tr. Diinya Savagr Sonrasr Giriq FRANSIZ SINEMASINDA YENI DALGA* Ar$. Gbr. Battal ODABAg MARMARA UMVERSITESI

Transkript

1 Mamlara et$i'n Dergisi, Safr5, Ocok tg% FRANSIZ SINEMASINDA YENI DALGA* Ar$. Gbr. Battal ODABAg MARMARA UMVERSITESI lleti$im Fakulresi Giriq "BaIi oglum, madem bu kadar Eok $cy biliyorsun. nedcn kerdin oturup bir film gekmiyorsun?"1 Kayrnpederi Morgenstem'in bi. t0r meydan okumasr, iinlii yonetmen Frangois Truftaut'yu nlm yapmaya yoneltmeseydi, sanlnm Yeni Dalga'nn diger yajnetmenleri film yapmaya girilmeyecekler ve biz de donemini sarsan filmlerden yoksun kalacalit i. Bir zamallar sert bi.r eleltirmen olamt tan rar Truffhut Cannes Film $enlili'ni "a,{u ve saygrszca" yazlar yazdr!r gerekqesiyle izleme hakl0ndan yoksun bralillm$tr. Bdyle kiqiler ve onlarnr kigisel gabalanyla baflayan. bazllanna giire bir saman alevi gibi parlaylp sonen. baalanna gtire de sinemayl buyuk OlgUde eftileyen tx yeni sinema hareketi. giinumuzde bile. hah tanrerlan iizerinde tek bir gdrii$ birlilirre vanlamayan bir olgudur. tr. Diinya Savagr Sonrasr IL Diinya Sava$'ndan sonra dtnya sinemasl bir aray{ igine girmieti. Savaftan, yenen devletler de. yenilen devletler de zaradr grtimlela.rd. EkonG miler samlm$, yatam koqullan dayanrlmaz hale gelmi$ti. Bu durum iilkelerin sinemalanm da etliilemekte gecikmedi. Sinemacrlar toplumsal sorunlara daha ge4ekgi bir bigimde yalila$r ar. Savagan yenik gftan ltatya'da '.Franz8r

2 srz Dogacilrgl", "sovyet Toplumcu Sinemasr", "lngiliz Belge-Film Okulu" ve ltalyan edebiyatrndaki "verismo" (gereekeilik) akrmrmn uy gulanmasryla ortaya..yeni Gergekgilik" sinema alilmr gilitr. lngiltere'de yine toplumsal konulan iqleyen bir sinemacrlar kuqa$r "6zgii'r Sinema" diye bir sinema akrmr ortaya koydular. Bu ortam igerisiltde Fransa'da da "Yeni Dalga" hareketi ortaya grktr. Yeni Dalga'nrn KaYnaklarl Bu hareketin ilh iiriinlerine gelinceye de$in. toplumsal ve sanatsal ortam gegitli etliiler altrnda yolrulmuq ve o durumu almrqtf. Bu etkiler, ID- HEC, Cahier du Cin6ma, Fransz Sinematek'i, Yardtm Yasast ve o giinlerin siyasal oluqumlan oldulunu gbriiriiz. IDHEC ( Institut de Hautes Etudes Cin6matographiques), bugiin bile onemidi koruyan ve dunyadalii onemli sinema okullanndan birisidir yrhnda Marcel L'Herbier tarafindan kurulmasndan sonra bir gok genci sinemaya kazandrm$tr. Burada verilen elitim, yonetmenleri ne yaptlgilu bilerek film yapmaya yoneltti. Bu okuldan yetipn geng sinemacrlar, "alayll'diyebilecepimiz y6netmenlere oranla yeniliklere daha agrk ve bunlan uygulamakta daha cesurdular. Yeni Dalga bu yonetmenlere gok py borqludur. Gelelim Cahier du Cin6ma dergisine. Bu dergi Yeni Dalga'nm do!- maslna neden olan kuramsal ve eylemsel gahqmalan baglanr. Andre Bazin'in onciilii$iinde, bir Eok yetenekli geng kendi goriiq ve diigiincelerini sergileme fnsatr yalialadrlu vebizzal kendileri film yaparak bu savlannt hayata gegirmeye gahqtrlar. Bazilan bagardr banlan da eleqtirdikleri noktalafl kendileri de yinelemek zorunda kaldrlar. $unu da belidmekte yarar oldulu kansmdayrm: Bu yonetmenlerin "Cahier du Cin6ma" dergisinde yazmalitan baqka ortah noktalan oldukga azdr. Hepsi sinemayt seviyordu ama uygulayrm bigimleri bagka bagkaydr. Bazftu-t bir akademizme ba$h kahyor, baalan insanlann ruhsal durumlannr irdeliyor, bazrlan entelektiializmi benimsiyordu. Bazrlan ise siyasal goriiglerini filmlerine yansrttyordu. Ancak, bu yonetrnenlerin hepsi de geng, ateqli, bir geyler yapmak isteyen, bunun igin de daraile gevresi iginde, tanmmamry oyuncular, kendi yazd*lan senaryolar ve elde tafman ahcr aygrflarla kiigiik biitgeli ama biiyiik savh filmler gergekleqtiren geng sinemacrlardr. onlann bu ozelli$i ozgiir ve istedikleri bigimde filmler yapmalanna olanali salhyordu. Tecimsel sinemadan ne kadar uzak kalrlarsa o olgiide odilrsiiz sinema yapma olana$ bulu- 282

3 yorlardl. Yeni dalga yonetmenlerinin golu elegtirmenlik ve kuramcrlfttan gelmiqlerse de tecimsel sinema alanrndan gelenler de yok delildir. Bunlar asistanhktan, diizeltmenlikten ve sinemanrn Eeqitli alanlamdan sryrrlarali yonetmenlife baelamrqlardr. 1936'da Henli Langlois taratindan kurulan Fransrz Sinematek'i. yeni Dalga yonetmenlerinin yetigmesinde ayn bir etmendir. Qiinkii bu titiz sinema tutkunu Henri Langlois'nrn sayesinde kaybolmaktan kufiulan bir gok film. Sinematek'te seyircilere gdsterilmig ve bu filmlerin baq izleyicileri de Yeni Dalga'nm bu geng sinema adamlan olmugtu. Burada gosterilen ttim filmleri izlemeleri, onlara yeni diinyalar sunmu$ ve goriig alanlanm derinleqtirmelerine neden olmuqtur. Eski filmlerin yanr srra yeni filmler de burada gosterilmb ve Ozellikle Amerikan sinemasr onlan triiyiilemigti. Amerikan gangster filmleri ve Hitchcock sinemau bu yduetmenleri derinden etliilemigti. Oyleki, 1955'te Jean-Pierre Melville, Bob, Le Flambeur (Kumarbaz Bob) adh filminde Amerikanvari bir gangster filmi gergekle$tirmi$tir. Bu film. Yeni Dalga'nrn habercilerindendir. Melville daha sonra da bu tiir 6rnekler vermeyi stirdurecektir. Yalruzca Melville de$il. Jean-Luc Godard'da da bu etki vardr. Onun Serseri Agrklar (A Bout De Soufle) tilmi bu tiirdendir. Diler yonetmenler de bu tiirden filmler yapmrqlardrr. Alfred Hitchcock ise dzellikle Frangois Truffaut'yu ve Claude Chabrol'u etkilemittir. Yeni Dalga hareketinin ofiaya gilu$rm hazrlayan olgulardan birisi de 1952 yrhnda, Kiiltiir Bakanr Unlii yazar Andr6 Malraux'nun sayesinde kabul edilen "Yardrm Yasasr"dr. Her yrl en iyi krsa filme verilen Odiiliin gekicilili genq yonetmenlerin bu alana yonelmelerine neden oluyordu. Stiidyolarda film yapma olana$r bulamayan geng yonetmenler. devletin sinemaya bakrgrnr degigtirmesi sayesinde her tiirden krsa tilm ve belgesel iirettiler. Devletilt destegi Fransrz sinemasna yeni ydnetmenler kazandrrdr. Yeni Dalga sinemacilan, savag sonra$ krsa film gelenelinden yararlanmrqlar ve kendileri de krsa filmler gereekleqtirmiqlerdir. Bdylece uzun metrajh film yapmah igin gerekli deneyim, bilgi ve beceriyi sa$lamah istemig olmalan olasrdr. Krsa filrn ustau George Franju, Alain Resnais, Chris Marker ve etnolog Jean Rouch gibi ydnetmenleri g0riiyoruz. Krsa filmlerle deneyim kazanan bu yonetmenlerin bazrlan, daha sonra Yeni Dalga hareketinin ilk Omeklerini vereceklerdi. Bu ydnetmenler, sinemaun bir anlatrm yolu olabilecepini gosterdiler. 283

4 Yeni Dalga Ne Getirdi? Yeni Dalga, yeni qeyler gettuiyordu. Cahier du Cin ma dergisinin savundulu "Mise-en-Scdne" (Sahneye Koyma) ve "Politique des Auleurs" (Yazadann Politikasr) filmloe uygulanmaya gahgrhyordu. Alexandre Astruc. sinemamn bir dil oldugunun farklna varm$ ve Alu-Kalem (k Cam ra- Stylo) adh Luamlm geli$timi$ti. Boylece Astruc, sinemayr bir aznrhgrn ve bu azrnh! r golunluga kabul ettirdigi belli kahplann. kli$ele$m\ anlahmlann tekeli[den g ianp bir -kalem ozgiidugune". "diiliincenin her kesimini ortaya koyabilen ga$daf bir dile" donii$tiigiinii savunuyordu. Yonetmer, ahcl aygltr tlph bir yazann kalemi gibi kullanacaktr. Sinema' yazlh anlatlmdan daha yumuqali ve ustaca anlatrm yoluydu. Boylece y6netme[, yazar statiisiine gidyordu. AsEuc'ii[ yeni dalga sinemac anna getirdigi bir yenilikti bu. Bu tutum, dunya sinemacrlan talafrndan da benimsendi ve bir "Yaratrc ar Sinemasf'doldu. Bununla birlikte bu kuram bug0n af mrftr. Ancali. art i tek bfu sinemadan delil, sinemalardarr sdz edilmesi gerektigi goriilu geqertitigini korumalitadr. Sinema bir dildir ve diisiincenin her alanr ae*lsmalita ycterlidir. Yeter ki iyi kullan abilsin. Yeni Datga'c ann etkilcldigi kuramlardan biri olan Mise-en-Scdne (Sahncye Koyma) ise bu donem sinemacrlannn srk bagvurduklan bir yontem oldu. Ciinl(ii iqe dii,rliikliigiin ve Qevrenin yaratmrnda en iyi yoldur. Geng sinemacrlar, bu kuram sayesinde eslii ahlkanhklara bof verdiler ve ahcr ayg yerleqimine, devinimlerine ve oyunculann yonlerine. devilimin Mbitleltirilmesine bagh olarak filmlerini gergeklegtirdiler. Yeni Dalga hareketinin kuramcrlan. bir baqka kuram daha gelistirmislerdi: "Yazadann Politikasl' (Politique des Auteurs). Bunu' dzellikle 1955'te bir yazrsrnda Fralgois Truffaut belfutmi$i. Bunu' krsaca. kompozisyod ugruna k1rgu estetiklerini reddetme olarali ifade edebiliriz. Trutfaut, bazr Fransrz yonetmenlere sdze dayah film yapt dafl igin kar$l Eftar. Amerikah yazar Andrew Sarris, Cahiers yazarlanmn yaklaqrmrm benimser fakat "Yazarlarrn Politikasl'm "Yaratrcrlar Kuraml' olarali delietirir. Nedeni de filmin tiimiiyle kigisel sanat anlayrgrna dayall olmasrdrr. Ona g6re buyiik filmler, yonetmenlerinin imzaslyla tannr. Sanis. burada, y6netmeni lilmin tek sahibi yapmaldadr. Gergeklen de oyledir' Coriintii yonefineninin. oyuncunun da filme katkrlan vardrr ama yine de o film o yonetmenin-

5 dir. Bu ge$uilili, sinemanrn geliqmesine olumlu katkrlar salhyordu. yeli D Iga sinemacrlan oyktiy0 ilk plinda dul0nmiiyorlardr. Olaylar konolojili bir sra izlemek zorunda degitdi onlam gore. Nasrt ki giinliik yafm mant ih bil sra izlemiyor ve bcklenmetlik olaylarla doluysa filmler de aynr yaprda olmahydl. Yeni Dalga tilmlcrinde insntann ig di.inyasrnr irdelemeye genel bir elilim vardr. Oz ya$amsal tilmler oldukga fazladr. Olaylann kurgusu mallrkl bil srra izlememektedf. Geleneksel ve allg mu kugudan uzakla$mr! ve yeni bigimler dencrniqlerdir. Elips duzeltme yontemine sdqa bagvuruyorlardr: Seyircinin bilincinde goriintiiler yaratmali igin oldugu kadar oyuncu ve kamemman hatalamu da dnmekte srgrayarali kesme yiintemini geniri bigimde kullanmrqlardrr. Kesik kesik, beklenmedik, qarprct gekimleri seviyorlardr. lzleyicide bir film izledili kansrnr uyandracali bozucu diizeltmiler ve ahcr aygrt kullanma bigimi deniyortardl. Ycni Dalga filmleri. bize, siirekti olarak, seyrettigimizin bir tilm oldulunu vurgularken filmin beuedigi gergekleri anrmsatmrdan. onun yara(rgr yapay dolaya ve filmcilige dikkat Qekerekarrmsatrr. Dcnenen bu ydntemler kiqiliklerden ve canlarrdnlacak rollerdcn daha Onem kazanr. lqcrik olar;* da bclgesclden kaynaklanmalitadr. Oyktiler yerine gergek olaylann kaydr ve giislerimi benimsenmiftir. Godard ise sinemayr toplumsal ve ideolojik alanda kullanmak igin bu yonteme bawurarali Oyki.i iqerikli sinemadan uzaklaqtr. Yeni Dalga bigemde de kendine dzgii kurallar ve yontemler belimsetmi$dr. Stiidyo sistemirrin yapay diinyasrndan grkarali sokaklarda filmler gergeklelririldrl" Elde taqrnan ahcr ile kaydedilen goriintiiler. stiidyo iqerisinde kaydedilen Eoriintiilerden daha akrcr ve izleyiciyi daha biytileyici oluyordu. Yeni Dalga'crlar, kurguyu bir gdsteri ya da yorum amcr olarali degil anlaln l yiikiinti azaltmak igin kullanryorlrrdr. ozc[ikle anlalrma dayaft daha hrzfi bir kurgu gergekleqtirdiler. Fitrnin plan sayrsl artrrarak tempoyu yiikselttiler ve bdylece lilm hilelerini de maskelediler. Uyguladlilan teknikler ise zoom, goriinfii iisriinde durma, kaydfmalar ve uzat m{ gevrinmeler. allcl aygltm titremesi gibi tekniklerdir. Sinemacrlann genellikle kendi yag gruplanmn sorunlannl ele almalan, bu sorunlan daha garprcr bir bigimde sergilemelerine olumlu bir katkr sa!- ladr. Genglili ve cinsellik var olan bir gok tabuyu yfttrlar. Onlara kadar gegen ddnem igerisinde, kendilerinden 0ncekilerin iglemeye yanaqmadgl konulara

6 el ata.rak bunlan gozler Oniitle serdiler. Yeni Dalga yonetmenlerinin gok ayrt unsurlardan oluqmuq olmast' olumlu bir bigimde. birbirine benzer konulara sahip filmlerin ortaya Erlimasna engel olmu$tu. Qolunun kiigiik burjuva kokenli olmasr toplumsal konulara ei atmalartnr engelleyetr nedenlerden birisidir. Bu ybuetmenlerin biiyiik Eo$unlu$unun kariyerleri sa$lamlaqtrkga, gengli$in anareik diirtiilerine gosterdikteri yakrn ilgi de azalma gostermig ve filmlerinde tecimsel kaygilar a$r basnrqtr. Ama yine de, Yeni Dalga hareketi ieinde varhlilannt siirdiiren y6- netmenler vardg. Yeni Dalga hareketinden kopan yonetmenlerin son filmlerinde yine de bu hareket igindeyken kullandrklan yontemlere rastlamali olastdrr. Senaryolann. filmi yapan kigiye ait olmasr anlatrlmak istenen qeyin daha iyi anlattlmast igin firsat yalatmaktadrr. Ustelik senaryolantt ayaklan yere basmaktaydr. Yani giincel olaylardan ahnmalitaydr. Yagayan gergeli yakalamaya galeryorlardr. Ozellikle Chabrol. Truffaut 66yle EaltEmqfir. Godard ise militan silemanrrr temsilcili$ini si.irdtirmiiqtiir. Kendi filmlerine yazdrklan dr;urda, diler yonetmenler igin de senaryolar yazmtglardlr. Senaryolafln golunun yazrnsal bir deleri de vardr. Alain-Robbe Grillet. Marguerite Duras gibi romancrlardan yararlaltmrylar ve bu romancrlar da daha soma sinema yapmaya baqlamr;lardr. Boylece "Yeni Roman" aktmilltn onctileri "Yeni Dalga"da buluquyorlardr. Fotogratide ise daha Eok gri bir resim aradrlar ve az gok bir.bclgesel bigim getiqtirdiler. Boylelikle sinema daha Eok giinliik olaylann kaydutt tutan bir televizyon izlencesine benzedi. Yiinetmenlerin Amerika'Yr Keqfi Yrllar geeip toplumsal ve siyasal olaylar bagka bir boyut aldktan sonra Yeni Dalga'nm ategli sinemacrlan bu duruma dayanamadrlar ve goztilmeler bag gosterdi. Bazr Yeni Dalga yonetmenleri Fransa'yr terliederek Amerika Birleqik Devletleri'nde Eahqma yollan aradrlar ve burada bir Eok film yaptrlar. Bu ve di$er Yeni Dalga "kagkrnlan" daha sonra kendileriyle yaplan 16- portajlada lru hareket igindc yaptrklan filmlerinin bir gengtik baekaldmst oldugunu, ashnda bir denizin oldulunu ama bir dalgadan sozetmenin yanhe olaialrm vurgulamrylardg. Ancali bu y6netmenlerin balrmsrz Ealqmalan, basit konular tizerine ucuz filmler gevirmeleri ve ilgi de gflrmeleri iizerine tecimsel baganya da sahip oldular. Yaprmcrlar da bu konuya ilgisiz kalmaya- 286

7 rak bu geng yonetmenlere finans salladrlar. Yonetmenlerin sinemaya bir sanat olarak balimalan ve ona duyduklan biiyi.ik sevgi. bu slnat dahnrn daha da geliemesine buyiik katlu saglirnr;tr. oykii gelenelinin souuca ulaqmada yetersiz kaldr$rnr grirmtigler ve eski sinema geleneklerini yrkrp yerine yenilerini oluqturarak bir gorseiiqitsel dil yaratmrglardn. Sonug Gii'ahryla sevabryla. Yeni Dalga, Fransrz ve diinya sirremasrndaki tarihsel misyonunu tamamlayarah yerini yeni alumlara. yeni arayrqlara bmkh. Sinema sanatrna yaptrlr katkrlar kanrmrzca olumludur. Bir ekol olmasmr bilemedi, evet, ama bir grup sinema tutkununa film yapma olanalr salladr ve dugiincelerine yeni boyutlar ekledi. savaq sonrasr duralanhlrnr yrliarak dinarnik bir sinema yarattr. ustetit bu hareketten etkilenen iigiirlcii diinya sinemalan da kendi ozgiin sinemalannr yamtma yoluna gittiler. yeni Dalga sinemacrlarr, bunlar iein iyi bir 0gretmen oldular. Ozellikle Jean-Luc Godard bu grup fizerinde daha etkili oldu. cezayir sava$i, Qin Hindi'ndeki gatrgmalar gibi olaylar iisti.ine lilmler yaprldr. Al'rika kabilelerinin gelenek ve gorenekleri belgesel olarali saptandr. Sinemayr. kadrnlardan ve paradan qok sevdi bu yonetmenler... vc 1968 riizgdn her birini bir yana savurdu. Sonug olarali diyebiliriz ki, iyi bir sinema yapmati igin iyi bir elitim (her tiirlti) gereklidir. Eler bu yoksa yaprlan iq pek de doyurucu olmaz. yeni Dalga'mn sinemacrlan buna ek olarak bir iqi yapmali igin o iqi sevmenin gerekli oldulunu bize g6stermie oldular. Tutlukran yot ilina ediciydi gideiek kalabalftlaqtrlar ve sayrlan yiizleri aqtr. Bdyle bir sinemaci toplululunun aynr anda o(aya gilmasl savag soffasmur en onemli sinema olaylarurdan birisini oluqturmuqtur. *Fransrz sinemasrnda Tartrgmah Bir Hareket yeni Dalga adh l9g7 yrhnda kabul edilmiq Yiiksek Lisans tez gal4mamrn sonug boliimiinden bazr yerleri degigtirilerek ahnmrgtrr. B.O. DIPNOTLAR l Noktu, "sinema Dolu Bir yagam',, Sayr 36, 19g4. 287

8 KAYNAKQA BAZIN, Andr6, Qu'esl{e Que Le Cindma?, (4 Cilt). Etlitions du Cerf' Paris, (t. Cilt 1958.I , III. 196l.IV' 1962). BOUNOURE. Gaston. Alain R snais, Editions Seghers' Paris' 1974' BRAUCOURT, Guy. Claude Chabrol, Editions Seghers' Paris' l97l' BRINION, Cmner CHRISTOPHER. John B.; LEE WOLFF' Robert' 1453'ten [ugiine Dnnya Tarihi Ve QaSda5 Uygarhk (3 Cilt)' Qev' Mele Tuncay. Cem Yayrnevi. Istanbul. 1982' CASTEX. P.-G.; SilRER. P.' Manuel Des Etude Littdraires Frangaises' X* Si&le, Librairie Hachette' Paris, FORD, Charles, Histoire Du Cin6ma Frangais Cont mporain (1945- l9?7), Editions France-Empire. Paris FRYDLAND, Maurice. Roger Vadin, Editions Seghers' Paris, 1963' GARDIES. Andr, Alain Robbe'Grillet, Editions Seghers' Paris' 1972' GUIDEZ, Guylaine, Claude Lelouche, Editions Seghers' Paris, 1972' HENNEBELLE, Guy, Quinze Ans De Cindma Mondial (f )' Editions du Cerf, Paris, NARBONI, Jean, J an-luc Godard Par Jean-Luc Godard (Articles' Es' $is, Entretiens)' Edilions Piene Belfond' Paris. 1968' ONARAN:Alim $erif. hof. Dr.' Sinemaya Giri$, Filiz Kitabevi, lsanbul, ORESTE DE FORNARI.I Film Di Frangois Truffaut, Gremese Editore' Rom& OzdN, Nl.iai. sinema (Uygulayrmr-sanatr'Tarihi)' Hil Yayrn. lstanbul, r985. SADOUL, Georges. l,e Cin6ma Frangais ( )' Flammarion, 1962' 288