Dr. Didem Aslantaþ, Dr. Selma Metintaþ, Dr. Aleattin Ünsal. Dr. Cemalettin Kalyoncu**

Transkript

1 Eskiþehir Kýrsal Kesim Öðrencilerinde Baþ Aðrýsý Sýklýðý ve Etkileyen Etmenler Prevalence of Headache and Related Factors in School Children in Rural Areas of Eskisehir Dr. Didem Aslantaþ*, Dr. Selma Metintaþ**, Dr. Aleattin Ünsal***. Dr. Cemalettin Kalyoncu** Öz Amaç: Çalýþmada; 8-17 yaþ grubu öðrencilerde baþ aðrýsý prevalansý ile çocukluk çaðý baþ aðrýsýnýn özellikleri ve etkili olabilecek etmenlerin saptanmasý amaçlandý. Yöntem: Okul tabanlý kesitsel tipte araþtýrmada okula gidildiðinde var olan 667 öðrenciye sýnýf ortamýnda baþ aðrýlarýnýn varlýðý ve baþ aðrýsýnýn klinik özelliklerine iliþkin bir anket uygulandý. Baþ aðrýsýnýn tanýsý için Uluslarasý Baþaðrýsý Topluluðu nun (International Headache Society IHS) kriterleri kullanýldý. Bulgular: Son bir yýl içinde baþ aðrýsý görülme sýklýðý %73.0 idi. (487 kiþi) idi. Anne öðrenim düzeyi ile baþ aðrýsý arasýnda anlamlý bir iliþki bulunamazken babasý iþsiz olan çocuklarda, aile öyküsü pozitif olanlarda, kýz öðrencilerde ve yaþ arttýkça baþ aðrýsý daha sýk olarak bulundu. Baþ aðrýsý en fazla alýn bölgesinde ve zonklayýcý tarzda idi. Baþ aðrýsý ile birlikte en çok bulantý ve sese duyarlýlýk olmaktaydý. Baþ aðrýsý olan 302 kiþi (%62.0) hiç doktora gitmediðini, medikal tedavi uygulamaksýzýn en çok dinlenme ve uykunun aðrýyý geçirdiðini bildirdi. Sonuç: Baþ aðrýsý çocuklarda çok yaygýn bir sorundur. Ýlköðretim okullarýnda, ciddi okul saðlýðý hizmetine gereksinim olduðu kanýsýna varýldý. Anahtar sözcükler: Baþ aðrýsý, prevalans, okul çocuklarý. Giriþ Baþ aðrýsý denince kafatasý, yüz, yüzdeki yapýlar ve farenksten kaynaklanan aðrý ya da rahatsýzlýk anlaþýlýr (1). Baþ aðrýsý çocuklarda sýk görülen bir belirti ve yakýnmadýr. Çocuklarýn ve ailenin yaþam tarzýný deðiþtirebilen bir saðlýk sorunu olup çocuklarýn ders çalýþmasý baþ aðrýsýný belirgin düzeyde etkilemektedir (2,3). Migrenin, birincil baþ aðrýlarý içinde çocuklarda en yaygýn neden olduðu, okul devamsýzlýðý ve diðer günlük aktivitelerdeki yetersizliðin en önemli nedeni olduðu belirtilmektedir (4,5). Çocuklarda ve ergenlerde yüksek insidansi, yüksek prevalans ve kiþisel sosyal etkileri olan bir hastalýktýr. Okul çocuklarý arasýndaki prevalansý, tanýmlama ölçütlerine baðlý olarak çok fazla deðiþiklik göstermektedir (4). Çocuklar ve ergenlerdeki baþ aðrýsý üzerine *Yrd. Doç.; Eskiþehir Osmangazi Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Eskiþehir **Prof.; Eskiþehir Osmangazi Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Eskiþehir ***Doç.; Eskiþehir Osmangazi Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Eskiþehir Abstract Objective: The objective of this study was to investigate the prevalence and characteristics of headaches and related factors in school children aged Methods: In this school-based cross-sectional study, a questionnaire examining the presence and clinical characteristics of headaches was applied in the classroom environment to the 667 students who were present at the time. For the diagnosis of headache, the criteria of the International Headache Society (IHS) were used. Results: Within the last year, headache prevalence was 487 persons (73.0%). While there was no significant difference between headache and the level of education of the mother, headache was found to be more prevalent in children who were female, older, had positive family history and whose fathers were unemployed. It was most commonly localised in the forehead and was of the throbbing type. Symptoms accompanying headache the most were nausea nad phonophobia. 302 persons (62.0%) who had had headache stated that they had never gone to the doctor and the headache healed mostly with rest and sleep, without applying any medical treatment. Conclusion: Headache is a very common problem in children. It was concluded that proper school health care services were needed in primary schools, regarding this matter. Key words: Headache, prevalence, school children. daha önceki epidemiyolojik çalýþmalar migren üzerine odaklanmýþtýr. Öncü çalýþma 1955 yýlýnda Bille tarafýndan Ýsveç'te gerçekleþtirilmiþtir. Çalýþmasýnda migreni tanýmlarken Vahlquist Kriterlerini kullanmýþ ve prevalansý %3.9 olarak saptamýþtýr (6). IHS ölçütlerinin 1988'de kullanýlmaya baþlamasýndan sonra prevalans ile ilgili tanýmlama ölçütlerinden kaynaklanan çeþitlilikler ortadan kalkmýþ ve sonuçlar benzer duruma gelmiþtir (7). Çocuklarda dört yaþýndan önce ender görüldüðü, daha sonra prevalansýn giderek arttýðý ve her iki cinste de 13 yaþýnda pik yaptýðý belirtilmektedir (8). Dünya Saðlýk Örgütü'nün (1996) yaþlarý 11, 13,15 olan çocuðu kapsayan bir 2007 cilt 16 sayý 1 1

2 Tablo 1. Çalýþma grubunun yaþ gruplarý ve cinse göre daðýlýmý Yaþ Gruplarý Erkek Kýz Toplam (%53.0) 151 (%47.0) 321 (%48.2) (%56.4) 88 (%43.6) 202 (%30.2) (%53.5) 67 (%46.5) 144 (%21.6) Toplam 361 (%54.1) 306 (%45.9) 667 (%100.0) çalýþmasýna göre, dört yýl içinde baþ aðrýsý prevalansý %5 artýþ göstermiþtir (6). Bu çalýþmada; 8-17 yaþ grubu okul öðrencilerinde baþ aðrýsý prevalansý ile çocukluk çaðý baþ aðrýsýnýn özellikleri ve iliþkili olabilecek etmenlerin belirlenmesi amaçlandý. Gereç ve Yöntem Kesitsel tipteki araþtýrma Eskiþehir Osmangazi Üniversitesi Týp Fakültesi Halk Saðlýðý Anabilim Dalý Eðitim Araþtýrma Bölgesi'nden Kaymaz Beldesi ve Mahmudiye Ýlçesi'ndeki 8-17 yaþ grubu okul çocuklarýnda gerçekleþtirildi. Çalýþma da okula gidildiðinde var olan 667 (%93.9) öðrenciye ulaþýldý. Çocuklara yüz yüze görüþme yöntemiyle uygulanan anket, sosyodemografik özelliklerinin yaný sýra, baþ aðrýsýnýn varlýðýný ve özelliklerini sorgulamaktaydý. Baþ aðrýsýnýn deðerlendirilmesi Uluslararasý Baþaðrýsý Topluluðu'nun (International Headache Society-IHS) taný ölçütlerine göre yapýldý (9). Çalýþmada birincil baþ aðrýlarýnýn tiplendirmesine (migren ve gerilim tipi baþ aðrýlarý gibi) gidilmedi. Kiþilerin son bir yýl içinde baþ aðrýlarýnýn olup olmadýðý sorgulandý. Baþ aðrýsý yakýnmasý olanlara aðrýnýn süresi, sýklýðý, biçimi, yeri, zamaný, his kaybýnýn olup olmadýðý, aðrýnýn tek taraflý mý yoksa yaygýn mý olduðu, pozisyon deðiþtirmekle ilgisinin olup olmadýðý, eþlik eden belirtilerin varlýðý ve baþ aðrýsýyla baþ etmede uyguladýklarý yöntemler soruldu. Baþ aðrýsýnýn þiddeti üç basamakta deðerlendirildi. Hafif: Günlük aktivite ve iþin engellenmemesi, Orta: Günlük aktivite ve iþin zorlukla yapýlmasý, Þiddetli: Günlük aktivite ve iþin engellenmesi. Tablo 2. Baþ aðrýsý görülme sýklýðýnýn sosyodemografik özelliklere göre daðýlýmý Baþ aðrýsý Toplam Var Yok Cins Erkek 249 (%69.0) 112 (%31.0) 361 Kadýn 238 (%77.8) 68 (%22.2) 306 X 2 =6.51; SD=1 p=0.01 Yaþ Gruplarý (%73.2) 86 (%26.8) (%67.8) 65 (%32.2) (%79.9) 29 (%20.1) 144 X 2 = 6.19; SD= 2 p=0.04 Anne öðrenimi Ýlkokul ve altý 374 (%74.4) 129 (%25.6) 503 Ortaokul ve üstü 113 (%68.9) 51 (%31.1) 164 X 2 =1.86 SD=1 p=0.17 Baba öðrenimi Ýlkokul ve altý 251 (%76.1) 79 (%23.9) 330 Ortaokul ve üstü 236 (%70.0) 101 (%30.0) 337 X 2 =3.07 SD=1 p=0.07 Babanýn iþi Yok 333 (%75.9) 106 (%24.1) 439 Var 154 (%67.5) 74 (%32.5) 228 X 2 =5.26: SD=1 p=0.02 Göç Durumu Yerli 195 (%72.0) 76 (%28.0) 271 Göçle gelen 149 (%78.0) 42 (%22.0) 191 Okul için gelen 143 (%69.8) 62 (%30.2) 205 X 2 =3.67; SD: 2 p=0.15 Aile öyküsü Olmayan 182 (%61.9) 112 (%38.1) 294 Olan 305 (%81.8) 68 (%18.2) 373 X 2 =32.92; SD: 1 p=0.000 Toplam 487 (%73.0) 180 (%27.0) cilt 16 sayý 1 2

3 Tablo 3. Baþ aðrýsý süresinin, þiddetinin ve görülme sýklýðýnýn cinse göre daðýlýmý Erkek*n=249 Kýz* n=238 Toplam* n=487 Baþ aðrýsý süresi Saniyeler 37 (%14.8) 49 (%20.6) 86 (%17.6) Dakikalar 123 (%49.4) 105 (%44.1) 228 (%46.9) Saatler 76 (%30.6) 70 (%29.4) 146 (%29.9) Günler 13 (%5.2) 14 (%5.9) 27 (%5.6) X 2 = 3.13; SD= 3 p=0.37 Baþ aðrýsý þiddeti Hafif 106 (%42.5) 98 (%41.1) 204 (%41.8) Orta 102 (%41.0) 103 (%43.3) 205 (%42.1) Þiddetli 41 (%16.5) 37 (%15.6) 78 (%16.1) X 2 = 0.27; SD: 2 p=0.87 Baþ aðrýsý tekrarlama sýklýðý Her gün 78 (%31.3) 118 (%49.6) 196 (%40.3) Her hafta 63 (%25.3) 38 (%15.9) 119 (%24.5) Her ay 63 (%25.3) 59 (%24.8) 122 (%25.2) Her yýl 45 (%18.1) 23 (%9.7) 68 (%14.0) X 2 = 21.36; SD: 3 p=0.000 *Sütun yüzdeleri verilmiþtir. Tablo 4. Baþ aðrýsýnýn özellikleri Baþ Aðrýsýnýn Lokalizasyonu Toplam Alýn Bölgesi 195 (%40.1) Þakak Bölgesi 137 (%28.1) Boyun-Ense Bölgesi 94 (%19.3) Göz Bölgesi 61 (%12.5) Baþ Aðrýsýnýn Tipi Zonklayýcý 245 (%50.4) Sýkýþtýrýcý 114 (%23.4) Keskin,Býçak Saplanýr 81 (%16.6) Yakýcý 27 (%5.5) Elektrik Çarpar 20 (%4.1) His Kaybý Var 174 (%35.8) Yok 313 (%64.2) Taraf Tek Taraflý 265 (%54.4) Tamamýnda 222 (%45.6) Pozisyonla ilgisi Var 165 (%33.8) Yok 322 (%66.2) Tablo 5. Baþ aðrýsýyla birlikte olan yakýnmalar Yakýnmalar* n % Yakýnma olmaz Bulantý Sese duyarlýlýk Kusma Görme deðiþiklikleri Kokuya duyarlýlýk Iþýða duyarlýlýk Diðer *Birden fazla yakýnma iþaretlenmiþtir. Veriler bilgisayar ortamýnda deðerlendirildi ve istatistiksel testlerden ki-kare testi kullanýldý. Sonuçlar Çalýþma grubunu oluþturan kiþilerin 361 (%54.1) erkek ve 306 (%45.9)kýzdý ve yaþ Tablo 6. Baþ aðrýsýný geçirmek için yapýlan ilaç dýþý uygulamalar Yapýlan uygulamalar* n (%) Uyku 307 (63.0) Baþ ve boyuna masaj 69 (%14.1) Karanlýk 49 (%10.0) Baþýna buz koymak 38 (%7.8) Baþýný bir þeyle sarmak 37 (%7.5) Aðlamak 17 (%3.4) Saçlarýný çekmek 9 (%1.8) *Birden fazla yöntem belirtilmiþtir. ortalamalarý 12.53±2.20 (min:8; max:17) idi. Çalýþma grubunun yaþ gruplarý ve cinsiyete göre daðýlýmý Tablo 1'de sunulmuþtur. Baþ aðrýsý görülme sýklýðýnýn sosyodemografik özelliklere göre daðýlýmý Tablo 2'de görülmektedir. Baþ aðrýsý sýklýðý ile anne-baba öðrenimi ve göç durumu arasýnda bir iliþki bulunamadý. Babasý iþsiz olanlar, aile öyküsü olanlar, kýz öðrenciler ve yaþ arttýkça baþ aðrýsý daha sýk olarak bulundu. En sýk baþ aðrýsýna yaþ grubunda rastlandý. "Baþ aðrýnýz baþladýktan sonra ne kadar sürüyor, þiddeti nasýl ve tekrarlama sýklýðý nedir?" sorularýna erkek ve kýz öðrencilerin verdikleri yanýtlar Tablo 3'te sunulmaktadýr. Her gün yineleyen baþ aðrýsý kýz öðrencilerde daha fazla bulunmuþtur. Baþ aðrýsýnýn çeþitli özellikleri Tablo 4'te verilmiþtir. Baþ aðrýsýyla birlikte olan yakýnmalar sorulduðunda alýnan yanýtlar Tablo 5'de görülmektedir. Baþ aðrýsý ile birlikte olan en sýk iki yakýnma bulantý ve sese duyarlýlýktý. Baþ aðrýsý olanlarýn doktora gidip gitmediði sorulduðunda 302 kiþi (%62.0) doktora gitmediðini, doktora giden 185 (%37.9) 2007 cilt 16 sayý 1 3

4 Tablo 7. Baþ aðrýsý süresinin, þiddetinin ve görülme sýklýðýnýn cinse göre daðýlýmý Çalýþmalar Örnek büyüklüðü Yaþ Kullanýlan kriter Baþaðrýsý(%) Bille (1962) IHS 'den farklý 58.6 Abu -Arafeh et al (1994) IHS 66.0 Metsahonkala et al (1994) IHS 36.6 Pothmann et al (1994) IHS a 88.0 Raieli et al (1995) IHS 23.9 Barea et al(1996) IHS 82.9 Bener et al (1999) IHS 36.9 Anttilla et al.(2002) IHS 52.1 Ayotollahi et al.(2002) 1868* IHS 27.2 Özge et al (2002) IHS a 49.2 Laurell et al (2004) IHS 44.8 a. Modifiye edilmiþ IHS kriterleri, * Yalnýzca kadýnlar kiþiden de 60 (%32.4) kiþi tedaviden yarar görmediðini belirtmiþlerdir. Baþ aðrýnýzý geçirmek için ilaç dýþýnda hangi yöntem ya da yöntemleri uyguluyorsunuz sorusuna verilen yanýtlar Tablo 6'da sunulmuþtur. Tartýþma Çalýþmada son bir yýl içinde baþ aðrýsý prevalans hýzý %73.0'dýr. Daha önce çocuklarda yapýlmýþ baþ aðrýsý çalýþmalarýnda 5-18 yaþ gruplarýndaki prevalans sonuçlarý Tablo 7'de verilmiþtir. Bu sonuçlara göre ilk çalýþmanýn yapýldýðý 1962'de IHS ölçütlerinden farklý bir ölçüt kullanýlmýþ ve prevalans %58.6 olarak bulunmuþtur. IHS ölçütlerinin kullanýldýðý çalýþmalarda ise, prevalans %23.9 ile %88.0 arasýnda deðiþen deðerlerdedir. Kong ve arkadaþlarý (10) Hong Kong'ta ilköðretim öðrencilerinde yaptýklarý çalýþmada baþ aðrýsý sýklýðýný %2.8 olarak bulmuþlardýr. Prevalansýn bu kadar düþük deðerde olmasýnýn nedeni baþ aðrýsýný deðerlendirirken son altý aylýk süreyi dikkate almýþ olmalarýndan kaynaklanmaktadýr. Sonuçlar; kullanýlan baþ aðrýsý taný ölçütleri ve yaþlarýn daðýlýmýna göre farklýlýk gösterebilmektedir. Bizim çalýþmamýzda örneklem 8-17 yaþ arasýnda olan öðrencilerden oluþuyordu. Öðrencilerin büyük bir çoðunluðunda (%73.0) baþ aðrýsý olmasý, baþ aðrýsýnýn bu yaþ gruplarýnda çok yaygýn bir saðlýk sorunu olduðunu göstermektedir. Çalýþmamýzda öðrencilerde yaþ arttýkça, baþ aðrýsýnda artýþ olmaktaydý (p=0.04). En yüksek prevalansa yaþ grubunda rastlandý. Kong, Buðdaycý, Bener, Laurell, Abu-Arefeh, Sillanpää ve arkadaþlarý da baþ aðrýsý sýklýðýnýn yaþla birlikte giderek arttýðýný, belirtmiþlerdir (5-7,10-12). Kýzlarda baþ aðrýsý daha fazla (%77.8) bulundu (p=0.01). Çalýþmalarda yineleyen baþ aðrýlarýnýn kýzlarda erkeklerden fazla olduðu ve yaþla birlikte arttýðý belirtilmiþtir. Ýsveç'teki bir çalýþmada 11 yaþýndan önce kýzlarla erkekler arasýnda fark bulunmazken, 11 yaþýndan sonra kýzlardaki artýþýn belirgin olarak gözlendiði bildirilmiþtir (6). Hollanda'daki bir çalýþmada da haftalýk gözlenen baþ aðrýsýnýn hem ilkokul hem de lise döneminde kýzlarda daha fazla olduðu bildirilmiþtir (13). Buðdaycý ve arkadaþlarýnýn yaptýðý çalýþmalarda, kýz öðrencilerde baþ aðrýsý oraný erkek öðrencilere göre anlamlý derecede fazla bildirilmiþtir (7). Bursa'daki çalýþmada da kýzlarda ve yaþ grubunda, yaþ grubuna göre prevalansýn daha fazla olduðu belirtilmiþtir (14). Suudi Arabistan'daki bir çalýþmada da yine kýz öðrencilerde baþ aðrýsýnýn daha sýk gözlendiði bildirilmiþtir (15). Annenin öðrenim durumu, babanýn öðrenim durumu, göç durumu ile baþ aðrýsý sýklýðý arasýnda bir iliþki bulunamadý. Babasý iþsiz olanlar arasýnda baþ aðrýsý daha belirgindi (p=0.02). Mersin'deki çalýþmada anne-babanýn düþük öðrenim düzeyi, bölgeye göçle gelinmiþ olmasý çocuklarýn baþ aðrýsý sýklýðýný artýrmaktaydý. Birleþik Arap Emirlikleri'ndeki çalýþmada da anne-baba öðrenim düzeyi, baþ aðrýsý sýklýðý ile iliþkili olarak bulunmuþtur. Bursa'daki çalýþma da ise anne ve babalarý düþük öðrenim düzeyinde olan çocuklarda, baþ aðrýsýna daha az rastlandýðý ve babanýn geliri arttýkça baþ aðrýsýnýn daha sýk olduðu belirtilmiþtir (5, 7, 14). "Ailenizde ya da yakýn akrabalarýnýzda baþý aðrýyan var mý?" sorusuna 373 (%55.9) kiþi olumlu yanýt verdi. Aile öyküsü pozitif olanlarda baþ aðrýsý daha fazlaydý. Mersin'deki çalýþmada da aile öyküsü pozitif olanlarda baþ aðrýsý daha sýk olarak bulunmuþtu ve annenin baþ aðrýsýyla daha yakýn iliþkiliydi. Hollanda ve Birleþik Arap Emirlikleri'ndeki çalýþmada da annelerinde baþ aðrýsý olan 2007 cilt 16 sayý 1 4

5 çocuklarda, babalarýnda baþ aðrýsý olanlara göre olaya daha sýk rastlandýðý belirtilmiþtir (5, 13). Çalýþmada dakikalarca süren baþ aðrýsý %46.9 olarak saptandý. Hollanda' daki çalýþmada baþ aðrýsýnýn %28.0'inin bir saat ya da daha az sürdüðü, Ýsveç'te %70.2'sinin iki saatten daha az, %25.1'inin ise yarým saatten de daha kýsa olduðu belirtilmiþtir. Orta þiddetteki baþ aðrýsý %42.1 idi. Hollanda' daki çalýþmada %59.0 orta þiddette olduðu bildirilmiþtir. Her gün olan baþ aðrýsý ise %40.3 olarak saptanmýþ olup her gün olan baþ aðrýsý kýz öðrencilerde daha fazla bulundu (p=0.000). Hollanda'daki çalýþmada %24.4 haftada bir kez baþ aðrýsý görüldüðü belirtilmiþtir (6,13). En çok görülen baþ aðrýsý lokalizasyonu, aðrý tipi, tek taraflý olup olmamasý, his kaybýnýn eþlik edip etmemesi gibi özellikler sýrasýyla alýn bölgesi %40.1 iken, zonklayýcý tipte %50.4, tek taraflý %54.4, his kaybýnýn olmamasý %64.2 olarak saptanmýþtýr. Hong Kong'ta yapýlan bir çalýþmada en sýk %42.1 tek taraflý, %29.8 frontal bölgede ve %28.0 aðýrlýk þeklinde hissedilen baþ aðrýsý olduðu bildirilmiþtir Hollanda'daki çalýþmada ise, þiddetli baþ aðrýsý olanlarýn %37'si tek taraflý, %85'i alýn bölgesinde olduðunu belirtmiþlerdir. Özge ve arkadaþlarýnýn yaptýðý çalýþmada en yaygýn baþ aðrýsý lokalizasyonu þakaklarda %20.3, zonklayýcý tarzda %39.5 olarak saptanmýþtýr (4,10,13). Öðrenciler baþ aðrýsý ile birlikte sýrasýyla bulantý, sese duyarlýlýk, kusma, görme deðiþiklikleri ve kokuya duyarlýlýk gibi yakýnmalar olduðunu belirtirken, %33.6'sýnda hiçbir yakýnma yoktu. Hollanda'daki çalýþmada þiddetli baþ aðrýsý olduðunu belirten grupta kokuya duyarlýlýk, sese-ýþýða duyarlýlýk ve kusma baþ aðrýsýna daha sýk eþlik eden belirtiler olarak belirtilmiþtir (13). Öðrencilerin 302 si (%62.0) doktora gitmediðini, doktora giden 185 (%38.0) kiþiden 60 (%32.4) tedaviden yarar görmediðini belirtmiþlerdir. Hollanda'daki çalýþmada %9.0, Hong-Kong'taki çalýþmada %28.0 baþ aðrýsý nedeniyle doktora baþvuru olduðu ve Mersin'de de baþ aðrýsý olanlarýn %51.0 ilaç kullandýðý belirtilmektedir (7,10,13). Sonuç Çoklukla hafif ve orta þiddette olsa da, %73.0 sýklýkta gözlenen, %40'ý her gün yineleyen, daha çok alýn ve þakaklarda yerleþik baþ aðrýsý yakýnmasý olanlarda; hekime gitme ve yararlanma oldukça düþük sýklýktadýr. Bu durum, yakýnmanýn nedenine yönelik taný yetersizliðine ve ciddi okul saðlýðý hizmeti gereksinimine iþaret etmektedir. Ýletiþim: Dr. Didem Arslantaþ E-posta: Kaynaklar 1. Aji Dolli Çocuklarda migren dýþý baþaðrýsýna yaklaþým. Türk pediatri Arþivi 2002; 37: Anlar Ö, Tombul T, Çakþen H: Van ilin'deki ilkokul çaðý çocuklarýnda baþaðrýsý. Çocuk dergisi 2003; 3 (2): ) 3. Deda G, Çakþen H, Öcal A: headache etiology in children: A retrospective study of 125 cases. Pediatrics International 2000; 42: Özge A, Buðdayci R, Þaþmaz T et al: The sensitivity and specificity of the case definition criteria in diagnosis of headache a school-based epidemiological study of 5562 children in Mersin. Cephalalgia 2003; 23: Bener A, Uduman SA, Qassimi EMA et al: Genetic and enviromental factors associated with migraine in schoolchildren.headache 2000;40: Laurell K, Larsson B, Eeg-Olofsson O: Prevalence of headache in Swedish scoolchildren, with a focus on tension-type headache. Cephalalgia 2004;24: Buðdaycý R, Özge A, Þaþmaz T et al: Prevalence and factors affecting headache in Turkish schoolchildren. Pediatrics International 2005; 47: Fearon P, Hotopf M: Relation between headache in childhood and physical and psychiatric symptoms in adulthood: national birth cohort study.bmj 2001;322:(7295): Headache Classification Committee of International Headache Society.Classification and diagnostic criteria for headache disorders cranial neuralgias and facial pain. Cephalalgia 1988; 8 (suppl 7):1-96.LA 10.Kong C.K,Cheng W.W,Wong LY,et al, Epidemiology of headache in Hong Kong primarylevel schoolchildren:questionnaire study.;hong Kong Med.J 2001 Mar;7(1): Abu-Arefeh I, Russell G; Prevalence of headache and migraine in schoolchildren. BMJ 1994 Sep 24;309(6957): Sillanpää M, Anttila P: Increasing Prevalence of Headache in 7-year-Old Schoollchildren. Headache 1996; 36: Bandell-Hoekstra Inez ENG, Abu-Saad H, Passchier j: Prevalence and characteristics of headache in Dutch schoolchildren Europen journal of Pain: 2001;5: Karlý N, Akýþ N, Zarifoðlu M, Akgöz S et al: Headache prevalence in Adolescents Aged 12 to 17: A student based epidemiological study in Bursa.Headache 2006; 46(4): Al Jumah M, Awada A, Al Azam S: Headache syndromes amongst schoolchildren in Riyadh, Saudi Arabia. Headache 2002; 42: cilt 16 sayý 1 5