İç Tehdit ve Rislder Işığında İSLAM DÜNYASININ. GELECEGi. Hazırlayan. Dr. Alunet Emin Dağ

Transkript

1 İç Tehdit ve Rislder Işığında İSLAM DÜNYASININ GELECEGi Hazırlayan Dr. Alunet Emin Dağ 2016

2 İSLAM DÜNYASINDA SELEFİ-SUFİ GERİLİMİ VE TEHDiT POTANSİYELİ Doç. Dr. Ramazan Yıld ırım* Giriş: Farklı Dindarlıklar Niçin Var? İslam dünyasında Müslümanlar arasında potansiyel bir gerilim ve çatışma alanını oluşturan selefilik ile sufiliğin temel karakteristik özelliklerini daha yakından tanıyabilmek için İslam d~üncesi içinde yer alan değişik dini yorumların ve düşünce ekallerinin ortaya çıkış sebepleri üzerinde düşünmek gerekmektedir. Tüm bu yorum, ekol, tarikat, cemaat ve mezhepler dinin anlaşılması ve yoruınlanması bağlamında ortaya çıkmıştır. Din ve dini yorumları Istanbul Onil ersiıc:si Ilahirat Fal..iiltc:si Ogreıim Oyc:si e R11"ye Tıirkiyye Oorgisi EdiıMı

3 206 1 İç Tehdit ve Riskler Işığmda İslam Dünyasının Geleceği birbirinden ayırt edemezsek birçok şeyi mezhep eksenli okuruz, mezhepçiliğin içinde kaybolabiliriz. Din ilahi dir, vahye dayalıdır, sabittir, değişmez ve evrensel ilkeler içerir. Dinininsan a.klıyla buluştuğu ve yoruma tabi tutulduğu andan itibaren dini yorum baş- - lar; bunu mezhep, tarikat olarak da adlandırabiliriz. D inin anlaşılması ve yaşanınası bağlamında ortaya çıkan tüm yorumlar, mezhepler ve oluşumlar beşeridir, akla ve ictihada dayanır, değişken - dir ve tarihsel nitelik taşır. Dine muhatap olan her insanın taşıdığı değişik karakteristik özellikleri vardır ve onun bu özellikleridinin aniaşılıp yorumlanması üzerinde etkili olur. Her bireyin olguları ve olayları algılama ve yorumlama şekli birbirinden farklıdır. Karakterine göre; tepkisel, sert mizaçlı, akılcı, uzlaşmacı, gelenekçi gibi tipolojilere ayrılan insanın meseleleri anlama ve yorumlaması da çeşitlilik gösterir. Toplumların genel özellikleri, örtleri ve adetleri birbirind.en farklı olduğu için dini anlama ve yorumlama biçimleri de farklılaşmıştır. İbn Haldun'un Mukkaddime'deki tasvirinden hareketle kentli-köylü, kara-sahil, imparatorluk-medeniyet havzalarının refleksleri birbirinden farklıdır. İslaın'a m uhatap olan ilk toplumlarda görülen Acem-Arap, efendi-köle, yönetici-mevali gibi sınıfsal farklılıklar dinin sosyopolitik alanının anlaşılması ve yorumlanması üzerinde etkili olmuş temel faktörlerdir. Bu toplumsal realite içinde ortaya çıkan siyasi-itikadi, fıkhi mezhepler ve tasavvufi oluşumlar birer dini yorumdur. Hz. Peygamber'in vefatıyla birlikte Müslümanlar ilk kez "peygambersiz/vahyin kesildiği" bir hayatta, karşılaştıkları sorunlan kendi ictihatlarıyla çözmeye çalıştılar. Bu çözüm, beraberinde farklı yaklaşımları getirdi. Hz. Osman dönemi siyasi fay

4 İslam Dünyasında Selefl-Sufi Gerilimi ve Tehdit Potansiyeli 1207 hatlarının biraz daha harekete geçtiği, çevre ve merkez ilişkilerinin altüst olduğu bir dönemdi. Hz. Ali dönemindeki Cemel ve Sıffin gibi iç savaşlar, Müslüman zihni üzerinde bir travma etkisi yapan olaylardır. Dini yo ruınların ortaya çıkması üzerinde etkili olan insan unsuru ve toplumsal yapılar gibi faktörler bir tarafa, ana eksende bu unsur yani ilk Müslümanların kendi aralarında yaşadıkları siyasi çatışmalar etkili olmaktadır. Bunun temelinde Hz. Muhammed'in (sav) vefatından sonra yöneticinin kim olacağı sorusu vardır. Sünnilik ve Şiilik dediğimiz bakış açısı da bu soru üzerinden yapılan yorumlardan dolayı birbirinden farklılaşır. Hz. Peygamberöen sonra dört halifeyi meşru bir yönetim olarak kabul etmek o dönemin konjonktüründe yapılması gereken bir şeydi ve Sürıniler de bunu yapmıştır. Ama Şiilik, Peygamberöen sonra siyasi iktidarın Hz. Ali'ye ait olduğunu ve onun hakkının diğerleri tarafından gasp edildiğini söyler. İşte bu süreçle birlikte siyasi bir olayın çözümünde itikadi argümanlar devreye girmiş ve etkileri günümüze kadar devam eden itikadi alandaki mezheplerin farklılıklarının altını çizerek varlıklarını sürdürmeyi sağlamıştır. Dini yorumların ortaya çıkması üzerinde etkili olan bir diğer unsur da çok kısa bir süre içerisinde geniş bir coğrafyaya yayılan İslamiyet'in, fethettiği yerlerde yaşayan medeniyetlerle yüzleşirken birtakım tepkiler ve yaklaşırnlar üretmesidir. Sadece İslam'ın doğduğu kültür havzasına bakıldığında Mekke ve Medine'de saf Arap olan etnik ve homojen bir kültürel yapının olduğu görülür. İlk fetihlerle birlikte Müslümanlar dağıldıkları coğrafyalarda müşrikler, Hristiyanlar, Yahudiler, Zerdüştler ve Maniheistler gibi dini topluluklarla karşılaştılar, yüzleştiler ve arıların başta inançları olmak üzere tüm yörıleriyle hesap laştılar.

5 208 jlç Tehdit ve Riskler lşığında islam Dünyasının Geleceği Müslümanlar arasında farklı mezhep, meşrep ve tarikatların ortaya çıkmasının bir diğer sebebj de dini metinlerinfarklı anlaşılınasınd.an kaynaklanmaktadır. Özellikle Kur'an-ı Kerim'in bazı ayetleri herkes tarafından aynı şekilde anlaşılan muhkem bir özelliğe sahipken bazı ayetleri de farklı yorumlara açık olan müteşabih karakterlidir. Bir usul sorunu olan bu hususun yanı sıra bazı dini metinlerin konjonktürel bir şekilde yorumlanması ve ait oldukları bağlamdan kopartılarak parçacı bir şekilde sloganlaştırılması da farklılıkların derinleştirilmesine sebep olmaktadır. Ayetlerin ve hadislerin kendisiyak ve sibaklarından kopartılarak herhangi bir mezhebin veya tarikatın anlayışını destekleyecek şekilde kullanılması, potansiyel çatışmaları körükleyen bir tehlike haline gelmektedir. Ayrıca dini metinler üzerinde kurulan tekelci yapı da büyük bir sorun olarak karşımızda durmaktadır. "Bu işin gerçek yorumu budur" şeklinde tekelci bir yaklaşım olabilmektedir. İslam'da "din" ve "dindarlar" üzerinden bir otorite kurmanın meşruluğu yoktur. Bu nedenle tekelci yapının meş ru bir zemirıi söz konusu değildir ama yine de bu olgu tarihte bir gerçeklik olarak karşımıza çıkmaktadır.. Müslümanlar arasında dininfarklı aniaşılıp yaşanınası ve buna bağlı olarak farklı dindarlık biçimlerinin ortaya çıkması doğal bir durumdur ve bu, İslam düşüncesinin bir zenginliğidir. Ancak doğal olmayan ve bu zenginliği bir çoraklığa dönüştüren husus, farklılıkların bir çatışma ve ayrışma unsuru olarak istihdam edilmesi~ dir. Bugünün İsliım dünyasında kendi içlerinde potansiyel bir çatış )llayı yaşatan dindarlıkların başında selefılik ve sufılik gelmektedir. Selefilik: Asrısaadetin Bugüne Transferi Selefilik aslında belirttiğimiz hususlardan hareketle değerlendirildiğinde kendine özgü bir "dini metinleri okuma, yorumlama"

6 Islam Dünyasın da Sele ~- Sufi Gerilimi ve Tehdit Potansiyeli biçimidir. Kelime olarak önce gelmek, önceki, geçmişte kalmak gibi anlamlara gelen "selef" kelimesinden türemiş tir. Kavramsal olarak da hem fazilet hem de ilim bakımından ilk üç kuşağı (sahabe, tab ün, etbauttabiin) Müslümaniann öncüleri olarak kabul edip onların dini anlama ve yaşama biçimlerini esas alan yapı veya yapılanmaları ifade eder. Selefilik, bu üç kuşağın uygulamalarını olduğu gibi bugüne transfer etmeye çalışır. Özü itibarıyla dinin anlaşılması ve yaşanınasında bir zihniyet, bir yöntem ve bir bakış açısı olarak ortaya çıkan selefılik, artık günümüzde çok farklı yapılar balinde varlığını sürdürmektedir. Dini anlama ve yaşama biçimi açısından birbirleriyle aynileşen bu gruplar, bireysel ve toplumsal değişimin sağlanmasının hangi yöntemle olacağı konusunda birbirlerinden farklılaşırlar. Arap dünyasında kendisini selefi olarak tanımlayan hareketlerin ortaya çıkışı yaklaşık olarak bir asır öncesine dayanmaktadır. Ortaya çıktıkları bölgelere göre küçük de olsa kendi içlerinde far~ılıklar barındıran bu hareketler daha çokmısır'da "cemaatleşme" imkarn bulmuşlardır. 25 Ocak 20 ll tarihinde Mısır'da zirveye ulaşan halk hareketlerinin adına ~ap B ah arı" veya ~ap Devrimleri" denilen yeni bir süreci başiatmasıyla birlikte de selefi hareketler daha çok dikkat çeker olmuştur. Arap devrimleri sonrasında başta Mısır olmak üzere birçok Arap ülkesinde güçlü siyasi bir aktör olmaya başlayan bu hareketler, Mısır'da selefi olarak tanımlanan bazı geleneksel dini yapılardan beslenmişlerdir. Günümüz selefıliği, Müslüman Kardeşler hareketi gibi fıkir ve eylem bakımından homojen bir yapı arz etmediğinden, onları kendi aralarında belirli kriteriere göre tasnif etmek zordur. Savundukları inanç ilkeleri ve içinden çıktıkları kültürel atmosfer büyük ölçüde aynı olmakla birlikte sosyal ve siyasal alana

7 210 Jtç Tehdit ve Riskler!şığında İslam Dünyasınm Geleceği bakışları, siyaset ve toplum algıları açısından onları dört ana kategoride değerlendirmek mümkündür. ı. İlim ve daveti esas alan geleneksel selefilik. Bu özelliğiyle ön plana çıkan selefıler, insanları kendi ilkelerine davet ederek onlara dini eğitim verir ve her türlü siyasal katılımı reddederler. Akaid üzerinde yoğunlaşarak akaid esaslarını bidat ve hurafelerden arındırmaya çalışır; Mutezile, Haricilik ve Şiilik gibi diğer fırkaları yoldan sapmış kabul ederler. Hatta İslam toplumlarında yaygın olan Eş' arilik ve Maturidiliğe karşı da mesafeli duraraj.< özellikle tasavvufı akımları tamamen dışlarlar. Selefiliğin bu akımı daha çok Suudi Arabistan bölgesinde yaygın olup Ab dülaziz b. Baz ile Nasırüddin Elbani gibi şahsiyerlerin görüş ve fıkirlerini yaymayı kendisine misyon edinmiştir. 2. Siyasete ve siyasi partilere karşı ortaya koyduğu sert tutumuyla tebarüz eden apolitik selefilik. "YönetiCilere itaat" prensibini kendileri için ilke edinen bu selefıler, siyasi muhalefetin her türlüsüne karşı çıkar ve siyasi parti aracılığıyla iktidara talip olan diğer İslami hareketlere karşı siyasi iktidarın yanında yer alırlar. Başta Suud ve Körfez ülkeleri olmak üzere birçok Arap coğrafyasında varhk gösteren bu grupların toplum içerisindeki etkinlikleri Arap devrimleriyle başlayan süreçte azalmıştır. 3. Genellikle ''cihadcı" diye adlandırılan, toplumsal değişim için şiddete başvuran selefilik. Arap dünyasındaki rejimleri tekfır eden, onlara karşı şiddete başvuran ve İslam dünyasında meydana gelen birçok eylemden sorumlu tutulan grup veya gruplardır. 4. Islahatçı bir çizgiyi benimseyen selefilik. Bu grup, sosyal ve siyasal konulara daha ılırnlı bir yaklaşım sergiler, hem selefi inanç ve ilkelerini savunur hem de hayatın tüm alanlarında aktif olarak

8 lslam Dünyasında Selefl-Su.fi Gerilimi ve Tehdit Potansiyeli yer almayı dile getirir. Toplumsal ve siyasal değişimin tedrid ve barışçı bir şekilde yapılması gereğini savunur. Bu grup içinde yer alan selefıler, Arap devrimlerinden önce elverişli ortam bulamadıkları için aktif olarak siyaset yapamadılar; ama devrimlerden sonra başta Mısır olmak üzere Tunus, Libya ve Yemen'de farklı siyasi partilerde siyasete katıldılar. Bütün selefi hareketlerin beslendiği ana şahsiyet Ahmed bin Hanbel'dir. Selefiliğin kurucu şahsiye ti ve referansıda sayabiliriz onu. Hanbelilik, hadis ehlinin benimsemiş olduğu selef metodunu sistemleştirerek etkin hale getirmiştir. Ortaya çıkan her türlü yeni yorum ve düşünceyi bidat olarak isimlendirmiştir. Fırka-i naciye yani kurtuluşa erenler ve fırka - i dal/e yani haktan sapanlar ayrımına gitmiştir. Bu kavramlar, Müslüman zihnin kendi içinde ortaya çıkan ve birbirlerini ötekileştirmek için kullanılan temel kavramlardır. Bunlar bir ayrımı ve toplumsal kampiaşmayı beraberinde getirmiştir. İbn Teymiyye de selefi hareketlerin beslendiği temel bir şahsiyettir. Selefıliğin ihyacı şahsiyeti olarak da isimlendirebileceğimiz İbn Teymiyye, İslam dünyasının Moğol istilalarına maruz kaldığı bir zaman diliminde yaşamıştır. Yani İbn Teymiyye'nin hadislerden, ayetlerden oluşturmaya çalıştığı söylem, ötekine yani Müslüman olmayana, istilacıya karşı olan bir direniş teolojisiydi. O, Müslüman bünye içinde tekfirci bir çizgiyi benimsemerli ama Müslümanlar arasında yaygın olan bidat ve hurafeleri sert bir dille eleştirdi; birtakım gelenekleri bidat olarak nitelendirdi ve bunların Müslümanları işgalci Moğol'a karşı pasifize eden gelenekler olduğunu ileri sürdü. İbn Teymiyye özü itibarıyla Müslüman bünye için tehdit oluşturan dış faktörlerle mücadele

9 2ı2J İç Tehdit ve Riskler lşığında islam Dünyasının Geleceği etmiştir. Daha çok 19. yüzyılla birlikte ortaya çıkan selefi hareket, İbn Teymiyye'den beslenmiştir ancak hareketin tüm söylemini biraz da bağlaınından kopararak Müslüman bünye içinde ve Müslümana karşı kullanmaya başlamıştır. Sonuç olarak; dini m etinierin tamamınıliteral bir okumaya tabi. tutmak, akıl ve ictihadı devre dışı bırakmak, Hz. Peygamber'i örnek almak yerine taklit etmek, tüm hayatı teolojik dil ile rehin almak, yerel ve değişken unsurları göz ardı etmek, itikat ve ibadeti yeniden tanımlamak, toplumsal örf ve adetleri şirk saymak, yeni olan her şeyi bidat kabul etmek ve şekilci dindarlığı öne çıkarmak gibi hususlar, tüm selefi grupların dini anlama biçimi olarak ortaya çıkmaktadır. Sufilik: Aşırı Dünyevileşmeyi Zühd ve Takva ile Dengelemek İslam'ın fıkhi ve itikadi alanla ilgili olarak ortaya çıkan mezhepleri yanı sıra Müslüman birey ve toplumun ahlaki-manevi ala- - nıyla ilgili de çeşitli yorumlar ortaya çıkmış ve süreç içerisinde bunlar tarikat olarak isimlendirilmiştir. Sufı veya tasavvufi gelenek dediğinüzde tüm bu oluşum ve tarikatlar anlaşılmaktadır. İslam'ın ahlak esasları üzerinde yoğunlaşarak İslam dininin temel ilkeleri doğrultusunda nefsi arındırmayı ve kötülüklerden uzak durmayı gaye edinen tasavvufi oluşumlar, hedefleri itibarıyla diğer yorumlada örtüşen bir özelliğe sahiptir. Ancak bunun için öngördükleri yöntem ve bakış açısıyla diğerlerinden farklılık gösterirler. Zühd ve takva temelinde ortaya çıkan ilk sufiler, sade bir hayat yaşama, maddi servete fazla önem vermeme, hayatın tüm alanlarında Allah rızasını gözetme gibi hasletleri dillendirmişlerdir.

10 İslam Dünyasında Sele6-Suli Gerilimi ve Tehdit Potansiyeli 1213 Tasavvufı düşüncenin önemle üzerinde durduğu bu hususlar Hz. Peygamber'in hayatının temel özellikleriydi. Ancak onun vefatından sonra Müslümanlar arasında ortaya çıkan siyasi ihtilaflar, iktidar konusunda yaşanan tatsız olaylar, İslam düşüncesi nin tüm ekaileri üzerinde etkili olduğu gibi tasavvufı düşüncenin oluşumu ve gelişmesi üzerinde de etkili olmuştur. Asrısaadet dönemi Müslümanlan arasında yaygın olan takva, zühd, tevekkül, kanaatkarlık ve fedakarlık gibi ahlaki erdemierin yerine servet, gösteriş ve lüks yaşama tutkusu gibi hususlar ortaya çıkmaya başlayınca bunlara tepki olarak zühd ve takva temelli bir zihniyet doğmuştur. Aşırı dünyevileşmeyi zühd ve takva ile dengelerneyi amaç edinen ilk sufı oluşum, hicri ikinci asırdan itibaren olgunlaşarak farklı bir döneme girmiş ve farklı ekaller halinde varlığını devarn ettirmiştir. Bu yapı içinde daha sonralan ortaya çıkan Hallac, İbn Arabi ve Mevlana gibi şahsiyetler, tasavvufa felsefi bir boyut kazandırarak bu düşüncenin sistemleşmesi ve kurumsallaşmasına büyük katkılar sağlamışlardır. Sistemleşerek kurumsallaşan tasavvuf, diğer İslam düşünce ekallerinden farklılaşmış ve kendine göre birçok konuda yeni bir bakış açısı getirmiştir. Mesela Allah-kainat ilişkisi, insan-allah ilişkisi gibi konularda İslam düşüncesinin diğer disiplinlerinden ayrılarak kendine özgü bir yaklaşım benimsemiştir. Tasavvufı düşüncenin yayıldığı bölgelerdeki kültürel ve diğer dini çevrelerden ve anlayışlardan etkilenmesi de bu farklı anlayışları savunmayı beraberinde getirmiştir. Bu yönüyle tasavvufi düşünce diğer dini yorumlar gibi İslam'la özdeşleştirilemez. Çünkü tasavvufi düşünce veya sufılik anlayışı yalnız başına İslam'ın bir

11 2ı4 1 İç Tehdit ve Riskler lşıgtnda İslam Dünyasının Geleceği ürünü değil, İslam tarihinin yani farklı etnik, kültür ve düşünce havzalarına mensup olan Müslümanların ortaya çıkardığı bir yorumdur. Kısaca tasavvufi düşünce veya sufılik, kendine özgü bir dini anlama ve yaşama biçimidir. Sufı düşünce sistemleşip kurumsal bir hüviyete bürününce İslam'ın diğer yor:umlarıyla doğal olarak bir çatışma içine girmiştir. Özellikle de dini anlama ve yaşama biçimi açısından başta selefılik olmak üzere diğer ekoller tarafından eleştirilmiştir. Aslında su:filiğin temel ilkeleri olan seyr-ü süluk/şahsiyet terbiyesi, riyazet ve mücahede, tövbe, sabır ve sehat, cömertlik ve doğruluk gibi erdeınler tüm diğer yorumların da kabul ettiği h u suslardır. Yani sufı düşüncenin önemle üzerinde durduğu ahlaki boyut, İslam dininin insanlar arasında gerçekleştirmek istediği temel hedeflerdir. İnsanın kötülüklerden sakınması, iyilikleri yaşayıp teşvik etmesi, Allah'ın kendisini her an gözettiği bilinciyle yaşaması, tüm çıkar kaygılarının ötesine geçerek arnellerinde sadece Allah'ın hoşnutluğunu öncelernesi gibi ahlaki ilkeler diğer tüm İslami oluşumların hedefleri arasındadır. Mesela selefi düşüncenin beslendiği Ahmed b. Hanbel, İbn Teymiyye, İbn Kayyim gibi ilimierin bütün bu ahlaki ilkeleri içeren "zühd" ana başlığıyla kaleme aldıkları birçok eseri vardır. Sufı düşünce zaman içinde kurumsaliaşıp farklı tarikatlar aracılığıyla kitleler arasında yayılmaya başlamış ve kendini diğer dini yorumlardan ayırmıştır. Özellikle de yayıldığı coğrafyalarda İslam öncesi kültür ve dini anlayışları tamamen dışlamayan yapısıyla sufı hareketler başta selefi akımlar olmak üzere diğer dini yorumlar tarafından eleştirilmiştir. Mesela her iki akımın da etkili olduğu Mısır'da sufı hareketlerin aşırılığa kaçan birçok

12 İs l am D ünyas ınd a Selep-Suti Gerilimi ve Tehdit Potansiyeli 1215 bidat ve hurafeyi tarikatın yolu haline getirmesi, doğal olarak oradaki selefi hareketlerin tepkisine neden olmuş ve kimi zaman da bu tepkilerini sufi hareketleri tek:fir ederek ortaya koymuşlardır. Farklılığa Rağmen Uyum Mümkündür Hem selefilik hem de sufılik İslam'ın farklı birer yorumu olduğundan aralarında köklü bir ayrışma vardır ve bu anlayışlar, kendilerine özgü teolojik kodlardan beslenmektedir. ilmi selefilik daha çok dini nasların literal yorumuna dayanırken sufı lik, keşf ve ilhamın temele oturduğu bir yoruma, kimi zaman da aşırı yoruma dayanmaktadır. Medrese ile tekke arasında sağlanacak uyumun, meşruiyetini dinden alan tüm yorumlar üzerinde olumlu bir etkisi olması mümkündür. Ancak bu ilişki biçiminin tekkenin medreseye talip olduğu ama medresenin tekkeye körü körüne bağlanmadığı ve onun içinde erimediği bir formülle sağlanması gerekmektedir. Osmanlı'nın hüküm sürdüğü coğrafyada tekkenin medreseden beslendiği ve oradan aldığı yaklaşımla kendisini murakabe ettiği önemli gelenekler oluşmuştur. Şeyhin aynı zamanda ilim olduğu bu geleneğin toplumsal ilişkilere çok önemli katkılar sunduğu da bir gerçektir. İslam tarihinde felsefi tasavvuf ile ilmi selefılikten beslenen yapılar arasında teorik düzeyde büyük tartışmalar yaşanmasına rağmen bu tartışmalar Müslüman toplumları bir iç çatışmaya sürükleyecek boyuta ulaşmamıştır. 18. yüzyıldan itibaren Arabistan Yarımadası'nda ortaya çıkan, 19. yüzyıl ve sonrasında da Müslümanların yaşadığı diğer coğrafyalarda yayılma istidadı gösteren Vehhabilikle beraber, tasavvufi oluşurnlara yönelik tekfide sonuçlanan sert eleştiriler yapılmıştır. Günümüzde

13 216 J İç Tehdit ve Riskler Işığıncia islam Dünyasının Geleceği de bu zihniyeti merkeze alarak dini anlamaya ve yaşamaya çalışan başta selefiler olmak üzere bazı dini oluşumlar, maalesefkendileri gibi düşünmeyen diğer Müslümanları ötekileştirip tekfir etmektedirler. İslam dünyasında hurafe ve bidatların, sünnetten uzak anla- yış ve uygulamaların son bulması için ilmi selefi bir aşı ya ihtiyaç duyulduğu gibi; merhametin, dayanışmanın, sabrın, cömertliğin ve doğruluğun bireysel ve toplumsal bir boyut kazanması için de sufi bir aşıya ihtiyaç vardır. İslam dünyasının farklı coğrafyalarında birbiriyle rekabet halinde olan selefi ve sufi oluşumlar, diğerini tasfiye etmeyen, şiddete başvurmayan, toplumsal ilitilafları körüklemeyen bir tutum ve davranış içinde oldukları sürece Müslüman toplumların dinamizmini sağlayabilirler. Bugün İslam dünyasında birbiriyle çatışma içinde olan bazı selefi ve sufi yapılar Hz. Peygamber'in İslam'ı yaşama örnekliğinden uzaklaştıkları için ürnmet ve vahdet şuurunu zedeler hale gelmişlerdir. İslan:i'ın emrettiği t:akva, zühd, tevekkül, kanaatkarlık ve fedakarlık gibi ahlaki erdemierin yerine servet, gösteriş ve lüks yaşama tutkusunun her iki oluşumda da yer alması, aslında sorunun dini anlayışlardan kaynaklanmadığını göstermektedir. Çünkü meşruiyetini dinden alan bu iki oluşumun da referans kaynakları aynı erdemleri öğütlemektedir. Seyr-ü süluk, riyazet-mücahede, bir lokma bir hırka, makam ve mevkie aldanmama, süfli emeller peşinde koşmama, dünyalığa tamalı etmeme gibi hasletler ekseninde insan-ı kamil ülküsünü gerçekleştirmeyi teorik-pratik gayesi haline getiren birer sufi yapı olması gereken tarikat ve cemaatlerin büyük iktisadi faaliyetlere girişınesi sonucu tekkelerin şirketlere, müritlerin müşterilere

14 İslam Dünyasında Seleô-Sufi Gerilimi ve Tehdit Potansiyeli 12ı7 dönüşmesi, bu yapıların ana öğretileriyle asla bağdaşmamaktadır. Ayru zamanda kendilerini hakikatin mutlak temsilcisi olarak kabul edip kendileri gibi düşünmeyen Müslümanları ötekileştiren, tekfir eden, şiddet uygulayan selefi grupların bu tutum ve davranışları, tatbik ettiklerini iddia ettikleri İslam'ın tüm öğretileriyle çelişmektedir. Oysaki tevhid, adalet, özgürlük, ahlak, doğruluk, dürüstlük, kardeşlik, diğerkamlık, paylaşmak, tevazu ve alçak gönüllülük, şefkat ve merhamet gibi ulvi emeller hem Kur'an-ı Kerim'in emrettiği hem de Hz. Peygamber'in fiilen uygulayıp tebliğ ettiği tüm zaman ve mekanlarda geçerliliğirıi yitirmeyen evrensel hasletlerdir. Tekfir, bir Müslüman'ın başka bi{ Müslüman'ı küfür ile itharn etmesidir ki, bu husus İslam düşünce geleneğiyle asla bağdaşmaz. "Ehl-i kıble tekfir olunırıaz" düsturunca Müslüman olduğunu ifade eden hiç kimse başka bir Müslüman tarafından küfürle itham edilemez. İslam dininde Allah adına yargılayan, Allah adına alıkarn kesen ne bir kutsal kilise ne de kutsal bir kişi vardır. İnsanların yüreklerinde olanı da Allah'tan başkası bilmediğine göre, O'ndan başkası da kimin mürnin olup kimirı olmadığına karar verme yetkisine sahip değildir. Dolayısıyla son yüzyıl İslam dünyasında sıklıkla görülen ve hakikat tekelciliği yapan tekfirci düşüncenin bu dirıin ne kaynaklarıyla ne de tarihsel tecrübesiyle bir ilişkisi vardu. Tekfircilik, doğası gereği Müslümanı ötekileştirir, Müslümarıların ana bünyesini parçalar ve yıkar. Tekfirci düşünceden Müslümarıların geleceğini inşaya yönelik.kurucu bir bakış açısının çıkması mümkün değildir. Ayrıca, tekfuci düşünceyi sadece selefi oluşurnlara hasretmek de doğru değildir. Çünkü selefi oluşumların tamamı tekfuci

15 218 1 lç Tehdit ve Riskler ~ığında İslam Dünyasının Geleceği olmadığı gibi bu oluşumlarla hiçbir ilgisi bulurımayan bazı dini yapılar hatta kendilerini tasavvufi oluşum olarak kabul ederıler de kolaylıkla tekfire başvurmaktadırlar. Özellikle de kitle iletişim araçlarının yaygın olarak kullanıldığı günümüzde bazı dini grup ve cemaat ileri gelerılerinin isim ve adres vererek kendij.eri gibi düşünmeyen başka Müslümanları hedefhaline getirmeleri, onlara yönelik çok ağır eleştirilerde bulunmaları hatta arılardan ehl-i küfürden bahseder gibi bahsetmeleri, Müslüman toplumlarda hem nifak hem de tekfır tohumlarının serpilip boy atmasına yol açmaktadır. Cehalet ile taassubun bir araya gelmesiyle tek.fırci düşünce başkasının hayat hakkını ortadan kaldırınaya yönelik bir tehdide dönüşebilir. Tüm insarılık için bir rahmet ve hidayet kaynağı olan İslamiyet'in insanlık için bir tehdit olarak algılanması da ancak Müslüman toplumlar arasında cehalet ve taassubun yaygınlaşmasıyla mümkün olabilir. Hem selefi hem de sufı akımların temel kaynakları Kur'an-ı Kerim ve Hz. Peygamber'in rehberliğidir. Ancak yorum farklılığını zorurılu olarak ortaya çıkaran hususlard.an dolayı birbirinden farklı hatta birbirine zıt bazı durumlarda birbirine etki-tepki olarak varlıklarını devaıp. ettiren bu yapılar, taassup ve cehaletten kendilerini uzak tuttuklari sürece tüm Müslüman toplumlar için huzurun kaynağı olabilirler. Dini anlama ve yaşama konularında farklı düşseler bile sosyal hayatta birbirlerini tasfiye etmeyecek bir arılayışa sahip olmalan mümkündür, Bu anlayışı kendileri yaygınlaştırmadıkça ve dini referanslarından hareketle yeni bir toplumsal sözleşme üzerinde kafa yormadıkça, dinin sorun çözen özelliğini ortadan kaldırıp bizatihi dirıi sorun haline getirmiş olurlar.

16 İs l am Dünyas ınd a Selefi-Su.6 Gerilimi ve Tehdit Potansiyeli 1219 İslam dünyası farklı din, mezhep, tarikat ve etnik kimliklerin iç içe, yan yana yaşadığı ender coğrafyalardan biridir. Mezhep ler, tarikatlar ve cemaatler, değişik yorumların birer ürünü olarak ortaya çıktıkları için özleri itibanyla farklı etnik kökenlere, toplumsal yapılara ve anlayışiara sahip olan Müslümanların bir zenginliğidir. Yani Müslümanların farklılıkları onların zenginlikleridir, aynen gökkuşağındaki renkler gibi. Müslümanlar arasındaki bu farklılıkları zenginlik olmaktan çıkaran ve birer çatışma unsuru haline dönüştüren husus, siyasi iktidarların hırs ve beceriksizliklerinden kaynaklanmaktadır. Siyasi ve ekonomik çıkarlarını korumak veya genişletmek isteyen iktidarlar ister istemez ötekiyle bir çatışma içine girecektir. Bu çatışmayı rasyonel temellerle izah edemediklerinde de farklılıklan körükleyerek onlar üzerinden kitleleri çatışmanın içine çekmeye çalışmaktadırlar. İslam dünyası Batı'nın Orta Çağı'nda yaşanan din ve mezhep savaşlarını yaşamamıştır; ama maalesef 21. yüzyılın temel belirleyici aktörü olmaya doğru ilerleyen İslam dünyası, bu çetin imtihanla karşı karşıya kalmaktadır. Eğer siyasetçiler sağduyuyu ve feraseti elden bırakmadan bu dünyanın sorunlarına geniş toplum kesimlerini memnun edici çözümler getiriderse bu imtihandan fazla örselenmeden çıkabiliriz. Mezhepçi ve etnik politikalar diğer ırk ve mezhep mensuplarını tedirgin etmekte ve onları etnik ve mezhep kimliğine sımsıkı sarılmaları ve kendilerini bunun üzerinden ifade etmeleri için zorlamaktadır. Oysaki tevhid, adalet, özgürlük ve erdem gibi değerler üzerinden kendimizi ifade etsek ve sorunlarımızı bu temelde çözmeye çalışsak ortada ne mezhebi ne de etnik bir çatışma olurdu. İslam dünyasındaki siyasi iktidarların beceriksiz politikalarının ve mevcut

17 220 l lç Tehdit ve Riskler ~ ığında İslam Dünyasının Geleceği sorunları çözmekten çok yeni sorunlar üreten İcraatlarının faturasını maalesef Müslüman halklar ödüyor. İslam dü.şüncesinin ve Müslüman kültürün birer zenginliği olan itikadi ekoller, fıkhi mezhepler ve Sufi tarikatlar vahyin in- _ san zihniyle buluşmasının doğal bir sonucudur. Tüm bu yorumları birbiriyle çatıştırmayacak, aralarındaki tartışmaları yaratıcı dinamizme dönüştürecek bir zihniyet ve bakış açısı miirnk'iindür. Bunun önündeki tek engel cehalet, taassup ve kendilerini mutlak hakikatin yegane temsilcileri olarak gören şahıs ve yapı lardır. Müslümanlar kendi bireysel ve dünyevi çıkarlarını korumak için nasıl ki yaratıcı fıkirler, olağanüstü gayretler sarf ediyorsa, teorik olarak düşman bellediğini hemen dosta dönüştürme kıvrakhğı gösteriyorsa, insanlık için son umut olan İslam'ın farklı yorumlarını da birbiriyle uyum içinde yaşayacak bir tasav\rura dönüştürebilmelidirler.