SEL VE TAŞKIN TANIMI-1

Transkript

1 SEL VE TAŞKIN TANIMI-1 Sel terimi, çoğunlukla şiddetli yağışların ardından yan derelerden ani olarak gelen ve fazla miktarda katı materyal içeren büyük su kitlesini ifade eder. Taşkın ise, Yan derelerden gelen sellerin kısa sürede ana dereye ulaşmasıyla vadi boyunca akan suyun yükselmesi ve normal yatağına sığamayıp taşkın yatağına yayılması olayına denir.

2 SEL VE TAŞKIN TANIMI-2 Sel ve taşkın arasında bazı farklılıklar vardır. Sellerde, su ile birlikte fazla miktarda iri materyal taşınır, taşkınlarda ise iri materyal taşınımı çok azdır. Seller, daha çok yukarı havza akarsuların yan derelerinde, dolayısıyla yüksek ve fazla eğimli küçük mikro havzalarda meydana gelir. Buna karşılık taşkınlar, çoğunlukla akarsuların nispeten az eğimli vadi tabanlarında ve büyük havzaların aşağı kesimlerinde söz konusudur.

3 SEL VE TAŞKIN TANIMI-3 Sellerin yatak dışına taşmasıyla, arazi suyla birlikte iri boyutlu materyal ile kaplanır. Suların çekilmesinden sonra toprak, verimliliği yok edilmiş bir taşıntı tabakasıyla örtülü kalır. Taşkınlar ise, küçük boyutlu asılı sediment taşıyan bir su baskını niteliğindedir. Bu suların yatağına geri çekilmesinden sonra toprağın verimliliğini arttıran ince bir sediment tabakasıyla örtülü olduğu görülür.

4 SEL VE TAŞKIN KONTROLU-4 Sel ve taşkın kontrolü, sel havzalarının iyileştirilmesine yönelik çalışmaları kapsayan bir disiplindir. Bu çerçevede genel olarak, dağlık arazideki dere havzalarında erozyon ve sel kontrolü amacıyla alınması gereken çeşitli önlemler incelenmekte, konuyla ilgili teknik ve biyolojik önlemlerin yanı sıra halkın yaģam biçimi gözden geçirilmektedir.

5 SEL VE TAŞKIN KONTROLU-5 Sel kontrolu: Önleyici tesisler, Koruyucu tesisler, Saptırıcı tesisler ve Erken uyarıcı tesisler olmak üzere dörde ayrılır.

6 SEL VE TAŞKIN KONTROLU-6 ÖNLEYİCİ TESİSLER Önleyici tesisler, sel oluşmadan önce alınması gerekli tedbirler olarak ele alınmalıdır. Öncelikle yamaç arazilerde yüzeysel akışı azaltıcı veya durdurucu teknik tedbirler planlanmalıdır. Bu konuda tarım, orman, mera ve diğer araziler kullanımlarına göre ayrı olarak planlanmalı ve uygulanmalıdır

7 TAŞKIN KONTROLU-7 KORUYUCU TESİSLER Koruyucu tesisler ise, sel veya taşkın olması durumunda insan ve diğer yapıların zarar görmemesi için yapılan sınai tesislerdir. Dere yatağı kenarına inşa edilecek kıyı duvarları suyun dere yatağından taşmasını önleyici koruyucu bir tesistir.

8 SEL VE TAŞKIN KONTROLU-8 SAPTIRICI TESİSLER Saptırıcı Tesisler, havzalarda selin insan ve diğer tesislere zarar vermemesi için suyu ve sedimenti, başka yöne çeviren yapılardır..

9 SEL VE TAŞKIN KONTROLU-9 ERKEN UYARI SİSTEMLERİ Sel bölgelerinde, sel felaketinden ne kadar erken haber alınırsa, insanların korunması o kadar etkili olmaktadır. Bunun için havzanın yukarı bölgelerine yerleştirilecek ileri teknolojili erken uyarı cihazları, sular yükselmeye başladığı anda uyarı verecek böylece insanların bir an önce güvenli alanlara taşınmasını sağlayacaktır.

10 SEL DERELERİNİN TANIMI-10 Sel dereleri, yağış esnasında hızla kabaran sularla, büyük materyal kütlelerini harekete geçirerek taşınmasına sahne ve zemin oluşturan bir deredir.

11 SEL DERELERİNİN TANIMI-11 Sel dereleri, üç bölgeli bir havza haline gelmiş, genç bir hidrolojik ünitedir. Sel dereleri, genellikle bulundukları dağ silsilesine dikey yönde akan, çoğu kez yılın birkaç saat ya da gününde akımı olan derelerdir.

12 SEL DERELERİNİN TANIMI-12 Sel dereleri, son derecede düzensiz bir debiye sahiptir. Yağış havzaları küçük olan bu dereler, yaz mevsiminin büyük bir kısmında kurudur. Yağış havzasında bitki örtüsü ne kadar zayıf ise akıntısız kurak periyod da o kadar uzun olur.

13 SEL DERELERİNİN BÖLÜMLERİ-13 Su Toplanma Bölgesi Su toplanma bölgesi, havza sularının toplandığı kısımdır. Bu bölgede, hem dere tabanları ve şevleri, hem de yağış havzası yüzeyi, parmak ve oyuntu erozyonu nedeni ile aşınma halindedir. Bu bölgenin, kütle ve yüzey stabilitesi bozuktur. Sürekli olarak mecra taban şevleri suların etkisi ile aşınmakta, bu nedenle tabanının iki kıyısındaki yamaçlar dengesini kaybederek düşmektedir.

14 SEL DERELERİNİN BÖLÜMLERİ-14 Boğaz Bölgesi: Boğaz bölgesi, genellikle kayalıktır. Taban ve kıyı oyulması görülmez, bu nedenle de tabanda alçalma ve kıyılarda yamaç çökmesi yoktur.

15 SEL DERELERİNİN BÖLÜMLERİ-15 Taşıntı Konisi Dere, boğaz bölgesinden sonra, daha büyük dereye veya vadiye yahutta ovaya açılmaktadır. Toplanma bölgesinden sedimentle yüklü olarak gelen sular burada, eğimin azalması ve yatağın genişlemesi ile hızlarından ve taşıma güçlerinden önemli oranda kayba uğradıklarından sedimenti taşıyarak bırakırlar. Derenin taşıdığı sediment miktarı ne kadar çok olursa taşıntı konisi de o kadar dik olur.

16 SEL DERELERİNİN SINIFLANDIRILMASI-16 Yağış Havzaları, Yüksek Dağlık Araziden Oluşan Sel Dereleri: Havzanın su toplanma bölgesi, boğaz bölgesi ve taşınma konisi belirgin bir suretle birbirlerinden ayrılmışlardır. Havzanın yağış alanı dik ve eğimlidir. Eğime bağlı olarak suyun kinetik enerjisinin artması ile taban ve şevlerde şiddetli oyulmalar, yüzeyde ise aşırı erozyon vardır. Havzada, suların toplanma zamanı kısadır. Böyle havzalardan, süreleri düşük, pik değerleri yüksek taşkın debilerini beklemek yerinde olur.

17 SEL DERELERİNİN SINIFLANDIRILMASI-17 Yağış Havzaları, Orta Yüksek ve Dalğalı Araziden Oluşan Sel Dereleri Havzanın, su toplanma bölgesi, boğaz bölgesi ve taşıntı konisi belirgin olarak birbirinden ayrılmış değildir. Havzanın memba ve mansap uç noktaları arasındaki yükseklik farkı, yüksek dağlık arazidekinden fazla değildir. Havzada, suların toplanma zamanı uzundur.şiddetli bir sağanağın havzanın uzun ekseninin tümünü kapsaması imkanı düşüktür.

18 SEL DERELERİNİN SINIFLANDIRILMASI-18 Yağış Havzaları, Orta Yüksek ve Dalğalı Araziden Oluşan Sel Dereleri Havzada, süreleri uzun, pik değerleri düşük taşkın debileri beklenir. Dere boyunca eğimler yüksek değildir. Olağandışı şiddetli yağışlar dışında, yamaçlarda yüzey erozyonu, mecralarda taban ve kıyı oyulması, sorun olarak görülmez

19 SEL DERELERİNİN SINIFLANDIRILMASI-4 Yağış Havzaları, Yüksek ve Orta Dağlık Araziden Oluşan Sel Derelerinin boyuna Profili

20

21 SEL DERELERİNİN SINIFLANDIRILMASI-5

22 SEL VE TAġKIN KONTROLUNDE ORMAN DĠKĠM TERASLARININ YARARLARI VE BAġARI KRĠTERLERĠ Orman Dikimi Terasları Yararları Kurak ve yarı kurak alanlarda toprakta daha iyi rutubet ortamı, Fidanda yüksek tutma oranı, Fidanda daha hızlı büyüme, Yüzeysel akıģta ve erozyonda azalma. BaĢarı Kriterleri Yatay aralıkların fidan cinsine ve yağıģ miktarına göre belirlenmesi, Fidan dikimi için yeterli toprak iģlemesi Rehabilite edilmiģ su derelerine bağlantısı, Bitki örtüsü ile kaplanması.

23

24 SEL VE TAġKIN KONTROLUNDE ENĠNE YAPILARIN YARARLARI VE BAġARI KRĠTERLERĠ Enine Yapılar Yararları Su hızının düģürülmesi, Taban ve yan oyulmasının önlenmesi, Sediment akıģının azalması, Oyuntudaki mevcut vejetasyonun geliģmesi Oyuntu arkası ceviz badem gibi dikimlerle ilave gelir sağlaması BaĢarı Kriterleri Teras sistemi ile kombine edilmesi, Sistematik olarak inģa edilmesi, Bitkilendirilmesi

25 SEL VE TAġKIN KONTROLUNDE ENĠNE YAPILARIN YARARLARI VE BAġARI KRĠTERLERĠ Enine Yapılar-Riskleri Pahalı bir yatırım Tekniğin iyi uygulanmaması

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41 AĞAÇLANDIRMA, EROZYON KONTROLU VE MERA ISLAHI FAALĠYETLERĠNĠN YARARLARI VE BAġARI KRĠTERLERĠ Tarım terasları Yararları Ürün veriminde ve çeģitlilikte artıģ, Yüzeysel akıģ ve erozyonda azalma. BaĢarı Kriterleri Nüfusun yoğun, tarım alanlarının az olduğu havzalar. Derin toprak yapısı Bol yağıģlı bölge veya sulama sistemi tesisi GeniĢ araziye sahip çiftçiler Agroforestry sistemi ile bütüncül çalıģma Pahalı bir tesis, zengin çiftçi varlığı

42 TARIMSAL TERASLAR KULLANILDIĞI YERLER (2): Eğimi % 36 den daha az araziler, uzak doğuda % 58 daha az araziler Oyuntularla parçalanmamış yerler Sığ ve çok taşlı olmayan sahalar Killi kumlu derin topraklar (ince taneli kumlu derin topraklar uygun değil) Akan ve kaygan olmayan araziler

43 TARIMSAL TERASLAR TESİS MASRAFI (2): Seki terasların tesis masrafları oldukça yüksektir. Ancak yüksek dağlık alanlarda, kırsal fakirliğin azaltılarak nüfusun yerinde kalkındırılması veya göçe zorlanarak aşağı havzalarda iş temin edilmesi ile ilgili ekonomik ve sosyal tercihleri iyi hesap etmek gerekir.

44 TARIMSAL TERASLAR TERAS TİPLERİ Yamaç terasları Geniş Tabanlı Teraslar Meyve Terasları Ürün Rotasyonlu Teraslar Kesik Teraslar Altıgen Teraslar Doğal Teraslar

45 TARIMSAL TERASLAR ZARARLARI (1): Teras uygulamaları ile milyonlarca yılda oluşmuş doğal denge bozulmakta ve tedbir alınmadığı taktirde sonucunda geri dönülemeyecek koşullar yaratılmaktadır. Mesela, % 50 meyilde, 4 metre genişliğinde ve 100 metre uzunluğunda bir teras inşa edildiği takdirde 400 m³ kazının yapılması gerekecektir. Ayrıca ortalama 4 metrelik aşağı doğru arazide toprakla örtülmektedir. Bu da çok büyük bir doğa tahribatıdır.

46 TARIMSAL TERASLAR ZARARLARI (2): Toprağın profil yapısı bozulmaktadır. Mesela, teras çalışmalarında, değişik meyil gruplarına göre yaklaşık yamaç tarafından 1 ila 3 metre yüksekliğinde bir kazı yapılmaktadır. Bu kazı ile toprağın A horizonun tamamı, B horizonunun da önemli bir bölümü taşınmaktadır. Bu da bitki büyümesini önemli ölçüde etkilemektedir.

47 TARIMSAL TERASLAR ZARARLARI (3): Sığ topraklarda yapıldığı takdirde, ana kaya ortaya çıkmaktadır. Oyuntularla parçalanmış arazilerde yapıldığı takdirde, yapılan teraslar yağış suları ile parçalanmakta ve arazi, eskisinden kötü hale gelmektedir.

48 TARIMSAL TERASLAR ZARARLARI (5): Arazi meyili yükseldikçe, kazı miktarı ve buna bağlı olarak tesis masrafı, ekonomi sınırlarını aşacak şekilde yükselmektedir. Ayrıca teras şevlerinde, otlandırma ve yeşillendirme gibi ilave masrafları da gerektirmektedir.

49 TARIMSAL TERASLAR DÜNYA DA UYGULANDIĞI ÜLKELER (5): Ancak bazı uzak doğu ülkelerinde, geçmiş yıllarda, yamaç tarımında erozyonun azaltılması konusunda bitkisel engelleyicilerden oluşan, basit koruma metotları geliştirilmiştir. Fakat bunların birçoğu erozyonu önlemede yetersiz kalmış bir kısmı da pratik olarak uygulanmamıştır. Seki terasların uygulandığı yerlerde ise toprak kaybı önemli ölçüde azalmıştır.

50 TARIMSAL TERASLAR DÜNYA DA UYGULANDIĞI ÜLKELER (6) Bir misal olarak, Jamaica da 3300 mm yağışta, % 30 eğimli geleneksel yolla yapılan bir patates tarlasında, toprak kaybı yılda hektarda 133 ton iken, geniş tabanlı seki terastan sonra bu rakam 17 tona, yamaç teraslarında 21 tona inmiştir. Ne yazık ki ülkemizde bu boyutta bir uygulama ve araştırma yapılamamıştır.

51 TARIMSAL TERASLAR DÜNYA DA UYGULANDIĞI ÜLKELER (8): Bu ülkelerde yamaç tarımı, kırsal kesimin can damarıdır. Ormancılık ise halkın yakacak, yapacak ve yem faydalanması yönünden tarımın bir sigortasıdır. Çünkü, ağaçlar tarım sistemi içerisinde, toprağın ıslahına, su dengesinin sağlanmasına ve erozyonun azaltılmasına kadar değiģik Ģekillerde tarımsal üretimin devamlılığını sağlamaktadırlar. Bu nedenle özellikle uzak doğu ülkelerinde, seki teraslar 2000 yıldan beri kullanılmaktadır.

52

53

54 SEL KONTROLU UYGULAMALI ARAŞTIRMA ÇALIŞMALARINA ÖNEM VERMEK(3)

55 SEL KONTROLU

56

57

58

59

60

61

62 AĞAÇLANDIRMA, EROZYON KONTROLU VE MERA ISLAHI FAALĠYETLERĠNĠN YARARLARI VE BAġARI KRĠTERLERĠ Mera Islahı Yararları Erozyonu önler Toprak ve su dengesini sağlar Sel ve taģkınları önler Faunayı geliģtirir. BaĢarı Kriterleri Ot ve yem üretiminde artıģ Ġstihdamda artıģ Marjinal tarım alanlarında ürün değiģimi Ahır hayvancılığında hızlanma Hayvan besleme bilincinde değiģim Sürdürülebilir havza yönetimde geliģme

63 AĞAÇLANDIRMA, EROZYON KONTROLU VE MERA ISLAHI FAALĠYETLERĠNĠN YARARLARI VE BAġARI KRĠTERLERĠ MERA ISLAHI-RĠSKLERĠ Çevre kirliliği Ġlk yatırım masraflarının yüksekliği Ortak kullanım zorluğu

64

65

66

67

68

69

70