KTSAD LETMELRE DAHL MENKUL KIYMETLERN DEERLEMES. Bülent AK Ba Hesap Uzmanı

Transkript

1 KTSAD LETMELRE DAHL MENKUL KIYMETLERN DEERLEMES Bülent AK Ba Hesap Uzmanı

2 1. TCAR KAZANCIN TESPT YÖNTEM VE DEERLEME LEM : 1.1. Öz Sermaye Nedir? Öz sermaye; iletmenin sahip olduu iktisadi kıymetler ile alacakların toplamından, borçların düülmesi sonucunda geriye kalan tutardır. Bu tutar giriimcinin iletmeye koyduu varlıı gösterir. htiyatlar ve kar bilançoda ayrı olarak gösterilseler dahi öz sermayenin unsurlarından sayılır Bilanço Usulünde Ticari Kazanç Nasıl Saptanır? Gelir Vergisi Kanunu'nda, bilanço usulüne göre ticari kazanç, teebbüsteki öz sermayenin hesap dönemi sonunda ve baındaki deerleri arasındaki müsbet fark olarak tanımlanmıtır. Dönem sonu ile dönem baındaki öz sermayenin karılatırılmasını gerektiren bu sistem, kurumlar vergisi mükellefleri için de geçerlidir. Öz sermayeyi hesaplayabilmek için ise, iletmeye dahil iktisadi kıymetlerin deerlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Ticari kazancın belirtilen ekilde saptanması sırasında, Vergi Usul Kanunu'nun deerlemeye ilikin hükümlerine uyulması zorunludur Deerleme Nedir? Deerleme, vergi matrahlarının hesaplanmasıyla ilgili iktisadi kıymetlerin vergi kanunlarında gösterilen gün ve zamanlardaki deerlerinin saptanmasıdır. Deerlemeye ilikin hükümlere Vergi Usul Kanunu'nun 258 ve devamında yer alan maddelerinde yer verilmi ve her bir aktif ve pasif kıymetin nasıl deerlenecei belirlenmitir. Bu çerçevede, iktisadi iletmelerin aktifine kayıtlı bulunan menkul kıymetlerin de hesap döneminin sonunda deerlenmesi gerekir Deerleme Ne Zaman Yapılır? Vergi Usul Kanunu uyarınca tutulması zorunlu olan defterler hesap dönemi itibariyle tutulur. Kayıtlar her hesap dönemi sonunda kapatılır ve ertesi dönem baında tekrar açılır. Hesap dönemi normal olarak takvim yılıdır. Buna göre, defterlerin ilgili bulunduu yılın son günü olan 31 Aralık tarihi itibariyle kapatılması gerekmektedir. letmeye dahil mevcutlar, alacaklar ve borçların sayılması, ölçülmesi,tartılması ve deerlemesinin de ilgili yılın 31 Aralık tarihi itibariyle yapılması gerekmektedir. Dolayısıyla, gelir ve kurumlar vergisinin uygulamasında, deerleme günü ilgili yılın 31 Aralık tarihidir. Örnek 1 : Ticaretle uraan mükellef (A)'nın gelirleri gerçek usulde vergilendirilmekte olup, mükellef bilanço usulüne göre defter tutmaktadır. Mükellefin ticari iletmesinden elde ettii gelirler takvim yılı esasına göre gelir vergisine tabi tutulacaktır. Bu durumda, mükellefin hesap dönemi sonu 31 Aralık tarihi olmaktadır. Mükellefin ticari iletmesine dahil iktisadi kıymetlerinin deerlemesini ilgili yılın 31 Aralık tarihi itibariyle yapması gerekir Özel Hesap Döneminde Deerleme Ne Zaman Yapılır? Bazen iletmelerin gösterdikleri faaliyetler takvim yılı dönemine uygun bulunmayabilir. Bu tür mükelleflerin bavurusu halinde Maliye Bakanlıı 12'er aylık özel hesap dönemleri belli edebilir. Özel hesap dönemi tayin edilenlerin ticari ve zirai kazançları, özel hesap döneminin kapandıı takvim yılın kazancı sayılır. Bu durumda, deerleme günü özel hesap döneminin kapandıı son gün olacaktır. Örnek 2 : (B) Özel Okul letmecilii A.., öretim döneminin yılın Eylül ayında balaması ve ertesi yılın Haziran ayında bitmesi nedeniyle özel hesap dönemi için Maliye Bakanlıı'na bavurmutur. Maliye Bakanlıı talebi yerinde görmü ve 1 Eylül - 31 Austos tarihleri

3 arasında kalan dönemi özel hesap dönemi olarak belirlemitir. Bu durumda, mükellef kurumun hesap dönemi sonu 31 Austos tarihi olmaktadır. irketin iletmeye dahil iktisadi kıymetlerinin deerlemesini ilgili yılın 31 Austos tarihi itibariyle yapması gerekir Geçici Vergi Açısından Deerleme Ne Zaman Yapılır? 4369 sayılı Kanunla yapılan düzenlemelere göre geçici vergi, tarihinden balamak üzere, yıl içindeki üçer aylık dönemler itibariyle elde edilen ticari ve mesleki kazançlar üzerinden hesaplanacaktır. Geçici vergiye esas kazançların tespitinde, Vergi Usul Kanununun deerlemeye ilikin hükümlerinin de dikkate alınması gerekmektedir. Deerleme ilemleri, geçici vergi döneminin kapandıı tarih itibariyle yapılacaktır. Bir hesap dönemi ile ilgili olarak 4 ayrı geçici vergi dönemi söz konusu olmaktadır. Hesap dönemi takvim yılı olan mükellefler açısından geçici vergi dönemleri u ekilde olacaktır. Birinci Dönem kinci Dönem Üçüncü Dönem Dördüncü Dönem Ocak - ubat - Mart Nisan - Mayıs - Haziran Temmuz - Austos - Eylül Ekim - Kasım - Aralık Ancak, geçici vergi dönemleri üçer aylık olmakla birlikte, beyan edilecek kazancın hesaplanmasında 3, 6, 9 ve 12 aylık mali tablolar esas alınacaktır. Örnein, üçüncü döneme ilikin geçici vergi; Ocak - Eylül dönemine ilikin olarak çıkarılacak 9 aylık mali tablolara göre bulunan kazanç üzerinden hesaplanan vergiden, birinci ve ikinci dönemlerde ödenmesi gereken geçici vergilerin indirilmesiyle bulunacaktır. Bu durumda, geçici vergi açısından deerleme günü; 3, 6, 9 ve 12 aylık mali tabloların kapanı tarihi olan 31 Mart, 30 Haziran, 30 Eylül ve 31 Aralık tarihleri olmaktadır. Örnek 3 : Kurumlar vergisi mükellefi olan (C) Ltd. ti.'nin hesap dönemi takvim yılıdır. Mükellef kurumun, tarihleri arasında kalan döneme ilikin olarak üç aylık mali tablolarını çıkarması gerekmektedir. lk üç aylık dönemde elde edilen geçici vergiye tabi ticari kazancı gösterecek bu mali tabloların hazırlanması sırasında Vergi Usul Kanununda yer alan deerleme hükümlerine uyulması zorunludur. Bu durumda, 1999 yılı 1. dönem geçici vergi beyanına ilikin olarak deerleme günü 31 Mart 1999 tarihi olacaktır Özel Hesap Dönemine Tabi Mükelleflerde Geçici Vergi Açısından Deerleme Ne Zaman Yapılır? Kendilerine özel hesap dönemi tayin edilmi gelir ve kurumlar vergisi mükellefleri, tarihi itibariyle içinde bulundukları üç aylık dönemi takip eden dönemden balamak geçici vergilerini yeni esaslara göre belirleyerek ödeyeceklerdir. Bu mükelleflerin geçici vergiye tabi ilk dönem kazançlarının belirlenmesi için, bu dönemin baı itibariyle mali tabloların çıkartılması gerekmektedir. Geçici vergi beyannamesi verilecek dönemlere ilikin olarak, eski hükümlere göre yıllık beyanname üzerinden tahakkuk ettirilen geçici vergi taksitleri ise terkin ettirilecektir. Bu esaslar dahilinde, özel hesap döneminin üçer aylık dönemleri itibariyle 3, 6, 9 ve 12 aylık mali tabloları çıkarılacak ve bu mali tabloların çıkarıldıkları tarihler deerleme günü olarak kabul edileceklerdir. Örnek 4 : 1 Austos - 31 Temmuz özel hesap döneminde faaliyet gösteren bir kurumlar vergisi mükellefinin, geçici vergi dönemleri u ekilde olacaktır.

4 Birinci Dönem kinci Dönem Üçüncü Dönem Dördüncü Dönem Austos - Eylül - Ekim Kasım - Aralık - Ocak ubat - Mart - Nisan Mayıs - Haziran - Temmuz Mükellef kurum, tarihi itibariyle içinde bulunduu Kasım Ocak 1999 dönemini izleyen ubat - Mart 1999 döneminden itibaren yeni esaslara göre geçici vergi ödemeye balayacaktır. Bu durumda, 1998 yılı Kasım ayında verilen kurumlar vergisi beyannamesi üzerinden tahakkuk ettirilen geçici vergi taksitlerinden ubat - Ekim 1999 dönemlerine ilikin olanlar terkin edilecektir. Geçici vergiye tabi ilk dönem kazancının belirlenmesi için, dönem baı olan 1 ubat tarihi itibariyle mali tablolar çıkarılacaktır. Dolayısıyla, irketin tüm mevcut, alacak ve borçları bu tarih itibariyle saptanıp deerlemeye tabi tutulacaktır. Daha sonra, irketin 3, 6, 9 ve 12 aylık mali tablolarını çıkartacaı 31 Ekim, 31 Ocak, 30 Nisan ve 31 Temmuz tarihlerinin deerleme günü olarak kabul edilmesi ve deerleme ilemlerinin bu günler itibariyle yapılması gerekmektedir. 2. MENKUL KIYMETLERE LKN TEMEL BLGLER : 2.1. Menkul Kıymet Nedir? Menkul kıymetler; ortaklık veya alacaklılık salayan, belli bir meblaı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve artları Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirlenen kıymetli evraklardır Hangi Tür Menkul Kıymetler Bulunmaktadır? Menkul kıymetlerin türleri aaıdaki gibidir : Hisse Senetleri, Yatırım Fonu Katılma Belgeleri, Devlet Tahvilleri, Özel Sektör Tahvilleri, Hisse Senedi ve Tahvil Kuponları, Hazine Bonoları, Gelir Ortaklıı Senetleri, Toplu Konut daresi ve Kamu Ort. daresi'nce Çıkarılan Tahviller, Finansman Bonoları, Banka Bonoları, Banka Garantili Bonolar, Varlıa Dayalı Menkul Kıymetler, Kar-Zarar Ortaklıı Belgeleri Hangi Menkul Kıymetler Borsada lem Görmektedir? Bilindii üzere, stanbul Menkul Kıymetler Borsası Hisse Senetleri Piyasası'nda hisse senetleri ilem görmektedir. Bunun yanısıra, MKB'de Tahvil ve Bono Piyasası bulunmaktadır. Bu piyasaya ilikin olarak yayımlanan yönetmeliin 4. maddesiyle, bu piyasada ilem görecek menkul kıymetler aaıdaki gibi belirlenmitir. Devlet Tahvili, Hazine Bonosu, Gelir Ortaklıı Senedi, Özel Sektör Tahvilleri, Varlıa Dayalı Menkul Kıymet, Finansman Bonoları ve Dier Kabul Edilecek Menkul Kıymetler.

5 Ancak, bu piyasada fiilen hazine bonoları ve devlet tahvilleri ilem görmekte, bunların dıında kalan menkul kıymetlerin alım-satım ilemlerine pek rastlanmamaktadır. 3. MENKUL KIYMETLERN DEERLEMESNE LKN YASAL DÜZENLEMELER : Sayılı Kanunla Yapılan Deiiklik Öncesindeki Uygulama : Vergi Usul Kanunu'nun iktisadi iletmelere dahil kıymetleri deerlemeye ilikin bölümünde yer alan, 4369 sayılı Kanunla yapılan deiiklikten önceki 279'uncu maddesinde, Türk ve yabancı esham ve tahvilatın alı bedeli ile deerlenecei hükme balanmıtı. Bu hüküm uyarınca, dönem sonunda iletmeye dahil olan menkul kıymetlerin deerlemesinde alı bedeli esas alındıı için, söz konusu menkul kıymetlerin alı tarihinden dönem sonuna kadar olan deerlerine ilikin olumlu veya olumsuz farklar dönem kazancına yansıtılamamaktaydı. Dier bir ifade ekliyle, alınan menkul kıymetlerin deerlerinde bir deime olmakla birlikte, bu deiim dönem kazancının hesaplanmasında gözönüne alınamamaktaydı. Söz konusu menkul kıymetlere ilikin olarak elde edilen kazanç, ancak bu menkul kıymetlerin elden çıkarılmasıyla ortaya çıkmakta ve dönem kazancına yansıtılabilmekteydi. Dolayısıyla, ticari kazancın saptanmasına yönelik olarak da dönemsellik ve tahakkuk esasından sapma görülmekteydi. Söz konusu menkul kıymetlerin edinilmesinde kullanılan kredilerin faizlerinin dönem sonlarında gider unsuru olarak dikkate alındıı hususu da göz önünde bulundurulduunda, bir vergi erteleme rejimi ile karılaılmaktaydı Sayılı Kanunla Yapılan Düzenlemeler : Menkul Kıymetlerin Deerleme Esasları : Açıklanan yöndeki sakıncaları gidermek üzere, Vergi Usul Kanunu'nun 279'uncu maddesi tarihinde yürürlüe girmek üzere aaıdaki ekilde deitirilmitir : "Madde Hisse senetleri ile fon portföylerinin en az yüzde 51'i Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden oluan yatırım fonu katılma belgeleri alı bedeliyle, bunlar dıında kalan her türlü menkul kıymet borsa rayici ile deerlenir. Borsa rayici yoksa veya borsa rayicinin muvazaalı bir ekilde olutuu anlaılırsa deerlemeye esas bedel, menkul kıymetin alı bedeline vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden deerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanır. Ancak, borsa rayici bulunmayan, getirisi ihraç edenin kar ve zararına balı olarak doan ve deerleme günü itibariyle hesaplanması mümkün olmayan menkul kıymetler, alı bedeli ile deerlenir." Yapılan bu deiiklikle, iktisadi iletmelere dahil menkul kıymetlerin deerlemesine ilikin belirlenen esaslar u ekildedir. ktisadi iletmelere dahil olan hisse senetleri ile fon portföylerinin en az yüzde 51'i Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden oluan yatırım fonu katılma belgeleri alı bedeliyle deerlenecektir. Bunların haricinde kalan her türlü menkul kıymet borsa rayici ile deerlenecektir. Borsa rayiciyle deerlenmesi gereken menkul kıymetler, borsada ilem görmüyor olabilir. Söz konusu menkul kıymetler borsada ilem görmekle birlikte, deerleme gününde herhangi bir alım-satım ilemi gerçeklememi olabilir. Yahut borsa rayicinin muvazalı bir ekilde oluturulması mümkündür. Bu durumda, bu menkul kıymetlerin deerlemesi u ekilde yapılacaktır. Menkul kıymetin alı bedeline, bu menkul kıymetin vadesinde kur farkları dahil olmak üzere elde edilecek

6 gelirin iktisap tarihinden deerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanacaktır. Dier bir ifadeyle, menkul kıymetin ilgili dönemdeki kıst getirisi hesaplanacak ve bu tutar alı bedeline eklenecektir. Borsa rayiciyle deerlenmesi gereken menkul kıymetlerden, borsa rayici bulunmayan, getirisi ihraç edenin kar ve zararına balı olarak doan ve deerleme günü itibarıyla hesaplanması mümkün olmayan menkul kıymetler alı bedeli ile deerlenecektir Menkul Kıymetlerin Deerlemesinde Kullanılacak Ölçüler : 4369 sayılı Kanunla yapılan düzenleme uyarınca, iktisadi iletmelerin aktifine kayıtlı bulunan menkul kıymetlerin türüne göre alı bedeli, borsa rayici ve kıst getiri hesaplamasına dayalı üç ayrı deerleme ölçüsü ortaya çıkmıtır. Alı Bedeli Ölçüsü : Vergi Usul Kanunu'nda alı bedelinin tanımına yer verilmemitir. Alı bedelinin, bir iktisadi kıymetin iktisabi için satıcıya ödenen veya borçlanılan mebla olduu yönündeki görü geni ölçüde kabul görmektedir. Borsa Rayici Ölçüsü : Borsa rayici, gerek menkul kıymetler ve kambiyo borsasına, gerekse ticaret borsasına kayıtlı olan iktisadi kıymetlerin deerlemeden evvelki son muamele gününde borsadaki ilemlerin ortalama deeri olarak tanımlanmıtır. Bununla beraber, normal dalgalanmalar haricinde fiyatlarda bariz kararsızlıklar görülmesi halinde, son muamele günü yerine deerleme gününden önceki 30 gün içindeki ortalama rayici esas aldırmaya ilikin Maliye Bakanlıı'nın yetkisi bulunmaktadır. Kıst Getiri Ölçüsü : Borsa rayicine göre deerlenmesi gereken menkul kıymetlerin, borsa rayicinin olmaması veya borsa rayicinin muvazaalı bir ekilde olutuunun anlaılması halinde, deerlemeye esas bedel, menkul kıymetin alı bedeline vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden deerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanacaktır Sayılı Yasayla Yapılan Deiiklikten Önce Edinilen Menkul Kıymetler Eski Hükümlere Göre mi Deerlenir? Menkul kıymetlerin deerleme ölçüsünü deitiren, Vergi Usul Kanununun 279. maddesinde 4369 sayılı Kanunla yapılan deiiklik tarihinde yürürlüe girmitir sayılı Kanun ise tarihinde yürürlüe girmitir. Söz konusu Kanunda, Kanunun yürürlüe girmesinden önce edinilen menkul kıymetlerin nasıl deerleneceine ilikin olarak geçi dönemini düzenleyen her hangi bir geçici madde yer almamaktadır. Gelir daresi de konuya ilikin görüünü henüz açıklamamıtır. Bu nedenle, deiiklik yapan Kanunun yürürlüe girmesinden önce iktisadi iletmelerin aktifine dahil olan tüm menkul kıymetlerin alı bedeli ile deerlenmeye devam edileceine ilikin görüler ileri sürülmütür. Bu görüe, "kanunların geriye yürümezlii ilkesi" dayanak olarak gösterilmitir. Oysa, Anayasa Mahkemesi'nin E.1989/6, K.1989/42 sayılı Kararında, gerçek anlamda bir geriye yürümeden bahsedilebilmesi için içinde bulunulan yılda farklı yıllarda saptanan göstergelerin esas alınmasıyla ortaya çıkacaı, mali yıl bitmeden yapılan düzenlemelerin uygulanmasının gerçek anlamda geriye yürüme olarak deerlendirilmeyecei belirtilmitir. Menkul kıymetlerin deerleme ölçüsünü deitiren hüküm, 1998 mali yılı bitmeden yürürlüe girmitir. Bu nedenle, iktisadi iletmelerin aktifine tarihinden sonra dahil edilen menkul kıymetlerin, tarihinde yeni hükümlere göre deerlemesi gerçek anlamda geriye yürüme tekil etmez. Ancak, bu tarihten önce edinilen menkul kıymetler için geriye yürümeden bahsedilebilir.

7 Dier taraftan, yapılan deiikliin yürürlük tarihinin olarak belirlenmesi, kanun koyucunun menkul kıymetlerin bu tarih itibariyle yeni hükümlere göre deerlenmesini amaçladıını ortaya koymaktadır. Aksi takdirde, söz konusu hükmün yürürlük tarihi olarak belirlenirdi Yılı Geçici Vergisi çin Yapılan Düzenleme : Geçici vergiye tabi mükellefler bir önceki yıla ilikin hesaplanan gelir veya kurumlar vergisi üzerinden geçici vergi ödemekteydi sayılı Kanunla yapılan düzenlemeyle, mükelleflere ödeyecekleri geçici vergilerin belirlenmesine ilikin istee balı yeni esaslar getirilmiti. Buna göre, mükelleflere üçer aylık bilanço ve gelir tablosuna göre hesaplanan kazançlarından geçici vergi ödeme usulünü seçme olanaı salanmıtı. Bu usul, 4369 sayılı Kanunla yapılan düzenleme ile tüm mükellefler açısından tarihinden itibaren zorunlu hale getirilmitir. Üçer aylık kazançları üzerinden ilk defa geçici vergi ödeyecek mükellefler, 1999 Ocak - Mart döneminin sonunda yapacakları deerlemede menkul kıymetlerini geçici vergi açısından yeni esaslara göre deerleyeceklerdir yılı içinde üçer aylık bilanço ve gelir tablosuna göre hesaplanan kazançlarından geçici vergi ödeme usulünü seçmi bulunan mükelleflere ise bir olanak salanmıtır. Bu mükellefler, geçici vergi uygulaması açısından 1998 Ekim - Aralık döneminde; Hazine Bonosu, Devlet Tahvilleri, Toplu Konut daresi, Kamu Ortaklıı daresi ve Özelletirme daresi Bakanlıklarınca çıkarılan menkul kıymetleri alı bedeli ile deerleyecektir. (4369 sayılı Kanunla, Vergi Usul Kanunu'na eklenen Geçici 20'nci madde) 3.3. Geçici Bütçe Kanunuyla Yapılan Düzenlemeler : Uluslararası finansal piyasalarda çıkan krizin ülkemiz ekonomisine olabilecek olumsuz etkilerinin giderilmesi, kamu kesimi borçlanma gereinin daha uzun vadelere yayılabilmesi ve borçlanma maliyetinin düürülebilmesi gerei ortaya çıkmıtır. Bu amaçla, 30 Aralık 1998 gün ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 4387 sayılı 1999 Mali Yılı Genel ve Katma Bütçeleri Kanunlaıncaya Kadar Devlet Harcamalarının Yapılmasına ve Devlet Gelirlerinin Tahsiline Yetki Verilmesine Dair Kanunun 5/a maddesinde devlet borçlanma senetlerinin deerlemesine ilikin hükümlere yer verilmitir. Buna göre, 1999 yılı içinde ödenmesi gereken gelir vergisi, kurumlar vergisi ve geçici vergi açısından tarihinden önce ihraç edilen vadesi ne olursa olsun tüm devlet orçlanma senetleri ile bu tarihten sonra ihraç edilen vadesi bir yıl veya daha uzun olan aynı neviden menkul kıymetler alı bedeline göre deerlenecektir. Burada görüldüü üzere, menkul kıymetlerin deerlemesinde hangi ölçünün dikkate alınacaı verginin ödenmesine balanmıtır. Baka bir ekilde de Bütçe Kanunuyla geçmi yıla ilikin bir düzenleme yapmaya olanak bulunmamaktadır Yapılan Düzenlemenin Gelir ve Kurumlar Vergisi Açısından Deerlendirmesi : Gelir ve kurumlar vergisi uygulamasında, 1998 takvim yılına ilikin beyannameler 1999 yılı içinde verilecek ve doacak vergiler bu yıl içinde ödenecektir. Bu nedenle, iktisadi iletmelerin tarihinde aktiflerine kayıtlı bulunan vadesi ne olursa olsun tüm devlet borçlanma senetleri, tarihinden önce ihraç edilmi bulunduu için alı bedeliyle deerlenecektir. etirilen düzenleme sadece devlet borçlanma senetleri açısından geçerlidir. Madde hükmünde yer alan "aynı neviden menkul kıymetlerden" kasıt, devlet borçlanma senetleridir. Bunun haricinde kalan menkul kıymetlerin deerlemesinin, Vergi Usul Kanunu'nun 4369 sayılı Kanunla deiik 279. maddesine göre yapılması gerekir.

8 Dier taraftan, tarihinde yapılacak deerleme ilemleri 2000 yılında ödenecek gelir ve kurumlar vergisine ilikindir. Bu nedenle, tarihinde yapılacak deerleme ilemlerinde Geçici Bütçe Kanunu ile yapılan bu düzenlemelerin dikkate alınması mümkün deildir. Bu tarihte tüm menkul kıymetlerin deerlemesinin, Vergi Usul Kanunu'nun 4369 yılı Kanunla deiik 279. maddesine göre yapılması gerekir Yapılan Düzenlemenin Geçici Vergi Açısından Deerlendirmesi : Yeni düzenlemelere göre geçici vergi, 1999 yılında üçer aylık dönemler itibariyle elde edilen ticari ve mesleki kazançlar üzerinden hesaplanarak beyan edilecek ve ödenecektir. Bu durumda, 1999 yılındaki geçici vergiye ilikin 4 beyan döneminin sadece ilk üç dönemine ilikin beyanname 1999 yılı içinde verilecek ve tahakkuk ettirilen vergi bu yıl içinde ödenecektir. Dolayısıyla, bu ilk üç dönemde geçici vergi açısından, tarihinden önce ihraç edilen vadesi ne olursa olsun tüm devlet borçlanma senetleri ile bu tarihten sonra ihraç edilen vadesi bir yıl veya daha uzun olan devlet borçlanma senetleri alı bedeli ile deerlenecektir. Ancak, 1999 yılı Ekim-Aralık dönemine ilikin beyanname 15 ubat 2000 tarihinde verileceinden ve tahakkuk eden geçici vergi bu tarihte ödeneceinden dolayı, tarihinde söz konusu devlet borçlanma senetlerinin deerlemesinde borsa rayicinin esas alınması gerekmektedir. Borsa rayicinin bulunmaması halinde ise, o döneme isabet eden kıst getirilerinin hesaplanarak deerlemeye esas alınması gerekir. 4. MENKUL KIYMETLERN DEERLEMES : Yeni düzenlemeler uyarınca, iktisadi iletmelerin aktifine kayıtlı bulunan menkul kıymetlerin türüne göre deerleme ölçüleri deiiklik göstermektedir. Hesap dönemi takvim yılı olan iktisadi iletmelere dahil her bir menkul kıymet türü itibariyle yapılacak deerlemeler aaıda açıklanmıtır Hisse Senetleri : Hisse Senedi Nedir? Hisse senedi, bir anonim irketin sermayesinin birbirine eit paylarından bir parçasını temsil eden, kanuni ekil artlarına uygun olarak düzenlenen ve sahibine ortaklık hakkı salayan hukuken kıymetli evrak hükmünde bir belgedir. irket faaliyetini sürdürdüü ve kar ettii sürece sahibine kar payı getirir. Sabit veya önceden hesaplanabilir bir getiri söz konusu deildir. Elde edilen kar payı irketin karlılıına ve elde edilen karın daıtım kararlarına göre yıldan yıla farklılık gösterir Hisse Senetleri Nasıl Deerlenir? Hisse senetleri önceki düzenlemede olduu gibi, tarihinde de alı bedeliyle deerlenecektir. Hisse senetlerinin deerlemesi sırasında, yapılan madde deiikliinin gerekçesinde belirtildii üzere, bunların ediniminde yüklenilen finansman giderlerinden pay verilmeyecektir. Dier taraftan, 1999 yılında üçer aylık dönemler itibariyle elde edilen ticari ve mesleki kazançlar üzerinden hesaplanarak beyan edilmesi ve ödenmesi gereken geçici vergi beyanları açısından da, hisse senetleri yine alı bedeliyle deerlenecektir. Örnek 5 : (A) A.., tarihinde nominal bedeli lira olan borsada ilem gören (X) A..'nin hisse senetlerinden pay baına liradan olmak üzere adet satın almıtır. Satın alınan hisse senetlerinin nominal bedeli lira olup, söz konusu senetler alı bedeli olan liradan alı tarihi itibariyle aktife kaydedilmitir. Dönem sonunda, söz konusu hisse senedinin borsadaki aırlıklı ortalama fiyatı lira olarak

9 gerçeklemitir tarihinde yapılacak deerlemede bu hisse senetleri borsa rayiciyle deil, alı bedeline göre lira olarak deerlenecektir. Bunun yanında, 1999 yılında üçer aylık dönemler itibariyle hesaplanarak ödenmesi gereken geçici verginin hesabında da söz konusu hisse senetleri yine alı bedeli ile deerlenmeye devam edilecektir Bedelsiz Hisse Senetleri Nasıl Deerlenir? Anonim irketler, sermayelerindeki artıları nakit karılıı yapabilmekte veya iç kaynaklarından karılayabilmektedir. Kar veya sermaye yedeklerine mahsuben yapılan sermaye artırımlarında, yeni çıkarılan hisse senetlerinin karılıında ortaklardan nakten bir bedel alınmamaktadır. Bu nedenle, bu hisse senetlerine bedelsiz hisse senedi denilmektedir. Bedelsiz olarak çıkarılan bu hisse senetlerinden, kar yedeklerinden daıtılanların nominal bedelle deerlenmeleri gerekir. Sermaye yedeklerinden daıtılanlar ise, bu senetleri alan iletmenin bilançosunun aktifinde yer alan itirakler kaleminde bir deiiklik yaratmaz. Bu nedenle, bunların miktar itibariyle takip edilmesi gerekir Yatırım Ortaklıklarına likin Hisse Senetleri Nasıl Deerlenir? Yatırım ortaklıkları anonim ortaklık eklinde kurulduu için, bu ortaklıkların sermayesini temsil eden hisse senetlerinin de alı bedeliyle deerlenmesi gerekmektedir. Bu durumda söz konusu menkul kıymetler, tarihinde de alı bedeliyle deerlenecektir. Ayrıca, 1999 yılında üçer aylık dönemler itibariyle elde edilen ticari ve mesleki kazançlar üzerinden hesaplanarak beyan edilmesi ve ödenmesi gereken geçici vergi beyanları açısından da, bu hisse senetleri yine alı bedeliyle deerlenecektir. Örnek 6 : (B) A.., tarihinde nominal bedeli lira olan (Y) Yatırım Ortaklıının hisse senetlerinden pay baına liradan olmak üzere adet satın almıtır. Satın alınan hisse senetlerinin nominal bedeli lira olup, söz konusu senetler alı bedeli olan liradan alı tarihi itibariyle aktife kaydedilmitir. Dönem sonunda, söz konusu hisse senedinin borsadaki aırlıklı ortalama fiyatı lira olarak gerçeklemitir tarihinde yapılacak deerlemede bu hisse senetleri alı bedeli olan liradan deerlenecektir. Hisse baına görülen liralık deer düüünün mali karın hesabında zarar olarak dikkate alınması mümkün deildir. Bunun yanında, 1999 yılında üçer aylık dönemler itibariyle hesaplanarak ödenmesi gereken geçici verginin hesabında da söz konusu hisse senetleri yine alı bedeli ile deerlenecektir Yatırım Fonu Katılma Belgeleri : Yatırım Fonu Katılma Belgesi Nedir? Halktan katılma belgeleri karılıında toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına, riskin daıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, altın ve dier kıymetli madenler portföyü iletmek amacıyla kurulan mal varlıına "Yatırım Fonu" denilmektedir. Fonun tüzel kiilii bulunmamakla birlikte, mal varlıı kurucunun mal varlıından ayrı tutulur. Kurucular, kurdukları fonu katılma belgesi sahiplerinin haklarını koruyacak ekilde yönetmek zorundadır. Yatırım fonu katılma belgesi, belge sahibinin kurucu ve saklayıcı kuruma karı sahip olduu hakları taıyan ve fona kaç pay ile katıldıını gösteren kıymetli evrak niteliinde

10 bir senet olup, emre veya hamiline yazılı olarak düzenlenmesi mümkündür. Katılma belgelerinin itibari deerleri bulunmamaktadır. Bir fonun pay deeri, toplam fon deerinin tedavüldeki katılma belgelerinin kapsadıı pay sayısına bölünerek elde edilmektedir. Bu deer kurucu tarafından hesaplanmakta ve açıklanmaktadır. Katılma belgesi sahipleri de istedikleri zamanda açıklanan bu deerler üzerinden belgelerini paraya çevirebilmektedir. Katılma belgelerinin getirisi, fon portföyünün yapısına göre deiim göstermektedir. Portföyün tahvil, bono ve benzeri sabit getirili menkul kıymetlerden oluturulması halinde, katılma belgelerinin getirisi de hemen hemen sabit olmaktadır. Ancak, portföyün aırlıklı olarak borsada ilem gören hisse senetlerine balanması halinde ise, borsada oluan fiyat dalgalanmalarından katılma belgelerinin deeri de etkilenmektedir. Hatta kriz dönemlerinde, toplam fon deerinin azalması nedeniyle zarar edilmesi bile söz konusu olabilir Yatırım Fonu Katılma Belgeleri Nasıl Deerlenir? Fon portföylerinin en az yüzde 51'i Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden oluan yatırım fonu katılma belgeleri alı bedeli ile deerlenecektir. Bunun haricinde kalan katılma belgelerinin ise borsa rayiciyle deerlenmesi gerekir. Ancak, ülkemizde yatırım fonu katılma belgeleri henüz borsada ilem görmemektedir. Bu tür kıymetlerin deeri günlük olarak bunları ihraç eden kurumlar tarafından ilan edilmekte ve istenildiinde paraya çevrilebilmektedir. Bu nedenle, portföyünde % 51'den daha az Türk hisse senedi bulunan katılma belgelerinin tarihinde yapılacak deerlemesinde, bunların 1998 takvim yılına isabet eden kıst getirilerinin hesaplanarak alı bedeline eklenmesi suretiyle deerlemeye esas alınması gerekir. Örnek 7 : (C) A.., tarihinde (Z) Bankası Yatırım Fonu katılma belgelerinden pay baına liradan olmak üzere 1000 adet satın almıtır. Söz konusu katılma belgeleri alı bedeli olan liradan alı tarihi itibariyle aktife kaydedilmitir. Fon portföyünün % 51'i Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden olumaktadır. (Z) Bankası tarihi için söz konusu katılma belgesinin pay baına deerini lira olarak açıklamıtır. Fon portföyünün % 51'inin Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden oluması nedeniyle, tarihinde yapılacak deerlemede irket aktifine kayıtlı katılma belgeleri alı bedeliyle deerlenecektir. Örnek 8 : (D) A.., tarihinde (V) Bankası Yatırım Fonu katılma belgelerinden pay baına liradan olmak üzere 1000 adet satın almıtır. Söz konusu katılma belgeleri alı bedeli olan liradan alı tarihi itibariyle aktife kaydedilmitir. Fon portföyünde hisse senedi yer almamaktadır. (V) Bankası söz konusu katılma belgesinin pay baına deerini tarihi için lira olarak açıklamıtır. Fon portföyünün % 51'i Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden olumaması nedeniyle, tarihinde yapılacak deerlemede bu katılma belgelerinin alı bedeliyle deerlenmesi mümkün deildir. Söz konusu katılma belgelerinin borsa rayiciyle deerlenmesi gerekmekteyse de söz konusu katılma belgeleri borsada da ilem görmemitir. Bu nedenle, tarihinde yapılacak deerleme ileminde, katılma belgelerinin alı bedeline, bunların yıl içindeki hesaplanan getirilerinin eklenmesi gerekmektedir. Katılma belgelerinin yıl içindeki getirisi, ( = ) lira olmutur. Bu durumda, katılma belgelerinin tarihi itibariyle deeri, alı bedeline elde edilen getirinin eklenmesiyle bulunacaktır ki, bu da ( = )

11 lira olmaktadır. Dönem sonuna kadar elde edilen liralık getiri 1998 hesap dönemi kazancına dahil edilecek ve üzerinden kurumlar vergisi ödenecektir Yatırım Fonu Katılma Belgeleri Geçici Vergi Açısından Nasıl Deerlenir? Yapılan yeni düzenlemelere göre geçici vergi, 1999 yılında üçer aylık dönemler itibariyle elde edilen ticari ve mesleki kazançlar üzerinden hesaplanarak beyan edilecek ve ödenecektir. Fon portföylerinin en az yüzde 51'i Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden oluan yatırım fonu katılma belgeleri, geçici vergi açısından da alı bedeli ile deerlenecektir. Bunun haricinde kalan katılma belgelerinin ise borsa rayiciyle deerlenmesi gerekir. Ancak, ülkemizde yatırım fonu katılma belgeleri henüz borsada ilem görmemektedir. Bu tür kıymetlerin deeri günlük olarak bunları ihraç eden kurumlar tarafından ilan edilmekte ve istenildiinde paraya çevrilebilmektedir. Dolayısıyla, bu belgelerin deerlemesinde, bunların deerleme günü itibariyle kıst getirisinin dikkate alınması gerekir. Örnek 9 : (E) A.., tarihinde (M) Bankası Yatırım Fonu katılma belgelerinden pay baına liradan olmak üzere 1000 adet satın almıtır. Söz konusu katılma belgeleri alı bedeli olan liradan alı tarihi itibariyle aktife kaydedilmitir. Fon portföyünün % 51'i Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden olumaktadır. (M) Bankası tarihi için söz konusu katılma belgesinin pay baına deerini lira olarak açıklamıtır. Fon portföyünün % 51'inin Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden oluması nedeniyle, tarihinde geçici vergi açısından yapılacak deerlemede, irket aktifine kayıtlı katılma belgelerini alı bedeli olan lira olarak deerleyecektir. Örnek 10 : (F) A.., tarihinde (A) Bankası Yatırım Fonu katılma belgelerinden pay baına liradan olmak üzere 1000 adet satın almıtır. Söz konusu katılma belgeleri alı bedeli olan liradan alı tarihi itibariyle aktife kaydedilmitir. Fon portföyünde hisse senedi yer almamaktadır. (A) Bankası söz konusu katılma belgesinin pay baına deerini tarihi için lira olarak açıklamıtır. Fon portföyünün % 51'i Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden olumaması nedeniyle, tarihinde yapılacak deerlemede bu katılma belgelerinin alı bedeliyle deerlenmesi mümkün deildir. Söz konusu katılma belgelerinin borsa rayiciyle deerlenmesi gerekmekteyse de söz konusu katılma belgeleri borsada da ilem görmemitir. Bu nedenle, tarihinde yapılacak deerleme ileminde, katılma belgelerinin alı bedeline, bunların dönem içindeki hesaplanan getirilerinin eklenmesi gerekmektedir. Söz konusu katılma belgelerinin dönemindeki getirisi, ( = ) lira olmutur. Bu durumda, katılma belgelerinin tarihi itibariyle deeri, lira olup, 1999'un ilk üç aylık döneminde elde edilen liralık getiri bu döneme ilikin ticari kazancın bir unsurunu oluturmaktadır. Bu nedenle, söz konusu tutar geçici vergiye tabi ilk üç aylık döneme ilikin karın hesaplanmasında dikkate alınacak ve tarihinde verilecek geçici vergi beyannamesinde beyan edilecektir Kar- Zarar Ortaklıı Belgeleri : Kar- Zarar Ortaklıı Belgesi Nedir?

12 Anonim irketlerin, kar ve zararlarına ortak olmak üzere çıkardıkları menkul kıymetlerdir. Bu belgeler, bir milyon veya katları eklinde hamiline veya nama yazılı ekilde çıkarılır. Bu belge sahiplerinin kar ve zarara katılma hakkı bulunmakla birlikte, oy kullanma hakları bulunmaz. Vade sonunda anaparalarıyla birlikte kar payı alırlar. Dolayısıyla, bu belgelerin sabit bir getirisi bulunmaz. irketin karlılıına göre getiri elde edilmesi söz konusudur. irketin zarar etmesi halinde, kar payı alınamayacaı gibi anaparanın da zarara isabet eden kısmı geriye alınamaz Kar- Zarar Ortaklıı Belgeleri Nasıl Deerlenir? Kar-zarar ortaklıı belgelerinin esasen borsa rayiciyle deerlenmesi gerekmektedir. Ancak, söz konusu menkul kıymetlerin henüz borsa rayici bulunmamaktadır. Bunların getirileri ise ihraç edenin kar ve zararına balı olarak domakta ve deerleme günü itibariyle hesaplanamamaktadır. Bu nedenle, söz konusu menkul kıymetlerin tarihinde alı bedeli ile deerlenmesi gerekir. Dier taraftan, 1999 yılında üçer aylık dönemler itibariyle elde edilen ticari ve mesleki kazançlar üzerinden hesaplanarak beyan edilmesi ve ödenmesi gereken geçici vergi beyanları açısından da, kar-zarar ortaklıı belgeleri yine alı bedeliyle deerlenecektir. Örnek 11 : (G) A.., tarihinde nominal bedeli lira olan (S) Anonim irketince ihraç edilen kar-zarar ortaklıı belgesinden pay almıtır. Satın alınan belgeler, alı bedeli olan liradan alı tarihi itibariyle aktife kaydedilmitir. Deerlemeye esas alınmak üzere, söz konusu belgelerin borsa rayici bulunmamaktadır. Dier taraftan, tarihi itibariyle (S) Anonim irketinin anılan yılda ne kadar kar ettii henüz belli deildir. Hatta söz konusu dönemde zarar bile etmi olması mümkündür. Dolayısıyla, bu belgelerin dönem içindeki getirisinin hesaplanması da mümkün deildir. Bu nedenle, aktife kayıtlı bulunan belgeler, tarihinde alı bedeline göre lira olarak deerlenecektir. Bunun yanında, 1999 yılında üçer aylık dönemler itibariyle hesaplanarak ödenmesi gereken geçici verginin hesabında da, söz konusu belgelerden elde edilecek kar belli oluncaya kadar bunlar yine alı bedeli ile deerlenmeye devam edilecektir Yatırım Fonu Katılma Belgeleri Geçici Vergi Açısından Nasıl Deerlenir? Yapılan yeni düzenlemelere göre geçici vergi, 1999 yılında üçer aylık dönemler itibariyle elde edilen ticari ve mesleki kazançlar üzerinden hesaplanarak beyan edilecek ve ödenecektir. Fon portföylerinin en az yüzde 51'i Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden oluan yatırım fonu katılma belgeleri, geçici vergi açısından da alı bedeli ile deerlenecektir. Bunun haricinde kalan katılma belgelerinin ise borsa rayiciyle deerlenmesi gerekir. Ancak, ülkemizde yatırım fonu katılma belgeleri henüz borsada ilem görmemektedir. Bu tür kıymetlerin deeri günlük olarak bunları ihraç eden kurumlar tarafından ilan edilmekte ve istenildiinde paraya çevrilebilmektedir. Dolayısıyla, bu belgelerin deerlemesinde, bunların deerleme günü itibariyle kıst getirisinin dikkate alınması gerekir. Örnek 9 : (E) A.., tarihinde (M) Bankası Yatırım Fonu katılma belgelerinden pay baına liradan olmak üzere 1000 adet satın almıtır. Söz konusu katılma belgeleri alı bedeli olan liradan alı tarihi itibariyle aktife kaydedilmitir. Fon portföyünün % 51'i Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden olumaktadır. (M) Bankası tarihi için söz konusu katılma belgesinin pay baına deerini lira olarak açıklamıtır.

13 Fon portföyünün % 51'inin Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden oluması nedeniyle, tarihinde geçici vergi açısından yapılacak deerlemede, irket aktifine kayıtlı katılma belgelerini alı bedeli olan lira olarak deerleyecektir. Örnek 10 : (F) A.., tarihinde (A) Bankası Yatırım Fonu katılma belgelerinden pay baına liradan olmak üzere 1000 adet satın almıtır. Söz konusu katılma belgeleri alı bedeli olan liradan alı tarihi itibariyle aktife kaydedilmitir. Fon portföyünde hisse senedi yer almamaktadır. (A) Bankası söz konusu katılma belgesinin pay baına deerini tarihi için lira olarak açıklamıtır. Fon portföyünün % 51'i Türkiye'de kurulmu bulunan irketlerin hisse senetlerinden olumaması nedeniyle, tarihinde yapılacak deerlemede bu katılma belgelerinin alı bedeliyle deerlenmesi mümkün deildir. Söz konusu katılma belgelerinin borsa rayiciyle deerlenmesi gerekmekteyse de söz konusu katılma belgeleri borsada da ilem görmemitir. Bu nedenle, tarihinde yapılacak deerleme ileminde, katılma belgelerinin alı bedeline, bunların dönem içindeki hesaplanan getirilerinin eklenmesi gerekmektedir. Söz konusu katılma belgelerinin dönemindeki getirisi, ( = ) lira olmutur. Bu durumda, katılma belgelerinin tarihi itibariyle deeri, lira olup, 1999'un ilk üç aylık döneminde elde edilen liralık getiri bu döneme ilikin ticari kazancın bir unsurunu oluturmaktadır. Bu nedenle, söz konusu tutar geçici vergiye tabi ilk üç aylık döneme ilikin karın hesaplanmasında dikkate alınacak ve tarihinde verilecek geçici vergi beyannamesinde beyan edilecektir Kar- Zarar Ortaklıı Belgeleri : Kar- Zarar Ortaklıı Belgesi Nedir? Anonim irketlerin, kar ve zararlarına ortak olmak üzere çıkardıkları menkul kıymetlerdir. Bu belgeler, bir milyon veya katları eklinde hamiline veya nama yazılı ekilde çıkarılır. Bu belge sahiplerinin kar ve zarara katılma hakkı bulunmakla birlikte, oy kullanma hakları bulunmaz. Vade sonunda anaparalarıyla birlikte kar payı alırlar. Dolayısıyla, bu belgelerin sabit bir getirisi bulunmaz. irketin karlılıına göre getiri elde edilmesi söz konusudur. irketin zarar etmesi halinde, kar payı alınamayacaı gibi anaparanın da zarara isabet eden kısmı geriye alınamaz Kar- Zarar Ortaklıı Belgeleri Nasıl Deerlenir? Kar-zarar ortaklıı belgelerinin esasen borsa rayiciyle deerlenmesi gerekmektedir. Ancak, söz konusu menkul kıymetlerin henüz borsa rayici bulunmamaktadır. Bunların getirileri ise ihraç edenin kar ve zararına balı olarak domakta ve deerleme günü itibariyle hesaplanamamaktadır. Bu nedenle, söz konusu menkul kıymetlerin tarihinde alı bedeli ile deerlenmesi gerekir. Dier taraftan, 1999 yılında üçer aylık dönemler itibariyle elde edilen ticari ve mesleki kazançlar üzerinden hesaplanarak beyan edilmesi ve ödenmesi gereken geçici vergi beyanları açısından da, kar-zarar ortaklıı belgeleri yine alı bedeliyle deerlenecektir. Örnek 11 : (G) A.., tarihinde nominal bedeli lira olan (S) Anonim irketince ihraç edilen kar-zarar ortaklıı belgesinden pay almıtır. Satın alınan belgeler, alı bedeli olan liradan alı tarihi itibariyle aktife kaydedilmitir. Deerlemeye esas alınmak üzere, söz konusu belgelerin borsa rayici bulunmamaktadır. Dier taraftan, tarihi itibariyle (S) Anonim irketinin anılan yılda ne kadar kar ettii henüz belli deildir. Hatta söz konusu dönemde zarar bile etmi olması mümkündür.

14 Dolayısıyla, bu belgelerin dönem içindeki getirisinin hesaplanması da mümkün deildir. Bu nedenle, aktife kayıtlı bulunan belgeler, tarihinde alı bedeline göre lira olarak deerlenecektir. Bunun yanında, 1999 yılında üçer aylık dönemler itibariyle hesaplanarak ödenmesi gereken geçici verginin hesabında da, söz konusu belgelerden elde edilecek kar belli oluncaya kadar bunlar yine alı bedeli ile deerlenmeye devam edilecektir.