Erciyes VolkanЭ Ge Kuvaterner buzul љkelleri

Transkript

1 Yerbilimleri, 27 (2003), Hacettepe niversitesi Yerbilimleri Uygulama ve AraЯtЭrma Merkezi Bџlteni Bulletin of Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University Erciyes VolkanЭ Ge Kuvaterner buzul љkelleri Late Quaternary glacial deposits of the Erciyes Volcano M. Akif SARIKAYA, Attila ЬNER Hacettepe niversitesi, Jeoloji MџhendisliЫi Bљlџmџ, Beytepe, ANKARA Marek ZREDA University of Arizona, Department of Hydrology and Water Resources, AZ Tucson, USA Z Kapadokya Volkanik BљlgesiХnin en yџksek volkanэ olan Erciyes DaЫЭ, Ge KuvaternerХde џ evrede izlenebilen љnemli bir buzullaяma dљnemi ge irmiяtir. BuzullaЯmanЭn izleri љzellikle dљrt ana vadi ile bir sэrtta gљzlenir. KuzeybatЭya doыru uzanan tekne Яekilli Aksu VadisiХnde, dili 3400 m yџksekliыinde olan gџncel bir buzul ile buzul dilinin љn kэsэmlarэndan itibaren џzerleri kaya bloklarэyla kaplэ љlџ buzul par alarэ gљzlenir. Vadi boyunca џ buzul evresine ait erime, yan ve cephe morenleri ile sandur dџzlџkleri bulunmaktadэr. Ьlk evreye ait yan morenler 2900 m yџkseklikten 2200 mхye kadar inmekte ve bazэ yerlerde gљreceli yџkseklikleri 100 mхyi ge mektedir. Bu morenlerden tџremiя 3-4 m aplэ bџyџk bloklar i erebilen sandur dџzlџыџ ise geniя alanlar kaplar. Erciyes VolkanЭХnda diыer љnemli bir buzul vadisi ise, daыэn doыusunda geniя bir buzyalaыэnэn i inde geliяerek 2500 m yџksekliыe kadar indiыi belirlenen buzullarэn oluяturduыu cephe moren karmaяэыэ ile temsil edilen ker VadisiХdir. Yan, cephe, gerileme ve tџmseksi morenlerden oluяan bu moren karmaяэыэnэn en џst kesimlerinde gџncel kaya buzullarэ da gљzlenir. DaЫЭn kuzeydoыusuna doыru uzanan dar bir vadi olan ksџzdere Vadisi boyunca 2900 m yџkseklikten 2300 mхye kadar uzanan ilk evreye ait bir yan moren ifti ile yukarэ kesimlerde ikinci evreye ait tџmseksi moren karmaяэыэ ve bir sandur dџzlџыџ bulunmaktadэr. Daha kџ џk bir vadi olan KЭrkpЭnar Vadisi buzul љkelleri ise, Aksu VadisiХnin batэsэnda, m yџkseklikleri arasэnda kalan kuzeybatэ uzanэmlэ kџ џk bir vadide geliяmiя yan ve tџmseksi morenlerden oluяan bir karmaяэk ile temsil edilir. Erciyes VolkanЭХnЭn gџneyinde buzul vadisi oluяumu bulunmamakla birlikte 3300 ile 2500 m yџkseklikleri arasэnda kalan TopaktaЯ SЭrtЭХnda ilk iki evreye ait yan ve cephe morenleri ile DikkartЭn DomuХnun etrafэnda geliяmiя sandur dџzlџыџ gљzlenmektedir. Aksu VadisiХnde bulunan gџncel buzulda yapэlan gљzlemler, TџrkiyeХnin diыer buzullarэnda olduыu gibi burada da, en azэndan 20. yџzyэlэn baяlarэndan bu yana bir gerilemenin olduыunu belirtmektedir. Anahtar kelimeler: Erciyes, Ge Kuvaterner, gџncel buzul, kaya buzullarэ, kozmojenik yџzey yaяlandэrma, moren. ABSTRACT Mount Erciyes, highest stratovolcano of Cappadocian Volcanic Province, witnessed widespread valley glaciations during Late Quaternary. It is characterized by four valleys and one ridge that contain a small glacier and glacial deposits on its flanks. Aksu Valley is a northwest trending U-shaped valley with an actual glacier descending down to 3400 m of elevation. Few dead ice fragments covered by debris are also present starting from the lower end of the glacier. Lateral and terminal moraines, together with young ablation moraines and outwash plains indicate three glacial epochs. The oldest and most extensive one is characterized by two well-preserved, 100 m high lateral moraines at altitudes m. A vast outwash plain derived from these moraines contains large andesitic blocks up to 3-4 m in diameter. Another important glacial valley, situated on the eastarn side of the mountain, is ker Valley with a wide cirque area originated from a volcanic amphitheatre. It contains a vast terminal moraine complex covering the present ski area. On the southern rim of the mountain, several rock glaciers are also observed. ksџzdere Valley is a northeast trending narrow glacial valley containing two lateral moraines between M. A. SarЭkaya sarikaya@hacettepe.edu.tr

2 60 Yerbilimleri m of altitude. Between these moraines, a younger hummocky moraine complex and an outwash plain are present. There is no glacial valley development on the southern side of the volcano. However, on the TopaktaЯ Ridge, small lateral and terminal moraines are present at altitudes between 3300 and 2500 m. KЭrkpЭnar Valley, situated to the west of Aksu Valley, is covered by a northwest oriented small terminal moraine complex made up of lateral and hummocky moraines between 2850 and 2600 m of altitude. The data available on the modern glacier situated in the Aksu Valley, indicate that the recent glacier retreat probably started at least at the beginning of the 20 th century. Key words: Erciyes, Late Quaternary, actual glacier, rock glacier, cosmogenic surface dating, moraines. GЬRЬЮ Kapadokya Volkanik BљlgesiХnin en yџksek stratovolkanэ olan Erciyes DaЫЭ (3917 m), KayseriХnin 20 km gџneyinde yer alэr (Юekil 1). TџrkiyeХnin mхyi aяan bir ok daыэnda (AЫrЭ, Sџphan ile Toroslar ve DoЫu Karadeniz DaЫlarЭ) olduыu gibi, Erciyes VolkanЭХnda da Ge Kuvaterner buzullaяmasэna ait izlere rastlamak mџmkџndџr. Bљlgede љzellikle volkanolojiye yљnelik alэяmalar olduk a fazladэr (Pasquare, 1968; Innocenti vd., 1975; AyrancЭ, 1991; Notsu vd., 1995; Юen, 1997). Buna karяэn, tџm TџrkiyeХde olduыu gibi, ErciyesХde de buzullaяmaya ve buzul љkellerine yљnelik alэяmalar ok sэnэrlэ sayэdadэr (Penther, 1905; Bartsch, 1930; Blumenthal, 1938; Erin, 1951; Gџner ve Emre, 1983). Erciyes Da- ЫЭХnda en son alэяmayэ ger ekleяtiren Юen (1997), volkanizmayэ iki aяamada incelemiяtir. Birinci Ko DaЫЭ aяamasэndan sonra geliяen Yeni Erciyes volkanizmasэ bugџnkџ Erciyes VolkanЭХnЭn oluяtuыu aяamayэ belirtir. 1.7 my (Innocenti vd., 1975; Ercan vd., 1994; Notsu vd., 1995) љnce andezitik, dasitik ve bazaltik lav akэntэlarэ ile baяlayan bu aяama, dasitik, riyodasitik karakterdeki kuvvetli patlamalэ volkanizma ile 0.14 my (Ercan vd., 1994; Notsu vd., 1995) љncesine kadar sџrmџяtџr. Volkanik kaya lara ait bљlgede saptanan en son myхdэr. Notsu vd. (1995) tarafэndan belirlenen bu yaя PerikartЭn DomuХnun yaklaяэk 4 km kuzeyinde bulunan arэk Tepe (1719 m)хdeki dasitik lavlara ait- ErciyesяDaЫЭ 3917яm Юekil 1. Erciyes VolkanЭХnЭn yer bulduru haritasэ. Figure 1. Location map of the Erciyes Volcano.

3 SarЭkaya vd. 61 tir. Bu tarihten sonra daыэn doыu yamacэnda bulunan amfitiyatroyu oluяturan volkanik ЭЫЭn oluяumu ile Erciyes VolkanЭ en son halini almэяtэr (Юen, 1997). Ge KuvaternerХin џ evresinde ge irdiыi buzullaяma sonucu ise, Erciyes bugџnkџ gљrџnџmџnџ kazanmэяtэr. BuzullaЯmanЭn yoыun olarak geliяtiыi kuzey, kuzeybatэ ve kuzeydoыuya bakan yama larda aяэnma o denli ilerlemiяtir ki, Gџner ve Emre, (1983)Хnin belirttiыi gibi daыэn iskeleti ortaya ЭkmЭЯtЭr. Buna karяэn, daыэn gџney yamacэnda Erciyes tam bir volkan gљrџnџmџndedir. Erciyes VolkanЭХnda buzullaяmanэn esas olarak dљrt vadi boyunca geliяtiыi gљzlenmektedir (Юekil 2). Bunlar; (1) kuzeybatэya doыru uzanan Aksu, (2) kuzeydoыuya doыru uzanan ksџzdere ve (3) bugџnkџ kayak merkezini de kэsmen i ine alan ve doыuya bakan ker VadileriХdir. DiЫer buzullaяma bљlgeleri ise genelde kџ џk bir buzyalaыэndan itibaren geliяen ancak fazla ilerleyemeyen buzullarэn oluяturduыu (4) gџneydeki TopaktaЯ SЭrtЭ ve (5) batэdaki KЭrkpЭnar VadisiХdir. AMA VE Y NTEM TџrkiyeХde Kuvaterner buzullaяmasэ ile ilgili olarak yapэlan daha љnceki alэяmalarda buzullaя- Юekil 2. Erciyes VolkanЭ buzul љkelleri haritasэ. Figure 2. Glacial deposits map of the Erciyes Volcano.

4 62 Yerbilimleri ma evrelerine ait mutlak (nicel) bir yaя verisi bulunmamaktadэr. Ge miя evrelere ait buzullarэn biriktirme ve aяэndэrma љzelliklerine bakэlarak ve bu yapэlar arasэndaki stratigrafik ve morfolojik iliяkiler incelenilerek yapэlan bu tџr stratigrafik yaяlandэrma yљntemleri ancak gљreceli yaя verebilmektedir. Erciyes VolkanЭХnda yapэlan bu alэяmanэn temel amacэ, daыэn Ge KuvaternerХden gџnџmџze kadar ge irdiыi buzullaяma evrelerinin mutlak yaяlandэrmasэnэn yapэlabilmesi i in gerekli љn alэяmalarэn ger ekleяtirilmesidir. Bu ama doыrultusunda љncelikle aяэnma ve birikme yapэlarэnэn (љzellikle moren setleri) kapsamlэ haritalarэ GPS kullanэlarak yapэlmэяtэr. Bunun yanэ sэra, moren setlerini oluяturan buzul љkellerinin (till) ve sandur dџzlџklerinin sedimantolojik tanэmlamalarэ yapэlmэя ve kozmojenik 36 Cl yџzey yaяlandэrmasэ (Cosmogenic 36 Cl surface exposure dating) i in љrnekler toplanmэяtэr. BUZUL KELLERЬ Aksu Vadisi Genel gљrџnџmџ itibariyle tipik bir tekne Яekilli buzul vadisi olan Aksu Vadisi, Erciyes VolkanЭХnЭn kuzeybatэya bakan yamacэnda zirveden itibaren geliяmiя yaklaяэk 4 km uzunluыunda dar ve derin bir vadidir (Юekil 2, 3 ve 4). Bџyџk Erciyes (3917 m) ve Kџ џk Erciyes (3703 m) zirveleri ile baяlayan vadi esas olarak iki kэsma ayrэlэr. Bunlar, ana vadi ile kuzeydoыusunda ana vadiye paralel olarak uzanan ve yaklaяэk 1 km sonra 3000 m kotunda ana vadiye baыlanan asэlэ vadidir. Ana vadi, Kџ џk ve Bџyџk Erciyes zirvelerinin kuzey eteklerinde iki adet buzyalaыэ ile baяlar. AsЭlЭ vadi ise, bu iki buzyalaыэndan farklэ bir buzyalaыэna sahiptir. Yџksek ve dik sэrtlarla evrili Aksu Vadisi 3917 m kotundan 3000 mхye kadar dik bir eыimle al alэr ve en dar olduыu (375 m) noktadan itibaren 2600 m kotuna kadar sabit bir eыimle uzanэr. YukarЭda genel morfolojik љzellikleri belirtilen Aksu Vadisi tekne vadi љzelliыini gџnџmџze kadar sџregelen buzul aktiviteleri nedeniyle almэяtэr. Bu aktivitenin aяэndэrma ve biriktirme izlerini Aksu Vadisi ve asэlэ vadi i inde gљrmek mџmkџndџr. Buzul aяэndэrma izlerinin en љnemli kanэtlarэ vadinin 2900 m kotundan daha yџksek olan kesimlerinde bulunan ve ortalama rakэmlarэ m olan dik ve keskin sэrtlar (ar - Юekil 3. Aksu Vadisi buzul љkelleri haritasэ (M1: Birinci evre morenleri, M2: Ьkinci evre morenleri, M3: џncџ evre morenleri, S1: Birinci evre sandur dџzlџыџ, S2: Ьkinci evre sandur dџzlџыџ, S3: џncџ evre sandur dџzlџыџ, B: Gџncel buzul, b: lџ buzul, Em: Erime moreni, Moren sэrtlarэ kalэn izgilerle gљsterilmiяtir, : Foto bakэя yљnlerini gљstermektedir). Figure 3. Glacial deposits map of Aksu Valley (M1: 1 st epoch moraine, M2: 2 nd epoch moraine, M3: 3 rd epoch moraine, S1: 1 st epoch outwash plain, S2: 2 nd epoch outwash plain, S3: 3 rd epoch outwash plain, B: actual glacial, b: Dead ice, Em: Ablation moraine, Moraine crests are indicated by thick lines, : Indicates the view directions of the pictures). tes) ile 3500 mхden sonra bulunan ve taban yџkseklikleri ortalamasэ 3550 m olan buzyalaklarэdэr. Bunun yanэ sэra, buzulun ana kaya џzerinden ge erken cilalayarak oluяturduыu hљrgџ - kayalar ile, ok daha kџ џk boyutlu olsa da, buzulun i erdiыi ince malzemelerce izilmiя yџzeyler ve buzul yontmasэ sonucu geliяmiя hilal Яekilleri (crescent marks) de gљzlenir (Юekil 5 ve 6).

5 SarЭkaya vd. 63 Юekil 4. Aksu VadisiХnin genel gљrџnџmџ (Arka planda, sol tarafta Bџyџk Erciyes (3917 m), saы tarafta ise Kџ џk Erciyes (3703 m) zirveleri gљzџkmektedir. FotoЫrafЭn ekildiыi sэrt 1. evre yan morenini (M1), zirvenin alt kэsmэndaki beyaz alan gџncel buzulu (B), aяaыэdaki dџz alan ise 2. evre sandur dџzlџыџnџ (S2) temsil etmektedir, fotoыraf yeri i in Юekil 3Хe bakэnэz). Figure 4. General view of Aksu Valley (Greater Erciyes Peak (3917 m) on the left and Little Erciyes Peak (3703 m) on the right. Picture is taken from the top of the 1 st epoch lateral moraine (M1) from where the actual glacier (B), and the 2 nd epoch outwash plain (S2) can be seen, see Figure 3 for picture location). Aksu VadisiХnde buzul aяэndэrma yer Яekillerinin yanэ sэra, bir ok buzul birikinti yer Яekilleri de bulunmaktadэr. Bu vadi boyunca birikinti yer Яekillerini џ evrede incelemek mџmkџndџr. En yaяlэ evreye (birinci evre) ait buzul љkelleri genellikle yan morenlerden oluяan ve m kotundan baяlayэp, Aksu YaylasЭХnЭn bulundu- Ыu 2200 mхye kadar ilerleyen moren karmaяэыэ (M1) ile temsil edilirler (Юekil 3 ve 4). BaЯlangЭ - ta iki adet bџyџk yan morenden oluяan karmaяэk, 2600 mхden sonra belli belirsiz sэrtlar halinde devam eder. Belirgin bir bitki љrtџsџnџn geliяtiыi bu moren karmaяэыэnэn yarэ pekiяmiя bileяenleri ve aяэnmэя morfolojileri nedeniyle Pleyistosen sonunda oluяtuklarэ belirtilmiяtir (Erin, 1951; Gџner ve Emre, 1983). Vadinin her iki tarafэnda bulunan yan morenlerin yџkseklikleri Aksu Vadisi tabanэndan itibaren yaklaяэk m, geniяlikleri ise m civarэndadэr. Gerek yџkseklik ve doыrultularэ, gerekse fasiyes љzelliklerinin benzer olmalarэ bu morenlerin aynэ evrede oluяtuklarэ izlenimini vermektedir. Vadi boyunca kuzeybatэya doыru birbirlerine paralel bir Яekilde uzanan yan morenler, 2600 mхden sonra geliяmiя flџvyal etki nedeniyle ilksel gљrџnџmlerini kaybetmiяlerdir. Birinci evre morenleri Aksu YaylasЭ (2200 m) civarэnda geliяen volkanizma nedeniyle Karagџllџ Domu yerleяimine ait piroklastik akэя, yayэlma ve geri dџяme љkelleri tarafэndan џzerlenmiяlerdir (Юekil 7). Birinci evre buzullaяmasэnэn oluяturduыu sandur dџzlџыџ (S1) Aksu YaylasЭ (2200 m)хndan itibaren HacЭlar (1550 m)хa doыru devam eden bљlgeyi kaplar durumdadэr. BuzullaЯmayЭ izleyen evrede Erciyes VolkanЭХnЭn eteklerindeki parazit konilerde meydana gelen ikincil volkanizma ile bu sandur dџzlџыџnџn љrtџldџыџ gљzlenmektedir (Юekil 7). Aksu VadisiХnde geliяen ikinci evreye ait buzullaяma m kotunda, asэlэ vadi ile ana vadinin gџney kenarэndan itibaren yaklaяэk m uzunluыa ve m yџksekliыe sahip ikiяer ift yan moren (M2) ile temsil edilir (Юekil 8). Morenleri oluяturan buzul љkellerinin bile-

6 64 Yerbilimleri Юekil 5. Buzulun ilerlemesi sэrasэnda taяэdэыэ ince taneli sedimanlarэn bir andezit bloыunu izmesi sonucu oluяmuя buzul izikleri ( rnekte buzul akэя yљnџ ilk љnce saыdan sola (veya tersi) iken bloыun dљnmesi ile kalemin sivri ucunun gљsterdiыi yљnde ikincil buzul izikleri (birincil izikleri keser halde) geliяmiяtir). Figure 5.Striations developed by fine grained sediments within the flowing glacier on the surface of an andesitic block (Example shows two well developed striations, first from left to right (or visa versa) and a second (younger since they cut the first ones) towards the upper left corner of the picture). Юekil 7. Aksu VadisiХnin aяaыэ kesimlerindeki birinci evre sandur dџzlџыџ (S1) ve yan morenlerini (M1) kesen Karagџllџ DomХu (K) (Arka planda Kayseri Яehri gљrџlmektedir, fotoыraf yeri i in Юekil 3Хe bakэnэz). Figure 7. Karagџllџ Dome (K) cutting the 1 st epoch outwash plain (S1) and lateral moraines (M1) on the lower end of Aksu Valley (Kayseri town on the background, see Figure 3 for picture location). Sandur dџzlџыџnde 1,5-4 m tane boyuna sahip iri bloklarэn yanэ sэra birka cm apэ olan daha ince tane boyutlu malzeme de bulunmaktadэr (Юekil 9). Aksu VadisiХnde bulunan џ џncџ evreye ait morenler buzulun gerilemesi esnasэnda geliяmiя erime morenlerinden (ablation moraines) (M3) Юekil 6. Buzulun uyguladэыэ basэn nedeniyle kaya - tan yontarak oluяturduыu hilal Яekilleri (AkЭЯ yљnџ fotoыrafэn џst kэsmэndan aяaыэya doыrudur). Figure 6. Crescent marks developed due to the pressure applied by flowing glacier (Flow from top towards bottom). Яenleri genelde kљяeli-yarэ kљяeli olup, 5-20 cm apэndadэr. Bunun yanэ sэra, apэ 2-4 m arasэnda deыiяen bloklar da ince taneli bir matriks i e- risinde yџzer durumdadэrlar. Yer yer bitki љrtџsџnџn de geliяtiыi bu morenlerin cephe setleri daha sonraki evrelerde geliяen flџvyal etki sonucu bozulmuяtur. Ancak bu morenlere ait sandur dџzlџыџ (S2) Aksu Vadisi tabanэ boyunca 2500 m kotuna kadar devam eder (bkz. Юekil 3). Юekil 8. adet 2. evre yan moreni (M2) ve bunlardan birinin kesiti (TabakalanmanЭn ve tane boyu ayrэяmasэnэn gљzlenmediыi kum matriks destekli til i inde yџzen bloklar. FotoЫrafЭn sol tarafэndaki beyaz blok yaklaяэk 2 m apэndadэr). Figure 8. Three 2 nd epoch lateral moraines (M2) and a cross-section through one of them (Note the non-stratified, non-sorted nature of the till and blocks floating in a sandy matrix. The white boulder to the left is approximately 2 m in diameter, see Figure 3 for picture location).

7 SarЭkaya vd. 65 bloklar ile љlџ buz par alarэ karэяэk halde bulunurlar. џncџ evre buzullarэndan itibaren oluяmuя sandur dџzlџыџ (S3) 3200 mхden 2800 m kotuna kadar devam eder. Nispeten dџz bir topoыrafyaya sahip olan sandur dџzlџыџ i inde cmхlik kљяeli-yarэ kљяeli taneler gљzlenir. ksџzdere Vadisi Юekil 9. Aksu Vadisi 1. evre saы yan moreni (M1) ve 2. evre sandur dџzlџыџ (S2) (Bloklar 2-4 m apэnda olup sandur dџzlџыџ gџncel akarsu (a) tarafэndan kesilmiяtir, fotoыraf yeri i in Юekil 3Хe bakэnэz). Figure 9. The 1 st epoch right lateral moraine (M1) and the 2 nd epoch outwash plain (S2) (Blocks are 2 to 4 m in diameter and a recent river (a) cuts though the outwash plain, see Figure 3 for picture location). oluяur (Юekil 10). Hem Aksu VadisiХnde, hem de ana vadiye baыlanan asэlэ vadide m kotunda bulunan bu morenleri oluяturan љkellerin tane boyu birka 10 cmхden 3-5 mхlik bloklara kadar uzanэr. Gerek ok gen olmalarэ, gerekse de ok az oranda ince boyutlu malzeme i ermelerinden dolayэ bloklar yerlerinde sabit deыillerdir. ok kљяeli tane boyuna sahip olan ksџzdere Vadisi, Erciyes VolkanЭХnЭn kuzeydo- Ыuya bakan yamacэndan itibaren 2150 m yџksekliыe kadar yaklaяэk 6 km uzanan bir buzul vadisidir (Юekil 2 ve 11). ksџzdere vadisi 1.5 km geniяliыinde ve 2 km uzunluыunda geniя bir buzyalaыэndan itibaren baяlar. Vadinin en dar yeri, SaЫsЭkalЭk ve KЭr ЭllЭseki SЭrtlarЭ arasэnda dџzgџn bir Яekilde uzanan tepeler arasэnda yaklaяэk 250 m kadardэr. ErciyesХin zirvesinden itibaren kuzeydoыuya doыru o Хlik bir eыimle baяlayan buzyalaыэ gџnџmџzde zirve ve evresindeki dik yama lardan dљkџlen malzemelerle tamamen kaplэ bir haldedir (Юekil 12) m kotuna kadar devam eden yama dљkџntџlerinin oluяturduыu yџksek eыimli topoыrafya, 3000 m kotundan sonra yerini biri 2800 m di- Юekil 10. Aksu Vadisi 3. evre erime morenlerinin (Em) buzuldan itibaren gљrџnџяџ (Geri planda 2. evre sandur dџzlџыџ, 1. evre saы yanal moreni (M1), 1. evre sandur dџzlџыџ (S1) ve Karagџllџ DomХu (K) gљrџlmektedir, fotoыraf yeri i in Юekil 3Хe bakэnэz). Figure 10. The general view of the 3 rd epoch ablation moraines (Em) from the glacier (The 2 nd epoch outwash plain (S2) and 1 st epoch right lateral moraine (M1), the 1 st epoch outwash plain (S1) and Karagџllџ Dome (K) can be observed on the background, see Figure 3 for picture location). Юekil 11. ksџzdere Vadisi buzul љkelleri haritasэ (M1: Birinci evre morenleri, M2: Ьkinci evre morenleri, S1: Birinci evre sandur dџzlџыџ, Tm: Tџmseksi moren, Moren sэrtlarэ kalэn izgilerle gљsterilmiяtir, : Foto bakэя yљnlerini gљstermektedir). Figure 11. Glacial deposits map of ksџzdere Valley (M1: 1 st epoch moraine, M2: 2 nd epoch moraine, S1: 1 st epoch outwash plain, Tm: Hummocky moraine, Moraine crests are indicated by thick lines, : Indicates the view directions of the pictures).

8 66 Yerbilimleri Юekil 12. ksџzdere VadisiХnde gљzlenen 1. evreye ait saы ve sol yanal moren setleri (M1) ve arasэnda geliяmiя tџmseksi morenler (Tm) (fotoыraf yeri i in Юekil 11Хe bakэnэz). Figure 12. ksџzdere Valley 1 st epoch right lateral moraines (M1) and hummocky moraines (Tm) in between (see Figure 11 for picture location). Ыeri ise 2900 mхde bulunan cephe morenlerinin oluяturduыu iki basamaыa bэrakэr. Bu basamaklarэn arka kesimlerinde ise kџ џk tepeler ve u- kur alanlarэn bulunduыu bir morfoloji gљzlenir. Alt basamaktan itibaren vadi flџvyal etki ile aяэnarak m kotunda son bulmaktadэr. Aksu VadisiХnde gљzlemlenen birinci ve ikinci evre buzullaяmasэnэn eяlenikleri ksџzdere VadisiХnde de gљrџlmektedir. Her ne kadar gљzlenemese de, buzyalaыэ i erisinde bulunan ve 3400 m kotundan 3000 mхye kadar devam eden geniя ve kalэn alџvyal yelpaze љrtџsџnџn gen morenleri (џ џncџ evre) џzerlediыi dџяџnџlmektedir. ksџzdere VadisiХnin her iki yanэnda 2800 mхden baяlayarak 2250 m kotuna kadar devam eden yan moren iftinin (M1) vadi tabanэndan itibaren yџkseklikleri m, geniяlikleri ise m kadardэr (Юekil 12). Yan morenlerin yџksekliklerinin, uzunluklarэnэn ve sedimantolojik љzelliklerinin benzer olmasэ aynэ evrede oluяtuklarэnэn birer belirtisidir. YarЭ pekiяmiя, matriks destekli bir gљrџnџm sunan bu birinci evre morenleri, yarэ aplarэ birka 10 cmхden 3-5 mхlik bloklara kadar deыiяen bileяenler i erirler. Riyolit ve bazalt gibi volkanik kљkenli kaya par alarэ i eren morenlerin џzerleri yosun ve alэlэklarэn oluяturduыu seyrek bir bitki љrtџsџ ile kaplэdэr. Birinci evre buzullaяmanэn oluяturduыu cephe morenleri daha sonra bљlgede geliяen flџvyal etki nedeniyle aяэnmэяlardэr. ksџzdere VadisiХnde gљzlemlenen birinci evre buzullaяmasэ sэrasэnda geliяen sandur dџzlџыџ (S1) 2600 m kotundan baяlar ve 1200 mхye kadar devam eder. Genellikle cmхlik bloklar ile daha ince tane boyutlu malzemeden oluяan sandur dџzlџыџ flџvyal etkinin artmasэ sonucu giderek belirginsizleяir. Vadideki ikinci buzul evresi 2700 m ve 2900 m kotunda birbirini izleyen iki set gљrџnџmџnde olan ve buzul gerilemesini ifade eden cephe morenleri (M2) ile kendini gљsterir (Юekil 11). Yerden yџkseklikleri mхyi bulan bu cephe morenlerinin geniяlikleri yaklaяэk m olup, uzunluklarэ vadiyi dolduracak Яekilde 100 m civarэndadэr. BileЯenleri genellikle cmхden 3-5 mхye kadar olan bloklardan oluяan sљz konusu morenler, yarэ pekiяmiя, matriks destekli kil-kum boyu baыlayэcэ i eren yэыэяэmlar halindedir (Юekil 13). Yџzeylerinde seyrek de olsa bir bitki љrtџsџ geliяmiяtir. Her iki cephe moreni gerisinde ise, genellikle dџzensiz bir daыэlэm gљsteren, kџ џk tepecikler ile ukur alanlardan oluяan bљlgeler (Тknob-andkettle topographyу, Gravenor ve Kupsch, 1959) gљzlenmektedir. Tepecikler 2-4 m yџksekliыinde, 5-10 m geniяliыinde hafif yuvarlak ve genel-

9 SarЭkaya vd. 67 hemen hemen aynэ evrede oluяmuя tџmseksi morenler (hummocky moraines) olarak yorumlanmэяlardэr. ker Vadisi Юekil 13. ksџzdere Vadisi i erisinde bulunan 2. evre cephe moren setlerinden 2900 mхde olanэ (M2) ve kozmojenik yџzey yaяlandэrmasэ i in љrnek alэmэ (fotoыraf yeri i in Юekil 11Хe bakэnэz). Figure 13. The 2 nd epoch frontal moraine (M2) at 2900 m, and sampling for cosmogenic dating, (see Figure 11 for picture location). likle uzunlamasэna olup, 1-3 m derinliыinde ve 4-6 m geniяliыinde ukur alanlar ile birbirlerinden ayrэlmэяlardэr. Tepeciklerin bileяenleri yarэ pekiяmiя, kil-kum boyu baыlayэcэ i eren, matriks destekli ve kahverengi-sarэmsэ renkli 5-10 cm aplэ akэllar ile 1-1,5 m apэndaki bloklardan oluяur. ukurluklar ise genellikle kil, yer yer kum boyu malzeme ile љrtџlџ haldedir. YaЫЭЯlЭ mevsimlerde gљlcџklerin oluяtuыu bu alanlar, yaz aylarэnda kurur ve bitki љrtџsџ ile kaplanэr. Cephe morenleri gerisindeki bu tepecikler onlarla Erciyes VolkanЭ zirvesinden itibaren doыuya doыru uzanan ve kuzeyde KЭr ЭllЭseki SЭrtЭ (3357 m) ile gџneyde KuzuyataЫЭ Tepe (3667 m) arasэnda bulunan ker Vadisi volkanik љkme ile oluяan bir amfitiyatroyu i ine alэr (Юekil 14 ve 15) km geniяliыinde, km uzunluыunda ve m derinliыinde dik yama larla evrili bu amfitiyatro Ge KuvaternerХde ker VadisiХnde geliяmiя buzullar i in bir buzyalaыэ iяlevini gљrmџяtџr. Homojen bir morfoloji arz etmeyen vadi, ker mevkii civarэnda etrafэ kapalэ ukur bir buzyalaыэ, Юeytan SЭrtЭ (2734 m) ve Bokluyurt SЭrtЭ (2663 m) kotunda ise basamaklar halinde geliяmiя tepe ve ukur alanlardan oluяur. Yer yer flџvyal etki nedeni ile aяэnan vadi, gџneyde Юeytan Deresi kuzeyde ise Bokluyurt Deresi ile sэnэrlэdэr. YukarЭda genel morfolojik љzellikleri aktarэlan ker Vadisi i inde KuvaternerХde geliяen џ evreli buzullaяmanэn izleri gљrџlmektedir. Birinci evre buzullaяmasэna ait morenler (M1) 2650 m kotunda bulunan Юeytan SЭrtЭХndan itibaren baя- Юekil 14. ker Vadisi buzul љkelleri haritasэ (M1: Birinci evre morenleri, M2: Ьkinci evre morenleri, M3: џncџ evre morenleri, S: Sandur dџzlџыџ, Kb: Kaya buzulu, Gm: Gerileme moreni, Tm: Tџmseksi moren, Moren sэrtlarэ kalэn izgilerle gљsterilmiяtir, : Foto bakэя yљnџnџ gљstermektedir). Figure 14. Glacial deposits map of ker Valley (M1: 1 st epoch moraine, M2: 2 nd epoch moraine, M3: 3 rd epoch moraine, S: Outwash plain, Kb: Rock glacier, Gm: Recessional moraine, Tm: Hummocky moraine, Moraine crests are indicated by thick lines, : Indicates the view direction of the pictures).

10 68 Yerbilimleri Ыu ikinci evre moren karmaяэыэ birinci evre morenlerini Юeytan SЭrtЭ civarэnda џzerler. Юekil 15. Erciyes VolkanЭХna doыudan bakэя (Arka planda Erciyes Zirvesi ve volkanik љkmeyle oluяtuktan sonra ker buzyalaыэnэn geliяti- Ыi amfitiyatro ile љn planda kayak merkezi gљrџlmektedir). Figure 15. View of Erciyes Volcano from east (The Greater Erciyes Peak and its amphitheater formed by volcanic collapse that later overridden by ker glacier on the background and the ski area on the foreground). lar ve Erciyes SЭrtЭХna kadar devam ederek 2470 mхde sonlanэr. UzunlamasЭna sэrt ve tepelerin oluяturduыu yarэ tutturulmuя, birka 10 cmхden 2-7 m blok boyu malzemeye kadar bileяen i e- ren bu moren karmaяэыэ matriks destekli, kilkum boyu baыlayэcэ i eren, kљяeli-yarэ kљяeli sedimanlardan oluяur. Genel gљrџnџmџ kahverengi-sarэ renkte olup, bileяenler arasэnda geliяmiя ince toprak tabakasэ џzerinde yer yer bitki љrtџsџ gљzlenir. Birinci evre buzullaяmasэnэn oluяturduыu sandur dџzlџыџ (S1) gџneyde Юeytan SЭrtЭ, kuzeyde ise Bokluyurt SЭrtЭХnЭ takip ederek gџnџmџzde kayak merkezi olarak kullanэlan alan da dahil olmak џzere Tekir YaylasЭХnЭ da i ine alan geniя bir bљlgede yџzeylenir. Bu alan sadece birinci evre buzullarэnэn sandur dџzlџыџ olmayэp, her џ dљneme ait bileяenleri de barэndэrэr cm ile 1-2 m blok boyutunda sediman i eren sandur dџzlџыџ daha sonra geliяmiя flџvyal etkinlik nedeni ile yarэlmэяtэr. ker VadisiХnde geliяmiя ikinci evre buzullaяmanэn izleri, ksџzdere VadisiХnde olduыu gibi, iki basamak halinde gљzlenir. Birinci basamak 2700 m kotunda, ikinci basamak ise 2850 mхde yer alэr. Cephe morenlerinin (M2) oluяturduыu bu basamaklarэn gerisinde oыunlukla gerileme morenleri ile tџmseksi morenler bulunur. AnЭlan moren karmaяэыэ kuzeyden ve gџneyden ikiяer ift yan moren ile sэnэrlandэrэlmэяtэr. Bir ok kџ- џk ve uzunlamasэna moren setlerinin bulundu- Ьkinci evre morenlerini oluяturan ilk cephe moreninin vadi tabanэndan yџksekliыi 70 m, geniяliыi ise 550 m kadardэr. Arka bљlџmџnde 50x100 m geniяliыindeki bir alanda tџmseksi morenler barэndэran bu ilk cephe moreninden sonra yџksekliыi m, geniяliыi ise 350 m olan ikinci cephe moreni gelir. Yine bu moren setinin arkasэnda 70x800 mхlik bir alan kaplayan ve gerileme morenleri ile tџmseksi morenlerden oluяan bir bљlge yer alэr. BileЯenleri birka 20 cmхden 2-5 m arasэnda bloklara kadar deыiяen bu morenler, yarэ pekiяmiя matriks destekli, kil-kum boyu baыlayэcэ i eren ve seyrek bitki љrџsџnџn geliяtiыi bir gљrџnџm arz ederler (Юekil 16). Erciyes kayak alanэnэn џst kэsэmlarэnэ da i ine alan ikinci evre moren karmaяэыэ m kotunda bљlgede bulunan џ џncџ evre morenleri (M3) tarafэndan џzerlenir m uzunluыunda, m geniяliыinde, m yџksekliыinde uzunlamasэna tepeciklerden oluяan bu џ џncџ evre morenlerinin en belirgin љzellikleri diыerlerine gљre ok daha gen gљrџnџmlџ olmalarэdэr m kotunda bulunan cephe moreninin yџksekliыi 55 m, 3250 m kotundaki diыer cephe morenin yџksekliыi ise 35 m kadardэr m kotunda bile kџ џk buzyalaklarэndan itibaren geliяmiя cephe moreni setlerine rastlanэr. GevЯek, tutturulmamэя, kљяeli-yarэ kљяeli, cmхden 3-8 mхlik bloklara kadar sediman i eren morenler hemen hemen hi baыlayэcэ malzeme Юekil 16. ker Vadisi i erisinde 2. evre morenlerinden oluяan karmaяэk (M2) ile bunu џzerleyen gџncel kaya buzullarэ (Kb) ve 3. evreye ait morenler (M3) (fotoыraf yeri i in Юekil 14Хe bakэnэz). Figure 16. The 2 nd epoch morainic complex (M2) within the ker Valley is overlain by 3 rd epoch moraines and active rock glaciers (Kb) (see Figure 14 for picture location).

11 SarЭkaya vd. 69 i ermezler. Aksu VadisiХnde gљzlenen son evre morenleri ile ortak љzelliklere sahip bu morenlerin onlarla aynэ evrede oluяtuklarэ sљylenebilir. ker VadisiХ nin 3000 ile 3250 m kotlarэ arasэnda, m uzunluыunda, yarэ kapalэ, sэralэ, yay Яekili tepecik ve ukur alanlardan oluяturan ve gevяek, tutturulmamэя, cmхden 1-3 mхye kadar bloklar i eren aktif kaya buzullarэ bulunmaktadэr (Юekil 16). Bunun yanэ sэra bљlgede, kaya buzullarэnэn i erisindeki љlџ buz par acэklarэnэn zaman i inde erimesi ve џstteki sedimanlarэn bu boяluыa gљ mesi sonucu oluяan huni Яekilli buz ukuru ile bunlarэn su ile dolmasэ sonucu geliяen gљlcџkler de gљzlenmektedir. TopaktaЯ SЭrtЭ ErciyesХe gџneyden bakэldэыэnda daы ger ek bir volkan gљrџnџmџndedir. Dџzenli bir eыimle yџkselen KuzuyataЫЭ SЭrtЭ daыa bu љzelliыini verir. Ancak kuzeyden bakэldэыэnda Erciyes DaЫЭ iskeletimsi bir gљrџnџm arz eder. Gџner ve Emre (1983) daыэn bu љzelliыini kuzey yama ta KuvaternerХde geliяen etkin ve yaygэn buzullaяmanэn oluяturduыunu belirtmektedirler. Kuzey ve doыu yama larda sљz konusu evrelerde geliяmiя buzullaяmalar ile bu bљlgelerde buzyalaklarэ ve buzul vadileri a ЭlmЭЯtЭr. Gџney ve batэ yama - larda ise, kџ џk boyutlu buzyalaklarэndan itibaren geliяen buzullar, tekne Яekilli vadiler oluяturamasalar da, sэrtlar џzerinde љkellerini bэrakmэяlardэr. Erciyes zirvesinden itibaren gџneye doыru uzanarak KartЭnardЭ (2500 m) civarэnda sona eren ve TopaktaЯ SЭrtЭ olarak anэlan bљlge yan morenler ile bir cephe moreni i ermektedir (Юekil 2 ve 17). BaЯlangЭ ta 3110 m kotunda kџ џk bir buzyalaыэ da i eren TopaktaЯ SЭrtЭ, batэsэnda TopaktaЯ Dere ve doыusunda KuzuyataЫЭ SЭrtЭ ile sэnэrlandэrэlmэяtэr. Юekil 17. TopaktaЯ SЭrtЭ buzul љkelleri haritasэ (M1: Birinci evre morenleri, M2: Ьkinci evre morenleri, S: Sandur dџzlџыџ, Moren sэrtlarэ kalэn izgilerle gљsterilmiяtir). Figure 17. Glacial deposits map of TopaktaЯ Ridge (M1: 1 st epoch moraine, M2: 2 nd epoch moraine, S: Outwash plain, Moraine crests are indicated by thick lines). TopaktaЯ SЭrtЭХnda ilk iki evre buzullaяmasэnэn izlerini gљrmek mџmkџndџr. Birinci evre morenleri (M1) m kotlarэ arasэndaki alanda gљzlenir (Юekil 18) m uzunluыunda kuzey-gџney doыrultulu birka moren sэrtэndan oluяan birinci evre morenleri kuzey ve doыudaki vadilerde bulunan eяlenikleri kadar geliяememiяlerdir. DikkartЭn Domu tarafэndan џzerlenen birinci evre morenleri, cm boyutundaki akэllar ile 2-3 mхlik bloklardan oluяmuяtur. Genellikle yarэ tutturulmuя, matriks destekli, kilkum boyutunda malzeme i eren morenler, kahverengi-sarэmsэ renktedirler. TopaktaЯ SЭrtЭХnda gљzlemlenen ikinci evre moren karmaяэыэ (M2) 3100 m kotunda, m uzunluыundaki birka yan moren ile baяlar ve 2650 m kotunda son bulur. Birinci evre morenlerini џzerleyen cephe moreninin yџksekliыi 60 m civarэnda olup, uzunluыu m geniяliыi

12 70 Yerbilimleri Юekil 18. TopaktaЯ SЭrtЭХnЭ kaplayan 2. evre moren (M2) sэrtэndaki en bџyџk boyutlu bloktan љrnekleme. Figure 18. Sampling from the largest boulder available from the 2 nd epoch moraines on TopaktaЯ Ridge. ise 70 m kadardэr cm ile 2-5 m arasэnda, kљяeli-yarэ kљяeli malzeme i eren ikinci evre morenleri, kil-kum boyu baыlayэcэ malzeme i e- rirler ve џzerlerinde yer yer bitki љrtџsџ geliяmiяtir. TopaktaЯ SЭrtЭХnda son evre buzullaяmasэnэn izlerine rastlanэlmamэяtэr. SЭrtЭn gџneye bakmasэ ve son evre buzullaяmasэnэn olduыu dљnemde daimi kar seviyesinin bљlgede bulunan buzyalaыэnэn џzerinde olmasэ nedeniyle daыэn diыer bљlgelerinde gљzlenen џ џncџ evre buzullaяmasэnэn burada geliяemediыi sљylenebilir. TopaktaЯ SЭrtЭХnda her iki evre buzullaяmasэna ait sandur dџzlџыџ (S) DikkartЭn TepeХnin batэ ve doыu kenarlarэndan itibaren geliяmiяtir. Bu bљlgede bulunan sandur dџzlџыџnџn DikkartЭn Domu tarafэndan љrtџldџыџ dџяџnџlmektedir. KЭrkpЭnar Vadisi Aksu VadisiХnin batэsэnda Kџ џk Erciyes zirvesi (3703 m)хnden itibaren kuzeybatэya doыru uzanan KЭrkpЭnar Vadisi џzerinde m kotlarэ arasэndaki 1.5 km 2 Хlik alanda TopaktaЯ SЭrtЭХndakilere benzer bir moren karmaяэыэ gљzlenmektedir (Юekil 2, 19 ve 20). GџneЯ alan a Эk bir konumda olmasэ nedeniyle bљlgede љnemli bir buzyalaыэ geliяememiяtir. DolayЭsЭyla bu bљlgede geliяen kџ џk bir buzulun oluяturduыu morenler de ok fazla yayэlэm gљstermezler. DeЫiЯik doыrultularda, m uzunluыunda, m geniяliыinde 5-10 m yџksekliыinde yan ve tџmseksi morenlerden oluяan bљlgede yer yer 5-10 m derinliыinde uzunlamasэna ukur alanlar yer alэr cm akэllar ile 1-4 m blok Юekil 19. KЭrkpЭnar Vadisi buzul љkelleri haritasэ (M1: Birinci evre morenleri, Tm: Tџmseksi moren, Moren sэrtlarэ kalэn izgilerle gљsterilmiяtir, : Foto bakэя yљnџnџ gљstermektedir). Figure 19. Glacial deposits map of KЭrkpЭnar Ridge (M1: 1 st epoch moraine, Tm: Hummocky moraine, Moraine crests are indicated by thick lines, : Indicates the view direction of the pictures). boyutundaki malzemeden oluяan morenler, kilkum boyu matriks ile yarэ tutturulmuя haldedir. Yer yer bitki љrtџsџnџn geliяtiыi morenler arasэndaki ukurluklarda geliяen gљlcџklerde daha da yaygэn bir bitki љrtџsџ gљzlenir. BileЯenlerinin tutturulmuя olmasэ ve geliяmiя bitki љrtџsџ nedeniyle KЭrkpЭnar Vadisi morenleri birinci evre morenleri (M1) olarak ele alэnmэяtэr. Юekil 20. KЭrkpЭnar VadisiХnde gљzlenen 1. evre tџmseksi morenler (Tm) (Arka planda Kџ џk Erciyes zirvesi gљrџlmektedir, fotoыraf yeri i in Юekil 19Хa bakэnэz). Figure 20. The southeastern view of the 1 st epoch hummocky moraines (Tm) in the KЭrkpЭnar Valley. (Little Erciyes Peak on the background, see Figure 19 for picture location).

13 SarЭkaya vd. 71 G NCEL BUZUL Erciyes VolkanЭХnda gџncel buzul sadece kuzeybatэya bakan Aksu VadisiХnde bulunmaktadэr (Юekil 4). 20. yyхэn baяlarэndan itibaren sistematik olmasa da, yapэlan љl џmler Aksu BuzuluХnun sџrekli bir gerileme i erisinde olduыunu gљstermektedir (Юekil 21). Buzula iliяkin en eski veriler 1902 yэlэnэn Temmuz ayэna aittir. Penther (1905) buzul dilinin 3100 m kotuna kadar indiыini belirtmekte ve TџrkiyeХnin yayэnlanmэя ilk buzul fotoыrafэ olduыu dџяџnџlen bir fotoыrafэ da alэяmasэnda sunmaktadэr. Penther (1905)Хin uzunluыunu 700 m olarak hesapladэыэ buzulun dil kэsmэnэn olduыu yerde bugџn џ џncџ evre buzullaяmasэnэn cephe morenleri gљzlenmektedir yэlэnэn yaz aylarэnda yapэlan bir baяka alэяmada ise buzul dilinin 3250 m kotuna ekildiыi belirtilmektedir (Bartsch, 1930 ve 1935). Erciyes VolkanЭХnda Tџrk araяtэrmacэlar tarafэndan yapэlan alэяmalar Erin (1951 ve 1952a,b) tarafэndan baяlatэlmэяtэr. Erin 1950 yэlэnэn AЫustos ayэnda yaptэыэ alэяmada daimi kar sэnэrэnэn 3550 m kotunda olduыunu ve buzulun 3380 mхye ekildiыini belirtmiяtir (Erin, 1951 ve 1952a). AraЯtЭrmacЭ ayrэca Penther (1905)Хin alэяmasэna atэfta bulunarak buzulun yэlda ortalama 3 m geri ekildiыini hesaplamэяtэr. Erin (1951)Хe gљre 1950 yэlэnda 15 hektar alan kaplayan buzulun o zamanki uzunluыu 550 m olup, kalэnlэыэ en fazla 50 m kadardэr. Ьzleyen yэllarda Erciyes VolkanЭХnda gџncel buzul ve daha љnceki evrelerdeki buzullaяmaya iliяkin alэяmalar devam etmiяtir (Messerli, 1964, 1965, 1967; Birman, 1968). Gџnџmџze en yakэn alэяma ise, Gџner ve Emre (1983) tarafэndan yapэlmэяtэr. Bu araяtэrmacэlar, buzulun uzunluыunun 380 mхye gerilediыini ve buzul dilinin 3400 m kotuna ulaяtэыэnэ belirtmiяlerdir. Bu alэяma kapsamэnda yapэlan arazi alэяmalarэ ile gџncel buzulun daha љnceki alэяmalarda da belirtildiыi gibi gerilediыi gљrџlmџяtџr. Gџnџmџzde buzul, Aksu Vadisi i erisinde Bџyџk Erciyes (3917 m) ile Kџ џk Erciyes zirvesi (3703 m) arasэnda kalan ge idin Bџyџk Erciyes zirvesine daha yakэn olan kэsmэnda kuzeye bakan dik eыimli yama ta bulunmaktadэr. YaklaЯЭk 400 m uzunluыunda olan buzulun son bulduыu nokta 3420 m kotundadэr. Buzulun љn kэsmэnda kopmuя љlџ buz par alarэ ile evreden dљkџlen bloklarэn oluяturduыu moren karmaяэыэ 3300 m kotuna kadar devam etmektedir. TARTIЮMA VE SONU LAR Erciyes VolkanЭ Ge KuvaternerХde џ buzullaяma evresi ge irmiяtir. Toplam dљrt ana vadi (Aksu, ker, ksџzdere ve KЭrkpЭnar Vadileri) ve bir sэrtta (TopaktaЯ SЭrtЭ) gљzlenen buzullaяma sonucu eяitli buzul aяэndэrma izleri ve biriktirme Яekilleri oluяmuяtur. zellikle Aksu ve ksџzdere VadileriХnde gљrџlen tekne vadi karakteri ile ker buzulunun volkanik amfitiyatroyu iяleyerek yarattэыэ bџyџk boyutlu buzyalaыэ љnemli Юekil 21. Buzulun zaman ve mekan i indeki geliяimini gљsterir harita ve bљlgede alэяan eяitli araяtэrmacэlara gљre buzul evrimi (kesikli izgiler araяtэrэcэlara gљre buzulun kapladэыэ alanlarэ gљstermektedir). Figure 21. Time and space relationships of the glacier and its evolution (dashed lines indicate the areas covered by the glacier) throughout the years according to various investigators.

14 72 Yerbilimleri aяэndэrma izlerindendir. Ana kaya ve bloklar џzerinde gљzlenen izikler ve hilal Яekilleri de kџ џk boyutlu aяэndэrma izlerine љrnek olarak verilebilir. Biriktirme Яekillerinden en љnemlilerini yan ve cephe morenleri oluяturur. zellikle birinci evreye ait yan morenlerin vadilerin oыunda m kotuna kadar inmiя olmalarэ ve oluяturduklarэ sэrtlarэn yџksekliklerinin yer yer 100 mхyi ge mesi bunlarэn en etkin buzul evresinin џrџnџ olduklarэnэ kuяkuya yer vermeyecek Яekilde kanэtlamaktadэr. alэяmanэn temel amacэnэ oluяturan moren setleri џzerindeki bloklardan kozmojenik yaя tayini i in toplanan љrneklerden henџz nicel bir yaя bulgusu olmasa da, birinci evreye ait morenlerin (M1) ve sandur dџzlџыџnџn (S1) Karagџllџ DomuХndan Эkan piroklastik malzemeler ile љrtџlmџя olmasэ buzullaяmanэn baыэl yaяэ hakkэnda bilgi vermektedir. Her ne kadar Karagџllџ DomuХndan yaя verisi bulunmasa da, benzer bileяim ve volkanik ge miяe sahip PerikartЭn ve DikkartЭn DomlarЭХnЭn (Юen vd., 2002) 0.14±0.02 ile 0.11±0.03 My yaя aralэыэnda oluяtuklarэ (Ercan vd., 1994) gљzљnџne alэndэыэnda, birinci buzul evresinin baыэl yaяэnэn yukarэda belirtilen yaяtan daha fazla olmasэ gerektiыi a ЭktЭr. Kuvaterner stratigrafisi i inde 6. buzul evresi olarak bilinen ( yэl љnce) evreye karяэlэk gelebilecek bu morenlerin kesin yaяlarэ kozmojenik yaя tayini sonucu daha da net bir Яekilde belirlenebilecektir. ok daha az yaygэn olan ikinci evre yan ve cephe morenleri ise, љzellikle ksџzdere VadisiХnde gљrџldџыџ џzere, gerileme morenleri ve tџmseksi morenler olarak bulunurlar. Her ne kadar yan ve cephe morenlerinin oluяum mekanizmalarэ a Эk bir Яekilde anlaяэlabilmiя ise de, tџmseksi morenler hakkэnda tam bir fikir birliыi bulunmamaktadэr. Konu ile ilgilenen araяtэrmacэlarэn biroыu tџmseksi morenlerin ana buzul dilinden koparak љlџ buz haline gelen buzullarэn џzerindeki, i indeki ve/veya altэndaki sedimanlarэn zamanla љbekler halinde birikmesi sonucu oluяtuklarэ konusunda gљrџя birliыi i indedirler (Eyles, 1983; Benn, 1992; Bennett ve Boulton, 1993; Eyles vd., 1998; Klassen ve Hughes 2000; Boone ve Eyles, 2001). lkemizde bilinen en yaygэn tџmseksi morenler, Orta ToroslarХda GeyikdaЫ civarэndaki Namaras VadisiХnde geliяmiя olup, ok geniя alanlar (30 km 2 ) kaplarlar ( iner vd., 1999; iner, 2003). џncџ evreye ait morenler genellikle taze gљrџnџmlџ ve bitki љrtџsџnџn geliяmediыi, baыlayэcэ i ermeyen iri bloklara sahip erime ve cephe morenlerinden oluяurlar. vadide de gљzlemlenen bu morenlerin yaklaяэk olarak yэllarэ arasэnda etkin olan Kџ џk Buzul aыэхnda oluяtuklarэ dџяџnџlmektedir. ker VadisiХnde ikinci ve kэsmen џ џncџ evre moren karmaяэыэnэ џzerler durumda bulunan kaya buzullarэ buzul evresi (periglacial) ortamlarэn tipik gљstergelerindendir. Capps (1910)ХЭn ilk defa kaya buzulu deyimini kullanmasэndan sonra kapsamlэ bir alэяma ile AlaskaХda 200Хden fazla kaya buzulunu inceleyen Wahrhaftig ve Cox (1959), bunlarэ Тvadi yama larэnэn eteklerinde veya kџ џk buzullarэn љnџnde geliяmiя, dil veya yayvan Яekilli, kљяeli ve kљtџ boylanmэя malzemeden oluяan kџtlelerу olarak tanэmlamэяlardэr. Kaya buzullarэnэn kљkeni ve dinamiыi ile ilgilenen araяtэrmacэlarэn bir kэsmэ, kaya buzullarэnэn periglasiyal kљkenli oluыunu ve yama dљkџntџlerini oluяturan malzemeler arasэndaki boяluklarэ dolduran suyun donmasэ ve љzџlmesi esnasэnda geliяen kuvvetlerin bu kџtleyi (Тbirincil kaya buzullarэу, Corte, 1976) aяaыэya doыru yavaя bir Яekilde hareket ettirdiklerini љne sџrmektedirler (Wahrhaftig ve Cox, 1959; Blagbrough ve Farkas, 1968; Haeberli, 1985; Barsch, 1992). Bir diыer gurup araяtэrmacэ ise, kaya buzullarэnэn oluяumunu kџ џk buzullarэn yџzeyine yama lardan dљkџlen malzemenin buzulun erimesi sonucu birikmesine (Тikincil kaya buzullarэу, Corte, 1976) baыlamaktadэr (Richmond, 1952; Humlum, 1988). Bu alэяma kapsamэnda ker VadisiХnde gљzlemlenen kaya buzullarэnэn daha ziyade periglasyal kљkenli, yani birincil kaya buzulu olduklarэ dџяџnџlmektedir. Erciyes VolkanЭХnda 20. yџzyэlэn baяэndan beri gџncel buzula ait toplanan veriler buzul dilinin 1902 yэlэndaki 3100 m kotundan gџnџmџzde 3420 mхye ekildiыini gљstermektedir yэlэnda ortalama geri ekilme hэzэ 3 m/yэl iken (Erin, 1952a), gџnџmџzde bunun daha da artarak, ortalama 4 m/yэlхa ЭktЭЫЭ gљrџlmektedir. Erin (1951)Хe gљre bu buzul Pleyistosen buzullaяmasэnэn bir devamэ olmayэp, gџnџmџzden 4-6 bin yэl љnce geliяmiя sэcak ve kurak Ьklim OptimumuХnda tamamen erimiя veya firn seviyesine inmiяtir. Bџyџk olasэlэkla Kџ џk Buzul aыэхnda geliяmiя bu buzulun џrџnleri olan erime moren-

15 SarЭkaya vd. 73 leri ise bu alэяma kapsamэnda 3. evre morenleri baяlэыэ altэnda toplanmэяlardэr. Erciyes VolkanЭХnda ger ekleяtirilen bu alэяma sonucunda buzullarэn zaman ve mekan i erisindeki baыэl konumlarэ saptanabilmiя ve љkelttikleri morenlerin eяitli љzellikleri ortaya konulabilmiяtir. Kozmojenik yaя tayini i in sistematik olarak toplanan љrneklerden alэnacak sonu lar sadece ErciyesХin deыil, TџrkiyeХnin Ge KuvaternerХdeki iklim deыiяikliklerinin boyutunun ve zamanlamasэnэn anlaяэlabilmesine de љnemli katkэlar saыlacayaktэr. KATKI BELЬRTME Bu makale, birinci yazar M. Akif SarЭkayaХnЭn halen devam etmekte olan ve T BЬTAK-Mџnir Birsel VakfЭ bursu ile kэsmen desteklenen doktora alэяmasэnэn bir bљlџmџnџ i ermektedir. alэяmalar, T BЬTAK ile NSF (National Science Foundation) tarafэndan desteklenen ТMagnitude of Quaternary Glaciers and Glaciations from Low to High Latitudes: Global or Local Dominant Controlling FactorsУ isimli 101Y002 NoХlu projenin maddi desteыi ile yџrџtџlmџяtџr. Yazarlar, arazi alэяmalarэnda kendilerine eяlik eden Hacettepe niversitesiхnden Dr. Erdal Юen ve Yџksek Mџh. Bџlent AkЭlХa, ErciyesХin sayэsallaяtэrэlmэя haritasэnэ saыlayan Dr. Biltan Kџrk џoыluхna ve makalenin volkanizmasэ ile ilgili olarak gљrџяlerinden yararlanэlan Prof. Dr. Erkan AydarХa teяekkџrlerini sunarlar. Yazarlar, ayrэca bu alэяmanэn geliяmesinde deыerli gљrџяlerinden yararlanэlan Prof. Dr. OЫuz Erol ve Prof. Dr. Nizamettin KazancЭХya teяekkџr ederler. KAYNAKLAR AyrancЭ, B., The magnificent volcano of Central Anatolia; Mt. Erciyes near Kayseri. Bulletin of Ьstanbul Technical University, 44, Barsch, D., Permafrost creep and rockglaciers. Permafrost and Periglacial Processes, 3, Bartsch, G., Vorlaufiger Bericht џber eine Reise nach Mittel-Anatolien. Jahrbuch der Geographischen Gesellschaft zu Hannover. Bartsch, G., Das Gebeit des Erciyes Dagi und die Stadt Kayseri in Mittel-Anatolien. Jahbuch der Geographischen Gessellschaft zu Hannover fџr 1934 und 1935, Benn, D.I., The genesis and significance of hummocky moraines: evidence from the Isle of Skye, Scotland. Quaternary Science Reviews, 11, Bennett, M.R., and Boulton, G.S., A reinterpretation of Scottish hummocky moraines and its significance for the deglaciation of the Scottish Highlands during the Younger Dryas or Loch Lomond Stadial. Geological Magazine, 130, Birman, J.H., Glacial reconnaissance in Turkey. Geological Society of America Bulletin, 79, Blagbrough, J.W., and Farkas, S.E., Rock glaciers in the San Mateo mountains, southcentral New Mexico. American Journal of Science, 266, Blumenthal, M.M., Der Erdchias-DaЫh, 3916 m. Die Alpen, 14(3), Boone, S.J., and Eyles, N., Geotechnical model for great plains hummocky moraine formed by till deformation below stagnant ice. Geomorphology, 38, Capps, S.R., Rock glaciers in Alaska. Journal of Geology, 18, Corte, A., Rock Glaciers. Biuletyn Peryglacjalny, 26, iner, A., GeyikdaЫХda (Orta Toroslar) Ge Kuvaterner buzullaяmasэna ait morenlerin sedimanter fasiyes analizi ve ortamsal yorumu. Tџrkiye Jeoloji Bџlteni (baskэda). iner, A., Deynoux, M., and љrek ioыlu, E., Hummocky moraines in the Namaras and Susam valleys, Central Taurids, SW Turkey. Quaternary Science Reviews, 18, Ercan T., Tokel S., Matsuda J.I., Ui T., Notsu K. ve Fujitani T., Erciyes DaЫЭ (Orta Anadolu) Pliyo-kuvaterner volkanizmasэna iliяkin yeni jeokimyasal, izotopik, radyometrik veriler ve jeotermal enerji a ЭsЭndan љnemi. Tџrkiye 6. Enerji Kongresi Bildiriler KitabЭ, Erin, S., Glasiyal ve postglasiyal safhada Erciyes glasiyesi. Ьstanbul niversitesi CoЫrafya Enstitџsџ Dergisi, 1 (2), Erin, S., 1952a. Glacial evidences of the climatic variations in Turkey. Geografiska Annaler, 34(1-2), Erin, S., 1952b. The present day glaciation in Turkey. General assembly and 17 th International Congress of the Int. Geographical Union, 8 th proceedings, Washington D.C., Eyles, N., Modern Icelandic glaciers as depositional models for hummocky moraines in the Scottish Highlands. In: Tills and related deposits. E.B. Evenson, C. Schlџchter and

16 74 Yerbilimleri J. Rabassa (eds.). Rotterdam: Balkema, Eyles, N., Boyce, J.I., and Barendregt, R.W., Hummocky moraine: sedimentary record of stagnant Laurentide ice lobes resting on soft beds. Sedimentary Geology, 123, Gravenor, C.P., and Kupsch, W.O., Ice-disintegration features in Western Canada. Journal of Geology, 67, Gџner, Y. ve Emre,., Erciyes daыэnda Pleistosen buzullaяmasэ ve volkanizma ile iliяkisi. Jeomorfoloji Dergisi, 11, Haeberli, W., Creep of mountain permafrost: Internal structure and flow of Alpine rock glaciers. Mitt. Versuchsanst. Wasserbau Hydrol. Glaziol., ETH Zurich 77, 142. Humlum, O., Natural grains on rock glaciers as an indication of a solid ice core. Geografiska Tidsskr, 88, Innocenti, F., Mazzuoli, R., Pasquare, G., Radicati, F., and Villari, L., Neogene calc-alcaline volcanism of Central Anatolia: Geochronological data on Kayseri-NiЫde area. Geological Magazine, 112, Klassen, R.W., and Hughes, D., Diamict till in Sub-glacial channels, Poplar River strip mine, Southern Saskatchewan. Quaternary International, 68-71, Messerli, B., Der Gletscher am Erciyas Dagh und das Problem der rezenten Schneegrenze im anatolischen und mediterranen Raum. Geographica Helvetica, 19(1), Messerli, B., Erciyas Dagh 3916 m (Tџrkei). Sonderabdruck aus dem Quartalsheft 2, Die Alpen, Messerli, B., Die eiszeitliche und die gegenwљrtige Vergletscherung in Mittelmeerraum. Geographica Helvetica, 22, Notsu, K., Fujitani, T., Ui, T., Matsuda, J., and Ercan, T., Geochemical feature of collision related volcanic rocks in Central and Eastern Anatolia, Turkey. Journal of Volcanological Geothermal Research, 64, Pasquare, G., Geology of the Cenozoic volcanic area of Central Anatolia. Atti Accad. Naz. Lincei, 9, Penther, A., Eine Reise in das Gebiet des Erdschias-Dagh (Kleinasien), Abhandlungen der k. k. Geography Gesellschaft in Wien, 1-6. Richmond, G.M., Comparison of rock glaciers and block streams in the La Sal Mountains, Utah. Geological Society America Bulletin, 63, Юen, E., Erciyes stratovolkanэnэn (Orta Anadolu) volkanolojik ve petrolojik geliяiminin incelenmesi. Hacettepe niversitesi, Fen Bilimleri Enstitџsџ, Yџksek Mџhendislik Tezi, 264 s (yayэmlanmamэя). Юen, E., Aydar, E., Gourgaud, A., and Kџrk џoыlu, B., Initial explosive phases during the extrusion of volcanic lava domes: example from rhyodacitic dome of DikkartЭn DaЫ, Erciyes Stratovolcano, Central Anatolia, Turkey. Geosciences, 334/1, Wahrhaftig, C., and Cox, A., Rock glaciers in the Alaska Range. Geological Society of America Bulletin, 70,