Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi TÜRKİYE 10. ENERJİ KONGRESİ ÜLKEMİZİN ALTERNATİF ENERJİ KAYNAKLARINA GENEL BİR BAKIŞ

Transkript

1 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi TÜRKİYE 10. ENERJİ KONGRESİ ÜLKEMİZİN ALTERNATİF ENERJİ KAYNAKLARINA GENEL BİR BAKIŞ Ali İsmet KANLI 1 ve Alper DENLİ 2 1 İstanbul Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeofizik Mühendisliği Bölümü, 34320, Avcılar, İstanbul, kanli@istanbul.edu.tr 2 Boğaziçi Üniversitesi, Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü, 81220, Çengelköy, İstanbul, alper.denli@boun.edu.tr ÖZET Bilindiği gibi fosil kökenli yakıtlar ülkemizdeki enerji açığının önemli sayılacak büyük bir kısmını karşılamak amacıyla kullanılmaktadır. Ülkemiz açısından bu durum ele alındığında yenilenebilir diğer bir deyişle alternatif enerji kaynaklarının önemi ve değeri daha farklı algılanmaktadır. Yapmış olduğumuz bu çalışma içeriğinde hidrojen, jeotermal, güneş ve rüzgar enerjilerinin giderebildikleri enerji açığı, tercih nedenleri ve kullanım şekilleri ana başlıklar altında kısaca izah edilmeye çalışılmıştır. Belirtilen enerji kaynakları çevre dostu olmaları ile de göze çarpmaktadır. Bu değinilen enerji kaynakları yoğunluk ve fizibilite bakımından dünyanın birkaç ülkesinde bulunmakta ve ülkemizde bu şanslı ülkeler arasında yer almaktadır. Ülkemiz özellikle aktif tektonizmaya sahip bölgelerde jeotermal enerji, rüzgar ve güneş enerjisi başta olmak üzere değerli sayılabilecek bir alternatif enerji potansiyeline sahiptir. Son yıllarda çevre dostu ve geleceğin sınırsız enerji kaynağı olarak kabul edilen hidrojen enerjisi de kendini göstermekte ve yaygın hale gelme yolunda önemini giderek arttırmaktadır. Dışa bağımlılık, ülkemizin enerji ihtiyacını karşılama aşamasında karşılaştığı temel sorunlardan biridir. Bu sorunu en aza indirgemek amacıyla sahip olduğumuz kaynaklarımızı en etkin biçimde kullanma yoluna gidilmelidir. Fosil kökenli yakıtlara ait rezervlerin etkin bir biçimde araştırılması ve değerlendirilmesinin yanı sıra akarsu kaynaklarından da tam anlamıyla yararlanılabilmesi için gerekli çalışmalara hız verilmelidir. Tüm rezerv ve ciddi anlamda potansiyel teşkil eden enerji kaynaklarının yüzde yüz kapasite ile kullanımı sonucunda gözlemlenen enerji açığı söz konusu olması durumunda ana kriterlerin sağlanması koşulu ile nükleer enerji tabanlı kaynakların devreye sokularak açığın kapatılması yoluna gidilmelidir. 145

2 GİRİŞ Fosil kökenli yakıtların günümüzde en büyük enerji hammaddesi olarak kullanılması, bu yakıtlara olan gereksinimi hızla artırmakta ve ilerleyen zaman içerisinde rezervleri azalan fosil kökenli yakıtlara alternatif olabilecek potansiyele sahip diğer enerji kaynaklarının aranmasına sebep olmaktadır. İleride doğabilecek olan bu problemi önceden fark edebilen ülkeler bu dar boğazı sıkıntısız bir biçimde atlatabilmek amacıyla önümüzdeki 100 yıl içindeki enerji strateji ve politikalarını şimdiden oluşturmuş ve sahip oldukları tüm enerji alternatiflerini değerlendirme çalışmalarına başlamışlardır. Ülkemiz enerji ihtiyacını karşılamada dışa bağımlı konumdadır. Bunun en büyük göstergesi ise ihtiyacımız olan enerji hammaddesinin yaklaşık olarak %70 ini ithal ettiğimiz gerçeğidir. Bu sorun için getirilebilecek çözüm ise ülkemizde var olan enerji hammaddeleri ve rezervlerinin sağlıklı bir şekilde aranması ve etkin bir biçimde kullanılmasının yanı sıra potansiyeli olan yenilenebilir enerji kaynaklarının da sağlıklı bir biçimde araştırılması, bu kaynaklardan maksimum seviyede yararlanma yollarının aranması gerçeğidir. Alternatif diğer bir deyişle temiz enerji olarak isimlendirilen enerji kaynakları sıralandığında hidrojen, güneş, rüzgar, jeotermal, hidroelektrik, dalga, biyokütle ve türevleri olan biyoyakıtlar, biyogaz enerjisi gibi enerji kaynakları anlaşılmaktadır. Ülkemizin sahip olduğu alternatif enerji kaynaklarının araştırılması ve potansiyelinin analiz edilmesi, çalışmamızın temelini oluşturmaktadır. Bu içerik esas alınarak yukarıda belirtilmiş olan enerji kaynaklarından rüzgar, güneş, hidrojen ve jeotermal enerji kaynaklarına değinilmiş ve bu kaynaklar hakkında bilgi verilerek ülkemizdeki yenilenebilir enerji potansiyeli araştırılmaya çalışılmıştır.[kanlı ve Denli,2004] Hidrojen Enerjisi Bilinen tüm yakıtlar içerisinde birim kütle başına en yüksek enerji içeriğine sahip olan element hidrojendir (Üst ısıl değeri MJ/kg, alt ısıl değeri 120,7 MJ/kg). Bunu rakamsal örneklerle gösterecek olursak 1 kg hidrojen 2.1 kg doğal gaz veya 2.8 kg petrolün sahip olduğu enerjiye sahiptir. Ancak birim enerji başına hacmi yüksektir. Hidrojen doğada bileşikler halinde bulunur. Su ise en çok bilinen bileşiğidir[etkb, 2006]. Hidrojen yaşadığımız çağ itibariyle önümüzdeki yüzyıla damgasını vuracak nitelikte bir enerjidir. Bu ifadenin nedeni hidrojen enerjisinin istenilen yere güvenli ve kolay bir biçimde taşınabilmesi, taşınma esnasında enerji kaybına uğramaması, birçok yerde (sanayide, evlerde ve taşıtlarda) kullanılabiliyor olması, temiz, tükenmez, pratik bir biçimde mekanik, ısı ve elektrik enerjisine dönüşebilmesi, içeriğinde karbon bulunmaması, ekonomik ve hafif olmasından ileri gelmektedir.[midilli ve diğ., 2002] 146

3 Üretim aşamasında hidrojen kaynak bakımından fosil yakıtlardan elde edilebileceği gibi rüzgar ve güneş gibi alternatif enerji kaynaklarından yararlanılarak ta üretimi gerçekleştirilebilmektedir. Dünyada yaklaşık olarak her yıl 500 milyar m 3 hidrojen üretilmekte, depolanmakta, taşınmakta ve kullanılmaktadır. Kimya sanayi, bilhassa petrokimya sanayi en büyük kullanıcı payına sahip sektörler arasında yer almaktadır. Ülkemizde ise hidrojen enerjisi suni gübre sanayi ( m 3 ), bitkisel yağ (margarin) üretimi ( m 3 ), petrol arıtım evleri (rafineri) (1.200 m 3 ), petrokimya endüstrisi ( m 3 ), hidrojenle hayvansal yağ üretimi ( m 3 ) ve birçok yerde kullanılmak amacıyla basınçlı silindirlerde sıvı veya gaz hidrojen üretimi (6.000 m 3 ) sadece sanayide kullanılmak üzere yapılmaktadır. [EİEİ, 2006] Güneş Enerjisi Yer ve atmosfer sistemindeki fiziksel oluşumları etkileyen başlıca enerji kaynağı güneştir. Dünyadan ortalama 1.496x10 8 km. uzaklıkta, 1.392x10 8 km. çapında ve 1.99x10 30 kg. kütlesinde sıcak bir gaz küresi olan güneşin yüzey sıcaklığı yaklaşık K olup, iç bölgesindeki sıcaklığın 8x10 6 K ile 40x10 6 K arasında değiştiği tahmin edilmektedir. Güneşin uzun yıllar ışımasını sürdüreceği hesap edilirse dünyamız için sonsuz bir enerji kaynağı olduğu aşikârdır. Dünyadaki tüm elektrik santrallerinin toplam gücü; güneşten gelen gücün 'de birinden azdır. Güneşten gelen güç dünyadaki tüm nükleer santrallerin ürettiği toplam gücün katıdır. Bu rakamsal değerlendirmeler güneşten gelen gücün ne denli yüksek olduğunu ifade etmekte açıklayıcı olmaktadır [Kandilli, 2006]. Güneş enerjisi geniş bir coğrafi dağılıma sahip bir enerji kaynağıdır. Coğrafi olarak kuzey enlemleri arasında bulunan Türkiye güneş kuşağı içerisindedir Tablo 1. Türkiye'nin Yıllık Toplam Güneş Enerjisi Potansiyelinin Bölgelere Göre Dağılımı [EİEİ Genel Müdürlüğü, 2006] BÖLGE TOPLAM GÜNEŞ ENERJİSİ GÜNEŞLENME SÜRESİ (Saat/yıl) (kwh/m 2 -yıl) G.DOĞU ANADOLU AKDENİZ DOĞU ANADOLU İÇ ANADOLU EGE MARMARA KARADENİZ Güneş enerjisi geniş bir coğrafi dağılıma sahip bir enerji kaynağıdır. Coğrafi olarak kuzey enlemleri arasında bulunan Türkiye güneş kuşağı içerisindedir 147

4 Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere Türkiye nin güneş enerjisinden yararlanma potansiyeli, Doğu Karadeniz Bölgesi dışında tüm bölgelerimiz için önemli derecede dikkate alınması gereken bir büyüklüktedir. Şu an için güneş enerjisinin kullanımı oldukça azdır, ancak önümüzdeki yıllarda artan enerji gereksinimini karşılamada özellikle su ısıtma, konut ısıtma, kurutma, soğutma, pişirme gibi ısıl amaçlarla faydalanılacağı gibi, güneş enerjisini elektrik enerjisine çevirerek kullanılabilmesi güneş enerjisinin en çok tercih edilen alternatif enerji kaynaklarından biri haline gelmesinde önemli rol oynayacaktır. [Kandilli, 2006, Göktepe, 2002]. Ülkemizin sahip olduğu güneş enerjisi potansiyeli bölgelere göre değişim gösterdiği gibi mevsim faktörünün de devreye girmesiyle aylar arasında da değişim göstermektedir. Tablo 2. Türkiye Güneş Enerjisi Potansiyeli ve Güneşlenme Süresi [EİEİ Genel Müdürlüğü, 2006] AYLIK TOPLAM GÜNEŞ ENERJİSİ VE GÜNEŞLENME SÜRESİ OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK AYLIK TOPLAM GUNEŞ ENERJİSİ (kwh/m2-ay) GÜNEŞLENME SÜRESİ (Saat/ay) AYLAR Varolan güneş enerjisi potansiyelinden faydalanmak için geliştirilen sistem ve araçlara değinecek olursak pasif termal sistemler, aktif güneş toplama sistemleri, güneş havuzları, güneşi izleyen toplayıcılar, uydu güç sistemleri ve güneş kolektörleri sıralanmaktadır. Güneş enerjisi potansiyelinin bölgelere göre dağılımı esas alındığında güneş enerjili su ısıtıcılarının yoğun bir biçimde kullanılması mevcut potansiyeli en iyi şekilde değerlendirebilmek için uygundur. Tüm bu kullanım araç ve amaçları göz önüne alındığında güneş enerjisi temiz ve sürekliliği olan bir enerji kaynağıdır. Güneş enerjisi ile çalışan sistemler kolayca taşınıp kurulabilen yeri geldiğinde enerji ihtiyacına bağlı olarak basitçe değiştirilebilen sistemlerdir. Bunca avantajlarına rağmen güneş enerjisi ile çalışan sistemler başlangıç maliyeti çok yüksek sistemlerdir. Piller gibi depolama malzemeleri için uygun değildir. Tüketiciler için maliyeti yüksektir. Tüm bunlarda genel olarak güneş enerjisinin dezavantajlarını oluşturmaktadır. [Tübitak, 2006]. 148

5 Rüzgar Enerjisi Güneş enerjisinin dolaylı bir şekli de rüzgar enerjisidir. Güneş enerjisinin karaları, denizleri ve atmosferi her yerde aynı ısıtamaması nedeniyle meydana gelen basınç ve sıcaklık farkları rüzgarların oluşumuna sebep olmaktadır. Yapmış olduğumuz tanımlamayı rakamsal ifadelere dökecek olursak yer yüzeyi güneşten 1017 watt gücünde enerji alır. Güneşten elde edilen enerjinin yaklaşık %1-2 si rüzgar enerjisine dönüşür. Yani hız enerjisine dönüşmüş güneş enerjisine, rüzgar enerjisi denilmektedir. [Kandilli, 2006, Özgener, 2002]. Şekil 1. Türkiye Rüzgar Atlası [EİEİ Genel Müdürlüğü, 2006]. Türkiye rüzgar enerjisi atlasına bakıldığı zaman RES (Rüzgar enerji santralleri) için uygun lokasyonların seçimi daha da kolaylaşmaktadır. Rüzgar enerji santralleri rüzgar türbinlerinden oluşur ve bu türbinler birbirlerine yakın kurulup çeşitli sınıflara ayrılabilirler. Bu ifadeyi açıklayacak olursak türbinlerdeki dönüştürme sisteminin güç elde edilen milinin yatay veya düşey konumda olmasına göre yatay ve düşey eksenli rüzgar türbini olarak ikiye ayrılırlar. Türbinler için ayrı bir sınıflandırma biçimi de ürettikleri kw cinsinden güce bağlı olarak ölçeklere ayırma işlemidir. Buna göre türbinler küçük ölçek (10 kw tan az), orta ölçek (10 kw tan fazla 100 kw güçten az) ve büyük ölçek (100 kw tan fazla) olmak üzere de üçe ayrılırlar. [Yerebakan, 2001]. Rüzgar enerji santrallerinden en yüksek verimi elde edebilmek için rüzgar hızının sabit olduğu alanlarda türbinlerin kurulması uygundur ancak bu kriterlere uygun lokasyonların mevcutu çok kısıtlıdır. Rüzgar şiddeti 7 sınıfa ayrılmaktadır. Bunlardan 7. sınıftaki rüzgarlar son derece kuvvetli, 2. sınıftakiler ise bir esinti şeklindedir. Elektrik üreten türbinler için ise 4.sınıftaki rüzgarların (ki bu yıllık ortalama rüzgar şiddetinin 19.2 km/saat olduğu) uygun olduğu kabul edilmektedir. 149

6 Rüzgar enerjisi sahip olunan potansiyel dikkate alındığında ciddi anlamda enerji gereksinimini karşılayacak nitelikte olduğu dünyadaki örneklere bakıldığında açıkça görülmektedir. Rüzgar enerjisi üretiminde, 1600 megawattan daha fazla bir kapasiteye sahip Amerika, dünyada lider durumundadır. Amerika yaklaşık olarak 1 milyon kişinin senelik ihtiyacına ki bu her yıl 3 milyon kw/saat elektrik üretimine karşılık gelmektedir [Kandilli, 2006]. Tablo 3. Bölgelere Göre Ortalama Rüzgar Gücü Yoğunluğu [DMİGM, 2006] Tablo 4. Türkiye nin Rüzgar Gücü ve Kurulu Santralleri [DMİGM, 2006] Yukarıdaki bölgelere ortalama rüzgar enerjisi gücü yoğunluğu ve Türkiye nin rüzgar enerjisi gücü ve kurulu santralleri ait bilgileri içeren tablolara bakıldığında Türkiye de rüzgar enerjisi konusunda gerekli olan teknolojik alt yapı ve bilgi birikiminin henüz tam anlamıyla oluşmadığı sahip olunan potansiyel ve kurulu güç bilgileri kıyaslandığında açıkça gözükmektedir. Jeotermal Enerji Jeotermal enerjinin kaynağı yerkabuğunun derinliklerinden gelen ısıdır. Yerkabuğu, volkanik ve mağmatik olaylar ile tektonizmaya bağlı fay hareketleri ve fayların sürtünmesi ile açığa çıkan ısı belirli bölgelerde jeotermal enerjinin kaynağını oluşturur. Bu ısının yeraltındaki sulara aktarılması ve ısınan suyun yeryüzüne ulaşması neticesinde jeotermal sular oluşur. Yenilenebilir enerji 150

7 kaynağı olarak etrafında bulunan normal yeraltı ve yer üstü sularına oranla daha fazla erimiş mineral, gazlar ve çeşitli tuzlar içerebilen sıcak su ve buhar olarak tanımlanan bir enerji kaynağıdır [Üzer, 2006, Kalpaklı ve Beker 2002]. Uzun zamandan beri insanoğlu bu kaynağı farklı amaçlarda kullanmışlardır. Günümüzde jeotermal enerji elektrik üretiminde de kullanılır. Jeotermal kaynaklarda bulunan sıcak suyun oluşturduğu buhar ile çalışabilen tribünler sayesinde elektrik üretimi de gerçekleştirilebilmektedir [Kandilli, 2006]. Tablo 5. Türkiye nin Termal Enerji Potansiyelinin Bölgelere Göre Dağılımı [Kalpaklı ve Beker 2002]. BÖLGELER ENERJİ POTANSİYELİ (MW) Marmara Kuzey Anadolu Ege İç Anadolu Doğu Anadolu 26.6 G.Doğu Anadolu 1.95 Akdeniz 7.00 TOPLAM Bölgelere bağlı olarak mevcut enerji potansiyeli incelendiğinde Ege ve İç Anadolu bölgesinde göze çarpan ciddi miktarlarda gözlenmektedir. Ülkemizde konut ısıtma sistemlerinde jeotermal enerji aktif olarak kullanılmış ve doğalgaz ile kıyaslandığında çok ciddi ekonomik katkılar sağlayacağı öngörülmüştür. Jeotermal enerji ile ısınma birim maliyeti, doğalgaz ile ısınan birim maliyetinden daha ucuz olup bu oran 1/4 ile 1/7 arasında değişmektedir [Serpen, 1999]. Türkiye jeotermal potansiyeli bakımından sıralamada Avrupa nın 1 nci, Dünyanın 7 nci ülkesi konumundadır. Sahip olunan jeotermal potansiyelin kullanımının kazandıracağı ekonomik katkı yılda 9 milyar $ dır. Yalnızca doğal çıkışların boşalımları hesaba katılacak olursa sahip olduğumuz potansiyel 600 MWt dolayındadır. Günümüze kadar devam ettirilen jeotermal enerji çalışmaları kapsamında açılan kuyularda MWt potansiyel görünür hale gelmiştir. Türkiye nin görünür termal kapasitesi ise MWt dir. Şu ana kadar Türkiye de yeteri kadar jeotermal kuyu açılmamıştır. Saptanmış jeotermal alanlara karşılık açılan kuyu sayısı 200 kadardır ve bu dünya standartlarına göre oldukça azdır. Ancak, daha fazla kuyu açılması halinde Türkiye sahip olduğu gerçek jeotermal enerji potansiyelini ortaya koyabilir. Elektrik üretimi ile entegre olacak biçimde tasarlanan sistemlerde jeotermal akışkandan daha fazla termal güç ve diğer kullanımları elde etmek olanaklar dahilindedir. Ülkelerin sahip olduğu kendi tabii enerji kaynaklarını kullanarak enerjide dışa bağımlılıklarını en aza indirgemeye çalışmaları da jeotermal kaynakların kullanımını etkinleştirmektedir. 151

8 Jeotermal enerjinin kullanımı esnasında herhangi bir yakıta gerek olmadığı için azot emisyonu oluşmaz, hidrojen sülfür ve sülfür dioksit emisyonu ise çok düşüktür, bu durum özellikle ülkemizdeki jeotermal alanların birçoğunda yok, kalanlarda ise yok denecek kadar azdır [Akkuş ve diğ., 2002, Kalpaklı ve Beker 2002]. Sonuçlar ve Öneriler Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nca yapılan yılı itibari ile enerji üretim ve talep projeksiyonu model sonuçlarına göre talebin yıllık ortalama %7 artışla 2010 yılında 175 milyon TEP e, 2020 yılında 314 milyon TEP e ulaşması beklenmektedir (TEP=Ton Petrol Eşdeğeri). Birincil enerji kaynakları üretiminin yıllık ortalama %5 artışla 2010 yılında 53 milyon TEP, 2020 yılında 79 milyon TEP e ulaşması beklenmektedir (TEP=10 7 KCal ). Üretim ve talep miktarları göz önüne alındığında dışa bağımlılığın giderek arttığı, tüketimin yerli üretimle karşılanma oranının 2010 yılında %30, 2020 yılında %25 olacağı tahmin edilmektedir. Bugün olduğu gibi gelecekte de ithal edilmesi düşünülen kaynaklar taş kömürü, petrol ve doğal gazdır yılında tahmin edilen enerji ithalatının ise 235 milyon TEP olması beklenmektedir. Bu değerlendirmeler ışığında üretilen en önemli ve temel çözüm önerileri sırasıyla 1) Dağıtım ve kaçak enerji kullanımını %18 lerden %7.9 seviyesine çekilmeli. Ayrıca da kaçak enerji kullanımının en aza indirgenmesi için gerekli yaptırım ve denetimlerin yürürlüğe girmesi. 2) Alternatif enerji kaynaklarının devreye sokularak yerli üretimin arttırılması, yeni teknolojilerin kullanıma sokulması ile milli gelirimizin artışını sağlama yoluna gidilmelidir.[dedeoğlu 1999, Ege vd., 2004, Enerji Raporu, 1998]. Ülkemiz açısından şu ana kadar yapılmış olan projeksiyon değerleri göz önüne alınıp bir değerlendirme yapıldığında mevcut yenilenebilir enerji kaynaklarının aktif kullanımı neticesinde süregelen enerji açığı dışa bağımlılıktan kurtulma ilkesi düşünülerek nükleer enerji ile giderebilinir. Dünyada yaklaşık 439 nükleer enerji santrali çalışmaktadır. Nükleer enerjiye geçişte kurulmuş santrallerin dikkate aldığı parametreler ve ülkemiz açısından önemli olan ölçütlere değinecek olursak, 1. Santralin yeri, atık depolama yerlerinin belirlenmesi ve çevre ile olan bağları çok iyi analiz edilmelidir. Santralin inşasında kullanılacak teknikler, çevre ve zemin öğeleri dikkate alınmalıdır. 2. Ülkemizin %90 nının deprem bölgesi olduğu bilinen bir gerçektir. Dolayısı ile aktif fay zonları ve depremsellik açısından risk taşıyan bölgeler nedeniyle yer seçimi konusu oldukça önemli bir problemdir. Bunun yanında inşaat sırasında, öncesinde ve kurulum sonrası süreçte çok ciddi çevre-zemin etkileşimi çalışmları ve sismik aktiviteye bağlı güvenlik çalışmalarının yapılması gerekmektedir. 152

9 3. Turistlerin genellikle gezmek için seçtikleri yerlerin güvenli ve sağlıkları açısında herhangi bir risk taşımayan bölgeler olması gelmektedir. Turizmin ülkemiz açısından büyük bir gelir kaynağı olduğu düşünüldüğünde bu konunun da göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Çernobil santralı baz alınarak nükleer enerji santralleri için her an patlamaya hazır bir bomba gibi düşünmek yanlıştır. Yukarıdaki kıstaslara uygun güvenliği sağlanmış santrallerin varlığı da göz ardı edilmemelidir. Örneğin, Turizmin merkezi olan Fransa da kurulan enerji santralleri ülkenin elektrik ihtiyacının %78 ini karşılamaktadır. [Avrupa Bilgi Köprüleri Programı, 2003a ve 2003b] Ülkemizin enerji politikası, enerji ihtiyacının hedeflenen ekonomik büyüme ve sosyal kalkınma hamlelerini destekleyecek şekilde, yeterli ve güvenilir çevresel faktörler ve ekonomik koşullar esas alınarak sağlanmalıdır. Yerli kaynakların hızlı bir şekilde devreye girebilmesi için, Devlet ve Özel Sektör ile Yabancı sermaye yatırımlarının artırılması için çaba sarf edilmelidir. Dünya da enerji teknolojileri üzerinde son yıllarda gözlenen büyük girişimlerin yakından takibi ile yeni teknolojilerin zaman kaybetmeden yerli sanayimize adaptasyonu sağlanmalı ve bu konudaki Ar-Ge çalışmaları mali açıdan desteklenmelidir. KAYNAKLAR Akkuş,İ.,Aydoğdu,Ö.,Sarp,S.,2002, Ülkemiz Enerji Gereksiniminin Karşılanmasında Jeotermal Enerjinin Yeri, IV. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu Bildiri Kitabı,Cilt II, s Avrupa Bilgi Köprüleri Programı 2003a, Avrupa Birliği nin Enerji Politikası ve Türkiye ye Yansımaları, AB de Alternatif Enerji Kaynakları / AB de Doğal gaz, Petrol, Kömür ve Nükleer Enerji Kaynakları, Ankara. Avrupa Bilgi Köprüleri Programı 2003b, Avrupa Birliği nin Enerji Politikası ve Türkiye ye Yansımaları, AB nin Enerji Politikası / AB de Yenilenebilir Enerji Kaynakları, Ankara. Dedeoğlu,S., 1999, Enerji Sektörü,Türkiye Vakıflar Bankası T.A.O Sektör Araştırmaları Serisi No:17. DMİGM, 2006,Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, 1998, 1998 Enerji Raporu. Ege,Y.,Öz,G.,Arat,T.,Baykal,S.,Ege,A.,Altunışık,M.,Ercan,H.,2004, AB nin Enerji Politikası ve Türkiye, Europa Bilgi Köprüleri Programı. EİEİ, 2006, Hidrojen Enerjisi, Hidrojen Üretimi, Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, EİEİ, 2006, Güneş Enerjisi, Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, EİEİ, 2006, Rüzgar Enerjisi, Türkiye de Rüzgar Enerjisi, Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, 153

10 ETKB, 2006, T.C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji, Yenilenebilir Enerji Kaynakları, Hidrojen Hidrojen Enerjisi, Göktepe,F.,2002, Alternatif Enerji Kaynakları, Bülten Press Der., 37/ 459: Kalpaklı, Y., Beker, Ü., 2002, Türkiye de Jeotermal Enerji ve Kullanabilirliği, IV. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu Bildiri Kitabı, Cilt II, s Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü, 2006, Yenilenebilir Enerji, Güneş Enerjisi, Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü, 2006, Yenilenebilir Enerji, Jeotermal Enerji, Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü, 2006, Yenilenebilir Enerji, Rüzgar Enerjisi, Kanlı, A.İ. ve Denli, A., 2004, Alternatif Enerji Kaynakları ve Türkiye deki Durumu, Çevre Bilim ve Teknoloji, Cilt 2, Sayı 2, Midilli, A., Doğru, M. ve Akay G., 2002, Milenyumda Hidrojen Enerjisi ve Uygulama Alanları, IV. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu Bildiri Kitabı, Cilt 2, s Özgener, Ö., 2002, Türkiye de ve Dünya da Rüzgar Enerjisi, IV. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu Bildiri Kitabı, Cilt I, s Serpen, U., 1999, Jeotermal Enerji, TMMOB Petrol Mühendisleri Odası. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, 2006, Alternatif Enerji Kaynakları, Güneş Enerjisi, Üzer, M., 2006, Jeotermal, Global Enerji, Ocak sayısı, s Yerebakan, M., 2001, Rüzgar Enerjisi, İstanbul Ticaret Odası, Yayın No: , İstanbul. 154