunelerinin sonuçlarına göre Ağrı Ovasının güneyinde 3210 nolu Suçatağı, 3992 nolu Kumlu geçit, 4938 nolu Eğribelen, 7894 nolu Yoluyazı köylerinde açılan sondaj kuyu sularının kötü kaliteli olduğu, EC değerlerinin mikroho / cm arasında değiģtiği görülmektedir. Suların sertlikleri FS arasında değiģmektedir. Bunun nedeni de Miyosenin tüf ve tuzlu seriler içerisine girilmesinden kaynaklanmaktadır. Ovadaki diğer kuyuların suları iyi kalitededir. EC değerleri genellikle mikromho / cm arasındadır. Su sınıfları C2S1 olup, çok iyi iyi sulama suyu sınıfındadırlar. Suların sertlikleri 7,5 39,5 FS arasında değiģmektedir. Genellikle hafif orta sertliktedirler. Bazı kuyularda (3210 A, 3989 numaralı kuyular ) organik madde miktarları limit olan 3,5 mg / lt yi aģmaktadır. Ġçme suyu amacıyla kullanılan sularda amonyak ve nitrat bulunması istenmez. Yapılan analizlerde bazı kuyulardaki suflar amonyak içermektedir. Kuyu sularının boru ve filtreler üzerinde kireçlendirici, nötr veya çürütücü etkisi, kalsiyum ve magnezyum iyonlarının etki ettiği tespit edilmiģtir. ( ) Ağrı, EleĢkirt Ovalarında yapılan kimyasal analiz çalıģmalarında Yer altı suyu kirliliğine rastlanmamıģtır. Ağrı ve EleĢkirt ovalarından alınan su numunelerinde yapılan analiz sonuçları Tablo D.3.1.1, Tablo D.3.1.2, Tablo D ve Tablo D te gösterilmiģtir. 75

76 Tablo D D.S.Ġ. 85. ġube Müdürlüğünden Alınan Numunelerin Tahlil Sonuçları. DEVLET SU ĠġLERĠ GENEL MÜDÜRÜLÜĞÜ Rapor Tarihi VIII. Bölge Müdürlüğü Kimya laboratuarı NUMUNEYĠ GÖNDEREN AĠT OLDUĞU PRJE DENEY RAPORU JEOTEK HĠZ. VE YAS ġub.müd. NUMUNĠN CĠNSĠ ĠÇME SUYU NUMUNENĠN ALINDIĞI YER NUMUNENĠN ALINDIĞI TARĠH DSĠ 85.ġube Müdürlüğü Debi m3 / sn - Sıcaklık 0C - PH 8. ÇözünmüĢ Oksijen mg / l - Elektriksel iletkenlik Mmho / Biyokimyasal Oksijen mg / l 567 cm - Toplam ÇözünmüĢ Ktılar mg 363 l Permanganat Değeri, mg oksijen / l 0.7 Amnyak Azotu mg / l Orta Fosfat mg/ l Nitrit Azotu mg / l 0.0 Askıdaki Katılar mg / l - Nitrat Azotu mg / l Bulanıklık NTU 0 Klorür mg / l 15.6 Renk Pt CO Skalası - Karonatg l 0. Kalsiyum mg / l 30.0 Bikarbonat mg / l Magneyum mg / l 55.2 Toplam Alkalinite Toplam Sertlik (CaCO3) mg/ l (CaO3) / l Sülfat mg / l 58.1 Sodyum mg / l 17.0 Florür mg / l - Potasyum mg / l 4.3 Bor mg / - Toplam Demir mg / l - Serbest Karbondioksit mg / l - Toplam Magnezyum mg / l - KULLANILAN METODLAR :TS 266 : (2, 3, 4, 5, 6) AR GE K1 / 81, K2 / B1, K3 / 81, K4 / 81, K24 / B4 :(7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14) ST MD 205, 322B, 325B, 403, 404 B, E, 426C / 1980: (15) ASTM D

77 Tablo D EleĢkirt D.S.Ġ. Müdürlüğünden Alınan Tahlili Sonuçları. Tablo D K.9. Belediyeden Alınan Analiz Sonuçları DEVLET SU ĠġLERĠ GENEL MÜDÜRÜLÜĞÜ Rapor Tarihi VIII. Bölge Müdürlüğü Kimya laboratuarı NUMUNEYĠ GÖNDEREN AĠT OLDUĞU PROJE DENEY RAPORU JEOTEK HĠZ. VE YAS ġub.müd. AĞRI OVASI NUMUNĠN CĠNSĠ ĠÇM SUYU NUMUNENĠN ALINDIĞI YER K.9 BELEDĠYE NUMUNENĠN ALINDIĞI TARĠH Debi m3 / sn - Sıcaklık 0C - PH 7.9 ÇözünmüĢ Oksijen mg / l - Elektriksel iletkenlik Mmho / cm Biyokimyasal Oksijen mg / l - Toplam ÇözünmüĢ Katılar mg / l 2.0 Permanganat Değeri, mg oksijen / l 0.7 Amonyak Azotu mg / l Orta Fosfat mg / l - Nitrik Azotu mg / l Askıdaki Katılar mg / l - Nitrat Azotu mg / l 1.0 Bulanıklık NTU - Klorür mg / l 7.1 Renk Pt CO Skalası - Karbonat mg / l 0.0 Kalsim g / 20.0 Bikarbonat m/ l Magnezyum mg / l 31.2 Toplam Alkalinite (CaCO3) mg / l Toplam Sertlik (CaCO3) mg / l Sülfat mg / l 22.6 Sodyum mg / l 12.2 Florür mg / l - Potasyum mg / l 1.6 Bor mg / l - Toplam Demir mg / l - Serbest Karbondioksit mg / l - Toplam Magnezyum mg / l - KULLANILAN METODLAR :TS 266 : (2, 3, 4, 5, 6) AR GE K1 / 81, K2 / B1, K3 / 81, K4 / 81, K24 / B4 :(7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14) ST MD 205, 322B, 325B, 403, 404 B, E, 426C / 1980: (15) ASTM D

78 Tablo D Merkez Danatepe Köyüne Ait Analiz Sonuçları. DEVLET SU ĠġLERĠ GENEL MÜDÜRÜLÜĞÜ Rapor Tarihi VIII. Bölge Müdürlüğü Kimya laboratuarı DENEY RAPORU NUMUNEYĠ GÖNDEREN JEOTEK HĠZ. VE YAS ġub.müd. AĠT OLDUĞU PROJE NUMUNĠN CĠNSĠ ĠÇME SUYU NUMUNENĠN ALINDIĞI YER DANATEPE NUMUNENĠN ALINDIĞI TARĠH Debi s - Sıcaklık 0C - PH 7.8 ÇözünmüĢ Oksijen mg / l - Elektriksel iletkenlik Mmho / Biyokimyasal Oksijen mg / l cm - Toplam ÇözünmüĢ Katılar mg 274 / l Permanganat Değeri, mg oksijen / l 1.9 Amonyak Azotu mg / l Orta Fosfat mg / l - Nitrt Azu g / 0.0 Askıdaki Katılar mg / l - Nitrat Azotu mg / l Bulanıklık NTU 0 Klorür mg / l 8.5 Renk Pt CO Skalası - Karbonat mg / l 0.0 Kalsiyum mg / l 20 Bikarbonat mg / l Magnezyum mg / l 36 Toplam Alkalinite (CaCO3) mg Topl Srtli (CaCO3) mg / l 195. / l 200 Sülfat mg / l 50.4 Sodyum mg / l 24.8 Florür mg / l - Potasyum mg / l 4.3 Bor mg / l - Toplam Demir mg / l - Serbest Karbondioksit mg / l - Toplam Magnezyum mg / l - KULLANILAN METODLAR :(1)TS 266 : (2, 3, 4, 5, 6) AR GE K1 / 81, K2 / B1, K3 / 81, K4 / 81, K24 / B4 :(7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14) ST MD 205, 322B, 325B, 403, 404 B, E, 426C / 1980: (15) ASTM D

79 D.3.2. Akarsularda Kirlilik: Ağrı da yüzey sularının kirlenmesinde en çok payı evsel nitelikli kirleticiler ve tarımda kullanılan gübrelerden kaynaklanan kirlilik oluģturmaktadır. Evsel kirleticiler katı (çöpler) ve sıvı (kanalizasyon) atıklarıdır. Kanalizasyon atıkları direk Murat nehrine deģarj dilmektedir. Katı atıklar ise TaĢlıçay Deresi yakınına bırakılmaktadır. Çöp Deponu alanından sızan sular TaĢlıçay Deresine gelir. TaĢlıçay deresinden Murat nehrine dökülür. Çöp döküm yerine hastane atıkları sakatatlar ve evsel nitelikli çöpler verilmektedir. Çöpte bulunan metal, ağır metal ve temizlik kimyasalları yağmur suyuyla dere yatağına oradan da murat nehrine dökülmektedir. Müdürlüğümüzce alınan tedbirler sonucu düzenli çöp depolama alanı içinde yer seçimi yapılarak Belediye BaĢkanlığınca ÇED süreci tamamlanmıģ olup, Düzenli Katı Atık Depolama Tesisi inģaat aģamasına gelmiģtir. Ağrı nın merkez kanalizasyon suyu ve ilçelerin kanalizasyon suyu Murat nehrine deģarj edilmektedir. Akarsu kenarındaki yerleģim yerleri su yetersizliğinden kullanma suyunu nehirden karģılamaktadır. Bu durumun hastalıklara sebebiyet vermesi söz konusudur. DSĠ 85. ġube Müdürlüğü nden alınan veriye göre Murat nehrinin ortalama debisi 5,41m 3 /sn dir. Ġlçelerin ve merkezin kanalizasyon debisini iller bankası su tüketim verilerine göre hesaplanırsa; Qmerkez kanalizasyon=0,1665m 3 /sn (hesaplanmıģtır.) Qilçeler kanalizasyon=qdiyadin+qeleģkirt+qhamur+qtaģlıçay+qpatnos+qdoğubeyazıt+qtutak =0,016m 3 /sn+0,018m 3 /sn+0,003m 3 /sn+0,005m 3 /sn+0,142m 3 /sn+0,111m 3 /sn+0,006m 3 /sn =0,301m 3 /sn hesaplanmıģtır. Toplam Debi(Q) =0,301m 3 /sn +0,1665m 3 /sn =0,5m 3 /sn hesaplanmıģtır. Nehrin debisi ve kanalizasyon debileri arasında karģılaģtırma yapılırsa 10 kat kadar bir fark görülür. Ġlimizde yaz aylarında bu fark 5 katına kadar inmektedir. Ġlde tarımda kullanılan gübre ve pestisitler yağmur suları ile taģınarak Murat nehrine dökülmektedir. Akarsu ortamına kanalizasyon suyu, tarım ilaçları ve gübrelerin dahil olması, akarsuyun BOĠ ve KOĠ değerlerinin yüksek olması sonucunu doğurur. Yaz aylarında akarsu kenarında ve su yüzeyinde mavi-yeģil alglere rastlanmak mümkündür. DeĢarj edilen yerin hemen ilerisinde, su yüzeyinde yer yer fitoplaktonlara rastlanır. Kanalizasyon membasının etrafında ve yanında zararlı haģereler ve sinekler görülmektedir. Suda yüksek miktarda tortu ve üreye rastlanmaktadır. Memba çıkıģındaki suyun renginde siyahlanmalar görülür. Oksijensiz ortamda kaynaklanan CH4 ve C2S gazları etrafı sarmaktadır. Müdürlüğümüzce Murat Nehrinin ıslahı için atık su arıtma tesisi kurulması için Belediye BaĢkanlığı ile iģbirliği yapılarak bu yönde çalıģmalar devam etmektedir. Sonuç olarak akarsu ortamının iyileģtirilmesi için atık su arıtım tesisi kurulması ve tarımdan kaynaklanan kirliliğin giderilmesi için yeterli ve kontrollü gübre kullanılması gerekmektedir. Bu konuda Ġl Tarım Müdürlüğü ile koordineli çalıģmalara yer verilmektedir. 79

80 D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik: Ağrı Ġl sınırlarında göller, göletler ve rezervuarlarda herhangi bir kirliliğe rastlanmamıģtır. D.3.4. Denizlerde Kirlilik: Ġlimiz sınırlarında deniz yoktur. D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları: Ġlimizde yeraltı suları ve akarsuların kirlenmesini önlemek amacıyla il merkezinde Çöp Depolama Alanı yer seçimi Ġl Mahalli Çevre Kurul toplantısında gündeme getirilmiģtir, yer seçimi için ilgili kurum ve kuruluģlarca oluģturulan bir komisyonca Çöp Depolama Alanının yeri tespit edilmiģ, ÇED süreci tamamlanmıģ ve ihale aģamasına gelmiģtir. Ġlçelerdeki düzenli Çöp Depolama Alanı oluģturma çalıģmaları devam etmektedir. Mevcut dereler ve yeraltı su kirliliğinin önlenmesi ve Ģehir kanalizasyon sularının kirlilik etkilerini azaltacak arıtma tesislerinin kurulması amacıyla Belediyeler denetlenmektedir. D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri: D.5.1. Tuzluluk ĠĢlemeli tarım uygulanan toprakların %99.7 si tuzsuz, %0.3 ü hafif tuzludur. Bundan dolayı Ağrı il sınırlarında tuzluluktan kaynaklanan herhangi bir kirliliğe rastlanmamıģtır. D.5.2. Zehirli Gazlar Ġlimiz sınırlarında bu konu hakkında herhangi bir çalıģma bulunmamaktadır. D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik Ġlimizde yeraltı ve yerüstü suları evsel atıklardan olumsuz etkilenmektedir. Bu etkileģim analizler ile henüz tespit edilememiģ özellikle DSĠ nin yapmıģ olduğu analizlerde böyle bir veriye rastlanmamıģtır. D.5.4. Ağır Metaller ve Ġz Elementler Ġlimizde sanayi ve maden sektöründe herhangi bir tesis bulunmadığından bu kirlenmeler söz konusu değildir. Ġl genelinde bu konu hakkında herhangi bir çalıģma bulunmamaktadır. D.5.5. Zehirli Organik BileĢikler Ġlimiz sınırlarında bu konu hakkında herhangi bir çalıģma bulunmamaktadır. D Siyanürler Ġlimizde bu konuda herhangi bir veriye rastlanmamıģtır. D Petrol ve Türevleri Ġlimizde bu konuda herhangi bir veriye rastlanmamıģtır. D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller 80

81 Ġlimizde bu konuda herhangi bir veriye rastlanmamıģtır. D Pestisit ve Su Kirliliği Ġlimiz sınırlarında Ġnsektisit, Fungusit, Herbisit, Rodentisit yoğun olarak kullanılmaktadır ( H.5.1 bölümü Tablo H.5.1 ). Yüzey ve yeraltı sularının etkilenmesi söz konusudur. Ancak bu konuda ilimizde herhangi bir çalıģma ve veri bulunmamaktadır. Pestisitler ile ilgili ayrıntılı bilgi R.2.5 bölümünde iģlenmiģtir. D Gübreler ve Su Kirliliği Ġlimizde gübre kullanımının yoğun olduğu günlerde yüzey ve yeraltı sularının etkileģimi söz konusu olmakla birlikte bu konu hakkında herhangi bir çalıģma ve veri bulunmamaktadır. D Deterjan ve Su Kirliliği Ġlimizde evsel atık suların direkt dereye deģarj edilmesi ve dere kenarlarında halı, çamaģır, kimi zaman da arabaların yıkanması sonucu kullanılan deterjanlar doğrudan derelere akıtılmaktadır. Bundan dolayı yüzey sularında kirlilik oluģmaktadır. Ancak bu konu hakkında bir herhangi bir çalıģma ve veri bulunmamaktadır. D.5.6 ÇözünmüĢ Organik Maddeler Bu konu hakkında elimizde bir veri bulunmamaktadır. D.5.7 Patojenler Bu konu hakkında elimizde bir veri bulunmamaktadır. D.5.8 Askıda Katı Maddeler Bu konu hakkında elimizde bir veri bulunmamaktadır. D.5.9 Radyo Aktif Kirleticiler ve Su Kirliliği Bu konu hakkında elimizde bir veri bulunmamaktadır. Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Çevre ve ġehircilik Müdürlüğü 2-) DSĠ VIII. Bölge Müdürlüğü 3-) Ġl Özel Ġdaresi 81

82 E. TOPRAK ve ARAZĠ KULLANIMI E.1 Genel Toprak Yapısı: Ġklim, topografya ve ana maddenin farklılıkları nedeniyle, Ağrı Ġlinde çeģitli büyük toprak grupları oluģmuģtur. Bu toprak gruplarının yanı sıra toprak örtüsünden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Toprak gruplarını kısaca Ģöyle sıralayabiliriz. 1- Aluviyal Topraklar: Akarsular tarafından askıda taģınarak depolanmıģ, genç tortul depozitler üzerindeki topraklardır. Ġklime bağlı olarak bütün bitkilerin yetiģtirdiği verimi yüksek her türlü kültür bitkisinin yetiģmesine uygun topraklardır. Toplam alanları Ha. Olup bunun Ha. ı birinci sınıf, Ha. ı ikinci sınıf, Ha ı üçüncü sınıf, 817 Ha. ı dördüncü sınıf ve 818 Ha ı beģinci sınıf arazilerden oluģmaktadır. 2- Hidromorfik Alüvyon Topraklar: Bu topraklara sık sık taģkınlara uğrayan, yüksek taban suyuna ve gleyleģmiģ profile sahip alüviyal toprakların diğer aluviyal topraklardan ayırmak için hidromorfik aluviyal topraklar denilmiģtir. Doğal bitki örtüsü çayır-mera otları saz kamıģ ve sulak yerlerde yetiģen bitkilerdir. Bölgede mevsimin kurak aylarında bazı kesimlerde otlatma yapılabilir. Bu araziler Doğubayazıt Iğdır Anayolunun doğusunda Örtülü ve Celal köyleri ile Bardaklı, Göltepe, Barındı köyleri çevresinde bulunmaktadır. Ayrıca Patnos un güneydoğusunda lokal olarak bir kısım arazi hidromorfik aluviyal topraklar grubundandır. Toplam alanları Ha. olup, beģinci sınıf arazilerdir. 3- Kolüvyal Topraklar: Dik eğimlerin eteklerinde yer çekimi, toprak kayması, yüz akıģı veya yan dereler ile kısa mesafelerden taģınarak biriktirilmiģ ve kolüvyal denilen materyal üzerinde oluģmuģ olan bu topraklar genç topraklardır. Üzerlerindeki doğal bitki örtüsü iklime bağlıdır. Doğubayazıt ın kuzeyinde Sarısu deresinin kenarında Murat Nehri yatağı boyunca, Murat ın sağında ve solunda yer alan Kumlubucak, Esen, Ulukent, Karaağaç; ayrıca Ġl Merkezi ile EleĢkirt arasında Ağrı nın kuzeyinde Ozanlar, AĢkale ve Patnos un güneybatısında tarımsal üretim yapılan alanlar sulandığından iyi verim verirler. Kolüvyal topraklar Doğubayazıt - Gürbulak sınır kapısı transit yolunun sağında ve solunda Ağrı- Doğubayazıt arasında lokal olarak ve Ağrı-EleĢkirt arasında Patnos un yaygın olarak ayrıca il genelinde küçük akarsu vadileri ve kuru derelerin eteklerinde görülmektedir. Toplam alanları Ha. ı olup,bu toprakların Ha. ı birinci sınıf, Ha. Ġkinci sınıf, Ha. ı üçüncü sınıf, Ha. ı dördüncü sınıf ve Ha. ı altıncı sınıf arazilerdir. 4- Kestane Renkli Topraklar: Kalsifikasyon sonucu oluģmuģ zonalı topraklardır. Kalsifikasyon nedeniyle profilleri kalsiyumca zengin ve baz satürasyonları yüksektir. Doğal bitki örtüsü kısa ve uzun otlarla, çalılar ve seyrek ağaçlardır. Kestane rengi topraklara Doğubayazıt ın çevresi ve Ġran sınırında olan kısmı, Diyadin in kuzeydoğusundan, EleĢkirt in kuzey ve güney ilçe sınırlarına kadar olan, Ağrı il merkezini çevresinde bulunan bütün arazilerde rastlanır. Ġlde toplam alanları Ha olup, bu arazilerin %44,9 u iģlemeli tarıma birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü sınıf arazileri oluģturmaktadır. %45.1 i beģinci ve yedinci sınıf arazilerdir Ha arazi mera, Ha çayır olarak kullanılmaktadır. 5-Kırmızı Renkli Topraklar: rengi hariç diğer bütün özellikleri kestane renkli toprağa benzer. Isının ve yağıģın kestane renkli topraklara nazaran daha fazla olduğu yerlerde oluģur. Organik madde oranı düģüktür. Ağrı ilinin batısında EleĢkirt ilçe merkezinde ve Erzurum il sınırları içinde kalan kesimlerde bulunur. Yalnızca EleĢkirt ilçe sınırları içinde bulunan bu toprak grubu toplam olarak ha dır. Bu büyük toprak grubunun %25 i üçüncü ve dördüncü sınıf, %33,9 u altıncı ve yedinci sınıf arazilerden oluģup, hektarında kuru tarım yapılmakta, hektarı mera arazisi olarak kullanılmaktadır. 82

83 6- Kahverengi Topraklar: Bu topraklar çeģitli ana maddelerden kalsifiksasyon sonucu oluģtuklarından, Profilleri kalsiyumca zengindir. Baz satürasyonları yüksek, doğal drenajları iyidir. Doğal bitki kısa, orta boylu otlar ve çalılardır. Ağrı il merkezinin kuzeyinde Kars ili sınırına bitiģik kesiminde bulunur. TaĢlı, sığ olan topraklar mera olarak kullanılmaktadır. Toplam alanı 228 Ha. olup, yedinci sınıf arazilerdir. 7- Kireçsiz Kahverengi Topraklar: Bu toprakların oluģumunda zayıf podzollaģma ve biraz da kalsifikasyon rol oynar. Doğal bitki örtüsü, ot ve ot-çalı karıģımıdır. Doğal drenajı iyidir. Bu topraklar Ağrı ilinin güneyinde Hamur, Tutak ve Patnos ilçelerinde bulunur ve Van, Bitlis, MuĢ il sınırına kadar uzanır. Murat nehrinin, doğduğu Diyadin den nehrin MuĢ il sınırından giriģ yaparken Ağrı ili içinde çizmiģ olduğu hat boyunun güneyinde bu topraklar mevcuttur. Toplam alanları hektar olup, %44,1 i birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü sınıf arazilerdir. %56.9 u altıncı ve yedinci sınıf arazilerdir. Bu arazilerin %23,4 ü kuru tarım, %%2,1 i sulu ve yetersiz sulu %0,4 ü çayır, %74 ü mera %0,05 i az yoğun yerleģim alanı olarak kullanılmaktadır. 8- Regosel Topraklar: Bütün karakterlerini diğer toprak oluģum faktörlerinden farklı olarak ana materyalden alan azonal toprak grubuna dahildir. Drenajları çok fazladır. Doğal bitki örtüsü çok seyrek ot, ağaç, ağaççık ve çalılardır. Ağrı ilinde lokal olarak bulunur. Van il sınırı civarında, Patnos, ErciĢ ana yolunun güneybatısında yer alır. Toplam olarak kapladığı alan 278 Ha. olup, 259 Ha. ı kuru tarım, 19 hektarı mera olarak kullanılan altıncı sınıf arazilerdir. 9-Bozaltik Topraklar: Bunlar ağır killi topraklardır ve profilleri iyi geliģmemiģtir. Ağrı ilinde bu topraklar Ağrı ili kuzeyinden doğuya, Ġran sınırına kadar uzanır. Ağrı-Gürbulak transit yolunun kuzeyinde yer almaktadır. Toplam alanları Ha. Olup, %11,5 i ikinci, üçüncü, dördüncü sınıf, %88.4 ü altıncı ve yedinci sınıf arazilerdir. %41 i taģlı %43 ü kayalıktır. 10- Irmak TaĢkın Yatakları: Akarsuların normal yatakları dıģında feyezan halinde iken yayıldıkları alanlardır. Genellikle kumlu, çakıl ve moloz malzeme ile kaplıdır. Ağrı da Ha. alana sahiptirler ve Murat Nehrinin çizdiği hat boyunca bazı kısımlarda rastlanır. 11- Daima Karla Kaplı Yüksek Araziler: Ağrı Dağı devamlı karla kaplıdır ve toplam olarak kapsadığı alan 1451 hektardır. 12- Çıplak Kaya ve Molozlar: Üzerinde toprak katı bulunmayan, herhangi bir toprak devolopmanında söz konusu olmayan, parçalanmıģ sert kaya ve taģlarla kaplı alanlardır. Ağrı da hektarlık alanı kapsamaktadır. Ağrı ili topraklarının verim kompanentlerini de Ģöyle özetleyebiliriz; 1- Toprak Bünyesi: Ġl topraklarının %65.7 si tınlı, %10.4 ü killi-tınlı, %0.3 ü killi, %23.6 sı kumlu bünyeye sahiptir. 2- Toprak Reaksiyonu (ph): Tarım topraklarının %8.6 sı asit, %62.4 ü nötr,% 29 u alkali karaktere sahiptir. 3- Toprak Tuzluluğu: ĠĢlemeli tarım uygulanan toprakların %99.7 si tuzsuz, %0.3 ü hafifi tuzludur. 4- Topraktaki Kireç: Ġl topraklarının %66.6 sı az kireçli, %22 si kireçli, %11.2 si orta kireçli ve %0.2 si fazla kireçlidir. 83

84 5- Organik Madde: Tarım topraklarının %8.1 inde organik bir madde çok az bulunurken, %44.3 ünde az, %30.7 sinde orta, %11.9 unda iyi ve % 5 inde yüksek düzeyde organik madde bulunur. 6- Fosfor: Tarım topraklarının %44.3 ünde fosfor çok az, %26 sında az, %13.1 inde orta, %11.4 ünde yüksek, %6.2 sinde çok yüksek düzeyde bulunur. 7- Potasyum: Ġl topraklarının bütününde fazla miktarda potasyum vardır. Topraklar organik madde ve fosfor bakımından fakir sayılır. Bu nedenle, organik madde içeriğini artırıcı yöntemler ile azotlu ve fosforlu gübrelerin kullanılması tavsiye edilir. E.2 TOPRAK KĠRLĠLĠĞĠ Ağrı ili topraklarının metallerle ve Mikrobiyal olarak kirlenmesi üzerine belirgin bir çalıģma yapılmamıģtır. E.2.1 Kimyasal Kirlenme E Atmosferik Kirlenme Ağrı ilinde sanayi geliģmemesine rağmen kıģların uzun ve sert geçmesi ısınmada yoğun bir Ģekilde yakıt kullanımını da gerektirmektedir. Kullanılan yakıtların çeģitliliği, kaliteleri yakma teknikleri sonucuna bağlı olarak hava kirliliğinde önemli faktörler oluģturmaktadır. Ayrıca Ģehrin kurulduğu alan, havadaki durgun havanın yoğun yaģandığı günlerin fazla olması, meteorolojik verilerde sisli gün sayısının kıģ sezonunda 90 günü geçmesi hava kirliliğini olumsuz etkilemektedir. Ġlimizde tek sanayi kuruluģu ġeker fabrikası kent merkezine yakın olması ve kıģ sezonunun ilk 3 ayında ( Ekim- Kasım- Aralık ) kampanya nedeni ile yoğun yakıt ( 140 tüketimi ile hava kirliliğini olumsuz yönde etkilemektedir. Ġlimizde 1997 yılından beri hava kirliliği ölçümleri yarı otomatik bir cihazla yapılırken, 2005 yılında kurulan Hava Kalitesi Ölçüm Cihazı ile ölçümler Müdürlüğümüz tarafından yapılmakta ve daha sağlıklı sonuçlar alınmaktadır. Ağrı ili hava kirliliği açısından I. Derecede kirli iller arasında yer almaktadır yılları Aralık Ocak ayı ortalamalarının SO2 aylık 300 Mgr/m3 ü aģmaları ilimizde önemli Ģekilde atmosferik kirlenmeden bahsedilebilir. Partiküller madde ( toz ) miktarının da aynı aylarda 200 Mgr/m3 seviyelerinde seyretmesi önemli bir sorundur. Her ne kadar diğer gazların ölçülmemesi ve tespit edilmemiģ olması iki parametredeki değerlerin önemli sorun oluģturduğu kesindir. Özellikle SO2 miktarları sisin yoğun olduğu ve aynı aylarda yoğun kar yağıģlarının yaģandığı düģünülürse ve çok yoğun düģük seviyedeki sıcaklık nedeni ile Ġlkbaharda kar erimeleri ile mevcut yüzey sularında ve yer altı sularından sızma yaratabileceği düģünülmektedir. Ancak gerek DSĠ gerekse Halk Sağlığı Laboratuarın da bu konuda yapılmıģ bir çalıģma olmadığı için bu etkiler konusunda sonuç verilememektedir. Ġlimizde yaģanan hava kirliliğinin sular üzerinde olumsuz etkisinin ( Koku vs. ) olabileceği düģünülmektedir. Ancak yapılmıģ bir çalıģma olmadığı için sonuç verilmemektedir. E Atıklardan Kirlenme Ġlimiz sınırlarında atıklar yoğunluk olarak evsel atıklardır. ġehirlerde çöplerin düzensiz toplanması, bu çöplerin düzensiz çöp alanlarına atılması Belediyelerimizin düzenli çöp deponu alanı olmaması çevrede bazı olumsuzluklara yol açmaktadır. Ġlimizin hava koģullarından dolayı aģırı kar yağıģlı dönemlerde özellikle Ocak ve ġubat aylarında ara mahallelerde kar yağıģının fazla olması, belediyelerin kar temizleme 84

85 araç gereçlerinin yetersizliği, çöp toplama araçlarının çöpleri toplanmasında sorunlar yaģanmasına neden olmaktadır. Mahalle aralarında biriken çöpler, çevrede baģta koku ve görüntü kirliliğine ve bununla beraber bulaģıcı hastalıklara sebep olmaktadır. Bu amaçla Ġl Mahalli Çevre Kurulunca yetersiz kar temizleme ekipmanları olan belediyeler gerektiğinde ilgili kurum ve kuruluģlardan araç gereç temini için kolaylık sağlayacak kararlar alınmıģtır. Ġlimizin diğer önemli atıklarından bir tanesi de Tıbbi Atıklardır. Ġlimiz sınırlarında özellikle il merkezinde Tıbbi Atıklar yönetmeliğe uygun olarak toplanmamakta, kurum ve kuruluģ içerisinde gerekli korumaların alınmaması, diğer atıklarla beraber toplanıp taģınması ve çöp deponu alanına atılması, özellikle salgın hastalıkların yayılması için bir davetiyedir. Müdürlüğümüz, Tıbbi Atıkların Yönetmeliğe uygun olarak toplanması, taģınması, geçici konteynırlarda muhafaza edilmesi ve nihayetinde taģınıp bertaraf edilmesi yönündeki düzenleme çalıģmalarına devam etmektedir. E.2.2 Mikrobiyal Kirlenme E.3 ARAZĠ Ġl topraklarında Mikrobiyal kirlenme ile ilgili bir çalıģma bulunmamıģtır. E.3.1 Arazi Varlığı Ġlimizin Toplam arazi varlığı Hektardır. Ağrı karasal iklim kuģağında bulunmaktadır. Türkiye nin en yüksek bölgesi olması yanında denizlerle hiçbir etkileģiminin bulunmaması bölgeyi daha soğuk ve daha kurak yapmaktadır. Bölgenin aldığı yağıģ miktarı uzun yıllar ortalaması 500 mm. civarındadır. Bu yağıģın büyük bölümünün kıģ aylarında kar yağıģı olduğu düģünülürse bitkisel üretim için gerekli olan suyun doğal olarak temininin mümkün olmadığı görülür. Yıllık sıcaklık ortalaması 6.1 C dir. Yılın sadece beģ aylık periyodunda sıcaklık bitkisel üretim yapılabilecek seviyenin üzerinde seyretmektedir. Birde geçmiģ yıllar sıcaklık istatistiklerinde Haziran ve Ağustos ayları dıģındaki tüm aylarda 0 C nin altında sıcaklık kaydedilmiģ olduğu dikkate alınırsa bitkisel üretim riskinin ne kadar büyük olduğu ortadadır. Ancak arazi ve toprak yapısı bakımından bitkisel üretim için çok uygun bir durum gösteren topraklarımızın da bir Ģekilde değerlendirilmesi gerekmektedir. Ġlimiz arazilerinin Ha. ı tarım arazisi olarak nitelendirilmektedir. Tarım arazilerinin ha. ı tarla ürünleri üretiminde, 1012 ha.ı sebze ürünleri üretiminde, 49 Ha. ı meyve ürünleri üretiminde değerlendirilmekte Ha. ı ise nadasa bırakılmaktadır. Nadas alanları her geçen gün azalmasına rağmen hala büyük bir yer tutmaktadır. Tahıl ekiliģi ilimiz tarım alanlarının büyük bir kısmını kaplamaktadır. Bu alanların % 34 ünde buğday üretimi geri kalanında ise arpa ve çok az miktarda çavdar üretimi yapılmaktadır. Yemeklik Baklagillerden ilimizde nohut ve mercimek üretimi yapılmaktadır. Bu ürünlerin üretimine ilimiz iklimi son derece uygun olmasına rağmen üretimin ihtiyacı karģılama oranı çok düģüktür. Önceki yıllar daha fazla olan üretim gün geçtikçe azalmakta olduğu gibi durma noktasına gelmiģtir. Bu ivmeyle yakın gelecekte tamamen bu ürünlerin üretimi tamamen terk edilecektir. ġekerpancarı, ilimizde üretimi yapılan tek endüstri bitkisi olarak göze çarpmaktadır. Yüksek verim alınamamasına rağmen bu ürünün terk edilmemesinde mevcut ġeker Fabrikasının önemi büyüktür. Verim Kg/da civarındadır. 85

86 Yumrulu bitkiler sınıfında karģımıza patates çıkmaktadır. Ġlimiz konum ve arazileri bakımından patates üretimi için ülkemizin en önemli bölgelerinden biri olması gerekirken Ģimdiye kadar Ġlimiz patates üretiminde önemli bir yere gelememiģtir. Son yıllarda Ġl Müdürlüğümüz bu ürünün üretiminin artırılması için, üreticilere tohumluk temini, makine kullandırma, teknik bilgi desteği gibi konularda yardımcı olmaktadır. Zamanla ilimizde büyük bir üretim potansiyeli oluģturulacaktır. Sebze ve meyve üretimi ticari anlam taģımamaktadır. Ġç piyasaya bile arz edilmeden iģletme çevresinde tüketilmektedir. Yem bitkileri üretimi çayır ve meralardan elde edilen üretim dahil edildiği halde hayvan potansiyelinin sadece yaģama payını bile karģılamamaktadır. Nadas hala Ġlimiz tarım modelinde önemli bir yer tutmaktadır. Gerek Nadas alanlarının daraltılması gerekse bölgenin asıl geçim kaynağı olan hayvancılık girdilerinin azaltılması için yem bitkilerinin tarımsal üretimdeki payının artırılması yoluna gidilmektedir. E Arazi Sınıfları TARIM ALANI Ha. %31,73 ÇAYIR VE MER A Ha. %48,93 YAYLA ALANI Ha %14,89 TARIM DIġI Ha % 4,45 E Kullanım Durumu TARIM ALANI ÇAYIR VE MER A YAYLA ALANI TARIM DIġI Ha Ha Ha Ha. E.3.2- Arazi Problemleri Elimizde konu ile ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü 2-) Ġl Tarım Müdürlüğü 3-) Ġl Sağlık Müdürlüğü 4-)Yrd.Doç.Dr.FarukKAYA nın Ağrı Ovası ve Çevresinin Coğrafi Etüdü adlı yayınlanmamıģ doktora tezi. F. FLORA-FAUNA ve HASSAS YÖRELER F.1 Ormanlar Ġlimiz sınırlarında bugüne kadar mevcut orman alanı bulunmamaktaydı ve 2005 yılları itibariyle Müdürlüğümüzce yapılan çalıģmalar neticesinde Ġlimiz Merkez Ġlçede Ġl Telekom Müdürlüğü ile koordineli Ģekilde dekarlık alanda Ġl Telekom Hatıra Orman ı ve Ġlimiz Doğubayazıt Ġlçesi Hanibaba mevkiinde 155 hektarlık alanda Erozyon Kontrol amaçlı ağaçlandırma çalıģması yapılmıģtır.2006 yılında, Müdürlüğümüz tarafından 86

87 35920 dekarlık alanda 125. Yıl Atatürk Ormanı,155 hektarlık alanda Doğubayazıt Ġlçesi Hanibaba mevkiinde Erozyon Kontrol Bakım çalıģması ve yıllarında EleĢkirt Ġlçesi Tahir Kelhanbaba mevkiinde 500 hektarlık alanda Erozyon Kontrol amaçlı ağaçlandırma çalıģmaları tesis edilmiģtir. Söz konusu alanlar ile ilgili geniģ kapsamlı flora ve fauna bilgileri mevcut olmayıp, ilimizin genel flora ve fauna yapısı F.3 ve F4 bölümlerinde ayrıntılı olarak iģlenmiģtir. F.2 Çayır ve Meralar F.2.1. Çayır ve Meraların Varlığı: Ġçinde bulunduğumuz çağın, en önemli geliģmiģlik göstergelerinden biri beslenmedir. Nesillerin verimli, güçlü ve sağlıklı yetiģebilmesi için dengeli ve yeterli beslenmesi bir gerçektir. BaĢka bir gerçekte, beslenmemizde önemli bir yeri olan hayvansal ürünlerin ülkemizde ucuz ve bol bir Ģekilde elde edilemediğidir. Hayvansal ürünlerin bol ve ucuz elde edilebilmesinin Ģartı da hayvansal üretim girdilerini azaltmak olacaktır. Birim üretim baģına düģen en pahalı girdinin, yem olduğu bilindiğine göre yapılması gereken yerinde bol ve ucuz yem üretimidir. Cumhuriyetin ilk yıllarında artan nüfusun bitkisel ürün ihtiyacının karģılanması, 1950 li yıllarda traktörün yurdumuza girmesi ile meralar sürülerek tarım arazisi olarak kullanılmaya baģlanmıģ ve mera alanları daraltılmıģtır. Buna rağmen Ġlimiz çayır ve meralar bakımından zengin sayılacak bir potansiyele sahiptir. Mevcut Hektar çayır ve mera alanının, toplam arazi içindeki payı % 48,93 dür. Ancak, yıllar boyu çayır ve meraların, ilimiz kaba yem ihtiyacının temel kaynağı olması ve kullanılması, hiçbir yem bitkisi yetiģtiriciliği ile desteklenmemesi, otlatmanın aģırı ve zamansız yapılması, uygun sayıda ve cinste hayvan ile otlatılmaması gibi nedenlerle verimleri sürekli düģürülmüģtür. Ġklim koģullarının çayır-mera kültürüne uygun olduğu halde meraların bitki ile kaplılık oranı % 50, kuru ot verimi ise Kg/da civarlarındadır. F.2.2.Kullanım Amaçları ve Yararları: Ġlimizin çayır ve mera alanı hektardır. Buda demektir ki ilimizin % 48,9 u çayır ve mera alanıdır. Bu nedenle ilimizde hayvancılığın otlatılması ve erozyonu önleme açısından ilimize çok fayda sağlamaktadır. Hayvancılığın yoğun olarak yapıldığı ilimizde Hayvan beslemede önemli yere sahip kaba yem ihtiyacının karģılanmasında en önemli kaynak çayır ve meralarımızdır. F.3 FLORA Ağrı nın vejetasyonu Braun Blankuet yöntemine göre çalıģılmıģ ve bitki birlikleri yine bu metoda göre sınıflandırılmıģtır. Bitki birliklerinin sintaksonomisi alyans, takım ve sınıf seviyesinde verilmiģ ve bu kategorilere ait karakter türler vejetasyon tablolarında belirtilmiģtir. Bölge florasının biyolojik spektrumu aģağıdaki gibidir; Hemikriptofi % Terofit % Kamefit %17.12 Geofit %10.50 Nanofanerofit %5.11 Hidrofit %

88 Ġlimiz sınırlarında Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsünün yılları arasında yaptığı Ağrı Vejetasyonunun bitki sosyolojisi yönünden araģtırılması çalıģmasında 2250 bitki örneği toplanmıģ, bu örneklerin değerlendirilmesi sonucunda 78 familyaya ait 316 cins 618 tür, 105 alt tür ve 35 varyete tespit edilmiģtir. Bu türlerin 3 ü Bryophyta, 5 i Pteridophyta, 750 si Spermatophyta divisyonlarına aittir. Ağrı il sınırlarında bitki türlerinin familyalar göre dağılıģları ve yüzde oranları tablo F.3.1de gösterilmiģtir. Tablo F.3.1 Ağrı daki Bitkilerin Familyalara göre DağılıĢı Familyalar Tür Sayıları % Oranları Compositae Gramineae Legiminosae Cruciferae Labiatae Caryophyllaceae Rosaceae Scrophyllaceae Umbelliferae Liliaceae Rnlunculaceae Boraginaceae Polygonaaceae Chenopodiaceae Papaveraceae Rubiaceae Campanulaceae Salicaceae Toplam türlerin %13.2 si Sompositae familyasına ait bitkilerdir.758 Taksonun 611 i tablo F.3.1 de yazılı olan familyalara aittir. Diğer familyalar 147 tür ile % 19,4 ünü teģkil etmektedir. Ağrı il sınırlarında en çok cins ihtiva eden familyalar tablo F.3.2 de gösterilmiģtir. 88

89 TabloF. 3.2 Ağrı il sınırları içerisinde en çok cins ihtiva eden familyalar ve % oranları. Familyalar Cins Sayıları % Oranları Compositae Gramineae Cruciferae Umbelliferae Labiatae Boraginaceae Rosaceae Scrophulariaceae Leguminosae Liliaceae Caryophyllaceae Ranunculacae Chenopodiaceae Ġlimiz sınırlarında bulunan bitkiler hayat formlarına göre 6 gurupta toplanmaktadırlar. Bunlar; Hemikriptofit Terofit Kamefit Geofit Nanofanerrofit Hidrofit Bitkilerin hayat formlarına göre dağılıģı Biyolojik Spektrum gösterir. Hayat formları, aynı zamanda o bölgenin biyo iklimini ( iklim ġartlarını ) yansıtmaktadır. Kuraklığa dayanıklı Hemikriptofitlerin egemen durumda oluģu buradaki iklimin yarı kurak, Terofitlerin bulunuģu ise nemli bir iklimin varlığını göstermektedir. Ağrı il sınırlarında yetiģen bitkilerin hayat formuna göre dağılıģları Tablo F. 3.3 ve Ģekil F.3.1 de gösterilmiģtir. Tablo F. 3.3 Bitkilerin Hayat Formlarına Göre DağılıĢ Oranları Bitkiler % oranları Hemikriptofit 42 Terofit 24 Kamefit 17 Geofit 11 Nanofanerofitler 5 Hidrofitler 2 89

90 Şekil 3.1 Bitkilerin Biyolojik Spektrumu Hemikriptofitler Terofitler Kamefitler Geofitler Nanofanerofitler Hidrofiter Türkiye Florası esas alınarak, ilimizdeki bitki türlerinin % 80,6 sının florostik bölgeleri tespit edilmiģtir. Yurdumuz ve komģularımızın florası tam olarak bilinmediğinden %19,4 ünün floristik bölgeleri tanımlanamamaktadır. Ağrı ilindeki bitkilerin floristik bölgelere göre dağılım oranları. Tablo F. 3.4 ve Ģekil F.3.2 de gösterilmiģtir. Tablo F. 3.4 Bitki Türlerinin Floristik Bölgelere Göre Dağılımı Bitki Türleri Dağılım Oranları ( % ) Ġran Turan 35 GeniĢ YayılıĢ Alanı 22 Bilinmeyen 18 Avrupa Sibirya 14 Endemik 9 Akdeniz 2 90

91 ġekil 3.2 Ağrı'daki Bitki Türlerinin Floristik Bölgelere Göre Dağılımı Endemik Akdeniz 9% 2% Avrupa - Sibirya 14% Ġran -Turan 35% Bilinmeyen 18% GeniĢ YayılıĢ Alanı 22% Ağrı da bitki türlerinin % 35 inin Ġran Turan elementi oluģu, alanın bitki coğrafyası bakımından Iran Turan fitocoğrafik bölgesinde yer aldığını gösterir. Bu türler vadi içi dere kenarları dıģında diğer floristik bölgelere ait türler ile bir arada bulunurlar. Özellikle Tahir Dağlarının kuzey yamaçlarında Iran Turan floristik bölge bitkilerinin sayısı azalmaktadır, güneye bakan yamaçlarda ise artmaktadır. Bölgede geniģ yayılıģ gösteren birlik içerisinde dominant olarak bulunan Iran Turan elementlerinden bazıları Ģunlardır; Astragalus microcephalus, A.lagurus, A.eriocephalus ssp. Eriocephalus, anobrychis cornuta, Silena armena, Hordeum violaceum ve Nepeta racemosa dır. Çakmak Dağlarının kuzey yamaçlarına yağan ilk kar erimeden ilkbaharın sonlarına hatta yaz ortalarına kadar kalır. Bu yamaçların m leri arasında Avrupa Sibirya elementleri fazlaca bulunmaktadır. Bunlardan bazıları Ģunlardır; Acer platanoides, Evonymus latifolius ssp. Latifolius Lonicera caucasica ssp. Caucasica, Rhamnus cathrarticus, Sorbus umbellata, Viburnum lantana, Rosa canina, R.pimpinellifolia, Inula oculu christi, Erigeron acer ssp. Acer, Filipendula vulgaris, Myosotis arvensis ssp arvensis. Akdeniz floristik bölgesine ait 15 bitki türü tespit edilmiģtir. Bunlar bütün türlerin % 2.4 ünü teģkil ederler. Floristik bölgeye ait bitkiler Çatal Pınar Köyü doğusu ile Sarıcan Köyü doğusunda ġeryan Vadisi kuzey yamaçlarında bulunur. Floristik Bölgeye ait bitki türlerinden bazıları Ģunlardır; Allium stamineum, Onanis spinosa ssp. Leiosperma, Anagallis foemina, Heliotropium suaveolens, Acanthus hirsitus, Curacianella angistifolia, Muscari comosum. Öksin ve Hirkano öksin floristik bölgesine ait 26 bitki türü bulunmaktadır. Bunlar bütün türlerin % 4.2 sini oluģturmaktadır. Bu floristik bölgesine ait bazı bitkiler, ġeryan Vadisi boyunca ve Güneykaya Köyü kuzey batısı ve doğusunda yaygındır. Valeriana leucophaea, Alchemilla caucasica, Carex tristis, Asperula laxiflora, Cicerbita racemoso ve erigeron caucasica bunlardan bazılarıdır. Ağrı da 62 endemik bitki tespit edilmiģ olup, bunlarda bütün türlerin % 9.4 ünü oluģturmaktadır. Bunların 55 tanesi Ġran Turan, 4 tanesi Euxsine ve 3 tanesi Akdeniz 91

92 endemik bitkileridir. Bu endemik bitkilerin bazıları Ģunlardır; Alyssum Pateri ssp. Pateri, Onosma armena, Gypsophylla bitlisensis, Astragalus globosus, A. Eriocephalus ssp. Eriocephalus, Erysimum leptocarpum, Phlomis armeniaca, Silena armena var.armena. Karayosunları ( Bryophyta ) ndan Polytrichum Juniperium ve Rhytidiadelphym triquedrus Sarıcan Köyü ile Diken Dere Köyü batısı, Hami Göleği çevresinde geliģme göstermektedir. F.4- FAUNA Ağrı genelinde fauna üzerine geniģ kapsamlı bir çalıģma bulunmamaktadır. Fakat Ġlimiz Doğubayazıt ilçesinde bulunan Doğubayazıt Çevreyi Koruma ve GüzelleĢtirme Derneğinin UNDP (BĠRLEġMĠġ MĠLLETLER KALKINMA PROGRAMI ), GEF SGP ( KÜÇÜK DESTEK PROGRAMI ) PROJESĠ kapsamında Doğubayazıt ilçesi çevresinde yapılan çalıģmalar sonucunda aģağıdaki veriler elde edilmiģtir. Doğubayazıt bölgesi dağlık alanlar, çayır ve meralar ile birçok memeli hayvana ev sahipliği yapmaktadır. Bunlar arasında ayı, kurt, tilki, vaģak, yaban koyunu, yaban keçisi, çengel boynuzlu dağ keçisi, yaban domuzu, kır tavģanı, arap tavģanı, porsuk, kaya sansarı ve kirpi sayılabilir. Yaban koyunu ve yaban keçileri Ġran sınırını kullanarak iki ülke arasında göç etmektedir. Yaylacılıktan ötürü yaban keçileri daha yüksek yerlere çıkmak zorunda kalmıģlardır. Bölgede bol miktarda tavģan ve tilki görülmektedir. Bölgedeki aģırı susuzluk memeli hayvanlarının bazılarının sıkça Ġran sınırı tarafına gitmelerine sebep olmaktadır. Bölgedeki mevcut memeli hayvanlar Ģunlardır; Ayı ( Ursus artos ), VaĢak ( Lynx lynx ), Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi (Rupicapra rupicapra), Yaban Keçisi ( Capra aegagrus ), Yaban Koyunu ( Ovis gmelinii ), Kurt ( Canis lupus ), Tilki ( Vulpes vulpes ), Kaya Sansarı ( Martes foina ), Porsuk ( Meles meles ), Yaban Domuzu ( Sus scrofa ), Kır TavĢanı ( Lepuz Capensis), Arap TavĢanları ( Allactağa williamsi ). Doğubayazıt kırsalında ürkeklik, çilkeklik ve kaya kartalı yaģamaktadır. ĠshakpaĢa Sarayı na yakın yerlerde Doğu Alameceğine ( Bucantes mongolicus ) sıkça rastlanır. Bölgede iki Önemli KuĢ Alanı bulunmaktadır. Balık Gölü: Türkiye nin en yüksek rakımlı göllerinden biridir. ( Rakımı 2241 m.) Kıyıları çamurludur ve özellikle güneydoğusunda küçük sazlıklar bulunur. Yakın çevresinde tarım alanları ve otlaklar bulunur. Gölde balıkçılık yapılmaktadır. Türkiye nin önemli kuģ alanlarından biridir. Gölün üzerindeki 0.15 hektar alana sahip bir adada kuluçkaya yatan Kadife Ördek ( Melanitta fusca ) popülasyonu ile Önemli KuĢ Alanı statüsü kazanmıģtır. Bölgedeki asıl ünü yetiģtirdiği kırmızı benekli alabalıktan kaynaklanır. Göl Ġçme Suyu ve Kullanma Suyu Koruma Sahası statüsünde olup, yakınındaki yerleģim birimleri için içme suyu sağlamaktadır. Doğubayazıt Sazlığı: Ağrı dağı eteklerinde yer alan Saz Gölü, Gölyüzü Gölünü ve bunların arasında uzanan geniģ taģkın ovasıyla, bataklıkları kapsar. Türkiye nin önemli kuģ alanlarından biridir. Küçük gölcükler, sazlıklar ve ıslak çayırlıklarla bakir bir bataklık kompleksi oluģturan ve dolambaçlı bir yatak çizen bir dere ile bir birine bağlı olduklarından, bu iki göl tek bir Önemli KuĢ Alanı olarak değerlendirilmektedir. Göllerin büyük bir bölümü sazlıktır. Sular yaz aylarında büyük ölçüde çekilir. Sulak alan çevresinde ki ovadan hayvan otlatılır. Yakacak ve hayvan yemi olarak saz kesimi yapılır. Alanda önemli sayıda ( 10 çift ) Çayır Delicesi (Çircus pygargus) ürediğinden Önemli KuĢ Alanı statüsü kazanmıģtır. Üreyen 92

93 diğer kuģlar arasında Erguvani Balıkçıl ( Andea pupurea ), Boz Ördek ( Anas Strepera ), PaspaĢ Patka ( Aythya nyroca ), Turna ( Grus grus ), kılıçgaga ( Recurvirostra avosetta ), kızılbacak ( Tringa totanus ), bıyıklı kamıģçın ( Acrocephalus mealanapogon ) ve arıkuģu ( Merofs apiaster ) sayılabilir. Ak kanatlı Kumru ( Chlidonias leucopterus ) ve sarı baģlı kuyruk sallayan ( Motellacilla citreola ) kuģun Van sazlıkları haricinde görüldüğü birkaç yerden biride bu sazlıklardır.çevre tepelerden büyük dağ bülbülü ( Prunella collaris ) ve doğu kiraz kuģuna ( Emberiza buchanani ) rastlanır.elde olan sınırlı verilere dayanılarak alanın geçmiģte orhitolojiku açıdan daha önemli olduğu söylenebilir lerin baģlarında bölgede Telli Turna üremekteydi. Bu sulak alanın koruma statüsü yoktur. Bölgedeki önemli kuģ türleri : Çayır Delicesi ( Circus pygargus ), Kadife Ördek ( Melannitta fusca ), Ur keklik ( Tetraogallus caspius ), Kınalı Keklik ( Alectoris chukar ), Çil Keklik ( Perdix perdix ), Kaya Kartalı ( Aquila chryseatos ), Turna ( Grus grus ), ġahin ( Butes butes ), Doğan ( Flco peregrinus ). Ġlimiz sınırlarında hayvan yaģama hakları ile ilgili Müdürlüğümüz Valilik ve Belediye BaĢkanlıkları ile koordineli çalıģmalara baģlamıģtır. Bu yöndeki çalıģmalar devam etmektedir. Ağrı il sınırlarında Ģu anda sahipsiz ( sokak ) hayvanları için mevcut hayvan barınakları bulunmamaktadır. Müdürlüğümüz il genelinde Belediye BaĢkanlıkları, ilgili kurum ve kuruluģlarca koordineli bir Ģekilde 2007 yılında encümen kararı alınarak sokak hayvanlarına barınak, aģılama, kısırlaģtırma ve korunması yönünde çalıģmalar yapacaktır. Ġlimiz sınırlarında özellikle köy yerlerinde ve hayvancılıkla uğraģan ailelerde koruma amaçlı evcil köpekler bulunmaktadır. Bu köpeklerin cinsi ve sayısı hakkında elimizde veri bulunmamaktır. Bu yöndeki çalıģmalar devam etmektedir. Alabalık, sazan, gümüģ, siraz, tatlı su kefal ve kızıl kanat gibi balık türleri ilimiz sınırları dahilindeki tatlı sularda yetiģmektedir. F.5 Hassas Yöreler F.5.1 Milli Parklar metre yüksekliği ile Anadolu nun çatısı olarak adlandırılan eģsiz güzellikteki Ağrı Dağı Aralık 2004 tarihinde Milli Park olarak ilan edilmiģtir. Böylece doğal kaynak değerleri, eģsiz peyzaj özellikleri ve endemik bitki ve hayvan çeģitleriyle daha etkin bir koruma altına alınmıģ oldu. Ġran Ermenistan Azerbaycan sınırımızda yer alan ve klasik sönmüģ volkan özellikleri taģıyan Ağrı Dağı, buzul vadileri ve yamaçlarıyla değiģik tırmanıģ rotalarına ve kamp alanlarına sahip, zirvesinde ülkemizin en büyük buzulu ve Alaska daki göktaģı çukurundan sonra dünyadaki 2. büyük göktaģı çukurunun bulunduğu Ağrı Dağı, bitki ve hayvan zenginliği, ilginç peyzaj özellikleri, jeolojik ve jeomorfolojik oluģumları, sulak alanları ve rekreasyonel potansiyelinin yanı sıra, Türkiye nin ve Avrupa nın en yüksek noktası olması gibi ulusal ve uluslar arası düzeyde kaynak değerlerine sahiptir hektar alan üzerine kurulan Milli Park, Küçük Ağrı ve Büyük Ağrı dağlarının bulunduğu alanı kapsıyor. Ağrı Dağı Milli Parkı nın alt yapı çalıģmaları tamamlanarak büyük bir tanıtımla ekoturizm merkezi haline getirilmesi hedeflenmektedir. 93

94 2004 Yılında Küçük Ağrı Dağı ile Büyük Ağrı Dağının bir bölümünü kapsayan hektarlık alan Milli park olarak ilan edilmiģ olup, Milli Parka iliģkin bilgiler aģağıda çıkarılmıģtır. AĞRI DAĞI MĠLLĠ PARKI SINIRLARI: Kuzeyi Iğdır ili Iğdır Ġli Aralık Ġlçesi devlet karayolu, Doğusu Iğdır ili Karakoyunlu ilçesine bağlı TaĢburun beldesinden itibaren baģlayan lav atıklarını takiben BulakbaĢı Köyü, Hıdırlı Mahallesi, Adetli Köyüne devam eden lav akıntılarına takiben Esenkaya mahallesi,yeni Doğan mahallesi, Gömik mahallesi, Bilican mahallesine devam edip, mahallenin üst kısmında Biçenek Tepesinden Kaçkaselav Deresinin Gömük Köyü ile Kijikan harmanı arasındaki köy yolu ile buluģtuğu noktadan itibaren Sazoba(Tujik) karakoluna giden köy yolunu takiben Kelhasan Yoluna gelinip, buradan kozlu geçilerek At Vadisi ve EĢek Vadisi arasındaki köy yoludur. Güneyi EĢek Vadisi ile Buz Mağarası arasında kalan lav akıntısı sınırı, Batısı Buz Mağarası znavur mahallesi arasındaki, lav akıntı sınırına takiben aznavur mahallesi ile Gir mahallesi arasındaki köy yoluna takiben lav akıntı sınırından Girberan Gir mahallesi arasındaki köy yoluna düģülerek bu yolu takiben Yukarı Ġnek ve AĢağı Ġnek köyünü lav akıntı sınırına takiben Yukarı Demirkapı ve AĢağı Demirkapı köyleri üzerindeki lav akıntı sınırına gelinip buradan Bekirağıl deresine çıkarak buradan tekrar güneybatıya inen dereden aģağıya düģülerek Mirağıl ağılına gelinip buradan Çevirme Mahallesine gelen dereyi takip edip buradan Kaleseli deresine gidip bu dereden itibaren Karasırta gelerek buradan güney batıya inen sırtı takiben Sarıkızıl sırtına gelip, buradan Kefkerdeliği mağarasına inen dereyi takiben Örtülü köy yoluna düģüp Avdanlık mahallesi köy yoluna gidip buradan Avdanlık mahallesine gelmeden doğuya çıkan dereği takiben At kellesi tepesine gelip buradan Kavaktepe köy yoluna düģüp buradan takiple kuzeye devam eden ve Nadir tarlasına çıkan dereyi takip edip buradan aģağı Erhacı köyüne giden köy yoludur. 94

95 F.5.2 Tabiat Parkları Ġlimizde tabiat parkı bulunmamaktadır. Fakat Balık Gölünün Tabiat Parkı ilan edilmesi için Bakanlığımıza teklifte bulunulmuģ olup, Bakanlığımızdan konu hakkında bilgi beklenmektedir. F.5.3 Tabiat Anıtı Ġlimizde tabiat anıtı bulunmamaktadır. F.5.4 Tabiat Koruma Alanları Ġlimizde Tabiat Koruma alanı bulunmamaktadır. F.5.5 Orman içi Dinlenme Yerleri Ġlimizde Orman içi dinlenme alan bulunmamaktadır. F.5.6 Sulak Alanlar Ġlimizde A kriterinde Doğubayazıt Sazlığı, Balık Gölü ve B kriterindepatnos Sarısu Sazlığı sulak alanları bulunmamaktadır. F.5.7.Biyogenetik Rezerv Alanları 95

96 Ġlimiz sınırlarında Biyogenetik rezerv alanı bulunmamaktadır. F.5.8.Biyosfer Rezerv Alanları Ġlimiz sınırlarında Biyosfer rezerv alanı bulunmamaktadır. F.5.9. Özel Çevre Koruma Bölgeleri Ġlimizde Özel Çevre Koruma Bölgesi yoktur. Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü 2-) Ağrı Ġl Tarım Müdürlüğü 3-) Doğubayazıt Çevre Koruma ve GüzelleĢtirme Derneği 4-) Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Tahir Dağları ve Güzel Dere Havzası ( Ağrı ) Vejetasyonunun Bitki Sosyolojisi Yönünden AraĢtırılması 1990 Ġbrahim GÜNEġ Doktora Tezi G. TURĠZM G.1 Yörenin Turistik Değerleri 96

97 G.1.1 Yörenin Doğal Değerleri Ağrı ilinde turizm imkanı sunabilecek doğal kaynaklar Diyadin Ġlçesindeki Kaplıcalar, Doğubayazıt Ġlçesinde bulunan Balıklı Göl ve Dağcılık Sporuna Yönelik olarak Ağrı Dağı ile EleĢkirt Ġlçesinde bulunan Kayak tesisleri sayılabilir. G Konum Ağrı ilinde çok sayıda tarihi, arkeolojik ve doğal turizm alanları bulunur. Ağrı Merkez ilçe, Doğubayazıt, Diyadin, Hamur, Patnos, EleĢkirt, Tutak ve TaĢlıçay ilçeleriyle bölge turizmi açısından çok önemli konumdadır. G Fiziki Özellikler Ağrı ilindeki doğal değerleri ilçelere göre Ģu Ģekilde sıralayabiliriz. Ağrı Merkez Dambat Çermiği ve Maden Suyu: Murat nehrinin kıyısında olup, Ağrı Ġl Merkezine 6 km uzaklıktadır. 97

98 Dambat Çermiği ve Maden Suyundan bir görünüm Hamur Ġlçesi Hamur Deresi: Hamur ilçesi ile Tutak Ġlçesi arasında Murat nehrinin içinden geçtiği, doğal güzelliğe sahip bir ovalık alandır. Selçuklulardan kalma Havaran Kalesi ve Mahmut PaĢa Kümbeti ilçenin baģlıca tarihi eserleridir. 98

99 Hamur Kümbeti Diyadin Ġlçesi Diyadin Kaplıcaları: Diyadin ilçe merkezine 6 km uzaklıktaki Köprü Çermiği, 9 km uzaklıktaki Davut ve Yılanlı Çermikleri yaz mevsimi Ağrı nın en kalabalık ve hareketli geçen yerlerinden biridir. 99

100 DİYADİN KAPLICALARI 100

101 Kudret Köprüsü: Diyadin ilçe merkezine 6 km mesafede olup, çermikler civarında bulunan bir doğa harikasıdır. 101

102 Doğubayazıt Ġlçesi Ağrı Dağı: Türkiye nin en yüksek dağı olup, Dağcılık sporu için çok önemli bir yere sahiptir. Ağrı Dağı Zirvesinden Bir Görünüm Büyük Ağrı Dağı ndan Bir Görünüm 102

103 Balık Gölü: Doğubayazıt ilçesi ile TaĢlıçay ilçesi sınırlarında bulunan Balıklı göl Alabalık ile Sazan balığının birlikte yaģadığı yer yüzündeki tek doğal yapıdır. Doğal güzelliği ile günübirlik turizm için bir cazibe merkezidir m lik rakımı ile yurdumuzun en yüksekte oluģmuģ gölüdür. Yüzölçümü 34 km2 dir. Sandalla gezilebilir alabalağı ile ünlü bir lav seti gölüdür. Gölün ağaçlıklı çevresi, yörenin dinlenme yerlerinden biridir. Gölün ortasında tarihsel kalıntıları bulunan 4 dekar geniģliğinde küçük bir ada bulunmaktadır. Balık Gölünün Tabiat Parkı ilan edilmesi yönündeki çalıģmalarımız devam etmektedir. Balık Gölünden Bir Görünüm Balık Gölünde Nadir Rastlanan Kırmızı Pullu Alabalık Avı Yapan Avcılardan Bir Görünüm 103

104 Meteor Çukuru: Doğubayazıt ın 35 km doğusunda, Ġran sınırına 2 km uzaklıkta, Gürbulak sınır kapısı ile Sarı ÇavuĢ ( Gülveren ) Köyü arasındadır. Alaska dakinden sonra Dünyanın en geniģ gök taģı çukurudur. Meteor Çukuru, 1913 te düģen bir gök taģı sonucunda oluģmuģtur. GeniĢliği 35 m, derinliği 60 m dir. DüĢen gök taģının üzeri toprakla örtülmüģ olup bu çukur özellikle yaz aylarında çok miktarda yerli ve yabancı turist çekmektedir. Meteor Çukuru Buz Mağarası: Küçük Ağrı Dağı nın güney eteğinde, Hallaç Köyü ne 3 km uzaklıkta bulunmaktadır. Doğal bir anıt durumundaki mağara; 8 metre derinliğinde 100 metre uzunluğunda ve 50 metre geniģliğinde elips biçimli bir yapıdadır. 104

105 Buz Mağarasından Bir Görünüm Mağara içinde bazalt lavlar, kayalar ve insan büyüklüğüne varan bir çok buzdan dikitler bulunmaktadır. Bu buz dikitler ıģıkta renk renk yanar döner bir görünüm almaktadır. Mağara kıģ aylarında sıcak yaz aylarında bir buzdolabı kadar soğuktur. Mağara giriģinden sürekli sıcak ve soğuk hava akımları eser. TaĢlıçay Ġlçesi Murat nehri ve kenarları yerli halk tarafından piknik ve dinlenme yeri olarak kullanılmaktadır. Patnos Ġlçesi Patnos kümbetleri civarı Ģehrin etrafındaki düzlükler yerli halk tarafından mesire yeri olarak kullanılmaktadır. Tutak Ġlçesi Murat nehri ve kenarları yerli halk tarafından piknik ve dinlenme yeri olarak kullanılmaktadır. G.1.2 Kültürel Değerler Sırası ile Hititler, Urartular, Medler, Persler, Sakalar, Karduklar, Arsaklılar, Romalılar, Sasaniler, Bağratlar, Bizanslılar, Selçuklular, Ġlhanlılar, Celayırlılar, 105

106 Karakoyunlu- Akkoyunlular ve Osmanlıların eline geçen Ağrı ili, bu birikimi sonucunda oldukça zengin kültürel değerlere sahiptir. Bu kültürel değerler aģağıda sıralanmıģtır. Ġshak PaĢa Sarayı Doğubayazıt ilçesine 8 km uzaklıkta ulaģımı oldukça kolay bulunan Ġshak PaĢa sarayı, dünyada eģine rastlanmayacak kadar güzel bir görünüme sahiptir. Bu eser Osmanlı, Fars ve Selçuklu uygarlığının mimari üslubunu bünyesinde toplayan bir özellik taģır. Cildiroğullarından II. Ġshak PaĢa ile Çolak Abdi PaĢa ca 1685 de yaptırılan saray, 1784 de son Ģekli verilmiģtir. Bu yapı 366 odası, camisi, divan kısmı, mutfağı, hamurhanesi, fırını, ahırları ve hamamlarıyla çok karıģık bir topluluk meydana getirir. Yapı yaklaģık olarak 115x50 m ölçülerinde bir alana kurulmuģtur. Kesme taģtan yapılan sarayın doğu cephesindeki portali kabartma ve süslemeleriyle Selçuklu sanatının özelliklerini yansıtır. Ġshak PaĢa Sarayı ndan bir görünüm 106

107 Doğubayazıt Kalesi Doğubayazıt ilçesinin 8 km güneydoğusundadır. Eski Doğubayazıt ın kuzeyindeki kayalıklar üzerindeki bir kalıntıdır. Yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bulunduğu yer itibariyle eski uygarlıkların elinde bulunan imkanlarıyla ele geçirilmesi oldukça zor bir kaledir. Bu gün yıkık durumda bulunmaktadır. Beyazıt Kalesi Beyazıt Eski Camii Kesme taģlardan kare planlı ve tek kubbeli yapılan cami 15.2x15.2 boyutlarındadır. Kubbenin çapı yaklaģık m dir. Sonradan yıkılan 5 gözlü son cemaat yeri ile bir minaresi olan cami Beyazıt Kalesinin güney eteğindedir. Doğubayazıt Ģehri 1938 yılında 107

108 6 km aģağıdaki Sarı ovaya nakledilince cami kullanılamaz hale gelerek turizm potansiyelindeki konumunu büyük ölçüde yetirmiģtir. Kızıl Ziyaret Kalesi Beyazıt Eski Camii ve Beyazıt Kalesi Dik ve sarp kayalar üzerinde inģa edilen kale Balık Gölünün batı kıyısındadır. Tan Yolu kalesi olarak ta bilinen kale birinci Dünya Harbinde Ruslarca karakol olarak kullanılmıģ sonraları Ermenilerin ve AteĢperest Yezidilerin kontrolünde kalmıģtır. Kalıntılarıyla Balık Gölüyle beraber güzel bir manzara teģkil etmektedir. Diyadin Kalesi Murat Nehri kıyısındaki kayalıklar üzerinde kurulmuģ olan kale Diyadin Ġlçe merkezine oldukça yakındır. Ġlçenin güneyinde olan kale Evliya Çelebinin Seyahatnamesine göre Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ın oğlu Ziyaeddin tarafından yaptırılmıģtır. Yine seyahatnameye göre burada eskide cami, 600 toprak ev, hamam ve dükkandan oluģan bir yerleģme yeridir. Urartulara ait bir olmakla birlikte önemli bir savunma konumuna sahip olduğu için Akkoyunlular, Karakoyunlular, Selçuklular ve Osmanlılar tarafından onarıldığı söylenmektedir. Meya Mağaraları 108

109 Kayalar oyularak yapılmıģ değiģik yapılarda barınma yeri, ibadethane ve değiģik amaçlı mağaralardır. Eski bir yerleģim ve medeniyet merkezi olan bu mağaralar anıt kent olup, değiģik inanç ve kültürlerin izlerini taģımaktadır. Oldukça uzun ve geniģ olan mağaralarda kiliseler ve mezarlıklar vardır. Tokluca kalesiyle yeraltına inen merdivenlerle bağlantısı olduğu sanılmaktadır. Tokluca Kalesi: Diyadin ilçe merkezine 15 km uzaklıktaki tokluca kalesi görülmeye ve incelemeye değer bir kale olup, yeraltına inen merdivenleri ile aģağılara inilir, kale; sonu belli olmadığı için ilginç bir özelliğe sahiptir. 109

110 Tokluca Kalesi Toprakkale EleĢkirt ilçe merkezine 13 km uzaklıktaki Toprakkale Ağrı daki antik kentlerden biridir. Toprakkale nin yapımı Urartulara kadar dayanmaktadır. Eskiden beri ilçe merkezi iken Cumhuriyet döneminde EleĢkirt ilçesine bağlanmıģtır. Bu antik kentte muhteģem görünüģlü cami ve büyük savunma konumuna sahip kale önemli eserlerdir. Urartuların bir eseri olan antik kent kalıntıları Urartu medeniyeti hakkında açıklayıcı bilgi vermektedir. Patnos Kümbetleri Selçuklu mimari tarzında, figürlü, plastik eserlerden olup, Karakoyunlular devrinde kalma kümbetlerdir. Kümbet cephesinde çift kartal ve aynı zamanda simetrik iki kartal iģlenmiģtir. Diğer bir özelliği de kıvrık dallarla hayvan figürlerinin birleģtirilmiģ olmasıdır. Mimarisi ve figürleri ile beraber güzel manzaralar teģkil eden kümbetler, Anonim kümbet veya üç kümbet olarak bilinmektedir. Aznavur Tepesi Aznavur tepesi tarihte Patnos Kalesi olarak bilinir. ġimdi Kot tepe olarak bilinen bu tepe Patnos un 3 km kuzeybatısında Ağrı ili ile Patnos ilçesi arasındaki karayolunun kuzeyindedir. Kot tepe Ağrı ilinin en eski ve bilinen önemli uygarlık merkezidir. Girik Tepe 110

111 Urartuların yönetim ve medeniyet merkezi olan Girik Tepe Patnos un 1 km güneydoğusundadır. 15 metre yüksekliğinde olan bu tepenin diğer bir ismi Değirmen Tepe dir. Antik yapının yalnızca sarayın ve bazı yapıların kalıntıları bulunmaktadır. Girik Tepe Havaren Kalesi Selçuklu devletinin son zamanlarında kalma olan kale Hamur Ġlçe merkezindedir. Murat nehrine karıģan Hamur Çayı ile kuru dere arasında bulunan sarp bir kayalık üzerinde kurulmuģ olup, dereden metre yüksekliktedir. GiriĢ kısmı güneydoğu kısmındadır. Hamur Kümbeti XIX. y.y.nın baģında Ġbrahim PaĢa tarafından yaptırılan Kümbet Hamur mezarlığında, Ağrı-Van karayoluna 250 m uzaklıktadır. Plan bakımından KırĢehir deki AĢık PaĢa türbesine benzer. Yapı 11.5x4.7 metre boyutunda olup alt kısmı dikdörtgen Ģeklindedir. Doğu cephesinde üç, batı cephesinde iki mezar kapısı vardır. 111

112 Hamur Kümbeti GiriĢ Kapısı Hamur Kümbetlerinin içi iki bölümden oluģmaktadır. Ġçeride 4 mezar vardır. GiriĢ avlusundaki mezarın Ġbrahim PaĢanın KardeĢi Yusuf beye, mezar odalarındaki mezarların oğluna ve kızına, sonraki ise Ġbrahim PaĢanın hanımına ait olduğu söylenilmektedir. Karagöz Kilisesi Kayalar oyularak yapılmıģ, Tutak ilçesinin 26 km batısındaki Dayıpınarı köyü yakınındaki kayalık arazide ve yer altındaki kilisedir. Kilisenin ortasında geniģ bir alan, yanlarında çıraklıklar, rastlar ve odalarla beraber birkaç yerinde kilise inanıģına has ibadet yerleri vardır. Ġlginç bir yeraltı konumundaki kiliseye, dıģarıdan kayalara iģlenerek yapılmıģ merdivenlerle inilmektedir. ÇeĢitli aydınlatma sorunu halledilmesine rağmen yıllardır yoğun ilgisizlik yüzünden eser kendi haline terk edilmiģtir. Üç Kilise E-23 karayolunun hemen güneyinde olan kilise TaĢlıçay ilçe merkezine 18 km uzaklıktaki TaĢteker Köyündedir. Tablo G.1.2 Ağrı ilindeki Tarihi Eserler Merkez Ġlçe Doğubayazıt Diyadin Küpkıran Harabegül Kalesi Ġshak PaĢa Sarayı Doğubayazıt Kalesi Beyazıt Eski Camii Kızıl Ziyaret Kalesi Diyadin Kalesi Meya Mağaraları 112

113 EleĢkirt Patnos Hamur Tutak TaĢlıçay Tokluca Kalesi Toprakkale Patnos Kümbetleri Aznavur Tepe Girik Tepe Havaran Kelesi Hamur Kümbetleri Karagöz Kilisesi Üç Kilise Kültür Halk Oyunları Ağrı ilinde halk müziği oyunlara paralel olarak geliģmektedir. Oyunlara özgün müzik türleri vardır. Ağrı türkülerinin en yaygınları Ģunlardır; Ağrı Dağının Tipisine Ağrı Dağından uçtum Ağrı Dağı Buzludur Oy EleĢkirt Ne Dersin Ağrı da oynanan oyunlarda genellikle yavaģtan hızlıya doğru bir artıģ gözükür. Halaylar hızlı ve coģkulu oyunlardır. Ağrı yöresinin baģlıca oyunları Ģunlardır. Bassa Meyriko Sarı Bülbül Üç Ayak Papuri Çoban Ali 113

114 Lacci Sallama Zeyno Kofi Çep Ömer Ağa Ağrı Gülüm Tilara Çimen-Ġ Çiçek Hessiko Ağrı nın kurtuluģ yıldönümünde kızlar halk oyunu gösterisinden bir görünüm Evlenme Düğün Ağrı köylerinde evlenme, niģan ve sünnet düğünleri toplumsal hayata renk katan baģlıca olaylardır. Gençler çok erken yaģlarda evlendirilir. Kızlar erkeklerden daha erken evlendirilir yaģlarında evlenen kızlara çok rastlanır. Delikanlıların evlenme isteklerini ana ve babalarına açıkça duyurmaları ayıp sayıldığından, bu isteklerini huzursuz davranıģlarıyla ortaya koyarlar. Kızların bu Ģansları da yoktur. Onlar evlenmeye eğilimli olduklarını ancak giyimlerine özen göstererek, ya da süslenerek sezdireceklerdir. Ağrı da niģan evliliğe kesin geçiģ olarak kabul edilir. NiĢandan sonraki zaman evliliğe hazırlık zamanıdır. Bu dönemde aileler arasında yakınlık kurulur. Erkek ailesi bayramlarda hediyeler gönderir. NiĢandan bir süre sonra damadın yakınlarından bir gurup erkek, kızın babasına baģlık parasını verir ve ondan düğün için izin isterler. Evler dolaģılarak yakınlara, tanıdıklara düğün günü ilan edilir ve düğüne davet edilir. Kına gecesine yalnız kadınlar katılır. Gelin annesinden baģlayarak büyüklerin ellerini öper. Daha sonra kadınlar türkü söyleyerek gelini oyuna kaldırırlar. Gecenin sonuna doğru türküler ve maniler okunurken kına yakılır. Kınanın kalan kısmı erkek evine yollanır. Ertesi sabah, gelinin damat evine gönderilmesi için hazırlık yapılır. KardeĢi gelinin kemerine para veya baģka bir hediye takar ve beline bağlar. Evden çıkarken gelinin önüne çıkılarak hediye istenir. Bu sırada, gelini almak için gelen düğün 114

115 alayındaki damat ailesine bir hediye bohçası verilir. Buna Müjde yastığı denir. Düğün alayı geri dönerken, alaydakilerden biri bu yastığı kapıp kaçar, diğerleri onu kovalar. Yastığı oğlan evine getirenlere hediye verilmesi adettir. Gelin oğlan evine geldiğinde damda bekleyen damat ve arkadaģları, gelinin baģına para, Ģeker ve meyve atarlar. Gelin kapıdan içeri girerken ayağının altına konan bir tabağı kırar. Daha sonra akģama kadar sürecek olan eğlenceler baģlar. Yöreye Has Yemekler Ağrı yöresinde hayvancılığın büyük çapta olması sebebiyle et tüketimi oldukça fazladır. Hayvan ürünleri büyük miktarda kullanılmaktadır. Ağrı tarihsel yaģamı köklü bir kültür düzeyi yanında zengin bir mutfak kültürüne de sahiptir. En meģhur yemekler: GöĢteberg (Buğulama) Selekeli (Saç Kavurma) Abdigor Köftesi 115

116 Yöresel yemeklerden Abdigor Köftesi Yerel Giysiler ġehirlerde dıģ etkilerle geleneksel giysiler genellikle modaya uygun kıyafetlere bıraktıkları için mahalli giyimlerin en güzel Ģekli köylerde görülür. Erkekler genellikle günlük giyimlerini kullanırlarken, kadınlar geleneksel giyimden uzaklaģmazlar. Köylerde kadınların giyimleri daha milli ve mahallidir. Kadınlar ve genç kızlar geliģi güzel ve açık seçik giyinmezler. Entarilerinin üzerinde genellikle hırka ve kazak giyerler. Günlük ve özel giyimlerde bazı kadın ve kızlar baģlarına kufi, boyunlarına altın takarlar. Düğünler hariç kadınlar pek süslenmezler. El Sanatları Ağrı da küçükbaģ hayvancılık yapılmakta ve bu hayvanların yünü halk arasında halıcılık sektöründe kullanılmaktadır. Halılar genellikle ilkel yöntemlerle ve el ile yapılmaktadır. Son yıllarda halk eğitimi merkezi bünyesinde halıcılık kursları açılmıģsa da yerli ürünler kullanılmaktadır. 116

117 Ağrı da baģka küçük el sanatları halıcılıktan baģka yine koyun yününden, kilim yapımı, kazak yapımı, çorap yapımı, keçe yapımı olarak sıralanabilir. Ayrıca nazarlık ve üzerlik ile buğday ve çavdar sapından yapılan eģyalar el sanatları olarak gösterilebilir. G.2. Turizm ÇeĢitleri Ağrı il sınırlarında turizm daha çok kültürel amaçla yapılmaktadır. Bununla beraber Ağrı Dağı, Dağ turizm için turist çekmektedir. TURĠZM ÇEġĠTLERĠ: 1- Termal Turizmi 2- Dağ Turizmi 3- Kayak Turizmi 4- Ġnanç Turizmi 1-TERMAL TURĠZMĠ: Ağrı ya bağlı Diyadin ilçesinin 5 km doğusunda yer alan ve Murat Nehri nin kenarında bulunan, Yılanlı, Davut ve Köprü adıyla bilinen kaplıcalar bulunmaktadır. Yaz kıģ her zaman bu Kaplıcaların etrafı özellikle yerli turistlerin akınına uğramaktadır. Kaplıcaların Romatizma ve deri hastalıklarına Ġyi geldiği söylenmektedir. Burayı yerli ve yabancı turist ziyaret etmektedir. Termal turizmi açısından büyük önem taģıyan bu yerin etrafına çevre düzenlemelerinin yapılması gerekmektedir. Basitte olsa konaklama Üniteleri mevcuttur. Ağrı Valiliğinin 2000 yılında faaliyete geçirdiği 4 yıldızlı termal otel buraya bir canlılık kazandırmıģtır. 117

118 2- DAĞCILIK TURĠZMĠ: Nuh un Gemisinin bulunduğuna inanılan Ağrı Dağı 5165 metre zirvesi ile Türkiye ve Avrupa da en yüksek dağ konumundadır. Üstünden eksik olmayan karı ile yabancı turistlerin ilgi odağı olmaya devam etmektedir. Ağrı Dağı, Dağcılık ve yürüyüģ (Trekking) sporları için ideal bir yerdir yılında kısmen de olsa turizme açılan Ağrı Dağına yüzlerce yerli ve yabancı turist tırmanıģ gerçekleģtirmiģtir yılında yöremiz herkese kapısını açmıģ bir Ağrı Dağının hayaliyle yaģamaktadır. Çünkü yabancı ülkelerden gelen taleplerin fazlalığı ülkemiz ve yöremiz turizmi açısından büyük önem arz etmektedir. Ağrı Dağı na Tırmanan Dağcılardan bir Görünüm 3- KAYAK TURĠZMĠ: Her yılın altı ayı karlar altında bulunan Ağrı iline 30 km uzaklıktaki EleĢkirt e bağlı bulan Güneykaya Kayak tesisleri, Ağrı Valiliği tarafından yaptırılarak hizmete açılmıģtır. Kayak turizmi için ideal bir yer olarak seçilen yer Doğu da Palandöken ile SarıkamıĢ kayak pistlerine alternatif olarak yapılmıģtır. Yılın yarısından fazla karlar altında kalan bu pistte yerli ve yabancı turistleri çekmek için çalıģmalar devam etmektedir. 4-ĠNANÇ TURĠZMĠ: Ağrı Dağı anın üzerine Nuh un gemisi nin indiği ve Dünyaya insan neslinin buradan yayıldığı tüm dini kitaplarda yer almaktadır. Kuran da geçen Nuh Tufanı Müslümanlardan daha çok Avrupa da yaģayan Hıristiyanların ilgisini çekmektedir. 118

119 2002 yılının Ġnanç turizmi yılı olması nedeniyle, Nuh un Gemisinin bulunduğu Ağrı Dağı inanç turizmi açısından hareketli bir yıl olup, yüzlerce turist ziyaret etmek amacıyla ilimize gelmiģtir. G.3 Turizm Altyapısı Nuh un Gemisinin Ġzi Ġlimizdeki turistik belgeli konaklama tesislerinin bulundukları yerler ile sınıfı ve kapasiteleri Tablo G.3 te ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo G.3 Ağrı Ġlinin Turistik Konaklama Tesisleri Bulunduğu Yer Tesisin adı Sınıfı Kapasite Oda Ağrı Büyük Ağrı Oteli *** Ağrı Kervansaray Oteli *** Doğubayazıt Hotel SiM-ER *** Doğubayazıt ĠshakpaĢa Oteli ** Doğubayazıt Otel Ġsfahan *** Doğubayazıt Otel Nuh *** Doğubayazıt Otel Gürbulak ** Doğubayazıt Otel Derya *** Doğubayazıt Hotel Ortadoğu *** Doğubayazıt Hotel Ararat *** Doğubayazıt Otel Kenan ** Ağrı Otel Metecan ** Yatak 119

120 Ġlimizde mevcut otellerde bulunan eğlence yeri dıģında turistik nitelikli yer bulunmamaktadır. Ġlimizde ikincil konut alanları yok denecek kadar azdır. Dolayısıyla bu yapıların çevre üzerine olan etkileri konusunda herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. G.4 Turist Sayısı Yılları arasında Ġlimizi ziyaret eden turist sayılarına iliģkin bilgiler aģağıya tablolar halinden çıkartılmıģtır YILLARI ARASI GÜRBULAK SINIR KAPISINDAN GĠRĠġ-ÇIKIġ YAPAN YERLĠ VE YABANCILAR YILLAR TOPLAM OCAK ġubat MART NĠSAN MAYIS HAZĠRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKĠM KASIM ARALIK TOPLAM Yılında Gürbulak Sınır Kapısından GiriĢ-ÇıkıĢ yapan yerli turist sayısı ve yabancı turist sayısı olmak üzere toplam kiģidir. 120

121 2009 YILI YOLCU GĠRĠġ ÇIKIġ ĠSTATĠSTĠĞĠ 2010 YILI YOLCU GĠRĠġ ÇIKIġ ĠSTATĠSTĠĞĠ AYLAR YERLĠ YABANCI TOPLAM AYLAR YERLĠ YABANCI TOPLAM OCAK OCAK ġubat ġubat MART MART NĠSAN NĠSAN MAYIS MAYIS HAZĠRAN HAZĠRAN TEMMUZ TEMMUZ AĞUSTOS AĞUSTOS EYLÜL EYLÜL EKĠM EKĠM KASIM KASIM ARALIK ARALIK TOPLAM TOPLAM G.5 Turizm Ekonomisi Bu konu ile ilgili yeterli bilgi bulunamamıģtır. G.6 Turizm Çevre ĠliĢkisi Bu konu ile ilgili yapılmıģ bir çalıģma bulunmamaktadır. Yararlanılan Kaynaklar: Ağrı Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 121

122 H.TARIM VE HAYVANCILIK H.1 Genel Tarım Yapısı Ağrı karasal iklim kuģağında bulunmaktadır. Türkiye nin en yüksek bölgesi olması yanında denizlerle hiçbir etkileģiminin bulunmaması bölgeyi daha soğuk ve daha kurak yapmaktadır. Bölgenin aldığı yağıģ miktarı uzun yıllar ortalaması 500 mm. civarındadır. Bu yağıģın büyük bölümünün kıģ aylarında kar yağıģı olduğu düģünülürse bitkisel üretim için gerekli olan suyun doğal olarak temininin mümkün olmadığı görülür. Yıllık sıcaklık ortalaması 6.1 C dir. Yılın sadece beģ aylık periyodunda sıcaklık bitkisel üretim yapılabilecek seviyenin üzerinde seyretmektedir. Birde geçmiģ yıllar sıcaklık istatistiklerinde Haziran ve Ağustos ayları dıģındaki tüm aylarda 0 C nin altında sıcaklık kaydedilmiģ olduğu dikkate alınırsa bitkisel üretim riskinin ne kadar büyük olduğu ortadadır. Ancak arazi ve toprak yapısı bakımından bitkisel üretim için çok uygun bir durum gösteren topraklarımızın da bir Ģekilde değerlendirilmesi gerekmektedir. Ġlimiz arazilerinin Ha. ı tarım arazisi olarak nitelendirilmektedir. Tarım arazilerinin ha. ı tarla ürünleri üretiminde,1020 ha.ı sebze ürünleri üretiminde, 49 Ha. ı meyve ürünleri üretiminde değerlendirilmekte Ha. ı ise nadasa bırakılmaktadır. Nadas alanları her geçen gün azalmasına rağmen hala büyük bir yer tutmaktadır. Tahıl ekiliģi ilimiz tarım alanlarının büyük bir kısmını kaplamaktadır. Bu alanların % 34 inde buğday üretimi geri kalanında ise arpa ve çok az miktarda çavdar üretimi yapılmaktadır. Uygulanan yem bitkisi desteklemelerinden dolayı hububat (buğday, arpa) üretimi önemli ölçüde azalmaktadır. Yemeklik baklagillerden Ġlimizde nohut ve mercimek üretimi yapılmaktadır. Bu ürünlerin üretimine ilimiz iklimi son derece uygun olmasına rağmen üretimin ihtiyacı karģılama oranı çok düģüktür. Önceki yıllar daha fazla olan üretim gün geçtikçe azalmakta olduğu gibi durma noktasına gelmiģtir. Bu ivmeyle yakın gelecekte tamamen bu ürünlerin üretimi tamamen terk edilecektir. ġekerpancarı, ilimizde üretimi yapılan tek endüstri bitkisi olarak göze çarpmaktadır. Yüksek verim alınamamasına rağmen bu ürünün terk edilmemesinde mevcut ġeker Fabrikasının önemi büyüktür. Verim Kg/da civarındadır. Yumrulu bitkiler sınıfında karģımıza patates çıkmaktadır. Ġlimiz konum ve arazileri bakımından patates üretimi için ülkemizin en önemli bölgelerinden biri olması gerekirken Ģimdiye kadar Ġlimiz patates üretiminde önemli bir yere gelememiģtir. Son yıllarda Tarım Ġl Müdürlüğü bu ürünün üretiminin artırılması için, üreticilere tohumluk temini, makine kullandırma, teknik bilgi desteği gibi konularda yardımcı olmaktadır. Zamanla ilimizde büyük bir üretim potansiyeli oluģturulacaktır. Sebze ve meyve üretimi ticari anlam taģımamaktadır. Ġç piyasaya bile arz edilmeden iģletme çevresinde tüketilmektedir. Yem bitkileri üretimi çayır ve meralardan elde edilen üretim dahil edildiği halde hayvan potansiyelinin sadece yaģama payını bile karģılamamaktadır. Nadas hala Ġlimiz tarım modelinde önemli bir yer tutmaktadır. Gerek Nadas alanlarının daraltılması gerekse bölgenin asıl geçim kaynağı olan hayvancılık girdilerinin azaltılması için yem bitkilerinin tarımsal üretimdeki payının artırılması yoluna gidilmektedir. 122

123 Ġlimizde yoğun olarak buğday ve arpa ekimi ve üretimi yapılmaktadır. Bunun yanında ekonomik öneme sahip olarak Ģeker pancarı, patates, mercimek ve nohut yetiģtiriciliği yapılmaktadır. Ġlimiz hayvancılık bakımından büyük bir potansiyele sahiptir. Özellikle besicilik, süt inekçiliği ve koyunculuk yoğun olarak yapılmaktadır. Buna paralel olarak yem bitkileri üretimi büyük bir önem kazanmaktadır. Ġlimizde üretimi yapılan yem bitkileri yonca, korunga, fiğ ve az miktarda silajlık mısırdır. KıĢ Ģartları ağır olduğundan ilimizde sadece yaz sezonunda bir defa ürün yetiģtirmeye müsaade etmektedir. H.2- Tarımsal Üretim H.2.1- Bitkisel Üretim H Tarla Bitkileri H Buğdaygiller (Tahılların EkiliĢ (Ha.),Üretim (Ton) Ve Verimleri (Kg/Ha)) Tablo H Buğdaygiller (Tahılların EkiliĢ (Ha.),Üretim (Ton) Ve Verimleri (Kg/Ha)) Ġlçeler BUĞDAY ARPA EkiliĢ Üretim Verim EkiliĢ Üretim Verim Merkez Diyadin D.Bayazıt EleĢkirt Hamur Patnos TaĢlıçay Tutak Toplam ///////// ////////// H Yem Bitkileri Ġlçeler Fiğ Yonca Korunga Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Merkez Diyadin D.Beyazıt EleĢkirt Hamur Patnos TaĢlıçay Tutak Toplam ////// //////// /////// Tablo H Yem Bitkilerinin EkiliĢ (Ha.),Üretim (Ton) ve Verimleri (Kg/Ha) 123

124 H Endüstri Bitkilerinin EkiliĢ (Ha.),Üretim (Ton) ve Verimleri (Kg/Ha) Tablo H Endüstri Bitkilerinin EkiliĢ (Ha.),Üretim (Ton) ve Verimleri (Kg/Ha) Ġlçeler ġekerpancarı Ayçiçeği EkiliĢ Üretim Verim EkiliĢ Üretim Verim Merkez Diyadin D.Beyazıt EleĢkirt Hamur Patnos TaĢliçay Tutak Toplam ////////// ////// Tablo H Yumrulu Bitkilerin EkiliĢ (Ha.),Üretim (Ton) ve Verimleri (Kg/Ha) Ġlçeler Patates Soğan(Kuru) EkiliĢ Üretim Verim EkiliĢ Üretim Veri m Merkez Diyadin D.Beyazıt EleĢkirt Hamur Patnos TaĢlıçay Tutak Toplam ////////////// /////// 124

125 H Süs Bitkileri Ġlimiz sınırlarında süs bitkileri üretimi yapılmamaktadır. H Bahçe Bitkileri H Meyve Üretimi Tablo H Ürünleri Kapladığı Alan (Ha) Üretim (Ton) Ve Verimleri (Kg/Da ) Ġlçeler Elma Armut Erik Kayısı Kiraz Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Merkez Diyadin D.Beyazıt , , EleĢkirt Hamur 1 3, Patnos ,5 1, ,5 15 0,4 1,2 10 TaĢlıçay , ,6 0,6 2,5 10 Tutak 3, , ,5 1, Toplam 11, 56, - 5,6 9, , - 1,1 8, Tablo H Meyve Ürünleri Kapladığı Alan (Ha) Üretim (Ton) Ve Verimleri (Kg/Da) Ġlçeler ViĢne Ġğde Ceviz ġeftali Badem Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Ek. Ür Ver. Ek. Ür. Ver Ek Ür Ver. Merkez Diyadin D.Beyazıt , EleĢkirt Hamur 2 1,

126 Patnos 0,8 1, TaĢlıçay Tutak 2 4, Toplam 12,8 32, Tablo H Ağrı Ġlinde Meyve Ağaç Sayısı (Adet) Ġlçeler Elma Armut Erik Kayısı Kiraz Meyv Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve e Verme Veren Verme Veren Vermey Veren Verme Veren Verme Veren yen yen en yen yen Merkez Diyadin D.Beyazıt EleĢkirt Hamur Patnos TaĢlıçay Tutak Toplam

127 Tablo H Meyve Ağaç Sayısı (Adet) Ġlçeler ViĢne Ġğde Ceviz ġeftali Badem Meyve Veren Meyve Verme yen Meyv e Veren Meyv e Verm eyen Meyv e Vere n Meyv e Verm eyen Meyv e Vere n Meyv e Verm eyen Me yve Ver en Merkez Diyadin D.Beyazı t EleĢkirt Hamur Patnos TaĢlıçay Tutak Toplam Meyv e Verm eyen H Sebze Üretimi Tablo H Sebzelerin EkiliĢ (Ha.),Üretim (Ton) ve Verimleri (Kg/Ha) Ġlçeler Lahana Kabak Marul Maydanoz Fasulye (Taze) Ek Ür. Ver. Ek Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Merkez Diyadin D.Beyazı t EleĢkirt Hamur Patnos TaĢlıçay , Tutak , Toplam , ,

128 Tablo H Sebzelerin EkiliĢ (Ha.),Üretim (Ton) ve Verimleri (Kg/Ha) Ġlçeler Kavun Karpuz Salatalık Biber Dolmalık Biber (Sivri) Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Ek. Ür. V e r. Merkez Diyadin D.Beyaz ı EleĢkirt Hamur 6, Patnos TaĢlıçay Tutak Toplam 186, Tablo H Sebzelerin EkiliĢ (Ha.),Üretim (Ton) ve Verimleri (Kg/Ha) Ġlçeler Domates Havuç Turp (Bayır) Turp (Kırmızı) Soğan (YeĢil) Ek. Merkez 7, 5 Ür. Ver. Ek Ür. Ver. Ek. Ür. Ver. Ek Diyadin Ür. Ver. Ek. Ü r D.Beyazıt EleĢkirt Hamur Patnos , V e r

129 TaĢlıçay 1, Tutak Toplam , H.2.2- Hayvansal Üretim Bitkisel üretim konusunda da bahsedildiği gibi ilimiz toprak yapısı ve topografyası bakımından bitkisel üretim için son derece uygun olmasına rağmen Ġlimizin iklim Ģartları iyi bir bitkisel üretim yapılmasını engelleyecek Ģekildedir. Bitkisel üretim iklim Ģartlarından direkt etkilenir. Alınabilecek önlemler bir yere kadardır ve büyük masraflar ister. Çiftçiler bu riski almamak için bölgemizde hayvancılığa yönelmiģlerdir. Ġlimizde hayvancılık denilince akla gelen besi hayvancılığıdır. Ġlimizin büyükbaģ ve küçükbaģ hayvan potansiyeli sayılı illerimiz arasındadır. Çok büyük ve kapsamlı iģletmeler bulunmamasına rağmen büyük oranda besicilikle uğraģılmaktadır. ĠĢletmelerdeki hayvan varlıkları baģ arasındadır. Kötü iklim Ģartları, bitkisel üretimi engellediği kadar olmasa da hayvansal üretimi de engellemektedir. Sonuçta hayvancılık tarıma dayanmaktadır. Hayvan beslemede önemli bir yeri olan kaba yem, bölgede yeterli miktarda üretilemediğinden hayvancılık giderlerini ve üretim maliyetini artırmaktadır. Yeterli kaba yemin üretilmemesi sonucunda kıģ aylarında hayvanların beslenmesi; verim payından ziyade sadece yaģama payı yem ihtiyaçlarının karģılanarak yaz aylarına kadar yaģamalarını sağlamaktan öteye gidememektedir. Yaz aylarında kazanılan ağırlık artıģının bir miktarı da kıģın kaybolmaktadır. Yüksek üretim kapasitesi ve düģük maliyet için tarım ve hayvancılığın ayrı düģünülmemesi, hayvancılığın geliģtirilmesi için bitkisel üretimin geliģtirilmesinin Ģart olduğu bilinmelidir. Ġlimizde, yeterli miktarda kaba yem üretilemediği gibi kesif yem üretimi yapan yem fabrikaları da yeterli değildir. Kullanılan kesif yem büyük oranda dıģ piyasadan temin edilmektedir. Bu da üretim maliyetini arttıran faktörlerden birisidir. Ġlimizde, süt sığırcılığı hep ikinci planda kalmıģ bir sektördür. Hala küçük aile iģletmeleri durumunu geçememiģtir. Çiftçi ailelerinin, sadece kendi ihtiyaçlarını karģılayabileceği kadar süt üretimini amaçlamaları, süt sığırcılığının daha çok emek ve özen istemesi, yüksek miktarlarda üretilecek sütün iģlenebileceği iģletmelerin yeterli ve kapsamlı olmaması, hayvansal mekanizasyonun tarımsal mekanizasyon gibi hala traktör ve römork seviyesinde olması süt sığırcılığı geliģimini engellemektedir. Oysa süt sığırcılığı tarımsal üretim ile besicilik arasında mutlaka bulunması gereken, besiciliğin kaynağı olan sektördür. Süt sığırcılığına hak ettiği önem verilmez ise zaten var olan beslenecek hayvan sıkıntısı giderek artacaktır. Ġlimizde kümes hayvanları üretimi ve yetiģtiriciliği yine pazarlama amacı ile değil, ailelerin kendi ihtiyaçlarını karģılama amacı ile yaptıkları bir iģtir. Büyük kapasiteli yumurta tavukçuluğu yapan üç iģletme mevcuttur. 129

130 Ġlimiz arıcılık için iyi bir floraya sahiptir. Ancak bu değer ilimiz çiftçileri tarafından hala yeteri kadar benimsenmemiģ durumdadır. Her yıl ilimize kovan geçici arı gelmektedir. Ġlimizdeki mevcut potansiyel çevre iller tarafından değerlendirilmektedir. Ġlimizde yıllık üretilen hayvansal ürün miktarları aģağıda gösterilmiģtir; SÜT ET PEYNĠR DERĠ YAPAĞI BAL YUMURTA H BüyükbaĢ Hayvancılık KÜLTÜR IRKI SIĞIR MELEZ SIĞIR YERLĠ SIĞIR MANDA Toplam Büyük BaĢ Hay. Sayısı: Ton Ton Ton Adet Ton 163 Ton Adet BaĢ BaĢ BaĢ BaĢ BaĢ H KüçükbaĢ Hayvancılık KOYUN KEÇĠ Toplam Küçük BaĢ Hay. Sayısı: BaĢ BaĢ BaĢ Ağrı Ovasından Bir görünüm 130

131 H Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretimi) Tablo H Kümes Hayvanları Sayısı ve Yumurta Üretimi ĠLÇE Kümes Hay.Sayısı Yumurta ( bin adet) MERKEZ DĠYADĠN - - D.BEYAZIT ELEġKĠRT HAMUR 340 9,3 PATNOS ,5 TAġLIÇAY - - TUTAK ,5 TOPLAM ,3 H Su Ürünleri Tablo H Tatlı su Balıkları Ürünlerinin AVLANAN BALIK YILLIK AVLANMA MĠKTARI (Kg) CĠNSĠ ALABALIK 1000 GÜMÜġ 1600 KEFAL 2100 SAZAN 4750 SĠRAZ 1950 DĠĞERLERĠ 6000 TOPLAM H Kürk Hayvancılığı Ġlimizde Kürk Hayvancılığı yoktur. H Arıcılık ve Ġpek Böcekçiliği Ġlimizde Ġpek böcekçiliği yapılmamaktadır. Arı Kovanı Sayısı ve Tahmini Bal Üretimi Tablo H da ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. 131

132 Tablo H Arı Kovanı Sayısı ve Tahmini Bal Üretimi ARI KOVANLARI VE BAL ÜRETĠMĠ ĠLÇE Kovan Sayısı(Adet) Üret. Bal (Kg.) MERKEZ DĠYADĠN D.BEYAZIT - - ELEġKĠRT HAMUR PATNOS TAġLIÇAY TUTAK TOPLAM H.3- Organik Tarım Ġlimizde organik tarım yapılmamaktadır. H.4- Tarımsal ĠĢletmeler H.4.1.Kamu ĠĢletmeleri Tablo H.4.1.Kamu ĠĢletmeleri Sıra No ĠĢletmenin Adı Faaliyet Alanı Kurulu Kapasitesi Kapasite Kullanımı (%) 1- ġeker fabrikası ġeker üretimi ton/yıl 100 H.4.2- Özel ĠĢletmeler Tablo H.4.2- ÖZEL ĠġLETMELER ĠĢletmenin Adı Karaca Un Fabrikası ĠĢletmesi Doğubayazıt Yem Fabrikası ĠĢletmesi Faaliyet Alanı Kurulu Kapasitesi Kapasite Kullanımı (%) Un ve Kepek ton/yıl Faal Değil Karma Üretimi Yem ton/yıl 67 Özyontarlar Gıda Un ve Kepek 9743 ton/yıl Faal Değil H.5- TARIMSAL FAALĠYETLER 132

133 H.5.1- Pestisit Kullanımı 2010 yılında tespit edilen Zirai ilaç miktarları Tablo H.5.1 de gösterilmiģtir. Tablo H Yılında Ġlimizde tüketilen zirai ilaç miktarı. ĠLACIN CĠNSĠ Herbisit Ġnsektisit Fungusit Rodentisit TÜKETĠM MĠKTARI 6802 Lt. 8210,1 Lt Kg. 44,5 Kg. H.5.2- GÜBRE KULLANIMI 2010 yılında mahsuller üzerinde kimyevi gübre tüketim miktarları Tablo H.5.2 de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo H Yılı Mahsuller Üzerinden Kimyevi Gübre Tüketimi GÜBRE CĠNSĠ MĠKTARI(TON) Amonyum Nitrat % Üre %46 Kompoze Kompoze Amonyum Sülfat %21 CAN %26 DAP TOPLAM Kaynak: Ġl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü 133

134 MADENCĠLĠK I.1. Maden Kanunu na Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler I.1.1. Sanayi Maddeleri: Asbest ( Asp ): Abuzeyit yöresi, kalite: iyi, Rezerv miktarı bilinmemektedir. Tuğla Kiremit ( TğKi ): Ağrı ili Doğubayazıt ilçesi Kozlu Yatağı, Tenör: % 3 7 P2O5, rezerv miktarı bilinmemektedir. KireçtaĢı ( Kçt ): Ağrı ili EleĢkirt Ġlçesi Kösedağ Yatağı, Tenör: % 54 CO, % 0,95 SiO2, % 0,90 MgO, Rezerv: ton muhtemel. Fosfat ( P ): Doğubayazıt Kozlu Yatağı, Tenör: % 3 7 P2O5, rezerv miktarı bilinmemektedir. Perlit ( Per ): Patnos Süphan Dağı Sarısu mevkii yatağı. Kalitesi konusunda bilgi bulunmamaktadır. Rezerv miktarı ton jeolojik rezervi vardır. Pomza (Pom): Doğubayazıt ( Çetenli ), Patnos ( Zali ) Yatakları, Kalite; Ġyi ve düģük kaliteli. Rezerv: ton görünür, muhtemel. I.1.2. Metalik Maddeler: Bu konu hakkında veri bulunamamıģtır. I.1.3. Enerji Maddeleri: 134

135 AĞRI LĠNYĠT SAHA Rezerv ( 1000 ton ) Analiz Sonuçları EĢdeğeri ( 1000 ton ) Alanın ĠĢletme ADI Yeri ġekli Görünür Muhtemel Toplam Genel Toplam ĠĢletilebilir SO % Kül % S % AID KCAL/kg Petrol TaĢ Kömürü EleĢkirt Hayrangöl ,12 26,14 0, eshin Açık TOPLAM Kükürt ( S ) : Diyadin Tendürek Dağı Zuhuru, Tenör : % S, Rezerv: Zuhur. 135

136 S.N I.1.4. Maden Kanunu na Tabi Olan Doğal Malzemeler: Tablo I.1.4 Maden Kanunu na Göre Faaliyet Gösteren ĠĢletmelere Ait Liste RUHSAT NO RUHSAT SAHĠBĠNĠN ADI SOYADI 1 8 Karayolları 12.Böl.Müd. 2 9 Karayolları 12.Böl.Müd Karayolları 12.Böl.Müd Karayolları 12.Böl.Müd Karayolları 12.Böl.Müd Karayolları 12.Böl.Müd Karayolları 12.Böl.Müd Karayolları 12.Böl.Müd Karayolları 12.Böl.Müd Karayolları 12.Böl.Müd Karayolları 12.Böl.Müd Karayolları 12.Böl.Müd Bulut ĠnĢ. Ltd. ġti Nesce ĠnĢ. Tic. Ltd. ġti Seydaoğulları Ltd. TAġIN NEVĠ BULUNDUĞU YER RUHSAT BAġLANGIÇ TARĠHĠ RUHSAT BĠTĠġ TARĠHĠ Ariyet Ocağıl Güneykaya Köyü / EleĢkirt Ariyet Ocağı Karabacak / EleĢkirt Ariyet Ocağı Aslangazi / EleĢkirt Ariyet Ocağı Çatalpınar / EleĢkirt Kum ve Çakıl Anakaya / Ağrı Kumve Çakıl Yukarıyoldüzü / Ağrı Kum ve Çakıl Kumlubucak / TaĢlıçay Ariyet Ocağı OmuzbaĢı / Diyadin Teras Ocağı Suluçem / Doğubayazıt Ariyet Ocağı Üçgöze / Doğubayazıt Ariyet Ocağı Yılanlı / Doğubayazıt Kum ve Çakıl Telçeker/Doğubayazıt Kum ve Çakıl Dambat(Yolluyazı) Köyü /Ağrı Kum ve Çakıl Yolugüzel Köyü / Ağrı Kum ve Çakıl Çiftepınar / EleĢkirt Bulut ĠnĢ. Ltd. ġti Kum ve Çakıl AĢ. Küpkıran Köyü / Ağrı DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Gökçayır Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Hürriyet Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Sultanabat Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd Kum ve Çakıl Sultanabat Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Sultanabat Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Karabacak Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Karabacak Köyü / EleĢkirt

137 34 41 DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Karabacak Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Karabacak Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Ergözü Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Ergözü Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Yayladüzü Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Yayladüzü Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Yayladüzü Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Yayladüzü Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Yayladüzü Köyü / EleĢkirt DSĠ.8.Böl. Müd. Kum ve Çakıl Aydıntepe Köyü / EleĢkirt Atmaca ĠnĢ. San. Tic Mustafa ÇAVDAR Kum ve Çakıl Suçatağı Köyü / Ağrı Kum ve Çakıl Geçitveren Köyü/TaĢlıçay DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl Kumlugeçit Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl Kumlugeçit Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl Kumlugeçit Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl Kumlugeçit Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl Murathan Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı DSĠ. 8. Böl. Müd. Kum ve Çakıl BölükbaĢı Köyü / Ağrı Karayolları 12. Böl. Müd Karayolları 12. Böl. Müd Karayolları 12. Böl. Müd Karayolları 12. Böl. Müd Karayolları 12. Böl. Müd Sürer ĠnĢ. San. Tic. Ariyet Ocağı Karapazar Köyü / Diyadin Kum ve Çakıl Geçitveren Köyü/ TaĢlıçay Ariyet Ocağı Boztepe Köyü / Diyadin Ariyet Ocağı Geçitalan Köyü / TaĢlıçay Ariyet Ocağı Kazlı Köyü / TaĢlıçay Ariyet Ocağı Düzceli Köyü / Patnos

138 I.2. Madencilik Faaliyetinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri: Ġlimiz sınırlarında madencilik faaliyeti bulunmamaktadır. I.3. Cevher ZenginleĢtirme: Ġlimiz sınırlarında madencilik faaliyeti bulunmamaktadır. I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri: Ġlimiz sınırlarında madencilik faaliyeti bulunmamaktadır. I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon ÇalıĢmaları: ÇED kapsamındaki mevcut kum ocakları ile ilgili yönetmeliğe uygun rehabilitasyon çalıģmaları yapılmıģtır. Eski kum ocakları ile ilgili kurum ve kuruluģlarla koordineli görüģmeler yapılarak rehabilitasyon çalıģmaları yapılacaktır. Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Ağrı Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2-) Ağrı Ġl Tarım Müdürlüğü 3-) Ağrı Ġl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü 4-) Maden Tetkik Arama Enstitüsü ( M.T.A ) Van Bölge Müdürlüğü 5-)Ġl Özel Ġdaresi J. ENERJĠ J.1 Kaynaklarına Göre Enerjilerin Sınıflandırılması J.1.1 Birincil Enerji Kaynakları J GüneĢ Enerjisi Ağrı iline ait aylar itibariyle ortalama sıcaklık derecesi ve ortalama güneģleme süresi Tablo J de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo J Ağrı Ġline Ait Ortalama Sıcaklık ve GüneĢlenme Süreleri AYLAR Ortalama Sıcaklık Derecesi ( 0C) Ocak -13,7 70 ġubat -10,0 67 Mart -1,2 69 Nisan 3,9 65 Mayıs 13,9 48 Haziran 17,4 30 GüneĢlenme süresi (h ve dk /gün) 138

139 Ortalama SıcaklıkDerecesi ( 0C) Güneşlenme süresi(h ve dk /gün) Temmuz 20,4 26 Ağustos 20,8 21 Eylül 18,1 32 Ekim 11,0 46 Kasım 1,7 35 Aralık -7,2 85 Yıllık Ortalama 6, Yıllık tüketilen toplam güneģ enerjisi miktarının ne kadar kullanıldığı hakkında net bir çalıģma ve veri bulunmamaktadır. Grafik. J Ağrı Ġline Ait Ortalama Sıcaklık ve GüneĢlenme Süreleri -1, ,7 07.Oca 01.Oca Oca 18.Oca 20.Oca 20.Oca 17,4 13.Oca 03.Oca Yıllık Ortalama Aralık Kasım Ekim Eylül Ağustos Temmuz Haziran Mayıs Nisan Mart Şubat Ocak J Rüzgar Ġlimizde rüzgar enerjisinden faydalanmaya yönelik bir proje bulunmamaktadır. J Su Enerjisi Ġlimizde su enerjisinden faydalanmaya yönelik bir proje bulunmamaktadır. J Biyogaz Enerjisi Ġlimizde Biyogaz enerjisinden faydalanmaya yönelik bir proje bulunmamaktadır. J Biyomas Enerjisi Ġlimizde Biyomas enerjisinden faydalanmaya yönelik bir proje bulunmamaktadır. 139

140 J Odun Ġlimizde odun üretimi yapılabilecek alan bulunmamaktadır. J Kömür Ġlimizde faal kömür yatakları bulunmamaktadır. Ancak 1980 li yıllarda EleĢkirt ilçesinde kalori değeri düģük kömür kaynakları iģletilmiģ olup, rezerv bittiğinde kaynak kapatılmıģtır. J Petrol Ġlimizde petrol rezervi bulunmamaktadır. J Jeotermal Enerji Ağrı ili Diyadin ilçesinde jeotermal kaynak mevcut olup, kaynak üzerine kurulan tesisler aracılığıyla ilçe merkezinde konutun ısıtması yapılmaktadır. Hali hazırda 4 adet sondaj kuyusu açılmıģ olup, suyun sıcaklığı C civarındadır. Mevcut termal su da bulunan Karbondioksit gazının ayrı bir ünitede sıvılaģtırılmasına yönelik çalıģmalar devam etmektedir. JEOTERMAL ENERJĠ NEDĠR? Jeotermal enerji; yer kabuğunun çeģitli derinliklerinde birikmiģ ısının oluģturduğu, sıcaklıkları sürekli olarak bölgesel atmosferik ortalama sıcaklığın üzerinde olan ve çevresindeki normal yeraltı ve yerüstü sularına göre daha fazla erimiģ mineral, çeģitli tuzlar ve gazlar içerebilen basınç altındaki sıcak su ve buhar olarak tanımlanabilir. Ayrıca herhangi bir akıģkan içermesine rağmen bazı teknik yöntemler ile ısısından yararlanılan, yerin derinliklerindeki Sıcak Kuru Kayalar da jeotermal enerji kaynağı olarak nitelendirilmektedir. DÜNYADA JEOTERMAL ENERJĠNĠN ELEKTRĠK DIġI UYGULAMALARI Tablo J Dünyada Jeotermal Enerjinin Elektrik DıĢı Uygulamaları ÜLKE DEBĠ (lt/sn) GÜÇ (MWt) KULLANILAN TERMAL ENERJĠ (TĠ/YIL) ORTALAMA YÜK FAKTÖRÜ MALĠYET 85/94 CEZAYĠR ARJANTĠN AVUSTURYA BELÇĠKA ÇĠN DANĠMARKA FRANSA ARNAVUTLUK YUNANĠSTAN GUETAMELA MACARĠSTAN ĠZLANDA ĠSRAĠL ĠTALYA

141 JAPONYA MAKEDONYA YENĠ JELLANDA POLONYA ROMANYA RUSYA SARAY BOSNA SLOVAKYA SLOVENYA ĠSVEÇ ĠSVĠÇRE TÜRKĠYE A.B.D TOPLAM Kaynak: DAP ( Doğu Anadolu Kalkınma Projesi ) Kapsamındaki çalıģma Projesi verileri (AraĢtırmacı Yazar Cemal YILDIRIM DAP Ġl Temsilcisi). ÜLKEMĠZDE JEOTERMAL POTANSĠYELĠNĠN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI Tablo J Ülkemizde Jeotermal Potansiyelinin Bölgelere Göre Dağılımı BÖLGELER ENERJĠ POTANSĠYELĠ (MWt) EGE MARMARA ĠÇ ANADOLU KARADENĠZ DOĞU ANADOLU DĠĞER TOPLAM (Kaynak: Türkiye Jeotermal Derneği ) AĞRI ĠLĠ JEOTERMAL YATAKLARI Canlıların yaģamlarının sürekliliği için daima enerjiye ihtiyaçları vardır. Yoğun nüfus artıģı, sanayileģme ve insanların sosyal seviyelerinin yükselmesine bağlı olarak enerji ihtiyaçları da sürekli olarak artmaktadır. Enerji ihtiyacını uzun zamandır karģılaģılan fosil yataklarının sınırlı olması ve mevcut fosil yataklarının sürekli tüketim sonucu zaman içerisinde azalmaya baģladığı bir gerçektir. Enerji elde etmede fosil yakıtlarının kullanımının çevreye vermiģ olduğu sorunlarda günümüzde diğer çevre sorunları ile birlikte ön safhaya çıkmıģ ve tehlike olarak üst limitlere yükselmiģtir. Bu durumda belirtilen enerji türü olan fosil yataklarına alternatif olarak yeni ve temiz enerji kaynaklarına yönelmek gerektiği de kaçınılmaz bir gerçektir. Akla gelebilecek ilk enerji kaynağı rüzgar, güneģ, doğalgaz ile birlikte jeotermal enerjidir. Türkiye, değiģik enerji kaynaklarına sahip olmasına rağmen enerji ithal eden bir ülkedir yılı verilerine göre yerli üretimin tüketilme oranı %42 dir. Bu oran giderek azalmaktadır. BaĢka bir deyiģle, her yıl artan miktarlarda enerji hammaddesi ithal edilmektedir. Bu durumdan kurtulmanın yolu daha fazla enerji üretmek ve temiz enerji kaynaklarına yönelmektir. Jeotermal uzun yıllardan beri bilinip kullanılmasına rağmen 141

142 yaygın olarak araģtırılması ve değerlendirilmesi ancak son yıllarda olmuģtur. Jeotermal enerji güç üretiminde olduğu gibi ısıtma ve sanayide de önemli bir uygulama alanı olma özelliğine sahiptir. Bunun dıģında jeotermal enerji ile Ģehir, ev, sera vb. ısıtması da yapılmaktadır. Ağrı ilimizin ilçelerinden olan Diyadin ilçemizde mevcut bulunan jeotermal saha 75 0C sıcaklıkta yüksek debide jeotermal akıģkan üretimi ile Türkiye nin 15 sahası arasında yer almaktadır. Diyadin ilçesinin ısıtılmasına yönelik çalıģmalar DOĞAL JEOTERMAL LTD.ġTĠ. tarafından gerçekleģtirilmiģtir. Yörede jeolojik, Hidrojeolojik ve jeokimyasal çalıģmalar yapılmıģ ve bu çalıģmalar neticesinde Diyadin Jeotermal sahasının potansiyeli ortaya konulmuģ ve bu mevcut sahadan minimum 2747 l/s akıģkan alınabileceği tahmin edilmektedir. Sahada jeotermal akıģkanlarla birlikte CO2, H2S, SO2 gaz çıkıģları olmaktadır. Bu gazlardan CO2 nin kaynağı çok çeģitli olmakla birlikte H2S ve SO2 gazları volkanik kökenlidir. Sahadaki kükürt çökelirleri buna bağlıdır. Üst Miyosenden Kuvaterner e kadar sürmüģ Tendürek volkanlarının etken olduğu düģünülmektedir. Diyadin jeotermal sahasında sıcak suların kökeni aynı olup, rezervuarı kayacı paleozoik yaģlı Ģist mermerlerdir. DAP ( Doğu Anadolu Kalkınma Projesi ) kapsamında Ağrı Ġli Diyadin Ġlçesi Jeotermal Kaynakları Projesinin Ön AraĢtırma Raporu aģağıda ayrıntılı olarak açıklanmıģtır; PROJE BÖLGESĠNĠN TANIMI a-) Fiziksel Kaynaklar: Termal kaynakların yanı sıra bölgede termal sahaya sahip olması nedeni ile kaliteli kalker yatakları ve presbite karbonat hammaddesi için gerekli kaynaklan mevcuttur. b-) Topografya: Turizm merkezi alanı, murat nehri kıyısında yer yer küçük dereler ile bölünmüģ, volkanik yapılı bir arazidir. Bu alanda büyük yükseltiler yoktur. Haritası bulunmayan alanlarda eğim hesapları yapılmamıģtır. Ancak görsel olarak algılanan eğim % 0 15 arasında değiģmektedir. Mevcut kaplıca tesisleri eğimin düz olduğu yerde konumlanmıģtır. c-) Ġklim: Diyadin kaplıcaları, Türkiye nin en karasal ve sert iklim bölgesinde bulunmaktadır. Burada yazlar ılık ve kısa, kıģlar yağıģlı, sert ve uzun geçmektedir. Yıllık ortalama sıcaklık 8.7 0C, yıllık en yüksek sıcaklık 37 0C ve yıllık en düģük sıcaklık -25 0C dir. Yıllık ortalama yağıģ miktarı 305,6 mm dir. Ortalama yağıģlı gün sayısı 26 gündür. d-) Bugünkü Mevcut Kaynak Durumu: Bölge genç bir volkanizmaya sahip olduğu için ve bu enerji yenilenebilir enerji türü olduğu için geniģ bir potansiyele ve kullanılabilir kaynaklara sahiptir. e-)jeotermal Kaynak Verileri: Diyadin jeotermal sahasında kendiliğinden yüzeyleģen termal kaynaklar Diyadin in yaklaģık 5 km güneyinde Davut Köyü, Tazekent Beldesi ve köprü çermiği arasında kalan bölgede çok sayıda noktadan yüzeyleģmektedir. Diyadin jeotermal sahasında çok sayıda termal çıkıģ vardır. Bunlardan baģlıcaları aģağıdaki tablo j e.1 de gösterilmiģtir; 142

143 Tablo J e.1 Diyadin Jeotermal Sahasında Termal ÇıkıĢlar Kaynak Ġsmi Yeri Debi ( lt/sn ) Sıcaklık ( 0C ) Köprü Çermiği Köprü Çermiği Yılanlı Çermiği Yılanlı Çermik Davut Çermiği Davut Kaplıcaları Hıdır Çayırı Çermiği Ali Tepe Kuzeyi Tazekent Çermiği Tazekent KD GeleĢer Kaynakları GeleĢer T.GD.su Tablo J e.2 Diyadin Jeotermal Sahasında Yapılan Jeotermal Sondajlar Kuyu Adı Tarih Debi (lt/s) Sıcaklık (0C) Derinlik Açıklamalar AD Ölümsüz AD Gayzer MT Üretimi Durdu MT Artezyen MT Artezyen MT Artezyen J Doğalgaz Enerjisi Ġlimizde bu enerji türü henüz sadece ġeker Fabrikası tarafından kullanılmaktadır. J.1.2 ikincil Enerji Kaynakları J Termik Enerji Ġlimizde Termik enerjiden faydalanmaya yönelik bir proje bulunmamaktadır. Tablo J Ġlimizde Kullanılan Elektrik Enerji Tüketim Miktarları J Hidrolik Enerji Ġlimizde Hidrolik enerjiden faydalanmaya yönelik bir proje bulunmamaktadır J Nükleer Enerji Ġlimizde Nükleer enerjiden faydalanmaya yönelik bir proje bulunmamaktadır J.2 Enerji Tüketiminin Sektörler Göre Dağılımı Ġlimiz sınırlarında Enerji tüketimi Tablo-J.2 Sektörel Dağılım Tablosu (DĠE Verileri) BĠRĠMĠ MĠKTARI KWH Resmi Daireler Sanayi ĠĢletmeleri

144 Ticaret Haneler Meskenler Diğer TOPLAM Grafik-J.2 Enerji Tüketiminin Sektörlere göre dağılımı Miktar kwh Resmi Sanayi Ticarethane Mesken Diğer J.3. Enerji Tasarrufu Ġle Ġlgili Yapılan ÇalıĢmalar Türkiye Elektrik Dağıtım A.ġ Genel Müdürlüğü Ağrı Elektrik Dağıtım Müessesesi MüĢteriler Müdürlüğü tarafından Enerji tasarrufu ile ilgili halkı bilinçlendirme seminerleri düzenlenmektedir. Bu seminerler dıģında enerji tasarrufu ile ilgili halkı bilinçlendirirci baģka bir çalıģma bulunmamaktadır. Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Meteoroloji Müdürlüğü 2-) Mülga Ağrı Ġl Köy Hizmetleri Müdürlüğü 3-) DSĠ 85. ġube Müdürlüğü 4-) Ağrı Ġl TEDAġ Müessese müdürlüğü 5-) DAP ( Doğu Anadolu Kalkınma Projesi ) Kapsamında Ağrı Ġli Diyadin Ġlçesi Jeotermal Kaynakları Ön AraĢtırma Raporu AraĢtırmacı Yazar Cemal YILDIRIM ( DAP Ġl Temsilcisi ) DOĞAN Jeotermal Ağrı Ġli Diyadin Ġlçesi Yatırım Projeleri OR ME Jeotermal Genel Bilgi Dosyası Gözlemci Dergisi ( 1 Mayıs 2000 Sayı:17 ) Ağrı Ġli Brifing Dosyaları DAP Kapsamında Ağrı ya Genel BakıĢ Cemal YILDIRIM 1999 Diyadin Kaymakamlığı ÇalıĢma Raporları Türkiye Jeotermal Derneği Orhan MERTOĞLU Türkiye Jeotermal Derneği Genel BaĢkanı ( Gözlemci Dergisi SöyleyiĢi 1 Mayıs 2000 Sayı:17 ) 144

145 K. SANAYĠ ve TEKNOLOJĠ K.1 Ġl Sanayinin GeliĢimi, Yer Seçimi, Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler Ġlin ekonomisi temelde hayvancılık ve tarım faaliyetlerine dayalıdır. Ġlde aģağıdaki Tablo K.1 de sıralanandan baģka sanayi tesisi bulunmamaktadır. Ġlde 1989 yılından 2000 yılına kadar Ġran Ġslam Cumhuriyeti ile sınır ticareti yapılmaktaydı yılında sınır ticareti durdurulmuģtur. Bu durum geçimini sınır ticaretinden karģılayan birçok insanı ve Ağrı yı büyük ölçüde olumsuz etkilemiģtir. Tablo K.1 Yöredeki BaĢlıca Sanayi Sektörleri ġirketin Adı Ağrı ġeker Fabrikası Et ve Balık Kurumu Ağrı Et Kombinası Süt Fabrikası Yem Fabrikası Öz Yılmazlar Ayakkabı Fabrikası Karaca Un Fab. Alpaslan Un Fab. Yaprak Plas San. Gök Yem Fab. DomsantaĢ A.ġ Kireç Fabrikası Eldesan Deri Fab. Karakurt Ltd.ġti. Tuğla Fab. Nuhun Tekstil AĢ. Yeri Ağrı Ağrı Üretim Konusu ġeker, Melas, Küspe Et ve Et Mamulleri Süt ve Ağrı Mamulleri Yem ve D.Beyazıt Kepek Ağrı Ağrı Ağrı Ağrı Ağrı Ağrı Ağrı Ayakkabı Un ve Kepek Un ve Kepek Plastik Bidon Yem Mobilya, Doğrama Açık ve Torba Kireç Kurulu Kapasite 3600 Ton/gün 16 Ton K 10 Ton B Ton/gün 20 Ton/gün T/Yıl Çift/Ay Ton/Yıl 120 Ton/Gün Ad./Yıl 10 Ton/saat 300 TK./Yıl Mob.10 Ton/S. Kereste 1000 Ton/Gün Ağrı Deri 6 Ton/gün D.Beyazıt Madeni Yağ Blok Ağrı Tuğla Fiili Kapasite 3600 Ton/gün 16 Ton K 10 Ton B Ton/gün 10 Ton/gün T/Yıl 6000 Çift/Ay 3500 Ton/yıl 2008 Durumu Kap. Kul (%) Ġstihdam Daimi Ġstihdam Geçici Faal Faal Faal Faal Faal ÇalıĢmıyor ÇalıĢmıyor Ad./Yıl 5 Ton/Saat Faal Faal ÇalıĢmıyor ÇalıĢmıyor Ton/Gün ÇalıĢmıyor Ton 120 Ton Faal Adet/Yıl Adet/Yıl Faal Ağrı Tekstil ür. ÇalıĢmıyor

146 Kaynak: Ġl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü ( ) K.2 Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması Ağrı ilinde sanayi genelde tarım ve hayvancılığa dayalı olarak geliģtiği için sanayi sektörü geliģmemiģtir. Ġl genelinde toplam olarak imalat sanayinde 6 iģyeri ve gıda sanayinde ise toplam 5 iģ yeri bulunmaktadır. Tekstil giyim ve deri sanayinde 2 adet iģ yeri mevcuttur. K. 2.1 Sanayi Alanları K.2.2 Organize Sanayi Ġlde Organize Sanayi Bölgesi kurulması ile ilgili çalıģmalar devam etmektedir. K.2.3 Küçük Sanayi Sitesi Ağrı ilinde merkez ilçede, Doğubayazıt, Patnos, EleĢkirt ve Diyadin Ġlçelerinde olmak üzere beģ adet küçük sanayi sitesi bulunmaktadır. Ağrı Küçük Sanayi Sitesi Yapımına 1984 yıllında baģlanmıģ, 1994 yılında faaliyete alınmıģtır. Toplam iģ yeri sayısı 320 adettir. Dolu iģyeri sayısı 295 olup istihdam 350 dir. Patnos Küçük Sanayi Sitesi 1997 yılında yapımına baģlanmıģ olup, 113 iģ yeri bulunan bu site hala faaliyete alınmamıģtır. Doğubayazıt Küçük Sanayi Sitesi 1986 yılında yapımına baģlanmıģ olup, 1991 yılında faaliyete alınmıģ olan bu sitede toplam 100 iģyeri bulunmaktadır.92 iģyeri faal haldedir. EleĢkirt sanayi sitesinde 50 ve Diyadin san. sitesinde 100 iģyeri bulunmaktadır. K.3 Sanayinin Ġlçelere Göre Dağılımı Merkezdeki Sanayi KuruluĢu Sayısı : 7 adet (ikisi Faal Değil) EleĢkirt Ġlçesinde : 2 adet Doğubayazıt Ġlçesi :1 adet K.4 Sanayi Guruplarına Göre ĠĢyeri Sayıları ve Ġstihdam Durumu Tablo K.4 Sanayi Guruplarına Göre ĠĢyeri Sayıları ve Ġstihdam Durumu SEKTÖR BULUNDUĞU ĠLÇE ÜRETĠM KONUSU KAPASĠTE ĠSTĠHDAM ġeker Fabrikası Merkez ġeker ton/gün 450 Yem Fabrikası (2) Süt Fabrikası Et Kombinası Doğubeyazıt Yem 64 ton/gün 50 (Ġki fabrika toplamı) Merkez Süt ve Ürünleri Faal Değil Merkez Et Faal Değil Un Fabrikası (2) Merkez Ün ve Kepek 25 ton/gün 21 (Biri ÇalıĢmamaktadır.) 146

147 Tuğla Fabrikası Kireç Fabrikası Deri Fabrikası Elgisan Giyim DomsantaĢ Merkez Tuğla Merkez Faal EleĢkirt Ham Deri ĠĢleme Faal Değil 33 EleĢkirt Giyim Merkez Mobilya Faal Değil 20 Ancak Devlet Ġstatistik Enstitüsü 1996 yılı verilerine göre, Ağrı ilinde Ġmalat Sanayinde Emekli sandığına bağlı olarak 145 kiģi, SSK ya bağlı olarak 732 kiģi olmak üzere toplam 877 kiģinin istihdam edildiği görülmektedir. K.5.Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı Ağrı il sınırlarında sanayi tesislerine iliģkin bilgiler K.4 Bölümünde verilmiģtir. Ağrı ġeker Fabrikası dıģında diğer sanayi kuruluģlarının tükettiği enerji miktarı ile ilgili elimizde veri bulunmamaktadır. Ağrı ġeker Fabrikasında 2010 Yılında m 3 doğalgaz tüketilmiģtir. K.6 Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler K.6.1 Sanayi Tesislerinden Kaynaklana Hava Kirliliği Bu konuda yapılmıģ bir çalıģma bulunmamaktadır. Ancak ilimizde büyük oranda hava kirliliği yapacak sanayi tesisi bulunmamaktadır. Büyük sayılacak tesislerden ġeker Fabrikası bulunmakta olup, onunda aģırı bir kirlilik meydana getirdiği söylenemez. K.6.2 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği Ġlimizde bulunan Et Kombinası, Süt Fabrikası ve ġeker Fabrikası ile EleĢkirt ilçesinde yeni kurulan Deri Fabrikası atıklarını geliģi güzel akarsulara vermektedirler. Ancak, bunların atıklarını bıraktıkları sular ile ilgili herhangi analiz yapılmadığı gibi envanter bilgileri de bulunmamaktadır. Özellikle Deri Fabrikasının ve ġeker Fabrikasının atıklarının kimyasal madde içerikli olması dikkate alınarak bu konuda gerekli çalıģmaların baģlatılması bu tesislerin arıtma sistemine kavuģturulması yoluna gidilmesi gerekmektedir. K.6.3 Sanayiden Kaynaklanan Toprak Kirliliği Bu Konuda ilimizde yapılmıģ bir çalıģma bulunmamaktadır. K.6.4 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği Modern teknolojinin ilerlemesiyle ortaya çıkan çevre sorunlarından biri de gürültü kirliliğidir. Gürültü azaltılmasında veya kontrolünde birim olarak desibel (db) kullanılır. Desibel insan kulağının en çok hassas olduğu orta ve yüksek frekansların özellikle vurgulandığı bir ses birimidir. Frekans ise ses tablolarının birim zamandaki titreģim sayısıdır ve birimi Hertz dir (Hz) Genç bir insan Hz arasındaki sesleri duyabilir. Ancak insan kulağı orta frekanstaki ses yani Hz arasındaki sesleri en iyi algılar. Bu algılamaları ölçmek için bir değerlendirme eğrisi bulunmuģtur. Ses basınç seviyesinin ölçümüne yardımcı olan eğri, uluslar arası düzeyde (A) harfi ile belirtildiği için gürültü birimi olarak dba kullanılır. 147

148 Ġlimizde endüstri yok denecek seviyede az olduğundan Endüstri kirliliğinden söz etmek mümkün değildir. Ancak mevcut sanayi kuruluģlarında gürültü oluģturan elamanların varlığından söz edilemez. ġu anda Endüstriyel iģyerlerinde tesis içi gürültü seviyeleri ölçüm sonuçları kayıtlı olarak yoktur. K.6.5 Sanayi Atıkları Ġlimiz sınırlarında bulunan sanayi tesisleri için tehlikeli ve zararlı atıkların özellikleri, miktarı, çeģidi ve bertaraf sistemi ile ilgili bir çalıģma yapılmamıģtır. K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı Ġlimiz sınırlarında bulunan Ağrı ġeker Fabrikasının Acil Durum Planı hazırlık aģamasında, olup tamamlanmamıģtır. Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü 2-) Ġl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü L. ALTYAPI, ULAġIM VE HABERLEġME L.1. Altyapı L.1.1 Su Sistemi Ġlimizde verilen su, cazibesiyle akarsu değildir. Sular yerin altındaki derin kuyulardan yaklaģık olarak metre derinlikte dinamolarla çıkan sulardır. Bu sular içmeye müsait olup düzenli olarak klorlanmaktadır. Ağrı merkez ilçede su kaynaklarının kapasitesi saniyede 600 litre civarındadır. Su akarı 205 km asbest ve PVC borulardır. Teknik olarak Ģehre yetecek kadar su üretilememektedir. ġehrimizin dağınık olması ve evlerin genelde müstakil olması, Ģebekelerdeki su kayıplarından dolayı zaman zaman su sıkıntısı çekilmektedir. L.1.2 Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi Ġlin evsel atık suları ve yağmur suları mevcut kanalizasyon boruları ile bu suları toplayıp bunların tekrar kullanıma sunulması amacıyla toplama sistemleri ve arıtma tesisleri bulunmamaktadır. Yeraltı kanallarımız havanın yağıģlı olduğu durumlarda ve özellikle ilkbahar aylarında ihtiyaca cevap vermemektedir. Bu yeraltı kanallarının mesafeleri, toplama hatlarının kent içinde geçiriliģi genelde kadastro ve imar yollarını takip ederek takriben 7 km Ģehir dıģına çıkmaktadır. ġehrimizde yağmur suyu Ģebekesinin olmayıģı kanalizasyon Ģebekesinin yağıģlı zamanlarda dolmasına yol açmakta ve tıkanmalara sebep olmaktadır. L.1.3. YeĢil Alanlar Ġlimiz sınırlarında özellikle il merkezinde göçlerden dolayı imar uygulamalarında son derece sıkıntılar yaģanmakta ve artan Ģehir nüfusuyla beraber yeģil alan ihtiyacı ideal 148

149 manada karģılanamamaktadır. Kısacası yerleģim alanları imar planının dıģına çıkmıģ pratik yerleģmeler uygulama imar planını geçmiģtir. Özellikle Belediyemizin maddi imkansızlıklardan dolayı imar planlarında yeģil alanlar için tahsis edilen kısımların kamulaģtırılmaması nedeni ile standartlara göre kiģi baģına düģen yeģil alan yeterli gelmemektedir. Kent koģulu sağlayan bitki türü; YerleĢim bitki örtüsü ağaçsızlık olan steplerdir. ġehrimizin topoğrafik durumu düze yakındır. Ağaçlandırma genelde dere kenarları, özel meskenlere ait bahçeler ve Belediyenin yeģil alan olarak bıraktığı alanlara dikilmiģtir. YeĢil alanların arttırılması, hava kirliliğinin azalması gürültüye perde oluģturan ve en önemlisi insanların psikolojik olarak rahatlatan önemli olduğundan yeģil alanların kent içindeki toplam alanın ve kiģi baģına düģen yeģil alan miktarının arttırılası gerekmektedir. L.1.4. Elektrik Ġletim Hatları Bu konu ile ilgili elimizde veri bulunmamaktadır. L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları Ġlimizde mevcut kullanım amaçlı (ısınma, sanayi vb.) doğalgaz hattı sadece Ağrı ġeker Fabrikası na hizmet verecek Ģekildedir. L.2. ULAġIM L.2.1. Karayolları L Karayolları Genel Ağrı ili, karayolu ve Havayolu ulaģım Ģebekesine sahiptir. Ġlin Ġran Ġslam Cumhuriyeti ile sınır olması ve Gürbulak sınır kapısının Ağrı ili sınırları dahilinde olması nedeniyle gerek iç, gerekse Ģehirler arası ve milletler arası trafik hacmine bağlıdır. E-23 Uluslar arası karayolu ilimiz sınırları içinde geçmektedir. Ġkinci derecede faal olan yol ise Ağrı-Van Karayoludur. 149

150 Ağrı Karayolları Haritası ( Patnos Ġlçesi Van Karayollarına Bağlı Olduğundan Haritada GösterilmemiĢtir. ) Ağrı ili, Doğu Anadolu Bölgesindeki coğrafi konumu ve Gürbulak sınır kapısının bulunması nedeni ile önemli bir bağlantı noktasında olup, TETEK Güzergahı olarak adlandırılan E-80 ( D 100 ) devlet yolunun 198 km lik kısmı ilimiz sınırları içerisinden geçmektedir.diğer devlet yolları ile bu rakam 526 km ye ulaģmaktadır. 526 km lik bu devlet yollarının; 12 km si Beton Asfalt, 426 km si Sathi Kaplama, 37 km si stabilize ve 51 km si ham yoldur. Ayrıca ilimiz yollarının, 392 km si devlet yolu, 83 km si Ġl yolu statüsündedir. Ġlimiz sınırları içerisinde yapımı tamamlanmıģ ve devam etmekte olan toplam duble yol 202 km dir. Ağrı ilinin çevre illere ve bazı merkezlere uzaklığı tablo L de, Ağrı il merkezinin ilçelere olan uzaklıkları tablo L de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo L Ağrı ilinin çevre illere ve bazı merkezlere uzaklığı ĠLLER UZAKLIK ( KM ) Ankara 1057 Ġstanbul 1405 Ġzmir 1636 Erzurum 183 Kars 215 Iğdır 143 Van 232 MuĢ 245 Bitlis

151 Tablo L Ağrı il merkezinin ilçelere olan uzaklıkları ĠLÇELER UZAKLIK ( KM ) Doğubayazıt 95 Diyadin 68 EleĢkirt 34 Hamur 13 Patnos 79 TaĢlıçay 31 Tutak 39 L UlaĢım Planlaması Ġlimizde günlük olarak hareket eden insan sayısı bilinmemektedir. Bu konuda herhangi bir çalıģma mevcut değildir. L Toplu TaĢım Sistemleri Ağrı il merkez Ġlçede Kent içi Toplu TaĢımacılık Hizmetleri Ağrı Belediyesi tarafından oluģturulan 10 adet güzergâh ve 78 adet dolmuģ vasıtasıyla sağlanmaktadır. DolmuĢ hatları Belediye BaĢkanlığı tarafından ihale edilmiģ ve Ģehir içi ulaģımın sağlıklı bir Ģekilde yapılması sağlanmıģtır. Araçların yakıtı genelde mazot ve benzindir. Son zamanlarda tüp gaz kullanılan araç sayısında ciddi artıģlar meydana gelmiģtir. Kent içi taģımacılığında Minibüs ve Taksi Kullanılmaktadır. Toplam hareket eden insan sayısı tam olarak bilinmemekle birlikte trafikte herhangi bir yoğunluk yaģanmamaktadır. L Kent Ġçi Yollar Ağrı ilinde trafik yoğunluğu olmadığı halde, Ģehrin altyapısının tam olarak tamamlanmamıģ olması neticesinde mevcut yolların yetersizliği yanında devamlı kazı çalıģmalarının yapılması bu yolları kullanılamaz duruma getirmiģtir. Ġl yolları Ģehir imar planının geç yapılması ve Ģehir geliģimin imarsız döneme ait olması nedeniyle dar ve düzensiz bir durumdadır. Fakat Ģehir içi yol çalıģmalarında yoğun bir çalıģma vardır. 151

152 Ağrı Ġl Merkezinde kıģ aylarında yolların görünümü Ağrı Köylerinde kıģ aylarında yolların görünümü 152

153 Ağrı Ġlinde kıģ aylarında yolların görünümü L Araç Sayıları Ġlimiz sınırlarındaki mevcut araç sayılarına 2011 yılına ait, araç sayıları Tablo L de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo L Ġlimizdeki 2011 Yılına Ait Araç Durumu Aracın Cinsi Araç Sayısı Otomobil Minibüs Tanker 66 Otobüs 203 Kamyon Traktör 5069 Kamyonet Motosiklet 512 Çekici 163 Arazi TaĢıtı 57 Y.Römork 157 Özel Amaçlı 117 Toplam L.2.2 Demiryolları Ġlimizde demiryolu taģımacılığı bulunmamaktadır. 153

154 L.2.3 Deniz, Göl ve Nehir TaĢımacılığı Ġlimizde bu alanlarda taģımacılık bulunmamaktadır. L.2.4 Havayolları Ġlimizde 8 Ocak 1997 yılında hizmete giren stol tipi havaalanı bulunmaktadır. THY uçakları haftanın her günü sefer yapmakta olup, 132 kiģilik uçaklar kullanılmaktadır. Seferler ortalama 90 kiģi ile yapılmaktadır. Havayolları Meydan bilgileri Tablo L de ve Tablo L de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo L Havayolları Meydan Bilgileri Meydan Bilgileri Uçak Sefer Sayısı UçuĢ yok 1333 Gelen Yolcu UçuĢ yok Giden Yolcu UçuĢ yok Gelen Yük (kg) UçuĢ yok Giden Yük (kg) UçuĢ yok Ağrı Hava Alanından Bir görünüm 154

155 HAVA MEYDANINA AĠT GENEL BĠLGĠLER: Hava Alanı Sayısı : 1 Kent Merkezine Olan Uzaklığı Mevcut Yakıt Cinsi Yakıt Özellikleri : 8,5 km : jp-8 : Hava aracı ( Uçak Helikopter ) yakıtıdır. Hava Meydanı toplam m 2 alana kurulmuģ ve tellerle çevrilmiģ olup m 2 alanı faal olarak kullanılmaktadır. Hava Meydanında 2007 Aralık itibariyle toplam 197 personel çalıģmaktadır. Meydana ait 23 araç bulunmakta olup pist geniģliği; X 30 m, Apron (Uçağın Park edildiği yer); 80 X 45 m, Taksidat ( Uçağın Piste Gittiği Yol; 110X18 m dir. Hava Meydanının Kuzeybatısında yerleģme yeri ( Köy ) mevcuttur. Hava Alanı tel örgüsü sınırları dıģında kalan 400 m civarına kadar imar yasağı konulmuģtur. L.3 HaberleĢme Ağrı ilinin 2009 yılı haberleģme altyapısı ile ilgili Telekom BaĢ Müdürlüğünden temin edilmiģ bilgiler aģağıya çıkarılmıģtır. Otomatik Santral Kapasitesi (hat) :54236 Santral Sayısı :90 Telefon Abone Sayısı :25255 Prensibal Hat Sayısı :75100 Lokal Hat Sayısı : Mobil Araç Telefon Sayısı :--- Ankesörlü Telefon Makinesi Sayısı :397 Evlere Kadar Telefon Hizmeti Götürülen Köy Kasaba Sayısı 488 Acente Telefon Sayısı :49 L.4. Ġlin Ġmar Durumu 155

156 Ġlimizde ilk uygulama imar planları tarihinde Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığınca yaptırılmıģtır. Daha sonra Ağrı Belediyesi Ġller Bankası vasıtasıyla revizyon Ġmar Planı yapılarak tarihinde onaylanmıģtır. Ġlimizde çevre düzeni planları yeterince yapıldığı söylenemez. Özellikle ilimizin dört bir yanından akan çay ve Murat Nehri suları çok düzensizce akmaktadır. Bu derelerin ıslah edilmesi ve tarım alanlarında ivedilikle kullanmaları sağlanmalıdır. Ağrı Ġl Merkezinden Bir Görünüm L.5. Ġldeki Baz Ġstasyonların Sayısı Ġl sınırları içerisinde Baz istasyonlarının sayısı ve bunlarla ilgili yapılan çalıģmalar aģağıda ayrıntılı olarak açıklanmıģtır. Ġlimiz Sınırları içerisinde 2008 yılı sonu itibariyle aktif halde 175 adet Baz Ġstasyonu bulunmaktadır. Baz Ġstasyonları baģta Mahalli Çevre Kurulu toplantısında gündeme getirilmiģtir. Mahalli Çevre Kurulunca ilgili kurumlarca bir komisyon oluģturularak ilgili baz istasyonları yerinde incelenerek tutanak altında bir karara bağlanarak uygunluğu onaylanmıģ ve bir sonraki Mahalli Çevre Kurulu toplantısında karara bağlanıp imza altına alınmıģtır. Yararlanılan Kaynaklar : 1-) Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü 2-) Ağrı Elektrik Dağıtım Müessesesi MüĢteriler Müdürlüğü 3-) Karayolları 123. ġube Müdürlüğü 4-) Ġl Emniyet Müdürlüğü 5-) Ağrı TELEKOM Müdürlüğü 6-) Ağrı Devlet Hava Meydanları ( DHM ) Müdürlüğü 156

157 M.YERLEġĠM ALANLARI VE NÜFUS M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama Ağrı ili Doğu Anadolu Bölgesinin Yukarı Murat Van Bölümünde yer almaktadır. Ġl Merkezi 1630m. yükseltide ve ova tabanı üzerinde kurulmuģ bir yerleģmedir. YerleĢmenin topoğrafik niteliklerine bağlı olarak iklim elamanlarının da kısa mesafelerde farklılık göstermektedir. Bilhassa sıcaklık ve yağıģ Ģartlarında görülen bu farklılık, iklim tipini de aynı ölçüde etkilemektedir. Ağrı ilinin kuruluģ tarihi, kentsel yapı olarak eskilere dayanmamaktadır. Bundan dolayı ilimiz sınırlarında farklı kentsel yapılar bulunmamaktadır. Ġl genelinde yapılar daha çok günümüzde kullanılan betonarme yapılardır. Bazı mahalle ve köylerde taģ duvar evler ve ahırlarda bulunmaktadır. Ġlimizin kentsel yapı olarak yeni olduğundan dolayı ilin imar planında sürekli değiģiklikler yapılmakta ilde çarpık kentleģme boy göstermektedir. Ağrı Ġl merkezinde en son verilere göre nüfus dağılımı, konut sayısı, aģağıda verilmiģtir. ( ) Tablo M Ağrı Ġl Merkezinde Mahallelere Göre Konut Sayısı MAHALLELER KONUT SAYILARI (ADET) NÜFUS DAĞILIMI (KĠġĠ) 1-) Fatih Mahallesi ) Alpaslan Mahallesi ) Kazım Karabekir Mahallesi ) Leylek Pınar Mahallesi ) Fırat Mahallesi ) KurtuluĢ Mahallesi ) Cumhuriyet Mahallesi ) Murat Mahallesi ) Abide Mahallesi ) Sıtkiye Mahallesi ) Bahçelievler Mahallesi ) 100. Yıl Mahallesi ) M. Akif Ersoy Mahallesi ) Yavuz Mahallesi ) Fevzi Çakmak Mahallesi ) Gazi Mahallesi ) Hürriyet Mahallesi TOPLAM

158 Ġlimizin kent içinde tarihi, kültürel Arkeolojik ve turizm açısından değerli alanlar bulunmamaktadır, daha çok bu yapılar Ģehir dıģında bulunmaktadır. Bu yapılarla ilgili Doğubayazıt ilçesinde bulunan ĠshakpaĢa Sarayı nın yenileme çalıģması yapılmıģtır. Kırsal kesimlerde arazi mülkiyetinin büyük bir kısmı Ģahsa aittir. Fakat Ağrı genelinde kadastronun girmediği birçok köy bulunmaktadır. M.2. Altyapı Bu konu L.1 bölümünde ayrıntılı anlatılmıģtır. M.3. Binalar ve Altyapı ÇeĢitleri Ağrı ilimiz, yapısı itibariyle ülkemizde nüfus artıģının en fazla olduğu illerden birisidir. Ġl dıģı göçlere rağmen, Ağrı nüfusu, hızlı artıģı ile dikkati çekmektedir. Nüfus miktarı Türkiye yoğunluğuna göre önemli bir yer tutmazken, ailelerdeki fert sayısına ve doğurganlık oranına göre nüfus artıģı her zaman ülke ortalamasının üzerinde olmuģtur. Göç, köyden ilçeye, ilçeden il merkezine ve büyük Ģehirlere olmak üzere iki biçimde görülür. Köyden ayrılan bazı aileler ilk aģamada Ağrı ya yerleģmekte, ancak Ģehirde aradığını bulamadığından ikinci aģamada büyük Ģehirlere göç etmektedirler. Bu göç son 25 yılda hız kazanmıģtır. Ülkemizin birçok yerinde olduğu gibi Ağrı da da Ģehir daha çekici hale gelmiģtir. Son nüfus sayımında Ağrı Merkezde görülen hızlı nüfus artıģının bir sebebiyle dağlık araziden can güvenliği nedeni ile dağlık araziden Ģehre göçtür. Bazı varlıklı ailelerin hem Ģehirde hem de köyde evi vardır. Son yıllarda köyde arzu ettiği üretimi sağlayamayan köylüler, ya büyük Ģehirler ya da il ve ilçe merkezlerine göç etmektedir. Doğudan Batıya Göçün BaĢlıca Sebepleri ġunlardır; - AĢırı ve dengesiz nüfus artıģı sonunda meydana gelen iģsizlik, - Ġklimin elveriģsizliği, toprağın az verimli olması, - ġehir cazibesine kapılarak köyde yaģamama isteği - Tarlada, tarım iģlerinde ve hayvancılıkta çalıģmama isteği - Ekonomik Ģartların iyi olmaması, - Geçimsizlik ve sosyal huzursuzluk, - Yine geçmiģ dönemlerde terörden dolayı göç, Yapılan Devlet yatırımları, Karayolu geçiģi, su kanal güzergahlarının fiziki değiģimi ve dolayısıyla imar planının uygulanmasında ciddi sıkıntılar meydana gelmekte ve sık sık imar planı değiģikliğine yol açmaktadır. Bu durum Ģehir imar planın büyük ölçüde tahrip etmekte, hava kirliliği oluģturmakta, Ģehir formu, altyapı,plansız yerleģim gibi sorunlara yol açmaktadır. Ġl merkezindeki binaların mahallelere göre dağılımı Tablo M.3 te gösterilmiģtir. 158

159 TOPLAM Tablo M.3 Ġl Merkezindeki Binaların Mahallelere Göre Dağılımı No Mahalle Adı Abide Mahallesi Hürriyet Mahallesi Leylekpınar Mahallesi Yavuz Mah. Mahallesi Kazımkarabekir Mahallesi 100. Yıl Mahallesi Cadde Sayısı Sokak Sayısı Bina Sayısı Konut Sayısı ĠĢyeri Sayısı Okul Sayısı Hastane Sayısı Camii Sayısı Resmi Kurum Cumhuriyet Mahallesi Fevzi Çakmak Mahallesi Fırat Mahallesi Fatih Mahallesi Bahçelievler Mahallesi Murat Mahallesi Gazi Mahallesi KurtuluĢ Mahallesi Sıtkiye Mahallesi Alpaaslan Mahallesi M.Akif Ersoy Mahallesi M.3.1. Kamu Binaları 159

160 Elimizde bu konu ile ilgili veri bulunmamaktadır. M.3.2. Okullar İlimiz Merkez İlçe sınırlarındaki 2011 yılı itibariyle okul sayılarına ait en son veriler Tablo M.3.2 de ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Tablo M.3.2 Ġlimiz Merkez Ġlçedeki Okullar EĞĠTĠM Ġlköğretim Adet Okul Sayısı 26 Derslik Sayısı 441 Öğretmen Sayısı 627 Öğrenci Sayısı Ortaöğretim Adet Okul Sayısı 16 Derslik Sayısı 313 Öğretmen Sayısı 647 Öğrenci Sayısı Yüksek Öğretim Adet Fakülte Sayısı 6 Sağlık Yüksekokulu Sayısı 1 MYO Sayısı 7 Enstitü Sayısı 2 Öğrenci Sayısı 7090 Profesör Sayısı 7 Doçent Sayısı 5 Yrd. Doçent Sayısı 87 Özel Okullar Adet Okul Sayısı 2 Öğrenci Sayısı 519 Dershaneler Adet 160

161 Dershane Sayısı 5 Öğrenci Sayısı 2648 Ayrıca Ġlimizde 2 adet bilgisayar(102 kontenjan) ve yabancı dil kursu(86 kontenjan bulunmaktadır. 5 adet Ġl merkezinde. 4 adet ilçelerde olmak üzere toplam 9 adet motorlu taģıt sürücüleri kursu (567 kontenjan) vardır. Ġlimizde 2 adet Özel Eğitim Kursu bulunmaktadır. M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri Ġlimize ait Hastane ve Sağlık tesislerine iliģkin Ġl Sağlık Müdürlüğünden alınan verilere göre 2010 yılı hastane ve sağlık tesisleri Tablo M.3.3 te ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo M.3.3 Hastaneler ve Sağlık Tesisleri HASTANELER ADET YATAK KAPASĠTESĠ 200 YATAKLI ASKERĠ HASTANE AĞRI DEVLET HASTANESĠ AĞRI KADIN DOĞUM HASTAHESĠ 1 75 DOĞUBAYAZIT DEVLET HASTANESĠ TAġLIÇAY DEVLET HASTANESĠ 1 10 ELEġKĠRT DEVLET HASTANESĠ 1 25 PATNOS DEVLET HASTANESĠ 1 71 DĠYADĠN DEVLET HASTANESĠ 1 25 TUTAK DEVLET HASTANESĠ 1 25 SAĞLIK OCAĞI 42 - SAĞLIK EVĠ V.S.D 2 - HALK SAĞLIĞI LAB. 1 - A.Ç.S VE A.P 2 - S.M.L 4-161

162 M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler Bu konu ile ilgili bilgiler G. Turizm bölümünde ayrıntılı olarak iģlenmiģtir. M.3.5. Endüstriyel Yapılar Ağrı ġeker Fabrikasından bir görünüm 162

163 Ağrı ġeker Fabrikası Ġlin Merkez Ġlçesinde bulunmaktadır. Bu kısım haritada sarı renkle kaplı alanda iģaretli bölümdedir. M.3.6. Göçler ve Hareketli Yapılar Ġlimiz sınırlarında göçer ve hareketli binalar bulunmamaktadır. M.3.7. Otel - Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar Ağrı Ġl sınırlarında turizm amaçlı otel ve diğer yapılar betonarme yapılardır, bu yapıların yer seçimi ve çevre değerleri açısından bir sakınca yoktur. Binalarda kullanılan yapı malzemelerinin çevreyle uyum sorunu bulunmamaktadır. Yerel yönetimlerinde turizm tesislerinin çevreyle uyumu için bir çalıģması bulunmamaktadır. M.3.8. Bürolar ve Dükkânlar Ağrı Belediye BaĢkanlığı ndan alınan verilere göre Ġl Merkezinde bürolar dahil ortalama iģ yeri bulunmaktadır. Bu iģ yerlerinin geliģme yönü ve eğilimi hakkında ayrıntılı bir çalıģma yapılmamıģtır. M.3.9. Kırsal Alanda YapılaĢma Bu konu ile ilgili bilgiler M.3.11 bölümünde iģlenmiģtir. M Yerel Mimari Özellikler Ağrı iline özgü yerel mimari özellikler bulunmamaktadır. M Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller Ağrı il Merkezinde ve ilçelerde bina yapımında günümüzde daha çok betonarme malzemeler kullanılmaktadır. Fakat halen özellikle merkez köy ve ilçe köylerine gidildikçe bu yerleģim alanlarında yöreye özgü çamur taģ karıģımı taģ duvarlardan evlerin yapılmıģ olduğu gözlenir. Ġlimiz sınırlarında yöreye özgü yapılarda (evler, ahırlar v.s.) kullanılan malzemeler; Ham toprak, saman, çevreden toplanan yöreye ait taģlar, ağaçlar (kavak veya çam), kamıģ, ot. Duvar örmelerinde ham toprak ve saman suyla karıģtırılarak çamur haline getirilir, yöreden toplanan taģlarla hazırlanan çamurdan duvarlar örülür. Son aģamada yapılan binanın çatısına kavak veya çam ağacı onun üstüne kamıģlar dizilir, kamıģların üstüne de ot ve toprak atılarak bina yapımı tamamlanmıģ olur. M.4. SOSYO - EKONOMĠK YAPI M.4.1. Göçler Ankara Devlet Ġstatistik Enstitüsünden alınan son verilere göre 1990 yılında Ağrı ili kiģiyle göç vermiģ, kiģiyle köylerden il ve ilçe merkezine göç almıģtır. Ġlgili kurumda sayı olarak bugüne ait veri bulunmamaktadır. Fakat ilimiz özellikle 17 Ağustos Ġzmit depreminden sonra gözle görülür bir göç almıģtır. Terör olaylarından dolayı göç etmiģ insanlar geri dönmektedir. Özellikle köylerden il ve ilçe merkezlerine göç eden insanların bir kısmı köylerine geri dönmüģlerdir. Bununla beraber ekonomik koģullardan ve kan davalarından dolayı Ağrı ili halen göç vermektedir. Fakat göçler hakkında elimizde sayısal olarak bir veri bulunmamaktadır. 163

164 M.4.2. Göçebe ĠĢçiler Ġlimiz göçebe iģçi almamaktadır. M.4.3. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı Ġlimiz Sınırlarında toprak mülkiyeti üzerine yapılmıģ bir çalıģma bulunmamakla birlikte bu yönde bir veriye rastlanmamıģtır. M.4.4. Konut Yapım Süreçleri Ağrı da karasal iklim görülmektedir. Bu bölgede kıģ aylarının uzun ve sert geçmesi inģaat sektörünü olumsuz yönde etkilemektedir. Ġlimiz yaklaģık 6 ay karlar altında kalmaktadır, bu durum birçok sektör gibi inģaat sektörünü de etkilemektedir. Ağrı il sınırlarında konutlar özellikle çok katlı yapılar ( apartmanlar ) ortalama 2 3 yıl içinde tamamlanabilmektedir. Ġl Merkezinde üniversite öğrencileri ve memur yoğunluğundan dolayı konutlar yeterli gelmemektedir. Konut yapımında karlar eridikten sonra büyük bir yoğunluk yaģanmaktadır. M.4.5. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri GecekondulaĢma ile ilgili Belediye BaĢkanlıkları Ġmar Planları doğrultusunda denetimler yapmaktadır. M.5. YERLEġĠM YERLERĠNĠN ÇEVRESEL ETKĠLERĠ M.5.1. Binalarda Ses Ġzolasyonu Binalarda ses yalıtımı için ayrı bir çalıģma yapılmamaktadır. M.5.2. Havaalanları ve Çevresinde OluĢturulan Gürültü Zonları Bu bölüm ile ilgili bilgiler L.2.4 ve O te açıklanmıģtır. YerleĢim yerlerinin havaalanlarına yaklaģma sınırları ve hangi tip yerleģmelere, hangi tip zonlarda izin verileceği ve binaların kat yüksekliğinin neler olabileceği konusunda imar planlarında planlama kararı alınmamıģtır. M.5.3. Ticari ve Endüstriyel gürültü Bu konu hakkında yapılmıģ ayrıntılı bir çalıģma bulunmamaktadır. M.5.4. Kentsel Atıklar Bu konu N.Atıklar Bölümünde ayrıntılı olarak açıklanmıģtır. M.5.5. Binalarda Isı Yalıtımı 164

165 Ġlimizde, kıģın uzun ve sert geçmesi halkı bu yönde tedbir almaya yöneltmiģtir. Özellikle, inģaat sektöründe, Ģahsi yapıların dıģ duvarları çift kat olarak örülmekte ve iki duvar arasına halk dilinde köpük olarak adlandırılan staforlar yerleģtirilmektedir. Ağrı genelindeki tüm pencereler çift camlıdır. M.6 NÜFUS M.6.1 Nüfusun Yıllara Göre DeğiĢimi Ağrı ilinde yılları arası nüfus sayımları, nüfus artıģ hızları Tablo M.6.1.1, Tablo M ve Grafik M.6.1.1, Grafik M de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo M Yıllara Göre Nüfus GeliĢimi Yıllar Nüfus

166 Grafik M Nüfusun Yıllara Göre Dağılımı Nüfus Ağrı ilinde nüfus artıģ hızı devamlı iniģli çıkıģlı bir yapı göstermektedir ArtıĢ hızında devamlı bir iniģ olmadığı gibi devamlı bir çıkıģta görülmemektedir. Tablo M Ağrı Ġli ġehir ve Köy Nüfusu Yıllık Nüfus ArtıĢ Hızı Yıllık Nüfus ArtıĢ Hızı % Ġlçeler Toplam ġehir Köy Toplam ġehir Köy Toplam ġehir Köy Merkez ,47 0,06 Diyadin ,51 2,45 Doğubayazıt ,33 5,77 EleĢkirt ,33 4,17-2,05-2,21-0,16-0,97 Hamur ,37 3,72 1,06 Patnos ,94 2,80 0,95 TaĢlıçay ,80 1,26-1,54 166

167 Tutak ,29-0,58 Toplam ,88 2,47-0,22-0,88 M.6.2. Nüfusun Cinsiyet ve YaĢ Gruplarına Göre Dağılımı Dilim Tablo M Yılına Ait Cinsiyet Ve YaĢ Grubuna Göre Dağılım Tablosu YAġ GRUBU TOPLAM ERKEK KADIN 0 4 yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ yaģ Bilinmeyen Grafik M Yılına Ait Cinsiyet Ve YaĢ Grubuna Göre Dağılım Tablosu 167

168 KADIN ERKEK TOPLAM Bilinmeyen yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş yaş 0-4 yaş M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Dağılımı Tablo M.6.3. Ġl ve Ġlçelerin Nüfus Dağılımı ĠLÇELER NÜFUS YÜZÖLÇÜMÜ KM 2 KM 2 BAġINA DÜġEN KĠġĠ SAYISI MERKEZ DĠYADĠN DOĞUBEYAZIT ELEġKĠRT HAMUR PATNOS TAġLIÇAY TUTAK

169 ĠL BAZINDA KM2 BAġINA DÜġEN KĠġĠ SAYISI KM2 BAŞINA DÜġEN KĠġĠ SAYISI TUTAK TAŞLIÇAY PATNOS HAMUR ELEġKĠRT DOĞUBAYAZIT DĠYADĠN MERKEZ M.6.4. Nüfus DeğiĢim Oranı Tablo M.6.4 Ağrı Ġli 2010 Yılı Arası Nüfus ArtıĢ ve AzalıĢ Hızı Yıllık Nüfus ArtıĢ Hızı % ĠLÇELER TOPLAM ŞEHİR KÖY Merkez -0,47 0,06-2,05 Diyadin 0,51 2,45-2,21 Doğubayazıt 3,33 5,77-0,16 EleĢkirt -0,33 4,17-0,97 Hamur -3,37 3,72 1,06 Patnos 1,94 2,80 0,95 TaĢlıçay -0,80 1,26-1,54 Tutak -0,29-0,58-0,22 Toplam 0,88 2,47-0,88 169

170 Grafik M.6.4. Ġl Sağlık Müdürlüğünün AĢı Kampanyası Amaçlı YapmıĢ Olduğu 2005 Yılı Nüfus Sayım Piramidi YaĢ Grubu Erkek Kadın YaĢ Grubu 80 + YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ YaĢ 5-9 YaĢ YaĢ 0-4 YaĢ YaĢ Toplam

171 M.6.5. Yer DeğiĢtirme Olayları Ġlimizde yoğunluk olarak köy ve ilçelerden Ģehir merkezlerine ve daha sonra il dıģına göçler görülmektedir. Göçler hakkında sayı olarak bir veri bulunmamaktadır. Ayrıca Ġlimizde mevsimlik iģçi olarak özellikle ilkbahar ve yaz dönemlerinde Akdeniz, Ege ve özellikle Marmara Bölgelerine göç vermekteyiz. GÖÇLERE SEBEP OLAN ETKENLER : 1-) Terör Olayları ( özellikle yılları arasında ) 2-) AĢiret kavgalarından kaynaklanan kan davaları 3-) ĠĢsizlik ( Ġl içerisinde iģ imkanlarının olmayıģı ) 4-) Ġlin Sanayi alt yapısının olmayıģı 5-) Sosyal yaģamın yetersizliği ( Özellikle maddi durumu iyi olan ve ilin sayılı zenginlerinin batıya özellikle Ġstanbul, Bolu ve Ġzmir e göç etmeleri. ) M.6.6. Turizm ve Seyahat Ġlimizde turistik amaçla nüfusun yoğunlaģtığı baģlıca bölgeler: Doğubayazıt ve Diyadin ilçeleridir. M.6.7. ĠĢsizlik 2010 Yılına ait Türkiye ĠĢ Kurumuna kayıtlı iģsiz sayısı 3657 ü erkek, 1013 ü bayan olmak üzere toplam 4670 kiģidir. Ağrı Ġli Türkiye ĠĢ Kurumuna kayıtlı iģçilerin öğrenim durumlarına göre dağılımı tablo M ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo M Ağrı Ġli Türkiye ĠĢ Kurumuna kayıtlı iģçilerin öğrenim durumları Öğrenim Durumları Erkek Bayan Toplam Okuma yazma Bilmeyen Okur Yazar Ġlköğretim Mezunu Ortaöğretim (Lise ve Dengi) Ön Lisans Lisans Yüksek Lisans Doktora Toplam

172 2010 Yılına ait Ağrı Ġli Türkiye ĠĢ Kurumundan iģ isteyen kayıtlı Erkek ve Bayan ĠĢsizlerin aylara göre dağılımı Tablo M de ve 2010 Yılı Ağrı Ġli Türkiye ĠĢ Kurumundan iģ isteyenlerin meslek gruplarına göre dağılımı Tablo M de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo M Yılına Ait Ağrı Ġli Türkiye ĠĢ Kurumuna kayıtlı Erkek ve Bayan iģsizlerin Aylara Göre Dağılımı ĠĢ Arayanlar Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Veri gelmedi Veri gelmedi Veri gelmedi Türkiye ĠĢ Kurumu Ağrı Ġl Müdürlüğü(2010) Veri gelmedi Veri gelmedi Veri gelmedi Veri gelmedi Veri gelmedi Tablo M Ağrı Ġli Türkiye ĠĢ Kurumundan iģ isteyenlerin meslek gruplarına göre dağılımı 2011 Yılı Meslek Grup Erkek Bayan Toplam Bilinmeyen Büro Hizmetlerinde Çalışan Elemanlar Hizmet ve Satış Elemanları Nitelik Gerektirmeyen İşlerde Çalışanlar Nitelikli Tarım, Hayvancılık, Avcılık, Ormancılık ve Su Ürünleri Çalışanları Profesyonel Meslek Mensupları Sanatkarlar ve İlgili İşlerde Çalışanlar Silahlı Kuvvetlerde Çalışanlar Teknisyenler, Teknikerler ve Yardımcı Profesyonel Meslek Grupları Tesis ve Makine Operatörleri ve Montajcıları Yöneticiler Genel Toplam Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü 2-) Ağrı Ġl Nüfus Müdürlüğü 3-) Ağrı Belediye BaĢkanlığı 4-) Ağrı Ġl Sağlık Müdürlüğü 5-) Ağrı Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 6-) Türkiye ĠĢ Kurumu Ağrı Ġl Müdürlüğü Veri gelmedi Veri gelmedi 172

173 N. ATIKLAR N.1 Evsel Katı Atıklar Evsel katı atıklar, ana bileģenlerini kağıt, cam, plastik, metal, çürüyebilir maddeler ve inorganik maddelerdir. Bu temel bileģenlerin miktarları ülkeden ülkeye, kentten kente, yerel koģullara, mevsimlere, eğitim seviyelerine ve tüketim alıģkanlıkları gibi faktörlere bağlı olarak değiģiklik göstermektedir. Ağrı Ġlinde evsel atıkların türü, miktarı ve geri kazanımına yönelik olarak bir çalıģma bulunmamaktadır. Ġlimizde ekonomiye bağlı geliģmiģlik seviyesi ve sanayinin olmaması nedeniyle, genelde evsel atıklar önemli bir yer tutmaktadır. Ticari ve endüstriyel madencilik gibi diğer sektörlere bağlı atıklar önemli bir yer tutmamaktadır. Ancak evsel atıklardan sonra Ģehir içlerinde büyük oranda hayvan besiciliği yapıldığı için, hayvansal atıklarda Ağrı da önemli bir yer tutmaktadır. Ġlimizde merkez ilçe, Diyadin, Doğubayazıt, EleĢkirt, Patnos, TaĢlıçay, Tutak ilçelerinde evsel atık toplama hizmeti verilmekte, Hamur ilçesi çok az nüfus yoğunluğu (3865) nedeni ile en çok haftada bir bu hizmet görülmekte çok az miktarda evsel atık oluģmaktadır. Merkez ilçede yazın ton / gün atık oluģurken bu miktar kıģın yanma sonucu oluģan küllerden dolayı artıģ olduğu gözlemlenmektedir.(küllere evsel atıklar katılmaktadır ortalama bu değer ton / gün arasında değiģmektedir. Bu durum ilçelerde aynen gözlemlenmektedir. Toplam evsel atıklar yaz döneminde ton / gün, kıģ dönemlerinde ton / gün arasında oluģmaktadır. Evsel katı atıkların ilçe merkezinde toplanmasında yöresel zorluklar yaģanmaktadır. Bunlar; 1-) Yeterli çöp biriktirme konteynırlarının olmaması, 2-) Halkın çöp biriktirme konteynırlarına çöp atma alıģkanlıklarının olamaması, 3-) Halkın yeterli eğitim almamıģ olması, 4-) Yeterli çöp toplama araçlarının olmaması, Bu olumsuzluklar, ilçe merkezlerinde evsel atıkların düzenli toplanmasını önemli ölçüde engellemektedir. Bu amaçla, ilgili Belediyelerle gerekli giriģimlerle toplumun önündeki bu olumsuzlukların kaldırılması gerekmektedir. Bu durum, kıģ sezonunda ara sokaklara çöp toplama araçlarının girememesi nedeni ile önemli bir çevre ve sağlık sorunu oluģturmaktadır. Bu amaçla ilgili Belediye BaĢkanlıkları Ġl Mahalli Çevre Kurulu Kararıyla desteklenmekte gerektiğinde kamu kurum ve kuruluģlarından araç temininin önü açılmıģtır. Yaz aylarında ise, açıkta kalan çöpler, çevreye verdikleri koku ve haģere üremesi nedeni ile önemli bir çevre ve halk sağlığı sorunu olarak karģımıza çıkmaktadır. Bunun çözümlendirilmesinde, iki ana faktör görülmektedir. Belediyelerin yeteri kadar çöp konteynırları yerleģtirmesi, yeteri kadar sıkıģtırmalı çöp aracı bulundurmaları halkında gerekli eğitimin verilmesiyle mümkün olacaktır. Toplamadaki problemler ve bertaraftaki aynı sorunlar, sorunlar yumağı oluģturmaktadır. Hiçbir Belediye çöpleri uygun alanlarda Yönetmeliğe uygun bertaraf etmemektedir. Merkez ilçe Belediyesi, Cuma Çayı kenarında mücavir alanda uygun olmayan yöntemle bertaraf etmektedir. Diyadin ilçesinde mücavir alan dıģında kaplıca mevkiinde, EleĢkirt te Çal Suyu yatağına, TaĢlıçay ilçesinde mücavir alana 1000 m mesafede dere yatağına, Patnos ilçesinde ilçeye 4 km mesafede Gileser mevkiinde bertaraf edilmektedir. Tüm ilçelerde bertaraflar Yönetmeliğe uygun olarak yapılmamaktadır. Özellikle hastaneler, sağlık ocakları gibi kuruluģlarda oluģan Tıbbi 173

174 Atıklar, Evsel Atıklar bertaraf alanlarında bertaraf edildiklerinde önemli bir sorun olarak karģımıza çıkmaktadır. Uygun olmayan bertaraf yöntemleri nedeniyle atıkların yüzey ve yeraltı sularına karıģma riski bulunmaktadır. N.2 Tehlikeli ve Zararlı Atıklar Ağrı il sınırlarında tehlikeli ve zararlı atık üreten sanayi kuruluģu bulunmamaktadır. N.3 Özel Atıklar N.3.1 Tıbbi Atıklar Ġlimiz sınırlarında 8 Devlet Hastanesi, 1 SSK Hastanesi, 200 Yataklı Askeri Hastane ve 41 Sağlık Ocağı bulunmaktadır. Bu sağlık kuruluģlarının Tıbbi Atık üretimi günlük ortalama 155,5 kg olarak belirlenmiģtir. Ġlimizde sağlık kuruluģlarında, Tıbbi Atıklar Yönetmeliğine uygun olarak; Tıbbi Atıkların ayrı toplanması, taģınması, depolanması ve bertaraf edilmesi ile ilgili, altyapı tam anlamı ile oluģturulmamıģtır. Tıbbi Atıklarla ilgili altyapı sadece 200 Yataklı Askeri Hastane tarafından oluģturulmuģtur, buradaki tıbbi atıklar ayrı toplanmakta, geçici depolarda ve konteynırlarda biriktirilmektedir. Daha sonra düzensiz çöp deponu alanına atılıp orada yakılarak bertaraf edilmektedir. Fakat diğer sağlık kuruluģlarımız için bu durum aynı değildir. Hastaneler ve sağlık ocaklarında Tıbbi Atıklar, evsel ve diğer atıklar ile birlikte ve sağlıklı olmayan Ģartlarda toplanmakta, bu atıklar ilgili belediyelerce alınıp düzensiz çöp deponu alanına atılmaktadır. Müdürlüğümüz Tıbbi Atık üreten kurum ve kuruluģların atıklarını Tıbbi Atık Yönetmeliğine uygun bir Ģekilde çevreye ve insan sağlığına zarar vermeyecek Ģekilde ve Tıbbi Atıklar Yönetmeliğine uygun olarak ayrı toplanması, taģınması, depolanması ve bertaraf edilmesi ile ilgili altyapı oluģturma çalıģmalarına devam etmektedir. Ġlimizde üretilen Tıbbi Atıkların Sağlık Kurum ve KuruluĢlarına göre dağılımı tablo N.3.1 ve tablo N.3.2 de ayrıntılı olarak gösterilmiģtir. Tablo N.3.1 Tıbbi Atık Üreten Sağlık KuruluĢları Sıra No Kurumun Adı Yatak Kapasitesi Ürettiği Tıbbi Atık Miktarı ( kg / gün ) Yataklı Askeri Hastane Ağrı Devlet Hastanesi Ağrı Kadın Doğum Hastanesi Doğubayazıt Devlet Hastanesi EleĢkirt Devlet Hastanesi Diyadin Devlet Hastanesi Patnos Devlet Hastanesi TaĢlıçay Devlet Hastanesi Tutak Devlet Hastanesi

175 Tablo N.3.2 Tıbbi Atık Üreten Sağlık Ocakları SAĞLIK OCAKLARI Ağrı 1 No lu Sağlık Ocağı Ağrı 2 No lu Sağlık Ocağı Ağrı 3 No lu Sağlık Ocağı KENT NÜFUSU KIR NÜFUSU ÜRETĠLEN TIBBĠ ATIK MĠKTARI (Kg/Gün) , , ,8 AĢkale Sağlık Ocağı ,5 Cumaçay Sağlık Ocağı ,25 Murat Sağlık Ocağı ,25 Murathan Sağlık Ocağı ,25 Diyadin 1 No lu Sağlık Ocağı ,5 Diyadin 2 No lu Sağlık Ocağı ,5 Davut Sağlık Ocağı ,25 Ulukent Sağlık Ocağı ,25 D.Bayazıt 1 No lu Sağlık Ocağı D.Bayazıt 2 No lu Sağlık Ocağı ,7 Çetenli Sağlık Ocağı ,25 Karabulak Sağlık Ocağı ,25 Suluçem Sağlık Ocağı ,25 Telçeker Sağlık Ocağı ,25 EleĢkirt Merkez Sağlık Ocağı DolutaĢ Sağlık Ocağı ,25 Güvence Sağlık Ocağı ,25 Tahir Sağlık Ocağı ,5 Toprakkale Ocağı Sağlık ,25 Yücekapı Sağlık Ocağı ,5 Hamur Merkez Sağlık Ocağı Yk. Gözlüce Sağlık Ocağı ,25 175

176 Patnos Merkez Sağlık Ocağı Aktepe Sağlık Ocağı ,25 Dedeli Sağlık Ocağı ,5 Doğansu Sağlık Ocağı ,25 TaĢlıçay Merkez Sağlık Ocağı ,5 Geçitveren Sağlık Ocağı ,25 Yk. Düzmeydan Sağlık Ocağı ,25 Yk. Esen Sağlık Ocağı ,25 Tutak Merkez Sağlık Ocağı Akyele Sağlık Ocağı ,25 Atabindi Sağlık Ocağı ,25 Dorukdibi Sağlık Ocağı ,25 Geçimli Sağlık Ocağı ,25 N.3.2 Atık Yağlar Ġlimizde sıvı yağ denilen atık yağlar genellikle yıkama- yağlama hizmeti veren petrol istasyonlarından ve tamircilerden kaynaklanmakta olup, 2008 yılı atık yağ miktarı 28/ton-yıldır. N.3.3 Pil ve Aküler Ġlimiz sınırlarında bu tip atıklar bulunmamaktadır. N.3.4. Cips ve Diğer Yıkama Fırınlarından Kaynaklanan Küller Ġlimiz sınırlarında bu tip atıklar bulunmamaktadır. N.3.5. Tarama Çamurları Ġlimiz sınırlarında bu tip atıklar bulunmamaktadır. N.3.6. Elektrik ve Elektronik Atıklar Ġlimiz sınırlarında bu tip atıklar bulunmamaktadır. N.3.7. Kullanım Ömrü BitmiĢ Atıklar Ġlimiz sınırlarında bu tip atıklar bulunmamaktadır. N.4. Atıkların Bertaraf Edilmesi Ġl genelinde evsel nitelikli çöpler belediye tarafından toplanmaktadır. Ancak çöpler toplanırken kaynakta ayırma iģlemi yapılmadığından türler ve miktarları hakkında bilgi bulunmamaktadır. 176

177 Ağrı ilinde standartlara uygun düzenli çöp dökme alanları mevcut olmayıp, atıklar Ģehrin ve ilçelerin belirli bölgelerine düzensiz olarak atılmaktadır. Dolayısıyla atıkların bertaraf etmeye yönelik bir çalıģma bulunmamaktadır. N.5 Atıkların Değerlendirilmesi Ġlimizde atıkların geri kazanılmasına yönelik bir çalıģma bulunmamaktadır. N. 6 Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri Atıklar geliģi güzel toplandığından ve düzensiz çöp dökme alanlarına dökülmüģ olmasından dolayı çevre üzerinde olumsuz etkileri olmaktadır. Özellikle son zamanlarda naylon içerikli pet kutu ve kapların günlük hayatımızda önemli yer alması ve çöplerin toplanması aģamasında yukarıda da aktarıldığı gibi bir ayırma iģlemine gidilmediğinden bu atıklar doğal flora ve fauna üzerine uzun dönemler kalıcı etkiler bırakmaktadırlar. Ayrıca, atıkların organik ve inorganik ayrımı da yapılmadığından ve mevcut çöp dökme alanları seçilirken akarsuların bulunduğu bölgelerin seçilmesi neticesinde organik kökenli sıvı atıklar bu sularda ve yeraltı sularında kirlilik oluģturmaktadır. Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü 2-) Ağrı Ġl Sağlık Müdürlüğü 3-) Belediye BaĢkanlıkları O. GÜRÜLTÜ ve TĠTREġĠM O.1. Gürültü Modern teknolojinin ilerlemesiyle ortaya çıkan Çevre Sorunlarından Biri de Gürültü Kirliliğidir. Gürültü azaltılmasında veya kontrolünde birim olarak desibel (db) kullanılır. Desibel insan kulağının en çok hassas olduğu orta ve yüksek frekansların özellikle vurgulandığı bir ses birimidir. Frekans ise ses tablolarının birim zamandaki titreģim sayısıdır. Ve birimi hertz(hz) dir. Genç bir insan Hz arasındaki sesleri duyabilir. Ancak insan kulağı orta frekanstaki ses yani Hz arasındaki sesleri en iyi algılar. Bu algılamaları ölçmek için bir değerlendirme eğrisi bulunmuģtur. Ses basınç seviyesinin ölçümüne yardımcı olan eğri, uluslar arası düzeyde (A) harfi ile belirtildiği için gürültü birimi olarak dba kullanılır. 177

178 O.1.1 Gürültü Kaynakları O Trafik Gürültüsü Ülkemizde her türlü taģıtın izin verilebilir üst gürültü sınırları Gürültü Kontrol Yönetmeliğinde belirlenmiģtir. Bu Yönetmeliğe göre taģıtların üst gürültü seviyeleri aģağıda Tablo O de çıkarılmıģtır. Tablo O TaĢıtları Gürültü Seviyeleri (dba) TaĢıt Türü Üst Gürültü Seviyesi Otomobil 75 Otobüs (Kent içi) 85 Otobüs (Kent dıģı) 80 Ağır Araçlar 85 Lokomotif ĠĢ makineleri (Kabinde) 85 Elektrikli Tren Lokomotifi 80 Vagonlar için 70 Trafiğe ilk defa çıkacak Motorlu araçlar için müsaade edilebilir azami dıģ gürültü seviyeleri usul ve esasları hakkında tebliğ, Çevre Bakanlığının tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Gürültü Seviyeleri Hakkındaki Tebliğe istinaden Trafiğe ilk defa çıkan Motorlu araçların gürültü kontrollerinin yapılması esaslarını belirtmektedir. Ağrı ilinde gürültünün en yoğun yaģandığı caddeler Eski Van, Erzurum caddeleri ile Çevre Yoludur. Ancak ilimizde gürültü ölçümlerine yönelik bir çalıģma ve veri bulunmamaktadır. Ġle bağlı ilçelerde araçlardan kaynaklanan gürültü yok denecek kadar düģük olduğu gibi, trafikte bulunan araçların standartlar bakımından iyi olduğu söylenebilir. O Endüstri Gürültüsü Ġlimizde, endüstri yok denecek seviyede az olduğundan Endüstriden kaynaklanan gürültü kirliliğinden söz etmek mümkün değildir. Mevcut sanayi kuruluģlarında gürültü oluģturan elamanların varlığından söz edilemez. ġu anda Endüstriyel iģyerlerinde tesis içi gürültü seviyeleri ölçüm sonuçları elimizde bulunmamaktadır. O ĠnĢaat Gürültüsü Ġlgili kuruluģların kayıtlarında bulunla ilgili ölçüm sonuçları yoktur. O YerleĢim Alanlarında OluĢan Gürültü Ġlgili kuruluģların kayıtlarında bununla ilgili ölçüm sonuçları yoktur. O Havaalanları ve Yakınında OluĢan Gürültü Ağrı Havaalanı ÇED raporu verilerine göre, uçakların iniģ ve kalkıģları sırasında meydana getirdikleri gürültü ses kaynağından 300 metre uzaklıkta 178

179 ĠniĢte : dba, KalkıĢta: dba olarak ölçülmüģtür. Gürültü Kontrol Yönetmeliğinde bu seviyedeki gürültülerden etkilenmek için ĠniĢ esnasındaki gürültüye 4-5 saat, KalkıĢ esnasındaki gürültüye ise 2 saat kesintisiz maruz kalmak gerekmektedir. O.1.2 Gürültünün Çevreye Olan Etkileri O Gürültünün Fiziksel Çevreye Etkileri Konut, hastane, okul gibi gürültüden etkilenecek yerlerin gürültü üreten yerlere yakın yapılmamasına dikkat edilmeli, Ayrıca, 3194 sayılı Ġmar Kanunu ve buna bağlı olarak çıkarılan Yönetmeliklerde ses ve ısı yalıtımı için getirilen standartlara uyulması için inģaatlara ruhsat verilmesi aģamasında dikkat edilmelidir. Gürültünün çevreye etkileri, gürültünün yalnız insanlar üzerinde değil, hayvanlar ve elektronik aletler üzerinde de olumsuz etki yapmaktadır. O Gürültünün Sosyal Çevreye Etkileri Ġlimizde bu alanda herhangi bir çalıģma yapılmamıģtır. O.1.3. Gürültünün Ġnsanlar Üzerine Olan Etkileri O Fiziksel Etkileri Yüksek Ģiddetli gürültü iģitme duyusunu tahrip etmektedir. Ġç kulak ve içerisindeki oluģumların tolere edebileceği ses Ģiddeti sınırlıdır. Bu Ģiddetteki ses veya gürültü iģitme duyusunu tahrip etmektedir. Gürültünün devamlı olması halinde, istirahat edemeyen iç kulak hücrelerinde geri dönüģü olmayan dejenerasyonlar oluģur ve iģitme kaybı kalıcı bir karakter kazanır. Bunların dıģında ani patlamaların meydan getirdiği iç kulak membranlarındaki yırtılmalar çoğu zaman iģitmenin tamamıyla yok olmasına neden olmaktadır. Ayrıca (dba) gürültü düzeyinde vücutta fizyolojik reaksiyonlar, kan basıncı artıģı, kalp atıģlarında ve solunumda hızlanma, beyin sıvısındaki basıncın azalması ve ani refleksler görülmektedir. O Fizyolojik Etkisi Vücut aktivitesindeki kan basıncının artması, dolaģım bozukluğu, solunumda hızlanma, kalp atıģlarındaki hızlanma, ani refleks vs gibi etkilerdir. O Psikolojik Etkileri Yapılan araģtırmalarda; 30 dba 65 dba arasında, tansiyon yüksekliği, öfke, kızgınlık, uyku bozukluğu görülmektedir. O Performans Etkileri Gürültü insanlarda bitkinliğin kronikleģmesine sebep olmakta ve konsantrasyonu bozarak dikkati azaltmaktadır. O.2 TitreĢim Ġlimizde titreģimle ilgili herhangi bir çalıģma bulunmamaktadır. 179

180 Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü 2-) Ağrı Ġl Sağlık Müdürlüğü P. AFETLER P.1. Afet Olayları: P1.1. Depremler: tarihinde Çaldıran Muradiye de meydana gelen deprem Ağrı nın Diyadin ilçesinde 6,9 Ģiddetinde bir sarsıntıya sebep olmuģ ve bu sarsıntı sonucunda 63 kiģi hayatını kaybetmiģtir. Ayrıca bu sarsıntı sonucu Ağrı il sınırları içerisinde 100 km. den fazla uzunlukta bir aktif fay ( Tutak fayı ) meydana gelmiģtir tarihinde Doğubayazıt Ġlçesinde meydana gelen depremde birçok köy etkilenmiģ ve yüzlerce ev kullanılamaz duruma gelmiģtir. Ağrı Ġli Deprem Haritası 180

181 P.1.2. Heyelan ve Çığlar: HEYALANLAR: Ġlde gözlenen heyelan ve oluģ tarihleri ; EleĢkirt ilçesi Kokulupınar Köyü ( 1988 ) EleĢkirt ilçesi YığıntaĢ Köyü ( 1988 ) EleĢkirt ilçesi Güneykaya Köyü (1989 ) EleĢkirt ilçesi Ramazan Köyü (1999 ) EleĢkirt ilçesi Ġkizgöl Köyü (1999 ) EleĢkirt ilçesi Dalkılıç Köyü (1989 ) EleĢkirt ilçesi Sarıcan Köyü (1989 ) Doğubayazıt ilçesi Göller Köyü (1983 ) Doğubayazıt ilçesi Dostali Köyü (1984 ) Doğubayazıt ilçesi Üzengili Köyü (1989 ) Doğubayazıt ilçesi Gürbulak Köyü (1998 ) Merkez Tezeren Köyü ( 1988 ) Merkez Molla Osman Köyü ( 1982 ) Merkez BaĢçavuĢ Köyü ( 1988 ) Diyadin ilçesi Gedik Köyü ( 1993 ) Diyadin ilçesi Delihasan Köyü ( 1991 ) TaĢlıçay ilçesi Yukarı TaĢlıçay Köyü ( 1989 ) EleĢkirt Ġlçesi Sarıcan Köyü (2005) Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı Teknik elamanlarınca düzenlenen raporlar neticesinde Bakanlar Kurulu tarihinde aģağıda isimleri yazılı yerleģim yerlerini Afete Maruz KalmıĢ Bölge olarak kararlaģtırılmıģtır. TaĢlıçay ilçesi Yukarı Esen Köyü Doğubayazıt ilçesi SeslitaĢ Köyü Doğubayazıt ilçesi Göller Köyü Hamur ilçesi Danakıran Köyü Patnos ilçesi BaĢbağı Köyü Merkez AĢağı Dürmeli Köyü Yine aynı Ģekilde Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı Teknik elamanlarınca düzenlenen raporlar neticesinde tarihinde aģağıda isimleri yazılı yerleģim yerleri Afete Maruz Bölge olarak Bakanlar Kurulunca kabul edilmiģtir. Diyadin ilçesi Kocaçoban Köyü Diyadin ilçesi Delihasan Köyü EleĢkirt ilçesi Hasanpınar Köyü Merkez BaĢçavuĢ Köyü Bölgede görülen heyelanların sebebi; ÇimentolaĢması gevģek malzemenin yamaç eğimi, yeraltı ve yerüstü sularının etkisi ile hareketi Ģeklindedir. Bazı yerlerde ise alta bulunan kil takası kitle hareketlerini kontrol etmektedir. 181

182 ÇIĞ: Bölgede hüküm süren karasal iklimden dolayı kıģ aylarında aģırı kar yağıģı olmakta ve buna bağlı olarak eğimi yüksek bölgelerde çığ afetleri oluģmaktadır. Bölgede son yıllarda meydana gelen çığ olayları; EleĢkirt ilçesi Ramazan Köyü (1999 ) EleĢkirt ilçesi Güneykaya Köyü (2002 ) Bayındırlık ve Ġskan Müdürlüğü Teknik elamanlarınca tarihinde yaptıkları inceleme sonucu EleĢkirt ilçesine bağlı Sarı Köyde 7 konutun Çığ düģmesine maruz kaldığı ve naklinin gerektiği belirtilmiģtir. Ayrıca TaĢlıçay ilçesinde oluģturulan Çığ Afet Grubunun 1995 yılında yaptığı toplantı üzerine Muhtemel Çığ yerlerinin Tanyolu Adakent mezrası arasındaki yol ile Kağılı köyü Ak mezrası arasında kalan yolun Çığ bölgesi olduğu kararlaģtırılmıģtır. Afet ĠĢleri Genel Müdürlüğünün tarih ve sayılı yazısı ile Ağrı ilinde olması muhtemel ve olmuģ çığ olayları Ģu bölgelerdedir; Hamur ilçesi Yukarı Aladağ Köyü EleĢkirt ilçesi Güneykaya Köyü EleĢkirt ilçesi Çetinsu Köyü EleĢkirt ilçesi Sarıcan Köyü Doğubayazıt ilçesi Bölücek Köyü Bayındırlık ve Ġskan Müdürlüğü ile ilgili kuruluģların 1998 yılında yapmıģ oldukları çalıģma neticesinde muhtemel çığ riski olan yerler Ģunlardır ; Hamur ilçesi Çağlayan Köyü Hamur ilçesi Erdoğan Köyü Hamur ilçesi Karadoğu Köyü Doğubayazıt ilçesi Dostali Köyü Doğubayazıt ilçesi Göller Köyü Doğubayazıt ilçesi Bölücek Köyü Doğubayazıt ilçesi Kargakonmaz Köyü Doğubayazıt ilçesi Yiğityatağı Köyü Koyyılanlı ve Çiçekölen mezrasıdır. P.1.3. Seller (Su Baskını ) : Bölgeye kıģ aylarında aģırı miktarlarda kar yağıģı olmaktadır. En yüksek kar örtüsü kalınlığı Ocak ayında 155 cm, ġubat ayında 180 cm, Mart ayında 174 cm, Nisan ayında 75 cm dir. Ortalama yağıģ miktarı ; Mart ve Nisan aylarında 66,8 ve 64,5 mm olup, 12 aylık ortalaması 528,5 mm dir. Bölgede Meydana Gelen Sel Olayları ; EleĢkirt ilçesi Güneykaya Köyü ( 1989 ) EleĢkirt ilçesi Ramazan Köyü ( 1999 ) EleĢkirt ilçesi Ġkizgöl Köyü ( 1999 ) EleĢkirt ilçesi Tahir Köyü ( 1989 ) EleĢkirt ilçesi Güvendik Köyü ( 1984 ) EleĢkirt ilçesi Dedemaksut Köyü ( 1984 ) Doğubayazıt ilçesi Kargakonmaz Köyü ( 1984 ) 182

183 TaĢlıçay ilçesi Tanrıverdi Köyü (Mollahüdeyda Mezrası ) ( 1984 ) Diyadin ilçesi Bütevli Köyü ( 1989 ) Hamur ilçesi Yuvacık Köyü ( 1989 ) Diyadin Ġlçesi Yanıkçukur, Gedik, Yıldızlı Köyleri(2005) Merkez ÇatalipaĢa Köyü ve Yüzüncüyıl Mahallesi (2005) EleĢkirt Ġlçesi Sarıca, AĢağı Kopuz ve Yukarı Kopuz Köyleri (2005) Ayrıca Doğubayazıt ilçesi Dostali Köyü ve Patnos ilçesi Esenbel Köyünde Yer altı suyunda yükselmeler olmuģtur. Mülga Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı Teknik elamanlarınca 1991 yılında yapılan incelemeler sonucunda Merkez AĢağı Dürmeli Köyü,Patnos ilçesi BaĢbağı Köyü, Doğubayazıt ilçesi SeslitaĢ Köyü, Hamur ilçesi Danakıran Köyünün Afete Maruz Bölge ilan edilmesi gerektiği belirtilmiģtir. Köylerde görülen sel olayları genelde köy evlerinin dere yataklarına çok yakın kurulması, dere yataklarının eğiminin fazla olması ve Ģiddetli bölgesel yağmurlardan kaynaklanmaktadır. P.1.4. Orman ve Otlak Yangınları: Ġlimiz sınırlarında bugüne kadar orman ve otlak yangınlarına maruz kalan kayıtlı hiçbir alan bulunmamaktadır. P.1.5. Fırtınalar: Ağrı ilinde son yüzyılda etkili bir fırtınaya rastlanmamıģ olup bu yönde ilgili kurum ve kuruluģlarda bir kayıt bulunmamaktadır. P.2. Afetler ve Sağlık Zararları: P.2.1. Radyoaktif Maddeler: Ġlimiz sınırlarında Radyoaktif Maddeler üzerine bir ölçüm yapılmamıģtır. Bugüne değin Ağrı ilinde radyoaktif madde zararlarına rastlanmamıģtır. P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar: Ġlimiz sınırlarında deniz olmadığından bu bölüm boģ bırakılmıģ. P.2.3. Tehlikeli ve Zehirli Maddeler: Tehlikeli ve zehirli maddelerin depolanması, taģınması ve kullanımı sonucunda oluģan halk sağlığına zarar verecek derecedeki herhangi bir olaya rastlanmamıģtır. P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri: AĞRI ĠL MERKEZĠNDE AFET MEYDANA GELDĠĞĠNDE YAPILACAK Ġġ VE ĠġLEMLER Ġlimiz Merkezinde afet meydana geldiğinde, ilgili Mevzuat çerçevesinde, yürütülecek hizmetleri Ģu Ģekilde sıralayabiliriz. AFETE UĞRAYAN ĠL MERKEZĠNDE YÜRÜTÜLECEK HĠZMETLER: a-) Kriz Merkezinin Faaliyete Geçmesi: 183

184 Ġl Sivil Savunma Müdürlüğünün koordinatörlüğünde; Ġl Merkezi Değerlendire ve Takip Kurulu Üyeleri, emir beklemeksizin, Valilik Binasının 1. Katında bulunan Ġl Kriz Merkezinde toplanacak ve yapılacak ilk değerlendirme sonucu Sekreteryanın kısmen yada tamamen göreve baģlaması sağlanacaktır. Valilik Binasının hasar görmesi halinde Ġl Kriz Merkezi, ġehir Stadyumunda kurulacak çadır veya çadırlarda faaliyete geçirilecektir. b-) Bilgi Toplama ve Rapor Verme: Ġl Kriz Merkezince, afetin meydana getirdiği hasar hakkında tüm birimlerden alınacak bilgiler birleģtirilerek ilgili üst makamlara Afet Haberi ( Müteakip ) Raporları ile bilgilendirilir. c-) Yardım Talepleri: Afet Büyüklüğüne göre öncelikle kurtarma, Ġlkyardım ve yangın söndürme ekipleri, iģ makineleri, daha sonra ise ihtiyaca göre cenaze taģıma araçları, çadır, acil iaģe, giyim vb. ihtiyaçlar, üst makamlar ve komģu ve destek iller ve ilçelerimizden talep edilecektir. d-) Afet Acil Yardım Hizmet Grup Faaliyetleri: Ġl Afet Acil Yardım Planındaki hizmet grupları ve Hizmet Grup BaĢkanlıklarının sevk ve idaresindeki hizmet grup servisleri, görev yerlerinde çalıģmaya baģlayacaklardır. e-) Halkı Teskin Etme ve Duyuru ĠĢlemleri: Halkı teskin edici, kurtarma ve ilkyardım çalıģmalarına katılmalarını sağlayıcı teknikler, Belediye BaĢkanlığı Ģehir hoparlör sisteminden, Ġl Müftülüğünün camilere kurduğu telsiz sisteminden, Belediye BaĢkanlığı, Ġl Emniyet Müdürlüğü, Ġl Jandarma Komutanlığı ve diğer Kamu Kurum ve KuruluĢlarının ses yayın sistemleri araçları ile megafonlardan yararlanılmak suretiyle yapılacaktır. f-) Basın Faaliyetleri: Yağma, talan, asılsız haber ve dedikodunun yayılmasını önleyici açıklamalar ve konuya iliģkin alınacak tedbirler Valilik Basın ve Halkla ĠliĢkiler Müdürlüğünce yapılacaktır. g-) Kurtarma ÇalıĢmaları: Afet sonrasında enkaz altında kalanlar, öncelikle Ġl Acil Kurtarma ve Yardım Ekiplerince, Valilik olarak yardımlaģma ve iģbirliği protokolü yapılan kamu kurumları ve özel sektör kuruluģlarının Kurtarma Servislerinde görevli personelce, yine kamu kurumları ve özel sektör kuruluģlarında bulunan iģ makineleri, araç, gereç ve malzemeler kullanılarak kurtarılmaya çalıģılacaktır. Afetlerin büyüklüğüne göre ilimize bağlı ilçelerden, Sivil Savunma Birlik Müdürlükleri ile destek ve komģu illerden kurtarma ekibi takviyesi talep edilecektir. h-) Ġlkyardım ve Tedavi Hizmetleri: Afet nedeniyle hafif ve ağır yararlananlara ilimiz merkez ve ilçelerdeki sağlık personelince ilkyardım ve tedavi hizmetleri verilecektir. Hafif yaralılar sağlık ocaklarında, ağır yaralılar Ağrı Devlet Hastanesinde tedavi edilecekler, hastane kapasitesinin dolması halinde yaralılar, ildeki mevcut ambulanslar ve bölgemize gelmesi halinde helikopterlerle ilçeler ve komģu illerdeki hastanelere sevk edilecektir. 184

185 I-) Yangın Söndürme ÇalıĢmaları: Afet sonrasında meydana gelecek yangınlara, Belediye BaĢkanlığı Ġtfaiye Amirliğince müdahale edilecek, ilçe ve Belde Belediye BaĢkanlıkları ellerinde bulunan arozöz, personel ve diğer söndürme araç gereçleriyle itfaiye Amirliğini destekleyeceklerdir. Yangının geniģ bir alanı tehdit eder boyutlara ulaģabileceği durumlarda ilçelerden, destek ve komģu illerden yangın söndürme ekip ve araç gereç takviyesi talep edilecektir. i-) HaberleĢme Hizmetleri: Afette meydana gelecek telefon Ģebeke ve nakil hatları arızaları Türk TELEKOM Ġl Müdürlüğünce giderilecektir. Afet nedeniyle telli haberleģme sisteminde meydana gelecek arızalar giderilinceye kadar yapılacak muharebe ile kurtarma faaliyeti sırasında ekiplerin birbirleriyle muharebesi, telsiz sistemi bulunan kamu kurum ve kuruluģlarının telsizlerini kullanmak suretiyle sağlanacaktır. k-) UlaĢtırma ve Trafik Hizmetleri: Afet sonrasında ulaģıma kapanan Ģehir içi ve Ģehirler arası yolların ulaģıma açılması, Belediye BaĢkanlığı ve Karayolları 123. ġube ġefliği personellerince sağlanacaktır. Ġl Emniyet Müdürlüğü Trafik Denetleme ġube Müdürlüğü ile Ġl Jandarma Komutanlığı, yolların trafik akıģ düzenini sağlayacak ve ambulansların, Ģehirde oturanların ve yakınları için Ġl e gelenlerin birbirlerinin hareketini engellemesine yönelik gerekli emniyet tedbirlerini alacaktır. l-) Aydınlatma Hizmetleri: Afet sonrasında meydana gelecek elektrik Ģebeke ve nakil hatları arızaları TEDAġ Müessese Müdürlüğünce giderilecek, özellikle Ġl Kriz Merkezi, Devlet Hastanesi, Sağlık Ocakları aydınlatılacak, daha sonra cadde ve sokakların ıģıklandırılması sağlanacaktır. m-) Güvenlik Hizmetleri: Ġl Emniyet Müdürlüğü ve Ġl Jandarma Komutanlığı, gerektiğinde Garnizon Komutanlığınca Valilik talebi üzerine verilecek takviye birlik ile Ģehre giriģ ve çıkıģlarda, kurtarma çalıģmalarında ve enkaz çevresinde güvenliği sağlayacaktır, yıkılmamıģ bina ve enkazlarda hırsızlık ve yağmalamaya karģı gerekli önlemleri alacaklardır. Özellikle gıda malzemeleri satıģı yapan alıģveriģ merkezlerinin güvenlikleri tam olarak sağlanacaktır. n-) Defin Hizmetleri: Ölülerin kimlik tespiti Ġl Nüfus ve VatandaĢlık Müdürlüğünce yapılacak, Ġl Sağlık Müdürlüğünce verilecek defin ruhsatı neticesinde Ġl Müftülüğü ve Belediye BaĢkanlığınca defin hizmeti yerine getirilecektir. Mevsim ve hijyen Ģartları göz önünde bulundurularak, ölülerin kimlik tespit ve defin iģlemleri mümkün olduğunca hızlı yapılacaktır. Mevcut mezarlık yetmediği takdirde ölülerin defni Belediye BaĢkanlığınca gösterilecek alan ya da alanlarda gerçekleģtirilecektir. o-) Acil ĠaĢe Hizmetleri: 185

186 Halkın acil iaģe ihtiyacına yönelik hizmetler Kızılay ġube BaĢkanlığının da imkanları kullanılarak, Ġl Milli eğitim Müdürlüğü tarafından mahalli Sivil Savunma Ekiplerinden Sosyal Yardım Servisi ve Ġl Acil Kurtarma Ekiplerinden Sosyal Yardım Ekibi Personelince yerine getirilecektir. Halkın iaģe ihtiyacının giderilmesinde afetten zarar görmeyen kamu kurum ve kuruluģları ile lokantaların mutfak imkanlarından yararlanılacaktır. ö-) Ayni Yardımlar Depolama ve Dağıtım Hizmetleri: Afet sonrasında Garnizon Komutanlığınca, Et Kombinasında ayni yardımların toplanması, depolanması ve düzenli dağıtımını sağlamak üzere Afet Bölgesi Lojistik Destek Üssü Koordinasyon Merkezi oluģturulacaktır. Gelen ayni yardımlardan çabuk bozulabilecek türden yiyecek malzemesinin dağıtımı buradan yapılacak, dayanıklı yiyecek ve giyecek malzemesi ile diğer malzemeler Köye Yönelik Hizmetler Müdürlüğü ve D.S.Ġ 85. ġube Müdürlüğü Depolarına aktarılacak ve dağıtım buradan yapılacaktır. Bu hizmetlerin yürütülmesi ve münferit dağıtımların engellenmesi ile ilgili planlamanın sorumluluğu Garnizon Komutanlığı na aittir. p-) Barındırma ( YerleĢtirme, çadır kent ve geçici iskan ) Hizmetleri: Açıkta kalanlar öncelikle kamu kurum ve kuruluģlarına ait misafirhanelerde, YetiĢtirme Yurdunda, Milli Eğitim Müdürlüğüne bağlı yatılı okullarda ve il içindeki otellerde barındırılacaktır. Bu binaların yetersiz kalması veya hasar görmeleri durumunda, Ġl Kriz Merkezi tarafından Ġl imkanlarının tamamının kullanılması suretiyle, ġeker Fabrikası karģısındaki boģ arazide kurulacak çadır kent açıkta kalanların hizmetine sunulacaktır ve evsiz kalanların prefabrik konutlara ivedilikle yerleģtirilmelerine çalıģılacaktır. Barındırma hizmetlerinin yürütülmesi, Kızılay ġube BaĢkanlığının da imkanlarından yararlanılarak, Ġl Afet Acil Yardım Planında görevli personele Garnizon Komutanlığınca yapılacak ilave personelle sağlanacaktır. r-) Ön Hasar Tespit Hizmetleri: Ön hasar tespit hizmetleri, Ġl Afet Acil Yardım Planındaki Ön Hasar Tespiti Servisince yürütülecektir. Binaların hasar dereceleri belirlenecek ve tehlike arz ettiği için yıkılması gereken ağır hasarlı binalar tespit edilecektir. s-) Yıkıntıları Kaldırma Hizmetleri: Kurtarma ve ön hasar tespit hizmetleri tamamlandıktan sonra Ön Hasar Tespit servisince tehlike arz ettiği için yıkılması gerektiği belirlenen ağır hasarlı binalar yıkılarak, bütün enkazın kaldırılması hizmetleri baģlatılacaktır. Yıkıntıları kaldırma hizmetleri Ġl Afet Acil Yardım Planındaki Kurtarma Ve Yıkıntıları Kaldırma Hizmetleri Grubunca Yürütülecektir. t-) Okullarda Eğitime BaĢlanılması: Afet sonrasında eğitim ve öğretime devam etme imkanı bulunan okullar tespit edilecek, veli, öğretmen ve öğrencilerin psikolojik durumları da göz önünde bulundurularak, üst makamlarca bildirilecek zamanda eğitim ve öğretime baģlanacaktır. u-) Kamu Kurum ve KuruluĢlarının Faaliyete Geçmesi: 186

187 Binası hasar görmeyen, personeli zayiat vermeyen kamu kurum ve kuruluģları derhal faaliyete baģlar. Binası yıkılan ve personeli zayiat veren kamu kurum ve kuruluģları ise kendilerine Ġl Kriz Merkezince gösterilecek bina veya binalarda, bağlı bulundukları üst makamlarca sağlanacak ya da il içindeki diğer kurumlardan aktarılacak, Ġlçelerden çekilecek, destek ve komģu illerden gönderilecek personelle faaliyete baģlayacaklardır. P.3.1.Sivil Savunma Birimleri: Sivil Savunma Birimlerinin grup ve servislerde görevli kuruluģlar listesi aģağıda maddeler halinde gösterilmiģtir. GRUP VE SERVĠSLERDE GÖREVLĠ KURULUġLAR LĠSTESĠ: HABERLEġME HĠZMETLERĠ GRUBU: PTT. Müdürlüğü Emniyet Müdürlüğü Ġl Jandarma Müdürlüğü Diğer Ġlgili KuruluĢlar, Yetkili Temsilciler ULAġTIRMA HĠZMETLERĠ GRUBU: Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü Köye Yönelik Hizmetler Müdürlüğü T.C.K. Mahalli KuruluĢu D.S.Ġ Mahalli KuruluĢu D.L.H Mahalli KuruluĢu T.C.D.D Mahalli KuruluĢu T.H.Y Mahalli KuruluĢu Diğer Ġlgili KuruluĢlar, Yetkili Temsilciler KURTARMA VE YIKINTILARI KALDIRMA GRUBU: Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü Sivil Savunma Müdürlüğü Köye Yönelik Hizmetler Müdürlüğü T.C.K. Mahalli KuruluĢu D.S.Ġ Mahalli KuruluĢu D.L.H Mahalli KuruluĢu T.C.D.D Mahalli KuruluĢu 187

188 T.H.Y Mahalli KuruluĢu Belediye Askeri Birlikler Diğer Ġlgili KuruluĢlar, Yetkili Temsilciler ĠLKYARDIM VE SAĞLIK HĠZMETLERĠ: Sağlık Müdürlüğü Askeri Sağlık Kurumları S.S.K Sağlık KuruluĢu Belediye BaĢkanlığı Nüfus Müdürlüğü Müftülük Diğer Ġlgili KuruluĢlar, Yetkili Temsilciler ÖN HASAR TESPĠT VE GEÇĠCĠ ĠSKAN HĠZMET GRUBU : Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü Milli Eğitim Müdürlüğü Köye Yönelik Hizmetler Müdürlüğü T.C.K. Mahalli KuruluĢu D.S.Ġ Mahalli KuruluĢu T.E.K. Belediye Ġl Özel Ġdare Kızılay Diğer Ġlgili KuruluĢlar, Yetkili Temsilciler GÜVENLĠK HĠZMETLERĠ GRUBU: Emniyet Müdürlüğü Ġl Jandarma Alay Komutanlığı Askeri Birlikler, Yetkili Temsilciler SATIN ALMA KĠRALAMA EL KOYMA VE DAĞITIM HĠZMETLERĠ GRUBU : Valinin ita amiri olarak görevlendireceği kiģi Sivil Savunma Müdürlüğü Temsilcileri Emniyet Müdürlüğü Temsilcisi Defterdar Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü Fon Saymanı Milli Eğitim Müdürlüğü Temsilcisi Müftülük Temsilcisi Özel Ġdare Müdürlüğü Temsilcisi Belediye Temsilcisi Kızılay Temsilcisi TARIM HĠZMETLERĠ: Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığının ilgili taģra kuruluģları Ziraat Bankası 188

189 Ziraat Odası Belediyeler Diğer Ġlgili KuruluĢlar, Yetkili Temsilciler ELEKTRĠK SU VE KANALĠZASYON HĠZMETLERĠ GRUBU: Belediyeler Ġller Bankası Köye Yönelik Hizmetler Müdürlüğü D.S.Ġ Mahalli KuruluĢu T.E.K Mahalli KuruluĢu Bu amaçla yararlanabilecek diğer kuruluģlar, yetkili temsilcileri Tablo P.3.1 Sivil Savunma Servis Yükümlülükleri Kadro Çizelgesi 2006 YILI NÜFUS SAYIMINA GÖRE ġehġr NÜFUSU ġef Kılavuzluk Ġl veya Ġlçe 1 Personel Sayısı ( Koruma ( Ġl ve Ġlçe Emniyet 3 Bölgesi ) Müdürü ve 2 Yardımcı ) Karakol Sayısı 2 KILAVUZLUK SERVĠSĠ BaĢ Kılavuzluk Personel Sayısı ( Karakol Amirleri 6 ve 2 ġer Yardımcı ) Mahalle Sayısı 18 Kılavuzluklar Personel Sayısı ( Muhtarlar ve 2 Ģer 54 Azaları ) Toplam Yükümlü Sayısı 63 Ġdare Merkezi Sayısı 1 KARARGAH SERVĠSĠ Personel Sayısı 42 Toplam Yükümlü Sayısı 42 Bölük Sayısı Bölük Sayısı 1 KURTARMA SERVĠSĠ Yükümlü Sayısı 6 Ekip Sayısı 8 Yükümlü Sayısı 64 ĠLKYARDIM VE AMBULANS SERVĠSĠ ĠLKYARDIM KISMI SOSYAL YARDIMLAġMA SERVĠSĠ Toplam Yükümlü Sayısı 70 Bölük Sayısı Takım Sayısı Ekip Sayısı 4 Yükümlü Sayısı 28 Bölük Sayısı AMBULANS Takım Sayısı KISMI Ekip Sayısı 2 Yükümlü Sayısı 28 Toplam Yükümlü Sayısı 56 Bölük Sayısı Takım Sayısı Ekip Sayısı 2 Yükümlü Sayısı

190 ESAS SERVĠSLERĠN TOPLAM YÜKÜMLÜ SAYISI 249 EMNĠYET VE TRAFĠK SERVĠSĠ Yükümlü Sayısı 28 ĠTFAĠYE SERVĠSĠ Yükümlü Sayısı 28 HASTANELER SERVĠSĠ Yükümlü Sayısı 28 TEKNĠK ONARIM SERVĠSĠ Elektrik 7 Telefon 7 Su 7 Gaz Kanalizasyon 7 Toplam Yükümlü Sayısı 28 YARDIMCI SERVĠSLERĠN TOPLAM YÜKÜMLÜ SAYISI 112 ESAS VE YARDIMCI SERVĠSLERĠN GENEL YÜKÜMLÜ SAYISI 361 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri: Ağrı Belediyesi Ġtfaiye Müdürlüğü nün yangın kontrol ve önleme tedbirleri ve olası bir yangın durumunda nasıl kontrol edileceği ile ilgili yapmıģ olduğu çalıģmalar; Ġtfaiye Müdürlüğümüz 3 vardiya 24 saat devamlı hizmetleri aksatmadan çalıģmaktadır.4 tane arozöz sürekli çalıģır durumda hazır bulundurmaktadır. Yangında kullanılmak üzere yeteri kadar olmasa da Ağrı Ģartlarına göre yangın malzemeleri mevcuttur. ġehrimizin nüfus sayısına göre personelin az olmasına rağmen çıkan yangınlarda ciddi bir sıkıntı yaģanmamıģtır. ġehrin muhtelif yerlerinde itfaiye personelleri tarafından bir çalıģma yapılarak, yangına karģı bütün hassas noktalar tespit edilmiģtir. Bu hassas noktalarda yangına karģı ne gibi önlemler alınacağı mal sahiplerine Ġtfaiye Müdürlüğünce bildirilmiģtir. Yeni açılan iģ yerlerine ruhsat verilmeden önce iģ yerine gidilerek yangınlara karģı önlem ve tedbirler alındıktan sonra gerekli raporlar verilmektedir. Ġtfaiye Müdürlüğünde yangın ihbarlarını değerlendirmek için 2 adet 110 no lu telefon hattı bulunmaktadır. Olası bir yangın ihbarında, ihbarın doğru olup olmadığı vatandaģla çok hızlı bir Ģekilde irtibat kurularak tespit edilmektedir. Çıkan bir yangında derhal güvenlik birimlerine ve TEDAġ yetkililerine haber verilmektedir. Yangın mahalline varıldığında, yangının türüne göre uzman elamanlar olay yerinde seri bir Ģekilde yapılması gereken iģ ve iģlemleri tespit ederek yangına müdahalede etmektedir. Bütün bu tedbirler ve önlemler sayesinde ve yangın istatistikleri incelendiğinde, yıllar itibarı ile yangın sayısında ve maddi zarar olarak düģüģ görülmektedir. 190

191 P.3.3. Ġlkyardım Servisleri: Bu Konu ile ilgili bilgiler P.3 bölümünün ( h ) bendinde açıklanmıģtır. P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden Ġskanı: Ġlimiz sınırlarında afetzedeler için bugüne kadar afet dönemlerinde geçici çadır kentler kurulmuģtur. Olası bir afet olayında afetzedelerin iskanı için yapılabilecek çalıģmalar Ġl Sivil Savunma Müdürlüğünden alınan veriler doğrultusunda P.3 bölümünün ( p ) bendinde ayrıntılı olarak açıklanmıģtır. Ġlimizde halen kayıtlı 91 geçici sığınmacı bulunmaktadır, bu Ģahıslar kendilerinin tutmuģ olduğu muhtelif adreslerde ikamet etmektedir. Bunun dıģında mültecilerin barındırma kampları ilimizde mevcut olmayıp, bunların iskanı için yapılmıģ bir çalıģma bulunmamaktandır. P.3.5. Tehlikeli ve Zehirli Maddelerin Sınırlar Arası TaĢınması Ġçin Alınan Tedbirler: Tehlikeli ve zehirli maddelerin sınırlar arası taģınması için alınmıģ bir tedbir ve bu konuda yapılmıģ bir çalıģma bulunmamaktadır. P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar: Afetler ile ilgili bilgiler genel olarak alt baģlıklar altında P.3 bölümünde ayrıntılı olarak iģlenmiģtir. Fakat ilimizde Büyük Endüstriyel kazalar ile ilgili çalıģma en son 1997 yılında Ağrı Valiliği tarafından hazırlanmıģtır, bunun dıģında Büyük Endüstriyel kazalar hakkında yapılmıģ yeni bir çalıģma bulunmamaktadır yılında Ağrı Valiliğinin hazırladığı Büyük Endüstriyel Kazalar Acil Durum Planı özet halinde aģağıda gösterilmiģtir; Büyük Endüstriyel Kazalar: Amaç: Ġlimizde, çevre ve toplumu etkileyebilecek düzeyde büyük kaza riski taģıyan sabit tesislerde meydana gelebilecek acil durumlarda zararı en aza indirmek için hazırlıklı olmaktır. Zamanında müdahale ve ilimizde görevli kurum ve kuruluģlarla koordinasyonu sağlayarak zararı en az düzeyde tutacak tedbirleri almaktır. Kapsam: Bu planda özellikle Ek b de verilen iģyerlerinde, EK c de verilen isim, miktar ve özellikteki maddelerden bir veya daha fazlasını kullanan, depolayan, iģleyen, üreten veya atık olarak bertaraf eden tesisler ile, bu maddelerin tesis içerisinde taģınması durumunda geçerlidir. Ancak; Nükleer kazalar, Askeri tesislerdeki kazalar, Genetik olarak değiģikliğe uğramıģ organizmanın kaza ile ortaya çıkması, Ġlimizde kaza riski taģıyan firma ve tesisler EK b de belirtilmiģtir. Ġdari Sorumluluk: Planın uygulanmasında Ağrı Valisi sorumludur. Ağrı Valisinin Sorumlulukları; Acil Durum Planının hazırlanmasını ve planın uygulanması için Acil Durumlara Hazırlık Komisyonu kurar. 191

192 Acil Durumlara Hazırlık Komisyonunun teģkilini ve görevlerini belirtir. Bu plan, Ağrı ilini ve ilçelerini kapsar. Acil Durumlara Hazırlık Komisyonu Valinin baģkanlığında ilgili bakanlıkların il müdürlerinden oluģur. Ayrıca aģağıda isimleri belirtilen kurum ve kuruluģların temsilcileri de bu komisyona dahil edilecektir. Bunlar; TaĢlıçay Kaymakamlığı Hamur Kaymakamlığı EleĢkirt Kaymakamlığı Belediye BaĢkanlıkları Belediye BaĢkanlıklarına bağlı ilgili birimlerin temsilcileri ( itfaiye gibi ) Ġlgili Üniversiteler ve AraĢtırma Enstitüsü Temsilcileri Hastane BaĢhekimleri Tehlikeli tesislerin ĠĢletmecileri Medya Temsilcileri Gönüllü kuruluģlardan seçilecek bir temsilci Ġlgili Meslek Odaları Temsilcileri Sanayi Odası Temsilcileri Ġlin özelliğine göre tayin edilecek diğer ilgili kuruluģ temsilcileri Bu komisyon, planın uygulanmasında görev alacak müdahalelerden sorumlu kurum / kuruluģları belirler ve Acil Durumlara Müdahale Ekipleri ni kurar. Komisyon çalıģmaları, Vali yada Valinin komisyon üyeleri arasından tayin edeceği bir baģkan ve üç baģkan yardımcısı tarafından yürütülür. Finansman Bu planın uygulanmasında gerekli olacak finansman, Ağrı Valiliği tarafından karģılanır. Acil Durumlara Müdahale ĠĢbirliği Acil Durumlara hazırlık ve Müdahale gerektiğinde iģbirliği çevre illerle yapılacaktır. Yararlanılan Kaynaklar: 1-) Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü 2-) Ġl Sivil Savunma Müdürlüğü 3-) Ġl Emniyet Müdürlüğü R. SAĞLIK VE ÇEVRE R.1 Temel Sağlık Hizmetleri R.1.1 Sağlık Kurumlarının Dağılımı Ulukent Sağlık Ocağı güvenlik ve personel yetersizliği nedeni ile kapalıdır Yılında Hedef Nüfus 5 yaģtan 3 yaģa düģtüğü için MOP-UP Polio Sayıları DüĢmüĢtür Yılında Diyadin Ġlçemizde Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Merkezi açılmıģtır. Ancak Bina, Personel Yetersizliği gibi nedenlerden dolayı Hastanede hizmet vermektedir. Ġlimizde temel sağlık hizmetlerini yürüten kamu ve özel sağlık kuruluģlarına ait çizelgeler aģağıya çıkarılmıģtır. Hastaneler 192

193 Hastaneler Yatak Kapasitesi Ağrı Devlet Hastanesi 200 Ağrı Kadın Doğum Hastanesi 71 Doğubayazıt Devlet Hastanesi 150 EleĢkirt Devlet Hastanesi 25 Diyadin Devlet Hastanesi 25 Patnos Devlet Hastanesi 150 TaĢlıçay Devlet Hastanesi 10 Tutak Devlet Hastanesi 25 Hamur Ġlçe Hastanesi 19 Ağrı Özel Ortadoğu Hastanesi 30 Doğubayazıt Özel Mediza Hastanesi 32 Ağrı Asker Hastanesi 200 TOPLAM 737 Diğer Sağlık Kurumları Kurum Adı Sayısı A.Ç.S. ve AP Merkezi 2 Sağlık Ocağı 42 Verem SavaĢ Dispanseri 2 Sağlık Evi 125 Sağlık Meslek Lisesi 4 Halk Sağlığı Lab. 1 Ġlimize ait bazı sağlık bilgileri aģağıda tablo ve grafikler halinde gösterilmiģtir; Tablo R.1.1.1Hastane Sayısının Yıllara Dağılımı

194 Grafik R Hastane Sayısının Yıllara Dağılımı % 9% % 10% % 10% % 10% % 10% Tablo R Sağlık Ocağı Sayısının Yıllara Dağılımı Grafik R Sağlık Ocağı Sayısının Yıllara Dağılımı Tablo R Yatak BaĢına DüĢen Nüfus Sayılarının Yıllara Dağılımı Grafik R Yatak BaĢına DüĢen Nüfus Sayılarının Yıllara Dağılımı 194

195 Tablo R Eczane Sayısının Yıllara Dağılımı Grafik R Eczane Sayısının Yıllara Dağılımı

196 Tablo R Yeşil Kartlı Kişi Toplamlarının Yıllara Dağılımı , , , , , ,000 50,000 Grafik R Yeşil Kartlı Kişi Toplamlarının Yıllara Dağılımı Tablo R Mevcut Sağlık Kurum ve KuruluĢları AÇ/SAP HALK SAĞ. VEREM HASTANE SAĞLIK OCAĞI MERKEZĠ LAB. SAVAġ DĠS. AĞRI Grafik R Mevcut Sağlık Kurum ve Kuruluşları 196

197 Tablo R Takılan Rıa Miktarlarının Yıllara Dağılımı Grafik R Takılan Rıa Miktarlarının Yıllara Dağılımı Tablo R Ġldeki Toplam Doğumların Yıllara Dağılımı Grafik R Ġldeki Toplam Doğumların Yıllara Dağılımı 18,000 16,000 14,000 12,000 10,000 8,000 6,000 4,000 2,

198 KENT NÜFUSU TOPLAM NÜFUS Tablo R Hekim BaĢına DüĢen Nüfus Sayılarının Yıllara Dağılımı Uzman Hekim Pratisyen Hekim Grafik R Hekim BaĢına DüĢen Nüfus Sayılarının Yıllara Dağılımı Uzman Hekim Pratisyen Hekim AĞRI ĠLĠ 2007 YILI ETF NÜFUS SONUÇLARI DEĞERLENDĠRME TABLOSU İL MERKEZİ VE İLÇELER % KIR NÜFUSU AĞRI MERKEZ DĠYADĠN ĠLÇESĠ DOĞUBEYAZIT ĠLÇESĠ ELEġKĠRT ĠLÇESĠ HAMUR ĠLÇESĠ PATNOS ĠLÇESĠ TAġLIÇAY ĠLÇESĠ TUTAK ĠLÇESĠ GENEL TOPLAM % 198

199 R.1.2 BulaĢıcı Hastalıklar Ağrı Ġl Sağlık Müdürlüğünün 2010 yılı istatistik yıllığına göre bulaģıcı hastalıklara iliģkin bilgiler tablo R de verilmiģtir. Tablo R Yılına Ait BulaĢıcı Hastalıklar Toplamı Çizelgesi Sıra No Hastalığın Adı Vaka Sayısı 1 Enfeksiyon Hepatit 67 2 Boğmaca 2 3 Kabakulak 10 4 Akut Kanlı Ġshal 18 5 Entamoeba histolytica 25 6 Kızamık 9 7 Tularemi 5 8 Kuduz ġüpheli Isırık Bruselloz ġarbon 5 Toplam Vaka Sayısı Akut Kanlı Ġshal Kabakulak Paratifo (S.paratyphy A,B) Amipli Dizanteri (Amebiasis) BulaĢıcı Sarılık (Hepatit A) Serum Hepatit (Hepatit B) Kuduz ġüpheli Isırık Brusellosis Şarbon Kızıl Tüberkiloz Toplam Vaka Sayısı Gonore 0 Vaka Sayısı Grafik: R Yılına Ait BulaĢıcı Hastalıklar Grafiği 199

200 Tablo R Yılına Ait Kuduz ġüpheli Isırık ve Kuduz Vakaları Ġle Ġlgili Uygulanan Tedaviler Isırılan KiĢi Sayısı Kuduz TeĢhis Edilen KiĢi Sayısı Kuduz AĢısı Uygulanan KiĢi Sayısı Serum Uygulanan KiĢi Sayısı Karantinaya Alınan YerleĢim Sayısı Grafik R Yılına Ait Kuduz Şüpheli Isırık ve Kuduz Vakaları İle İlgili Uygulanan Tedaviler 1156 Kuduz Teşhis Edilen KiĢi Sayısı Kuduz AĢısı Uygulanan Kişi Sayısı Serum Uygulanan KiĢi Sayısı Karantinaya Alınan YerleĢim Sayısı R Ġçme ve Kullanma Sularının Sağlık Durumu Ġlimizde içme ve kullanma suyu, su Ģebekeleri ile bolca mevcut olan kuyu, tulumba ve kaynaklardan sağlanmaktadır. Bu su kaynaklarından alınan su numunelerinin Kimyasal ve Bakteriyolojik analizleri Halk Sağlığı Lab. da yapılmakta olup, yıllara göre analiz rapor neticeleri aģağıya çıkarılmıģtır. Aylar Tablo R Yılları Ġçme Suyu Analiz (Kimyasal Analiz) Sonuçları GMT Uygun 1997 verileri 1998 verileri Sağlığa Zaralı Toplam GMT Uygun Sağlığa Zaralı Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Toplam 200

201 Kasım Aralık Ağrı Ġl sağlık Müdürlüğü tarafından içme ve kullanma sularının analiz sonuçlarına göre 2007 yılı itibariyle suların bakteriyolojik ve kimyasal durumları Tablo R te gösterilmiģtir. R Ġçme ve Kullanma Sularının 2007 Yılı Su Numune Sayıları Kimyasal Uygun 270 Bakteriyolojik Uygun Değil 90 Uygun 533 Uygun Değil 323 Devlet Su ĠĢleri VIII. Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan 2001 yılına ait içme suyu analiz sonuçları Bölüm D.3.1 de gösterilmiģtir. R Denizler Ġlimizin denizlere kıyısı bulunmadığı için bu kısım boģ bırakılmıģtır. R Zoonoz Hastalıklar Bu konu hakkında ilgili kurumlarda veri bulunamamıģtır. R.1.3. Gıda Hijyeni Tablo-R Yıllara Göre Gıda Analizleri Aylar TGK Uygun 2006 verileri 2007 verileri Sağlığa Zararlı Taklit TağĢiĢ TGK Uygun Sağlığa Zaralı Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Taklit TağĢiĢ 201

202 İlimiz sınırlarında 2010 yılına ait gıda hijyeni üzerine yapılmış çalışmalar tablo R (1- Gıda Maddeleri, 2- Gıda İmal Yerleri, 3- Gıda Satış Yerleri ) de gösterilmiştir. Konu ile ilgili 2010 Yılı verileri Tablo R , Tablo R.1.3.4, Tablo R te ayrıntılı gösterilmiştir. Tablo R Ağrı Ġli Gıda Kontrol Çizelgeleri 1 - GIDA MADDELERĠ Aylar Muayene Sayısı Örnek Sayısı ( Bakteriyolojik ve Kimyasal Tahlilil) Uygun Olmayan OCAK ġubat MART NĠSAN MAYIS HAZĠRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKĠM KASIM ARALIK TOPLAM Aylar 2 - GIDA ĠMAL YERLERĠ OCAK ġubat MART NĠSAN MAYIS HAZĠRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKĠM KASIM ARALIK TOPLAM Sayısı Kontrol Edilen Uygun Olmayan GIDA SATIġ YERLERĠ Aylar OCAK ġubat MART NĠSAN MAYIS HAZĠRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKĠM KASIM ARALIK TOPLAM Sayısı Kontrol Edilen Uygun Olmayan Tablo R Ağrı Ġli 2010 Yılı Gıda Ġmal Yerleri GIDA ĠMAL YERLERĠ Sayısı Kontrol Edilen Uygun Değil Et, Balık ve Mamülleri Bit. Ve Hay. Yağlar Süt ve Süt Ürünleri Unlar ve Unlu Maddeler ġekerler ve ġekerli Maddeler

203 Alkollü ve Alkolsüz Ġçkiler Konserveler Diğer Toplam Tablo R Ağrı Ġli 2010 Yılı Gıda SatıĢ Yerleri Bakkal, Manav Kasap Hal, Pazar Çayhane, MeĢrubat Lokanta, Pastane Sayısı Kontrol edilen Uygun Değil Tablo R Ağrı Ġli 2010 Yılı Gıda Analizleri Bakt. Tahlili Kimya Tahlili Etler Etli Maddeler Muayene Sayısı Örnek Sayısı Uygun Değil Örnek Sayısı Uygun Değil Yağlar Sütler ve Süt Ürünleri Unlar ve Unlu Maddeler ġekerler ġekerli Maddeler Alkollü ve Alkolsüz Ġçecekler Ambalaj Maddeleri EĢya Levazım ve Temizlik Maddeleri Baharatlar Konserveler Diğer Toplam

204 R.1.4 AĢı ÇalıĢmaları İl Sağlık Müdürlüğünce yürütülen 2010 yılına ait aşı çalışmaları aşağıdaki Tablo R.1.4 çıkarılmıştır. Tablo R Yılı AĢı ÇalıĢmaları 2010 Yılı BCG DaBT- ĠPA- Hib KONJUGE PNÖMOKOK KKK BCG Oral Palio Hepatit B Kızamık PPD I II R(8.757) III AĢılamalar Ġl Sağlık Müdürlüğü tarafından belirlenen gezici ekipler tarafından yapılmaktadır. AĢılama esnasında elaman ve donanım yetersizliği olduğu belirtilmiģtir. Tablo R Polio AĢı Sayıları Hizmetleri Toplam 1. Tur Tur Yılında Polio AĢı ÇalıĢması YILINDA l. ve ll. TURDA YAPILAN POLĠO AġI SAYILARI YAġ GRUPLARINA DAĞILIMI 204