İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden

Transkript

1 İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden FROM THE COFFEEHOUSES IN İSTANBUL SAVAŞ AY 3

2 İstanbul BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ Kültür A.Ş. YAYINLARI İSTANBUL METROPOLITAN MUNICIPALITY CULTURE CO. PUBLICATIONS Maltepe Mahallesi Topkapı Kültür Parkı Osmanlı Evleri Topkapı / İSTANBUL Tel: Fax: iletisim@kultursanat.org - İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden FROM THE COFFEEHOUSES IN İSTANBUL Genel Yayın Yönetmeni / Executive Editor Sabri DERELİ Yayın Koordinatörü / Publishing Coordinator Fatih YAVAŞ Yayın Danışmanı / Publication Consultant Ahmet YAŞAR Editör / Editor Dr. Ömer OSMANOĞLU Proje Koordinatörü / Project Coordinator Gamze BALTAŞ Sanat Yönetmeni / Art Director Sinan KAVAK Çeviri / Translation İdil ÇETİN - Can DENİZER İngilizce Redaksiyon / English Redaction A. Altay ÜNALTAY Teknik Redaksiyon / Proofreading Fatma Tunç YAŞAR Proje Yapım / Project Realization Can Prodüksiyon İlk Basım / First Edition Haziran / June 2012 Baskı - Cilt / Printing-Binding Bilnet Matbaacılık Biltur Basım Yayın ve Hizmet A.Ş. Tel: Yayınevi Sertifika No: Matbaa Sertifika No: ISBN: Copyrigth KÜLTÜR A.Ş. 2

3 İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden İSTAnBUL kahvehaneleri THE COFFEEHOUSES In İSTAnBUL Son yirmi yıldır hem akademik, hem de popüler çevrelerin şehir yaşamının temel kurumu kahvehanelere ilgisinin arttığı görülmektedir. Tarih dergilerinde, atölye çalışmalarında, tarihçilerle röportajlarda ve popüler kültür dergilerinde kahvehanelere yer verilmekte ve çeşitli fonksiyonlarıyla Osmanlı kahvehanelerinin önemine değinilmektedir. Ayrıca çok sayıda yüksek lisans ve doktora tez çalışmasında Osmanlı kahvehanelerinin tarihî, sosyal ve siyasi işlevleri irdelenmektedir. Takip eden sayfalarda İstanbul kahvehaneleri ile ilgili çalışmalar özetlendikten sonra kahvehanelerin on altıncı asrın ortalarında İstanbul un kamu yaşamına dâhil olması, zaman içerisinde geçirdiği tecrübe, siyasi iktidarın kahvehane kamusallığı üzerindeki kontrol mekanizmaları ve kahvehanenin şehir sakinleri için sunduğu sosyalleşme imkânları incelenecektir. Geçmişini Arayan Kahvehane 1 Kahvehanelerle, özellikle İstanbul kahvehaneleriyle ilgili popüler literatür çoğunlukla Türkçedir ve son yıllardaki geçmişe dönük nostaljik Bir Kahvehanenin İçini Tasvir Eden 16. Yüzyılın İkinci Yarısına Ait Bir Minyatür. A miniature of a coffeehouse, from the second half of the 16 th century. Coffeehouses, the core establishments of the city life, increased their popularity among both academicians and common folk in the last twenty years. The importance and many functions of Ottoman coffeehouses are mentioned in many history and popular culture magazines, workshop activities and interviews with historians. Furthermore, many master theses and PhD dissertations focus on the historical, social and political functions of Ottoman coffeehouses. In the following pages, the coffeehouses in Istanbul, their entry to Istanbul s public life in the 16th century, the coffeehouse experience throughout time, political power's attempts to control them and the socialization opportunities they provide to common folk will be further reviewed. The Coffeehouse That Looks for Its Past 1 Popular literature about the coffeehouses in Istanbul are mostly in Turkish and it is part 18

4 FROM THE coffeehouses In İSTAnBUL eğilimin bir parçasıdır. Kitapçıların raflarında, eski İstanbul un içe dönük ve nostaljik gündelik yaşamını konu edinen çok sayıda kitap yer almaktadır. Bu kitaplar çoğunlukla, Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Abdülaziz Bey, Mehmet Tevfik gibi yazarlara ait on dokuzuncu yüzyıl sonu ve yirminci yüzyıl başı anılarını içermektedir. Bu mitsel geçmiş anlatısı trendi içerisinde, hiç şüphesiz kahvehaneler İstanbul un nostaljik ve toplumsal olarak iç içe geçmiş ortamında merkezî bir yere sahiptir. Burçak Evren in Eski İstanbul da Kahvehaneler, Taha Toros un Kahvenin Öyküsü, Levent Kavas ın Kahve ve Nargile isimli kitaplar bu trendin bir yansıması olarak ortaya çıktılar ya da bu trendi oluşturdular Tarihli Sünnet Törenindeki Esnaf Geçidine Katılan Temsili Kahvehane A representational coffeehouse in the tradesmen parade during the 1582 crown prince circumcision ceremonies Ancak bu yeni eğilim öncesinde, kahvehaneleri çeşitli yönleriyle inceleyen öncü çalışmalar da söz konusudur. Genel itibariyle bunlar; birbirini tekrar eden, sistematik olmayan ve metodolojik soyutlamadan yoksun çalışmalardır. Mesela, Türk Etnografya Dergisi nde 1962 yılında yayımlanan Türkiye de Kahve ve Kahvehaneler makalesi, A. Süheyl Ünver in yılların birikimiyle kahvehanelerle ilgili topladığı dokümanların bir dökümü şeklindedir. 2 Yine Salah Birsel in Kahveler Kitabı, Reşat Ekrem Koçu nun İstanbul Kahvehaneleri, Osman Cemal Kaygılı nın İstanbul da Semai Kahveleri ve Meydan Çalgıları, Tahir Alangu nun Çalgılı Kahvelerdeki Külhanbey Edebiyatı ve Numuneleri isimli yayınları da bu bağlamda değerlenof the nostalgia trend in recent years. There are many books about the nostalgia for the private daily life of Istanbul. These include the memoirs of authors from the late 1800s and early 1900s like Ali Rıza Bey, Abdülaziz Bey and Mehmet Tevfik. In this mythical historytelling style have a central role in the nostalgic Istanbul s sociologically interlayered structure. Burçak Evren s Coffeehouses of Old Istanbul, Taha Toros s Story of Coffee, Levent Kavas s Coffee and Narghile are books that either created the trend or came to be as the byproducts of this trend. Of course, before this recent increase in popularity, there were pioneering studies about coffeehouses concerning their many features, but they were repetitive and, without methodology non-systematic. For example, the article Coffee and Coffeehouses in Turkey written in 1962 by A. Süheyl Ünver and published in Turkish Etnography Magazine, is a collection of documents about coffeehouses. 2 Salah Birsel s Coffee Book, Reşat Ekrem Koçu s Coffeehouses of Istanbul, Osman Cemal Kaygılı s "The Semai" Coffeehouses and Public Concerts of Istanbul, Tahir Alangu s "The Bully" Literature and Essays on Musical Coffeehouses are also publications as such. Almost every one or two paged article that appear on maga- 19

5 İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden dirilebilecek diğer eserlerdir. Son zamanlarda çok sayıda dergide, gazetede ve broşürde kahvehanelerle ilgili yayımlanan bir iki sayfalık yazıların hemen hepsi de bu tür çalışmalardan istifade edilerek kaleme alınmıştır. Öte yandan kahvehanelerle ilgili akademik literatür, tarih yazıcılığının güncel eğilimlerinden kültür tarihî ve sosyal tarihîn bir parçası olarak ortaya çıkmaktadır. 3 Kahvehanenin popüler bir çalışma konusu olmasında Habermas ın Kamusallığın Yapısal Dönüşümü isimli kitabının 1989 yılında İngilizceye çevrilmesini müteakiben başlayan kamusal alan tartışmalarının önemli bir yeri vardır. Dolayısıyla da kahvehane çalışmaları geleneksel tarihçilikten ziyade, sosyal bilim yönelimli tarihsel ve kültürel çalışmaların bir parçası olmuştur. Nitekim kahvehanelerle ilgili yapılan tez çalışmalarında ve ilgili çalışmalarda, kamusal mekân, toplumsallık, sosyal kontrol, söylenti, kamuoyu, yönetim zihniyeti ve gözetim gibi sosyoloji, siyaset bilimi ve antropolojinin güncel kavramları çokça yer almaktadır. Kahvehane de Meddah (Allom, 1839) Storyteller in a coffeehouse Osmanlı kahvehaneleri ile ilgili popüler ve akademik literatürde, genel olarak kahve tartışması, kahve içmenin yasaklanması ve kahvehanelerin kapatılması, iktidarın kahve üzezines, newspapers and brochures, are written in reference to these publications. On the other hand, academic literature about coffeehouses appears as a byproduct of cultural history and social history. 3 The public place debates that follow the translation of Habermas s Structural Transformation of Public Places to English in 1989, has an important role in making the coffeehouses a popular subject to study. Thus, coffeehouse studies are considered to be a part of social science oriented historical and cultural studies, rather than traditional historical studies. Actual concepts of sociology, politics and anthropology such as public places, sociability, social control, legends, public opinion, government s mentality and surveillance, frequently appear in theses and relevant works about coffeehouses. Studies about Ottoman coffeehouses are quite new. In both academic and popular literature core subjects about coffee are, arguments about coffee in general, the coffee ban and closing down of coffeehouses, government control over coffeehouses, lit- 20

6 FROM THE coffeehouses In İSTAnBUL Bir İstanbul Kahvehanesinde Savaş ya da Barışı Tartışmak (Illustrated London News, 1877). Arguing about War or Peace in a coffeehouse in Istanbul. 21

7 İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden rindeki kontrolü, kahvehane etrafında teşekkül eden edebî kamu, kahvehane sosyalliği ve kahvehane kamusallığı gibi mevzuların işlendiği görülmektedir. Bu konu başlıkları, kahvehanelerle ilgili en göze batan ve kaynakların doğrudan yönlendirdiği konuların ötesine geçmemektedir. Özellikle doktora ve yüksek lisans tez çalışmalarında, kahvehane ile ilgili konular derinleştirilmekte; gerek arşiv malzemelerinin kullanılması, gerekse sosyal bilimlerin güncel tartışmaları bağlamında kahvehanelerin geçmişi ortaya çıkarılmaya çalışılmaktadır. 4 İstanbul Kahvehaneleri: Tarihî Derkenar İsminden hareketle kahvehane kahve evi anlamına gelmektedir, ancak ilk ortaya çıktığı tarihten itibaren sosyal ilişkileri şekillendiren ve toplumun geçirdiği toplumsal dönüşümleri yansıtan bir kamusal mekân olagelmiştir. Kahvehane tipi mekânların ilk örnekleri on altıncı yüzyılın başlarında Mekke, Kahire ve Şam da ortaya çıkmış, yüzyılın ortalarında ise İstanbul a gelmiştir. 5 Ancak, bir içecek olarak kahvenin daha geniş bir tabanda rağbet görmesi ve kahvehanenin kültürlerarası bir toplumsal kurum olarak yaygınlaşması İstanbul a gelmesiyle gerçekleşmiştir. Tarihçi Peçevi ye göre, ilk kahvehaneleri Halepli Hakem adında bir tüccar ile Şamlı Şems adında bir efendi, İstanbul Tahtakale de, 1554 tarihînde açtılar. 6 Diğerleri bunları takip etti ve kısa zaman içerisinde kahve satılan/tüketilen Eyüp Bostan İskelesi nde Kahvehane (Eugene Flandin) Coffeehouse on the Eyup Bostan Dock. (the Golden Horn) erature fans that spend their time in coffeehouses as well as the social buildup in and around coffeehouses. These topics do not involve more than the self evident and direct information about the coffeehouses. Especially in master theses, studies involving coffeehouses are deepened, soas to reveal the past of coffeehouse based on both archive information and recent arguments about social sciences. 4 Coffeehouses in Istanbul: Historical Postscript Though it is called coffeehouse depicting the privacy of home beginning from the first time it ever appeared in history, the caffeehouse b e c a m e a public place that shapes the social relationships and reflects the changes, society has gone through. The first coffeehouses appeared at the beginning of the 16 th century in Mecca, Cairo and Damascus, and Istanbul followed suit in the middle of the same century. 5 Coffee became popular among the common folk and coffeehouses became an intercultural public institution only after they started to appear in Istanbul. According to the historian Peçevi, first coffeehouses 22

8 FROM THE coffeehouses In İSTAnBUL bir yer olarak kurulan kahvehane gündelik hayatın tecrübe edildiği bir mekân haline geldi. Kısa zaman içerisinde kahvehane sayısı hızla arttı, kahve içmek ve yarenlik etmek amacıyla buralarda toplanan muhtelif zümrelerden ve değişik kültür seviyelerinden insanlar, çok hızlı gelişen bir kültürel birikim ortamı, sosyalleşme mekânı, siyasî iktidar karşısında seslerini duyurabildikleri bir kamusallık meydana getirdiler. Kanuni Sultan Süleyman ın hükümdarlığının son dönemlerinde İstanbul da elli kahvehane bulunduğu belirtilirken, bu sayı, on altıncı yüzyılın sonunda altı yüze ulaştı. 7 On dokuzuncu yüzyılın başlarında ise iki bin beşyüzlere kadar çıktı. 8 Hem sayı olarak, hem de itibar olarak kahvehanelerin önemi arttı. Kahvehane zaman içerisinde mevcut kültürel ve toplumsal hayatın içerisine dâhil olmayı başardı. Kültürün üretildiği ve tüketildiği bir mekân haline geldi. Birçok değişikliklere uğrayarak hayatiyetini devam ettirdi. Her ne kadar sadece erkek sosyalliğini barındırsa da Osmanlı şehrindeki kamusal yaşamın önemli Beşiktaş İskelesi nde Kahvehane (Eugene Flandin) Coffeehouse on the Beşiktaş Dock. (Bosphorus) Yeniçeri Kahvehanesi A Janissary Coffeehouse were opened up by Hakem, a tradesman from Aleppo and a lord from Shams, a gentleman from D a m a s c u s in Tahtakale, İstanbul, in Others followed and in a very short time coffeehouses, where coffee is sold and consumed, became a place where the daily life is experienced. They increased in numbers in a very short time and different people from different social groups and cultural levels, going to these places to drink coffee and have a chat, transformed these shops into socialization places where they can interact culturally and raise their voices against the political power. The number of coffeehouses was about 50 at the end of the reign of Suleiman the Magnificent; but by the end of the 16 th century their number increased to At the beginning of the 19 th century they were about 2500 in number. 8 They became more important as their num- 23

9 İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden bir kısmını oluşturdu. İlk başlarda marjinal bir yenilik olarak görülen kahvehane, çok geçmeden normalleşti ve toplumun ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını karşılayan merkezî bir konuma geldi. İktidarın Kahvehaneler Üzerindeki Güç Gösterisi Siyasi önemleri arttığı oranda kahvehaneler siyasi iktidarın ve elitlerin dikkatini çekmiştir. Bu tanınmayla, Osmanlı sosyal ve siyasi yaşamının on altıncı yüzyılın ikinci yarısından itibaren tecrübe ettiği krizin günah keçisi olarak addedildiler ve devlet sohbeti denilen söylentinin yayıldığı mekân olarak gördüler. Dolayısıyla, siyasi otorite mevcut düzene bir tehdit olarak gördüğü kahvehane kamusallığını yasaklama yoluna gitti. İlk zamanlarda kahvehane üzerindeki iktidar gösterimi, bu kurumların tümüyle yasaklanması ve kapatılması şeklinde gerçekleşti. Siyasi iktidarın doğrudan müdahalesi özellikle II. Selim ve III. Murat ın uygulamalarında gözükür. 9 Bu yasaklamalarda, Sultan min-ba d kahvehane itdürmeyüp 10 diye emir verir ve bütün kahvehaneler kapatılır. Bir diğer toptan kahvehane kapatma ise IV. Murat ( ) döneminde gerçekleşir. Sultan kahve ve tütün tüketimini yasaklar ve İstanbul daki bütün kahvehaneleri kapatır. Bu yasaklama, son toptan kahvehane kapatma olur. Bu dönemden sonra, siyasi iktidar enerjiber increased. They succeeded in becoming a part of the existing cultural and social life. They became places where culture was produced and consumed. They have been through many changes and continued to exist. Though they were places, exclusively for the male sex, they, nevertheless, became an important part of the public life in the Ottoman city. The marginal novelty became normal and took a central role in meeting the society s economic, social and cultural needs. Government s Intimidation of Coffeehouses As they became politically more important, government and elite people got interested in the coffeehouses. In the second half of the 16 th century, their political effect caused them to be branded as the scapegoat for the political and social crisis Ottoman society went in. Thus government decided to ban the publicity of the coffeehouses, as they posed a threat to the order. At first it was decided to close all these shops down. Direct interference of the government is especially seen under the reign of Selim II and Murad III. 9 Total bans occured upon the Sultan's orders there shall be no coffehouse from now on. 10 Another prohibition act occured under the reign of On dokuzuncu Yüzyılın Ortalarında Bir İstanbul Kahvehanesi İçi, (Antoine Melling) Coffeehouse in Istanbul, mid 19 th century 24

10 FROM THE coffeehouses In İSTAnBUL sini kahvehaneleri devletin kontrolü ve gözetimi altına alacak mekanizmaları bulmaya yönlendirir. Dolayısıyla, tümüyle kahvehaneleri kapatmaksızın, ibreten li lğayr birkaç kahvehane kapatılır. Aslında siyasi iktidar kahvehaneleri tehlikeli mekânlar olarak görmeye devam eder ancak bu mekânlar karşısındaki duruşu değişir. Bu politika değişikliği nedenlerinden ilki kahvenin ekonomik değeri ile ilgilidir. Kahve ticareti ciddi bir gelir kaynağıdır ve kahveden alınan vergi devlet hazinesinin düzenli gelirlerinden birisidir. Nitekim kahve ve tütün gibi yeni metalar on yedinci yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa ve Asya da temel bir ticaret emtiası ve devlet hazinesinin önemli gelir kaynakları haline gelmişti. 11 Hatta tarihçi Peçevi nin değindiği üzere sadrazamlar yatırım için büyük kahvehaneler açtılar ve ciddi gelirler elde ettiler. 12 Özellikle on sekizinci yüzyılda kahvenin ekonomik değeri oldukça arttı 13 ve imparatorluğun çeşitli bölgelerinde mevcut ekonomik ve siyasi yapıları ciddi manada etkiledi. 14 Devletin kahvehaneler karşısındaki tavrının değişmesinde diğer önemli bir etken de, devlet ile tebaası arasındaki ilişkinin değişimidir. Zaman içerisinde temel politika, kamu alanının siyasi iktidar tarafından hegemonik kontrolünden devletin tebaasıyla uzlaşmasına doğru evrilir. Nitekim on sekizinci yüzyılda hem devlet hem de kahvehaneler, on altı ve on yedinci yüzyıldakinden farklılaşmıştı. Bunların yanı sıra, Murat IV ( ). The Sultan banned coffee and tobacco and closed down all the coffeehouses. This was the last total ban for coffeehouses. The Government, from then on, made all its effort to find ways to get coffeehouses under control. Only few of the coffeehouses have been closed down then, to be an example for the others. Government did not stop seeing coffeehouses as threats, but changed its attitude towards them. One of the reasons for this change in attitude is the coffeehouses economic value. Coffee trade was an important source of income and coffee taxes were important for the treasury state. "New materials such as coffee and tobacco were an important income to state coffers in Europe and Asia" in the second half of the 17 th century to quote Peçevi, the historian: 11 "Viziers opened up big coffeehouses and made lots of money." 12 Especially in the 18 th century, economic value of coffee increased dramatically 13 and influenced economic and political structures deeply in many regions of the empire lerin Başında Cankurtaran da Bir Sahil Kahvehanesi A seaside coffeehouse upon the Marmara Sea, in Cankurtaran beginning of the 1900s The other reason for this change in attitude is the change, the relationship between the government and its people has been through. Government strategy towards 25

11 İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden Bir İstanbul Kahvehanesi (Chusseau-Flaviens, cafe turc, ( ) A coffeehouse in Istanbul kahveci esnafı olarak ekonomik hayatın içerisine dâhil olan yeniçerilerin mevcudiyeti de siyasi iktidarın kahvehanelere karşı farklı bir tavır geliştirmesine neden oldu. 15 Dolayısıyla, on yedinci yüzyılın ikinci yarısından itibaren siyasi iktidar, dönemsel olarak bütün kahvehaneleri kapatmaktan ziyade, merkumun te dili ve emsalinin terhibi lazime olmakdan 16 ve ibreten li l-ğayr 17 olarak kahvehaneler üzerinde bir gözetim mekanizması geliştirdi. Bir Okuma Evi Olarak Kahvehaneler: Kıraathane Yazılı kültürün yaygın olmadığı, modernleşme öncesi Osmanlı toplumunda kahvehaneler, sözlü kültürün tesis ve devamının en önemli araçlarından birisiydi. İlk kurulduğu zamanlardan itibaren kahvehaneler, müdavimleri için okuma salonu olarak da hizmet vermişlerdir. people evolved from hegemony to mutual understanding. Both the government and the coffeehouses of 18 th century were different then those of the 16 th and the 17 th centuries. Janissaries owning coffeehouses also affected the government s attitude towards them. Because all of this from the second half of the 17 th century on, government closed down only a few of these establishments as an exemplary punishment Coffeehouses as Reading Places Before the modernization, when the written literature wasn t much common, coffeehouses were important places that continued the oral literature. Since the first time they were established, coffeehouses served as reading places for their regulars. According to the 26

12 FROM THE coffeehouses In İSTAnBUL Genç Kadınlar Yeni Mahalle'de, (Gervais Courtellemont, 1920'ler) Young Women in the Yeni Mahalle, the 1920s Nitekim, Tarihçi Peçevi ye göre, Aydın sınıfından iyi yaşamayı seven kimi insanlar, kahvehanelerin her birinde yirmi ya da otuz kişilik gruplar hâlinde toplanabiliyorlardı. Kimileri adâb-ı muaşeret yazıları ve kitap okuyor, kimileri tavla, satranç oynuyor, kimileri de yeni yazdıkları şiirleri getirip, sanat üzerine münazara yapıyordu. 18 Bir çeşit kültürel ortam olan bu mekânlarda Muhammediye, Battalname ve Hamzanâme gibi dinî muhtevalı destanımsı kitapların okunması bir gelenek hâline gelmişti. Umuma okunan bu destansı hikâyelerin yanında, müdavimler için değişik kitaplar da bulundurulurdu. Kahvehanelerdeki kamusallık sadece edebiyat sohbeti gibi söylemsel yollarla değil, teatral formlarla da ortaya çıkıyordu. Bir nev i günümüzdeki sinema ve televizyonun yerini tutabilecek olan Karagöz ve meddah gösterilerinin ve aşık performansların sunulduğu historian Peçevi, Intellectual people gathered in groups of 20 to 30 in coffeehouses. They gathered to read books, argue about art and literature and play chess or backgammon. 18 It became a tradition to read religious epic books such as Muhammediye, Battalname and Hamzaname in these cultural environs. Other than epic stories for the public, there were also different books for their fans. The art in coffeehouses was not only in the form of oral literature but in theatrical forms as well. Coffeehouses were the most important places where theatrical art such as Karagöz, the shadow play, were performed to the audience as well as performances of bards and storytellers. Bards and storytellers used to pass on a cultural 27

13 İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden en önemli mekandı. Özellikle âşık ve meddah kahvehanelerinde, sanat icra ediciler, bir taraftan kahvehane müdavimlerini eğlendirirken, diğer taraftan da onlara bir kültürel birikimi aktarırlardı. 19 Bu eğitici rollerinden dolayı bir benzetme yoluyla kahvehaneler, mekteb-i irfan hatta daha Farsi gelenekte medresetü l ulema olarak adlandırılmıştır. Okuma mekânı olarak hizmet veren kahvehanelerin kıraathane olarak adlandırılması Tanzimat sonrası döneme rastlar. Bu dönemde Avrupa daki kulüp ve okuma salonlarında olduğu gibi, bazı kahvehaneler, müşterilerin çeşitli konulardaki bilgi ihtiyaçlarının karşılanması maksadıyla, bünyelerinde gazete, dergi gibi süreli yayınların bulunduğu ve çeşitli geleneksel sahne sanatlarının icra edildiği kültür mekânlarına dönüştü. 20 Bir İstanbul Mahalle Kahvehanesi A small coffeehouse in Istanbul. Tanzimat sonrası dönemde kıraathanelerin açılmaya başlaması ve yaygınlaşması, biraz da devrin şartlarıyla ilgilidir. Nitekim bu dönemde gazete ve dergi yayımcılığı başlamış ve kitap basımı da artmıştır. Ancak bu yayın organlarının şehir içerisinde sadece belli yerlerde satılması, gündelik okuma alışkanlığının hane ölçeğine kadar yaygınlaşmasını engellemiş, dolayısıyla günlük gazete ve dergi koleksiyonlarını bünyesinde barındıran okuma mekânlarının ortaya çıkmasını zaruri kılmıştır. İlk kıraathane, Divanyolu üzerinde 1857 de açılan Sarafim Kıraathanesi dir. Buraheritage while entertaining the regulars of the shops. 19 This educational role also made, coffeehouses the schools of culture. Coffeehouses where customers come to read, were called "Kıraathane" ("readinghouses") after the "Tanzimat". ( " R e f o r m a - tion") Some of the coffeehouses transformed t h e m s e l v e s into culture clubs, to meet the need for knowledge of their customers and started to provide periodicals such as newspapers and magazines, in this reform period. 20 The opening of many new readinghouses is partly because of the general circumstances of the post reform time. Newspapers and magazines also boomed in this period. But these publications were only in certain places in the city, which made these readinghouses a necessity. First of these readinghouses was the Sarafim, which opened up on Divanyolu, (centr. Old City) in This was the first place that served newspaper and magazines for its customers and later, sold books. The place used to become a meeting point where literary arguments occurred on Ramadan nights. Authors such as Namık Kemal, Ahmet Muhtar Paşa, 28

14 FROM THE coffeehouses In İSTAnBUL sı müşterileri için ilk defa gazete ve dergi bulunduran, sonraları kitap da satan bir kahvehaneydi. Ramazan gecelerinde ise Sarafim Kıraathanesi, edebî tartışmaların yapıldığı bir salon olurdu. Namık Kemal, Ahmet Muhtar Paşa, Süleyman Paşa, Ahmet Rasim, Halit Ziya gibi yazarlar burada toplanır, edebiyattan matematiğe, şiirden siyasete ve sosyolojiye kadar her şeyden bahsederlerdi. 21 A. Adnan Adıvar, burada tavla, dama, iskambil gibi oyunların yasak olduğunu, bütün neşriyatın alındığını, kıraathanenin özel bir kitaplığı bulunduğunu, münevverlerin sanki bir kütüphanedeymiş gibi buradan faydalandıklarını belirtir. Sarafim Kıraathanesi nin üstlendiği eğitimsel ve kültürel işlevi daha kapsamlı bir çerçeveye oturtan ikinci önemli girişim ise 1860 lı yılların başında Münif Bey in kurduğu bir tür akademi olan Cemiyet-i İlmiyye-i Osmaniyye nin merkezinde açılan kıraathanedir. Burada kitapların ve gazetelerin pahalı olduğu düşüncesinden yola çıkılarak, müşterilere, Türkçe, Fransızca, Rumca, İngilizce vs. çeşitli dillerden gazeteler de sunulmaktaydı. Ayrıca İngilizce ve Fransızca kursları da veriliyordu. Ancak bu mekân, yalnızca cemiyetin eğitim faaliyetlerine yönelik olarak düzenlenmiş ve sınırlı sayıda müşteriye hizmet vermiştir lü yıllara doğru en tanınmış kıraathane ise, Şehzadebaşı ndaki Fevziye Kıraathanesidir. Burada dergi ve gazete okumanın yanında, musiki icraları dinlenir, kukla ve tiyatro gösterileri izlenir ve çeşitli konuşmalar takip edilirdi. Süleyman Paşa, Ahmet Rasim and Halit Ziya used to gather here and conversed about literature, mathematics, poetry, politics and sociology. 21 According to A. Adnan Adıvar, no backgammon, checkers or card games were allowed there, intellectuals would go there as if it was a library. The educational and cultural function, the Sarafim reading house had inspired, was taken a step further by another establishment at the beginning of 1860s at the center of Cemiyet-i İlmiyye-i Osmaniyye, (Ottoman Scientific Society) founded by Münif Bey. There were newspapers from many languages like Turkish, French, English and Greek there. Also there were English and French courses. But this place was designed as an education center for the society members, so it only served for a limited number of people. 22 Edirnekapı da Kahvehane A coffeehouse in Edirnekapı The most famous readinghouse towards the 1900s is the Fevziye established in Şehzadebaşı. Besides the reading room, there also were musical, theatrical and puppet shows. At the end of the century, the first film in Istanbul was shown there as well as the first cinema was opened up just before 29

15 İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden Cumhuriyet Öncesi Dönem İstanbul'unda Bir Kahvehane, Fotoğraf - Coffeehouse in Istanbul, before the republican era 30

16 FROM THE coffeehouses In İSTAnBUL 31

17 İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden Hatta yüzyılın sonunda İstanbul daki ilk sinema gösterisi burada yapıldı ve dünya savaşının arefesinde ilk sinema burada açıldı. İstanbul daki kıraathaneler, Sarafim çizgisi üzerinden kendi geleneklerini oluşturmuştur. Özellikle Şehzadebaşı Direklerarası ndaki Fevziye Kıraathanesi, Divanyolu ndaki Arif in Kıraathanesi, Nuriosmaniye deki Letafet Kıraathanesi bu geleneğin en önemli parçalarıdır. Kıraathaneler, İstanbul da çoğunlukla Sultanahmet ten Aksaray a uzanan ana caddede yoğunlaşmıştır. Bu bölgenin sosyal dokusunu oluşturan bürokrat, esnaf ve entelektüel zümreleri, kıraathanelerin temsil ettiği kültürün de muhtevasını belirlemiştir. Bu kıraathaneler bir taraftan okuma mekânı niteliğini taşırken, diğer taraftan Ramazan ayındaki karagöz gösterileri, musikî fasılları ile de son dönem kültürünün taşıyıcısı olmuştur. Bahsettiğimiz türden mekânlar daha çok bir edebiyat mahfili olan kıraathane hükmündedir. Bu kadar yoğun ve sistematik olmamakla birlikte, umumun vakit geçirdiği bazı kahvehane sahipleri, günlük gazete ve küçük bir kitaplık bulundurmaya gayret eder ve müşteri çekmeye çalışırlardı. Hattâ seçkin bir müşteri tabakasını dükkânına çekmek isteyen bazı kahvehane sahipleri, kimi zaman bu durumu suiistimal ederek, tabelalarına kıraathane yazarlardı. 23 İstanbul Büyük Bir Kahvehaneye Dönüşürken On dokuzuncu yüzyılda sadece İstanbul daki sayıları bir kaç binle ifade edilen kahvehaneler, yalnızca kıraathane türünden ibaret değildir. Nitekim kahvehanelerin büyük bir çoğunluğunu mahalle kahvehaneleri oluşturmaktadır. Georgeon ın ifadesiyle on dokuzuncu yüzyıl İstanbul u kahvehaneler çeşitliliği ve renkliliği ile büyük bir kahvehaneye dönüşmüştür. Kahvehaneler her yerdedir, şehrin sakinleri vathe world war. Readinghouses in Istanbul followed the example of Sarafim forming their own ways. Especially the Fevziye Readinghouse in Şehzadebaşı Direklerarası, Arif s Readinghouse on Divanyolu and Letafet Readinghouse in Nuriosmaniye are the most important ones that followed this tradition. Most of these readinghouses in Istanbul were on the main street from Sultanahmet to Aksaray. Bureaucrats, intellectuals and tradesmen living around shaped those shops profiles. These shops continued to be reading places while presenting musical shows and Karagöz plays, thus becoming preservers for late Ottoman era cultural activities. They mostly were meeting places for literature fans. Unlike as busy and systematic as these elite readinghouses' other coffeehouses for the main public, also tried to attract more customers by offering daily newspapers and small collections of books. Some coffeehouse owners yearning for an elite customer profile, even used to write readinghouse on their signs, as an attempt to benefit from the status of readinghouses. 23 As Istanbul Turns Into a One Big Coffeehouse Coffeehouses in Istanbul, with thousands of them, were not just readinghouses. Most of these shops were small coffeehouses serving only for the street they were by. As Georgeon said, Istanbul turned into one big coffeehouse. In the 19 th century citizens used to go out and spend time in the elite Direklerarası and Beyazıt coffeehouses, 32

18 FROM THE coffeehouses In İSTAnBUL Kasımpaşa da Haliç Kıyısında Kahvehane, (William Henry Bartlett 1835) A coffeehouse by the shore of the Golden Horn in Kasımpaşa 33

19 İSTAnBUL'Un kahvehanelerinden kit geçirmek ve sosyalleşmek için ya seçkin Direklerarası ve Beyazıt kahvehanelerini, Galata ve Pera daki alafranga kafeleri ya da mahalle kahvehanelerini tercih ederlerdi. Bu dönemde kahvehanelerde çok önemli iki yenilik de dâhil oldu; bir içecek olarak çay ve kahvehanenin görünümü. Çay tüketimi yüzyılın sonunda İranlılar ve Şii Azeriler arasında yaygınlaştı, savaşından sonra İstanbul a göç eden Rus ve Balkan muhacirlerinin de çay kullanımının yaygınlaştırılmasında katkıları oldu. Bir taraftan kahvehaneleri andıran çayhaneler ortaya çıktı, diğer taraftan da kahvehanelerde geleneksel içecek olan kahve ile rekabet eden bir içeceğe dönüştü. Öte yandan kahvehanelerin görünümü, iç düzenlemesi ve iç döşemesi ciddi bir dönüşüm geçirdi. Geleneksel kerevetler yerlerini masa ve sandalyeye bıraktı yılında Amerikalı bir ekip tarafından yapılan bir İstanbul araştırmasında sayıları binleri bulan İstanbul kahvehanelerini yedi sınıfa ayrıldığını görüyoruz. 1. Han kahvehanesi, 2. Camilerin yakınındaki kahvehaneler, 3. Kıraathaneler, 4. Mahalle kahvehaneleri, 5. Esnaf kahvehaneleri, 6. Lokantaların kahvehaneleri, 7. Köy kahvehaneleri. 24 Bu ayrım az çok günümüz İstanbul undaki kahvehane tipi mekânlar içinde uygulanabilir. Bir taraftan Osmanlı kıraathanelerinin devamı mahiyetinde son yıllarda İstanbul da cafe ve kültür merkezi adı altında, sanat, kültür ve edebiyat konularında çalışmaların yapıldığı bazı kahvehane tipi mekânlar oluşturulurken diğer taraftan mahalle ölçeğinde geleneksel kahvehaneler hayatiyetlerini devam ettiriyorlar. İstanbul da bir gökkuşağının canlı ve puslu tüm renklerini barındıran çok sayıda kahvehane, kahve ve kıraathane modern zamanın tüketim alışkanlıklarına, mesafeli ilişkilerine ve hızlı yaşam biçimlerine direniyor. Geçmiş ve bugün arasında adeta bir köprü vazifesi gören bu kahor European style coffeehouses in Galata and Pera, or small coffeehouses in almost every street. In this period of time, there were two renewals in the coffeehouses. Appearance of the coffeehouses changed and they started to serve tea. Tea consumption was spread among the Shiite Azerbaidjanis and Iranians towards the end of the 19th century. After the war, immigrants from Russia and the Balkan states also spread drinking tea in Istanbul. Tea shops resembling coffeehouses started to appear; and tea became a rival for coffee in coffeehouses. Inner spaces of coffeehouses changed and instead of wooden bedsteads, chairs and tables appeared. An American research about Istanbul, made in 1922, studied coffeehouses in 7 categories; 1.Inn coffeehouses 2.Coffeehouses close to mosques 3.Readinghouses 4.Neighborhood coffeehouses 5.Tradesmen coffeehouses 6.Coffeehouses of restaurants 7.Village coffeehouses. This categorization is still applicable to today s coffeehouses in Istanbul. Traditional neighborhood coffeehouses are still around whereas new art and literature centers are opening up under the name of culture centers and cafes, as a continuation of the Ottoman readinghouses. Lots of colorful Coffeehouses, cafés and readinghouses are resisting to the consumption habits, distant relationships and fast paced lives of modern times. Each of these coffeehouses acting as a bridge between the past and today, has a different story to tell. Some are fishermen s, some are footballers, and some are tradesmen s meeting places, 34

20 FROM THE coffeehouses In İSTAnBUL vehanelerin her birinin ayrı bir hikâyesi, ortak bir yaşam kültürü var. Kimisi balıkçıların, kimisi sporcuların, kimisi esnafların uğrak yeri fakat hepsi bir yudum çayı ya da kahveyi muhabbet eşliğinde içmenin keyfine varanların buluşma noktası. Kahvehanelere geçmişin nostaljisi olarak bakmayı bırakıp, yaşayan, değişen, dönüşen, her an canlı ve dinamik birer kültürel miras olarak bakmak gerekiyor. Bu değişim ve dönüşüm kahvehane kültürünün özünde zaten mevcut. Bir zamanlar kahve tiryakisi müdavimlerini hoşnut eden kahvehaneler bugün, kahve, çay ve soğuk içecekleriyle değişen tüketim alışkanlıkları ve yaşam tarzına ayak uyduruyor. but all of them are the meeting place of the people who enjoy to have a cup of tea or coffee with a friend. You have to see the coffeehouse as a dynamic, transforming and living entity, not as a nostalgic place. This transformation is part of the coffeehouse culture itself. Now, they are serving lemonade and tea according to the changing consumption habits and lifestyles, in contrast to their coffee serving former examples. Ahmet Yaşar Fatih Universitesi, Tarih Bölümü History Department, Fatih University Kıyı kahvesi, (Gervais Courtellemont, 1923) Coffeehouse by the Bosphorus 35