Giysi Termal Konforunun Belirlenmesine Yönelik Bir Yöntem Geliştirilmesi. Proje No: 107M200

Transkript

1 Giysi Termal Konforunun Belirlenmesine Yönelik Bir Yöntem Geliştirilmesi Proje No: 107M200 Prof.Dr. Ayşe OKUR Doç.Dr. Serhan KÜÇÜKA Arş.Gör. Sibel KAPLAN Temmuz 2008 İZMİR

2 i Önsöz Bu araştırma kapsamında, kişilerin giysi seçimlerinde giderek daha önemli hale gelen konforun temel bileşenlerinden termal konforun değerlendirilmesi için objektif ve subjektif ölçümlere dayalı bir yöntem geliştirilmesine temel oluşturacak çalışmalar yapılmıştır. Araştırmanın maddi kaynağı TÜBİTAK ve Dokuz Eylül Üniversitesi tarafından desteklenen projelerle sağlanmıştır. Çalışmanın amacı, termal konforun mümkün olduğunca kolay uygulanabilir objektif yöntemlerle belirlenebilmesini sağlayan bir yöntemin geliştirilmesidir. Bu amaçla öncelikle objektif ölçümler için gerekli test olanaklarının oluşturulması için çalışmalar yapılmış, dünyada termal konfor ölçümleri konusunda kullanılan en gelişmiş objektif ölçüm sistemlerinden biri olan dinamik terleyen levha sistemi tasarlanıp üretilmiş ve terleyen termal manken sistemi de mevcut bir sistem üzerinde yapılan değişikliklerle elde edilmiştir. Objektif ölçümlerin gerçeği hangi oranda yansıttığının belirlenebilmesi için de incelenen kumaş grubunun bir kısmıyla subjektif giyim denemeleri gerçekleştirilmiştir. Subjektif giyim denemeleri için bir ön çalışma olarak seçilen bir grup kumaşın deriyle temas sırasında verdiği sıcaklık ve ıslaklık hislerinin belirlenebilmesi için forearm (önkol) testi uygulanmış ve deri-kumaş teması sırasındaki ısı akışını etkileyen yüzey ve geçirgenlik özellikleri de çalışmanın bu bölümünde incelenmiştir. İncelenen kumaşlar piyasada sportif giysi üretiminde kullanılan termal konfor açısından avantajlı hammadde veya yapılara sahip olduğu belirtilen kumaşlar ve standart kumaşlardan oluşan bir gruptur. Bu yüzden giyim denemeleri bir grup profesyonel sporcuyla gerçekleştirilmiştir. Giyim denemeleri ile giysi özelliklerine bağlı olarak vücutta meydana gelen bazı fizyolojik değişimler (deri yüzey sıcaklığı, nabız, terleme, vb.) tespit edilmiş ve termal konforla ilgili algılar psikolojik skalalar yardımıyla alınmıştır. Objektif ölçüm sistemleriyle yapılan ölçümlerle kumaş ve giysi sistemleri için hesaplanan termal ve su buharı direnç değerleri ile subjektif giyim denemeleri ile elde edilen fizyolojik ve psikolojik veriler arasındaki ilişkiler incelenerek kumaşların termal konfor performansları ve farklı ölçüm sistemleri arasındaki ilişkilerle ilgili sonuçlar ortaya konmuştur. Tasarlanıp üretilen Dinamik Terleyen Levha Sisteminde su buharı direncinin ölçümü için kullanılan farklı yöntem ve aynı cihazda kumaşların su buharı geçirme performanslarının da belirlenebilmesi, bu cihazı daha önce bu konuda tasarlanan cihazlardan ayırmaktadır. Kumaşların termal konfor performansları değerlendirilirken bu özellik üzerinde etkili olan fiziksel/yapısal ve geçirgenlik özellikleri de tespit edilerek hangi kumaş özelliğinin termal konfor performansı üzerinde hangi oranda etkili olduğu da incelenmiştir. Elde edilen sonuçlar, farklı hammadde ve özelliklerdeki kumaşların, dolayısıyla da bu kumaşlardan üretilen giysilerin termal konfor performansları ve subjektif-objektif termal konfor parametreleri arasındaki ilişkilerle ilgili bilgi vermektedir.

3 ii Sayfa ÖNSÖZ i İÇİNDEKİLER. ii ŞEKİL LİSTESİ iv TABLO LİSTESİ. vi ÖZET vi ABSTRACT.. viii 1. GİRİŞ Konforun Tanımı ve Önemi İnsan-Giysi-Çevreden Oluşan Sistem Nörofizyoloji ve Konfor Duyusal Algıların Nörofizyolojik Mekanizması Psikoloji ve Konfor Konfor Algısı Duyusal Konfor Tanımlayıcıları Subjektif Konfor Değerlendirmeleri Termal Konfor Vücudun Termoregülasyon Mekanizması Isı ve Rutubetle İlgili Duyusal Hisler Tekstil Materyallerinde Meydana Gelen Isı ve Kütle Transfer Mekanizmaları Tekstil Materyallerinde Meydana gelen Isı Transfer Mekanizmaları Tekstil Materyallerinde Meydana gelen Su (Sıvı ve Buhar) Transfer Mekanizmaları Tekstil Materyallerinde Meydana Gelen Birleşik Isı ve Sıvı Transfer Mekanizmaları Termal Konfor Üzerinde Etkili Parametreleri Ölçmekte Kullanılan Yöntem ve Sistemler Islanma Testleri ve Gözenekli Plaka Sistemleri Su Buharı Geçirgenliği Test Yöntemleri Sıcak Terleyen Levha Sistemleri Termal Manken Sistemleri Termal Konfor ve Kumaş Özellikleri Arasındaki İlişkiler MATERYAL VE YÖNTEM Subjektif Ölçümler Objektif Ölçümler Dinamik Terleyen Levha Sistemi Ölçümleri Termal Manken Ölçümleri BULGULAR VE TARTIŞMA Subjektif Yöntemlerle Elde Edilen Bulgular Önkol Testi Subjektif Giyim Denemeleri Objektif Yöntemlerle Elde Edilen Bulgular Dinamik Terleyen Levha Ölçüm Sonuçları 61

4 iii Sayfa Termal Manken Sistemi Ölçümleri SONUÇ 65 KAYNAKLAR.. 69 PROJE ÖZET BİLGİ FORMU.. 74

5 iv ŞEKİL LİSTESİ Sayfa Şekil 1.1 Kişi konforunu etkileyen temel faktörler (Kılınç, 2004).. 2 Şekil 1.2 Kişinin duyusal mekanizmasının şematik gösterimi (Kılınç, 2004).. 3 Şekil 1.3 Giysi konforu değerlendirme mekanizması (Wong, 2002) 4 Şekil 1.4 Termoregülasyon mekanizması 14 Şekil 2.1 Giyim denemelerinde incelenen giysilere bir örnek Şekil 2.2 Giyim deneme protokolünün yürüyüş bölümü 37 Şekil 2.3 Dinamik terleyen levha sistemi.. 40 Şekil 2.4 Termal Manken Sistemi.. 45 Şekil 3.1 Sıra yönündeki kinetik sürtünme direnci kutu diyagramı.. 50 Şekil 3.2 Farklı rutubet oranlarında kumaşların oluşturduğu ıslaklık hisleri Şekil 3.3 Kumaşların farklı aktivite seviyelerinde değerlendirilen subjektif sıcaklık algıları. 53 Şekil 3.4 Kumaşların farklı aktivite seviyelerinde değerlendirilen subjektif ıslaklık algıları.. 54 Şekil 3.5 Kumaşların farklı aktivite seviyelerinde değerlendirilen subjektif konfor performansları. 55 Şekil 3.6 Sıcaklık, ıslaklık ve konfor algılarının beş kumaş için değişimi 55 Şekil 3.7 Göğüs mikroklima sıcaklığının aktivite programı boyunca kumaşlara göre değişimi 56 Şekil 3.8 Sırt mikroklima bağıl neminin aktivite programı boyunca kumaşlara göre değişimi. 57 Şekil 3.9 Aktivite sırasında ölçülen terleme miktarlarının (g) kumaşlara göre değişimi 58 Şekil 3.10 Nabız (bpm) değerlerinin aktivite programı boyunca kumaşlara göre değişimi.. 59 Şekil 3.11 Kumaşların su buharı direnç (Ret) değerleri kutu diyagramı. 62

6 v TABLO LİSTESİ Sayfa Tablo 2.1 İncelenen kumaşların hammadde ve fiziksel özellikleri Tablo 2.2 Sıcaklık ve ıslaklık algı skalaları 35 Tablo 2.3 Giyim denemelerinin farklı aşamalarında kullanılan skalalar 38 Tablo 2.4 Giyim denemesinin sonunda giysiyle ilgili algıların değerlendirilmesi için kullanılan skala.. 39 Tablo 3.1 Kendal uyum analizi sonuçları. 48 Tablo 3.2 Objektif ve subjektif ölçüm sonuçları arasındaki korelasyonlar.. 49 Tablo 3.3 Giyim denemeleri sonucu beş kumaşa ait tanımlayıcı sıfat değerlendirmeleri 60 Tablo 3.4 Tanımlayıcı sıfatlarla oluşan faktör grupları Tablo 3.5 İncelenen kumaşların geçirgenlik ve direnç değerleri 61 Tablo 3.6 Giyim denemelerinde incelenen kumaşların objektif ve subjektif ölçümleri arasındaki ilişkiler 63 Tablo 3.7 Termal manken sistemiyle ölçülen termal direnç değerleri. 64

7 vi Özet Bu çalışmada, giysilerin termal konfor performanslarının belirlenmesine yönelik objektif ve subjektif ölçüm yöntemlerine dayanan bir metot geliştirilmiştir. Farklı hammadde ve fiziksel/yapısal özelliklere sahip bir grup örme kumaş ve bu kumaşların bir kısmından üretilen giysiler üzerinde dinamik terleyen levha ve termal manken sistemlerinin kullanılmasıyla termal ve su buharı direnç ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ayrıca dinamik terleyen levha sisteminde dinamik şartlarda kumaşların su buharı geçirme performanslarının belirlenmesine yönelik bir hesaplama metodu da ortaya konmuştur. İncelenen giysi grubu, bir grup profesyonel sporcu ile gerçekleştirilen subjektif giyim denemelerinde de kullanılmıştır. Termal konfor parametrelerinin objektif olarak ölçümü için kullanılan sistemler olan kumaşlar üzerinden direnç ölçümlerinin yapıldığı dinamik terleyen levha sistemi ve üzerinde giysi bulunan bir insan vücudunu simüle eden termal manken sistemi bu çalışma kapsamında tasarlanıp üretilmiştir. Kumaşların bir kısmıyla, seçilen ortam şartları ve aktivite programının kullanılmasıyla gerçekleştirilen subjektif giyim denemeleri sırasında farklı giysilere bağlı olarak ortaya çıkan bazı fizyolojik veriler (deri ve mikroklima sıcaklıkları, mikroklima bağıl nemi, nabız, vb.) kaydedilmiş, subjektif sıcaklık, ıslaklık ve konfor değerlendirmeleri uygun psikolojik skalalar yardımıyla alınmıştır. Subjektif giyim denemeleri için bir ön hazırlık olması amacıyla kumaşların deriyle teması sırasında ortaya çıkardıkları soğukluk ve ıslaklık hislerinin belirlenmesi için forearm (önkol) testi de gönüllü sporculara uygulanmıştır. Tasarlanan sistemlerle elde edilen objektif verilerin hangi oranda gerçeği yansıttığının belirlenebilmesi için subjektif ve fizyolojik verilerle ilişkileri incelenmiştir. Ayrıca kumaş ve giysiler için elde edilen objektif ve subjektif termal konfor parametreleri standart fiziksel/yapısal/geçirgenlik özellikleri ışığında yorumlanarak elde edilen veriler literatürde bu konudaki çalışma sonuçlarıyla karşılaştırılmış, giysi sistemlerinin termal konfor performansları ve objektifsubjektif veriler arasındaki ilişkilerle ilgili literatüre katkı sağlanması amaçlanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre deri-giysi temasıyla ortaya çıkan soğukluk ve ıslaklık hisleri kumaşın hammaddesinden çok yüzey ve geçirgenlik özelliklerine bağlıdır. Giyim denemeleri ile elde edilen fizyolojik verilerden mikroklima sıcaklığı ve bağıl nemi kumaşlar arasındaki farkları daha fazla ortaya çıkarmıştır ve mikroklima bağıl nemi subjektif sıcaklık ve ıslaklık hisleriyle anlamlı ilişkiye sahiptir. Subjektif giyim denemeleri ile elde edilen sıcaklık, ıslaklık ve konfor değerlendirmelerine göre jakarlı örgüye sahip klasik poliesterden üretilen kumaşların konfor performanslarının yüksek olduğu belirtilebilir. Bu kumaşların dinamik terleyen levha sisteminde ölçülen su buharı geçirme performansı (B) ve ASTM Standardına göre belirlenen su buharı geçirgenlik değerleri de yüksektir. Subjektif değerlendirme sonuçları ve termal direnç ölçümlerine göre sıvı absorblama veya yalıtım konusunda avantajlı olduğu belirtilen coolmax ve thermolite gibi modifiye liflerden üretilen kumaşlardan beklenen yüksek konfor performansı tespit edilmemiştir. Farklı yöntemlerle belirlenen kumaş su buharı geçirgenlik ve direnç değerleri arasında anlamlı ilişkiler tespit edilememiş fakat kumaşlar arasındaki farkları su buharı direnç değeri (Ret) ile ASTM Standardına göre ölçülen su buharı geçirgenliğinin daha iyi yansıttığı gözlenmiştir. Termal manken sisteminde ölçülen giysi sisteminin termal direnç değerlerinin farklı özelliklerdeki kumaşlar arasındaki farkları yansıtamaması, seçilen ortam koşullarıyla

8 vii oluşturulan sıcaklık farkının yetersiz oluşuna bağlanabilir. Elde edilen sonuçlar, farklı kumaşların termal konfor performansları ve objektif-subjektif veriler arasındaki ilişkilerle ilgili bilgi vermiştir. Bu sonuçların farklı ortam şartları ve kumaşlarla devam edilecek çalışmalarla daha somutlaşacağı düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: giysi termal konforu, dinamik terleyen levha sistemi, termal manken sistemi, subjektif giyim denemesi.

9 viii Abstract In this study, a method including objective and subjective thermal comfort measurements was developed to determine the thermal comfort performances of fabrics/garment systems. Knitted fabrics having different physical/constructional properties were tested by the developed dynamic sweating hotplate system to determine their thermal and water vapor resistance values. This device was used also for determination of water vapor permeability performance of garments under dynamic transfer conditions by a new calculation method put forward in this study. Thermal and water vapor resistance values of garments produced from some of these fabrics were determined by thermal manikin system and subjective wear trials were also conducted by using these garments with a group of professional sportsmen. Dynamic sweating hotplate and thermal manikin systems which are the devices used for objective thermal comfort measurements were developed and produced within this study. Some physiological parameters (skin temperature, microclimate temperature and relative humidity, heart rate, etc.) were measured and subjective coolness-dampness-comfort evaluations were gathered by psychological scales from the subjects during subjective wear trials carried out under determined environmental conditions and activity program. Forearm test, a method used for determination of coolness-dampness to touch sensations during skin-fabric contact was also carried out with the selected sportsmen as a preparation stage for the subjective wear trials. Relationships between objective comfort parameters, subjective and physiological data were investigated to find out how much the objectively measured parameters can simulate real wear conditions. Moreover, thermal comfort performances of different fabrics were determined in the light of their physical/constructional/permeability properties. Conclusions were put forward about comfort performances of different fabrics and relationships between objectively and subjectively measured parameters. According to the results, thermal and dampness sensations arise during skin-fabric contact are related to the surface and permeability properties of fabrics and the effect of fabric material is smaller. Among the physiological data obtained during subjective wear trials, temperature and relative humidity of the microclimate can reflect the differences between different fabrics better. Relative humidity of the microclimate is also significantly correlated with the subjective coolness and dampness sensations. According to the subjective evaluations (coolness, dampness and comfort) made during wear trials, fabrics produced from classical polyester having jacquard weaves (1 and 2) have the best thermal comfort performances. The higher water vapor transmittance properties of these fabrics tested by the developed dynamic sweating hotplate system (B value) and the ASTM standard (permeability value) also confirm these results. According to the subjective evaluation and thermal resistance results, fabrics introduced as having higher water absorption (coolmax) and insulation (thermolite) capacities did not show their advantages about thermal comfort under the selected conditions. Significant relations could not be found out between methods (BS, ASTM, B and water vapor resistance values determined by the dynamic sweating hotplate system) used for determination of water vapor transmittance characteristics of fabrics. However, it was observed that water vapor permeability values

10 ix determined by the ASTM Standard and resistance values determined by the dynamic sweating hotplate system differentiated fabric permeability performances better than the other methods. Insignificant differences between the thermal resistance values of different garments determined by the developed thermal manikin system may be attributed to the fact that selected environmental conditions was not sufficient to create the necessary temperature difference. It is thought that results obtained from this study can contribute to the literature about thermal comfort performances of different fabrics and relationships between objective-subjective thermal comfort parameters. Keywords: clothing thermal comfort, dynamic sweating hotplate system, thermal manikin system, subjective wear trials.

11 1 1. GİRİŞ 1.1 Konforun Tanımı ve Önemi Giyinmek, insanın en önemli temel ihtiyaçlarından birisidir. Giysi, vücudu uygun olmayan fiziksel şartlara karşı koruyan bir ya da birden fazla katmandan oluşan bir bariyer olarak düşünülebilir. Bu koruma işlemi vücudun yaşayabilmesi için uygun termal şartların sağlanması ve vücudun sürtünme, radyasyon, rüzgar, elektrik, kimyasal ve mikrobiyolojik toksik maddeler tarafından zarar görmesini engelleyen bir dizi fonksiyonu içermektedir. Bu ana görevinin dışında giysi, kişinin içerisinde bulunduğu sosyal ortama uygun olarak sağladığı iyi görünme avantajına bağlı olarak psikolojik tatmin ve rahatlık vermektedir. Bundan dolayı giysi konforunun iyileştirilmesine yönelik yapılan çalışmaların insanın yaşam standardını yükseltmeye yönelik olduğu belirtilebilir (Önder ve Sarıer, 2003). Son yüzyılda yapılan tüketici araştırmaları göstermiştir ki modern tüketiciler giysi ihtiyaçlarını daha dinamik ve rahat olan yeni hayat stilleri doğrultusunda karşılamaktadırlar. Li ye göre (2001) bu tüketiciler için konfor temel ve evrensel bir ihtiyaçtır: artık giysinin sadece görünümünün değil, hissettirdiklerinin de iyi olması beklenmektedir. Araştırmacı ayrıca bu konudaki çalışma sonuçlarına dayanarak, son yıllarda tüketici kararlarını etkileyen faktörlerden görsel duyuların yerini dokunma ve kokuyla ilgili duyularla sezgi ve duyguların aldığını belirtmiştir. Konfor birçok fiziksel, psikolojik ve fizyolojik faktörü içeren karmaşık bir kavramdır. Genel olarak Slater (1985) tarafından vücut ve çevre arasındaki fizyolojik, psikolojik ve fiziksel uyumun sonucu ortaya çıkan memnuniyet duygusu olarak tanımlanmıştır (Li, 2001). Birçok araştırmacının ortak fikri, konforun nötr bir his olduğudur. Bir kişinin konforlu sayılabilmesi için hava sıcaklığı, rüzgar hızı, gürültü, ışık, nem gibi çevresel faktörlerle ilgili bir uyarının beyne gönderilmemiş olması gerekmektedir: bu çevresel faktörlerden herhangi birine, giysilerimiz veya psikolojik durumumuza bağlı olarak hissedilen memnuniyetsizlik duygusu konforu ortadan kaldıracaktır (Kadolph, 1998). Yapılan çalışmalar, bu memnuniyetsizlik duygusunun, yani konforun negatif olarak değerlendirilmesinin, pozitif değerlendirmeye göre daha kolay olduğunu göstermiştir. Hatch e göre (1993), psikolojik ve fizyolojik açıdan konfor aşağıdaki bileşenlere ayrılabilir: Termofizyolojik konfor, sıcaklık ve ıslaklık açısından konforun sağlanmasıdır, kumaşta meydana gelen ısı ve sıvı transfer mekanizmalarını kapsamaktadır. Dokunsal konfor, tekstil materyalinin deriyle teması sonucu ortaya çıkan nörolojik algılardır. Vücut hareket konforu, giysinin vücut hareketlerine imkan tanıması, vücuda uygulanan basıncı minimuma indirmesidir. Estetik konfor, kişinin psikolojisini etkileyen giysi özelliklerinin duyu organlarıyla (göz, kulak, deri vb.) algılanan kısmıdır (Li, 2001). Kişinin konforunu etkileyen faktörler Şekil 1.1 de şematik olarak gösterilmiştir (Kılınç, 2004).

12 2 Şekil 1.1 Kişi konforunu etkileyen temel faktörler (Kılınç, 2004) 1.2 İnsan-Giysi-Çevreden Oluşan Sistem Giysi, insanın çevresiyle ilişkisinde, kişinin subjektif konfor durumunu etkileyen bir araçtır. İnsanın subjektif konfor değerlendirme mekanizmasının anlaşılabilmesi için giysi sisteminin çevreyle fiziksel, duyusal, psikolojik açılardan dinamik etkileşime sahip açık bir yapı olarak düşünülmesi gerekmektedir. Bu sistemde kişinin konfor değerlendirmesinde etkili ve birbirleriyle etkileşim halinde olan prosesler aşağıda sıralanmıştır: Isı ve nem transferi, giysi ve vücut arasındaki mekanik etkileşimler, ışığın yansıması ve absorbsiyonu gibi vücutta fiziksel uyarılar oluşturan prosesler, Termal denge, termoregülasyon tepkileri ve giysi sistemi ile çevre arasındaki dinamik etkileşimleri içeren, kritik şartlar altında yaşamın devamlılığını sağlayan vücuttaki fizyolojik prosesler, Giysi sistemiyle ve çevreyle etkileşimler sonucu kişide ortaya çıkan duyusal sinyallere bağlı olarak işleyen algılama sisteminin nörofizyolojik mekanizması, Nörofizyolojik duyusal sinyallere dayanarak beynin subjektif algıları oluşturması, geçmiş tecrübeler ve o anki düşünceler ışığında yapılan değerlendirme ve önem sırasına koyma prosesleri yardımıyla genel algının formüle edilmesi (Li, 2001).

13 3 1.3 Nörofizyoloji ve Konfor Kişinin duyusal algılama prosesinin anlaşılabilmesi için konforun nörofizyolojisi incelenmelidir. Giysi, vücudun çok farklı noktalarıyla devamlı bir temas halindedir. Bu durum çok sayıda mekanik, termal, kimyasal ve elektriksel uyarının oluşmasına neden olur. Bundan dolayı, duyusal konfor üzerindeki en etkili parametre, deriye dışarıdan etkiyen farklı uyarıcılar sonucunda ortaya çıkan farklı algılar olarak tanımlanabilen dokunma dır. Bu proseslerin daha iyi anlaşılabilmesi için deri duyusal sisteminin çalışma mekanizmasının anlaşılması gerekir (Wong, 2002) Duyusal Algıların Nörofizyolojik Mekanizması Kişinin çeşitli çevresel uyarıları algılama mekanizması Şekil 1.2 de basitçe gösterilmiştir. Deri, gözler, kulaklar, burun ve ağız gibi duyu organları; görsel (renk, ışık, vb.), termal (ısı ve nem) ve dokunsal (dokunma, basınç, vb.) uyarılara adapte olmaya çalışarak veya vücuda zarar vermeyecek şekilde ortamdan uzaklaşarak tepki verirler. Duyu organlarına bağlı duyusal reseptörlerle alınan uyarılar uygun kodlara dönüştürülerek merkezi sinir sistemi sinir yolları vasıtasıyla beyne iletilir. Beyin bu uyarıları işler, uyarıya karşı bir algı geliştirir ve kendine has araçlarla eski tecrübelerle karşılaştırmalı bir değerlendirme ortaya koyar (Kılınç, 2004). Şekil 1.2 Kişinin duyusal mekanizmasının şematik gösterimi (Kılınç, 2004)

14 4 1.4 Psikoloji ve Konfor Konfor psikolojisi, duyusal algıların beyne nasıl ulaştığını ve buna bağlı olarak da beynin genel bir konfor değerlendirmesi ve tercihler yapabilmesi için bu duyuları değerlendirip bunlara ağırlıklar ataması proseslerini kapsamaktadır Konfor Algısı İnsanın duyusal algılama sistemine dayalı olarak yapılan subjektif konfor değerlendirme mekanizması Şekil 1.3 te gösterilmiştir. Şekil 1.3 Giysi konforu değerlendirme mekanizması (Wong, 2002) Şekil 1.3 te görüldüğü gibi konfor değerlendirme prosesi dört seviyede incelenebilir. Birinci seviye kumaş fiziksel özelliklerini içeren fiziksel seviye olarak adlandırılabilir. Giysi vücutla temas ettiğinde vücutta oluşan nörofizyolojik uyarılar beyne iletilir ve bunun sonucu olarak terleme seviyesinin, kan basıncının ayarlanması ve titreme sonucu ısı üretimi gibi çeşitli mekanizmalar devreye girer. İkinci seviyede beyin birçok duyudan oluşan subjektif algıyı formüle edebilmek için uyarıları inceler ve sonuçta algıları üçüncü seviyedeki gibi gruplara ayırır. Son olarak da geçmiş tecrübeler ve o anki duygulara dayanarak tek bir konfor değerlendirmesi ortaya koyar (Wong, 2002) Duyusal Konfor Tanımlayıcıları Araştırmacılar giysilerin termal, rutubetle ilgili, dokunsal, tutum ve estetik özelliklerine dayanan birçok sıfat belirlemişlerdir. Li ye göre (2001), tecrübelerden elde edilen bu veriler, araştırmalar için önemli bir kaynak olmakla birlikte sıradan tüketicilerin kendi aralarında kullandıkları tanımlayıcı sıfatların da konfor değerlendirme çalışmalarında göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

15 5 Miller (1996), bir kişinin zihninde aynı anda birbirinden bağımsız 5-7 olayı canlandırabildiğini iddia etmiştir. Diğer yandan Martens (1986), duyusal verilerin analizinde, verilerdeki gerekli bilginin 1-3 farklı boyut tarafından kapsandığını ortaya koymuştur. Bu bulgulara dayanılarak, kişinin duyusal algılarının 5-9 bağımsız boyuta indirgenebileceği sonucu çıkarılabilir (Wong, 2002). Bu bulgular ışığında, subjektif denemeler sırasında kişilerin hislerini ifade etmek için kullandıkları sıfatlar ve bu sıfatların konfor bileşenlerine göre sınıflandırılmasıyla ilgili çalışmalar yapılmıştır. Hollies ve arkadaşları ( ), yaptıkları subjektif giyim denemelerinde, hafif veya ağır terleme durumunda ve terlemeyi takip eden hafif ısınma ve üşüme durumlarında kuvvetli duyusal algıların ortaya çıktığını gözlemişlerdir. Giyim denemelerinde her deneğin bu tanımlayıcılardan birini kullanma veya yeni bir tanımlayıcı ekleme seçeneği bulunmaktadır. Sonuçta, en fazla kullanılan duyusal tanımlayıcıların rahat ve sıcak (snug), gevşek (loose), ağır (heavy), hafif (lightweight), sıkı (stiff), staticky (vücuda sarmalanan [statik elektriklenme nedeniyle]), sıvı absorblamayan (non-absorbent), soğuk (cold), soğuk ve nemli (clammy), yaş (damp), yapışkan (clingy), picky (karıncalandıran), pürüzlü (rough), tırmalayan (scratchy) olduğu gözlenmiştir. Araştırmacılar daha sonra uzun yıllar boyunca elde ettikleri verileri, non-parametrik blok analizi metodunu kullanarak dokunsal ve nemle ilgili olmak üzere iki grupta toplamışlardır (Wong, 2002). Tanımlayıcı sıfatların uygun konfor alt gruplarına göre sınıflandırılmasıyla ilgili bir çalışma da Li ve arkadaşları (1998) tarafından yapılmıştır. Araştırmacılar, İngiltere, Çin ve Amerika da yaşayan tüketicilerin giysilerle ilgili psikolojik duyusal tepkilerini inceledikleri çalışma sonucu elde edilen sıfatlardan seçilen 26 adedini benzer şekilde dokunsal, rutubetle ilgili, basınçla ilgili ve termal olmak üzere dört temel duyusal algı grubu altında toplamışlardır (Wong, 2002) Subjektif Konfor Değerlendirmeleri Konfor araştırmalarında sıkça uygulanan bir yöntem olan subjektif giyim denemelerinde, kontrollü çevre şartlarında belirli bir aktivite programının uygulanmasıyla kişinin üzerindeki giysiye bağlı olarak vücudunda meydana gelen fizyolojik değişimler kaydedilmekte, ortaya çıkan duyusal algıların tanımlayıcı sıfatlarla ifade edilmesi istenmektedir. Bu denemelerde kişinin düşünce ve hislerini ölçen fiziksel bir cihaz bulunmadığından ölçüm için tek yol psikolojik skalaların kullanılmasıdır. Değerlendirmenin subjektif yönünün yansıtılması için mutlaka kullanılması gereken bir yöntem olan subjektif giyim denemelerinde kullanılan sıfatlarla tanımlanan mekanizmaların objektif olarak ölçülebilir olması gerekmektedir. Çünkü aksi bir durumda objektif ve subjektif ölçüm sonuçları arasında ilişki kurulması ve kişilerin his ve düşüncelerinden yola çıkılarak termal konfor üzerinde etkili parametrelerin belirlenmesi mümkün olmayacaktır. Slater a göre (1986) subjektif testlerin bazı dezavantajları vardır. Bunlar aşağıda sıralanmıştır: Ölçüm sonuçları tamamen kişinin dürüstlüğüne bağlıdır.

16 6 Kişilerin subjektif görüşlerinin çok yüksek bir varyasyona sahip olması nedeniyle tatmin edici, hassas sonuçların elde edilebilmesi için ölçüm sayısı çok yüksek tutulmalıdır. Subjektif verilerin istatistiksel analizini yapmak zordur, çünkü bu veriler sayısal değildir ve kişilerin zihinsel kalibrasyonları farklılık gösterir. Kişinin görüşü çok sayıda psikolojik, fizyolojik, sosyal ve çevresel faktörden etkilendiği için subjektif verilerde çelişkiler bulunmaktadır (Li, 2001). Tüm bu zorluklara rağmen, subjektif konfor değerlendirmeleriyle ilgili çok sayıda çalışma yapılmış ve bunların sonucunda, subjektif verilerin değerlendirilmesi için çok sayıda psikolojik yasa, deneysel yöntem ve matematiksel metot geliştirilmiştir. Vollrath (1983), güvenilir ve hassas deneklerle yapılan testlerin laboratuar test cihazları ile yapılanlara göre her zaman daha gerçeğe yakın sonuçlar verdiğini belirtmiştir (Wong, 2002). Bu konudaki çalışmalardan birinde Barker (2002), kişinin algıladığı giysi konforu ile materyalin ölçülen özellikleri arasındaki ilişkinin miktarının genel olarak giysi dizaynı, kesimi, vücuda oturması ve son kullanım şartları gibi parametrelerden etkilendiğini belirtmiştir. Subjektif testlerde uygulanan giyim deneme protokolleri genellikle kişinin üzerindeki giysinin fiziksel özellikleriyle ilgili algılarında değişikliğe neden olacak fiziksel aktivite ve çevre şartlarını içerir. Subjektif giyim denemelerinde belirlenen plan dahilinde seçilmesi veya kontrol altında tutulması gereken parametreler aşağıda sıralanmıştır. 1) Çevresel Şartlar Bu şartlar (çevre havasının sıcaklık, bağıl nem ve hız değerleri) genellikle kişilerin günlük hayatlarından yola çıkılarak belirlenmektedir. Örneğin belirlenen giysi grubu ve aktivite programına göre hafif ve normal seviyede terleme oluşturulmak isteniyorsa bu sonuç için tecrübelere dayalı hava sıcaklık, hız ve bağıl nem oranı değerleri seçilmelidir. Giyim denemeleriyle ilgili önemli bir nokta da giyim deneme protokollerinin, kişinin üzerindeki giysinin fiziksel özellikleriyle ilgili algılarında değişikliğe neden olacak fiziksel aktivite ve çevre şartlarını içermesi gerektiğidir. Eğer çalışma farklı hammaddelerden üretilmiş giysilerin konfor açısından performanslarının karşılaştırılması veya ürün geliştirme amaçlı ise giyim denemeleri sırasında farklı çevre şartları kullanılabilmektedir. 2) Jüriler Giyim denemeleri, uygulanması zaman alıcı ve pahalı bir yöntem olduğu için genellikle büyük bir topluluk üzerinde yapılamamaktadır. Sınırlı sayıda kişi üzerinde yapılan bu testlerde güvenilir sonuçların eldesi için tekrar sayısı yüksek tutulmalıdır. Kişi seçiminde öncelikle uygulanan basit değerlendirme yöntemleriyle (önkol testi-forearm test) subjektif değerlendirmelerdeki tutarlılıklar konusunda bir ön eleme yapılması güvenilir ve tekrarlanabilir sonuçların alınabilmesi açısından

17 7 önemlidir. Denemeler için seçilen kişilerin cinsiyet, yaş, boy ve kilo gibi fizyolojik ve kişisel özellikleri arasındaki varyasyonun mümkün olduğunca düşük olması tercih edilmektedir. 3) Fizyolojik Ölçümler Subjektif giyim denemelerinde bir aktivite programı çerçevesinde kişilerin maksimum oksijen alımlarının belirli bir oranına ulaşıncaya kadar belirli bir süre hareket etmeleri sağlanmaktadır. Tüm deneme boyunca belirli aralıklarla kişilerin deri yüzey sıcaklıkları, deri-giysi arasındaki hava tabakasının bağıl nemindeki değişim (oluşan terin buharlaşmasına bağlı olarak), terleme oranı, nabız, oksijen alımı, enerji tüketimi gibi vücudun fizyolojisine bağlı olarak değişen parametreler ölçülmektedir. Daha sonra sağlanan çevre şartları ve giysi özellikleriyle vücuttaki fizyolojik değişimler arasında ilişkiler kurularak diğer objektif veriler ve subjektif değerlendirme sonuçlarının ışığında giysilerin konfor performanslarıyla ilgili sonuçlar ortaya konmaktadır. 4) İncelenen Algılar ve Kullanılan Skalalar Yapılan subjektif giyim denemelerinde amaç, kişinin üzerindeki giysi, çevre şartları ve uygulanan aktivite programına bağlı olarak ortaya çıkan psikolojik algılarının skalalar vasıtasıyla değerlendirilmesini sağlamaktır. Psikolojik skalalar, sosyal bilimler ve pazar araştırmalarında müşterilerin görüşlerinin alınması, eğilim ve tercihlerinin belirlenmesi için sıkça kullanılan bir araçtır. Değerlendirilecek özellik veya nesneye verilen sayılar, o özelliğin derecesinin belirtilmesi için kullanılır ve bu sayılarla reel sayılarla yapılan işlemler yapılamaz (Tull, 1993). Nominal, ordinal, aralık ve oran skalaları olmak üzere dört çeşit ölçüm skalası vardır. Nominalden oran skalalarına doğru gidildikçe kurallar daha sınırlayıcı hale gelir ve skalalar kullanılarak elde edilen sayısal değerlerle yapılabilecek aritmetik işlemlerin de sayısı artar. Nominal skalalar objeleri gruplandırmak için kullanılırlar ve sayılar bir grubun ismini temsil eder, birbirlerine karşı üstünlükleri yoktur. Ordinal skalalar, objelerin özelliklerinin birbirlerine göre öncelikleri esas alınarak oluşturulur. Bu skalalarla sayılar ve semboller vasıtasıyla bir özelliğin diğerine göre daha öncelikli olduğu belirtilebilir fakat önceliğin derecesi belirtilemez. Aralık skalaları, özelliklerin sayısal değerler kullanılarak sıralanmasını sağlar, fakat ordinal skalalardan farklı olarak kategoriler arasında sayısal olarak eşit mesafenin bulunması değerlendirilen özellikler arasında da aynı oranda farklılıkların bulunduğunu gösterir. Oran skalalarında da aralık skalalarına benzer şekilde özelliklerin birbirlerine göre önem dereceleri oransal olarak belirtilebilir ve bu skalalar anlamlı sıfır değerine sahiptir. Aralık ve oran skalalarıyla elde edilen sonuçlara tüm istatistiksel metotlar uygulanabilir (Li, 2001).

18 8 Giysi konforuyla ilgili yapılan çalışmalarda farklı aşamalarda dört tür skala da kullanılmaktadır. Giysiyle ilgili farklı algıların derecelendirilmesi için aralık skalaları en yaygın kullanılan türdür. Oran skalaları da daha çok cihazlarla yapılan fiziksel özelliklerin ölçüm sonuçları için kullanılmaktadır. Kişilerin bir obje veya özellik hakkında direkt tepkilerinin ölçümü için kullanılan davranış skalaları, davranış bileşenlerinden tek bir boyutun ölçümüne yarayan sınıflama skalalarından oluşmaktadır. Bu skalayı uygulayan bir araştırmacı, kişilerin bir objeyle ilgili genel davranışı, bir objenin belirli bir davranışa hangi oranda sahip olduğu, bir davranışla ilgili hisleri ve bir davranışa verilen önem derecesi gibi bilgileri edinebilmektedir. Sınıflama skalaları karşılaştırmalı ve karşılaştırmasız olarak da iki gruba ayrılmaktadır. Tull ve Hawkins e göre (1993) tanımlı sınıflama skalaları oluşturulurken dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır. Bunlar aşağıda sıralanmıştır: Kategorileri temsil eden tanımlayıcı sıfatlar ve bu sıfatların derecelendirilme biçimi kişilerin tepkilerini etkiler. Skaladaki kategori sayısı amaca ve ölçülen özelliğe göre belirlenir. Tek bir sonuç için birden fazla skaladan elde edilecek sonuçlar toplanacaksa beş noktalı skalanın uygun olduğu belirtilmiştir. Skalaların uygulanacağı kişiler konuyla ilgili veya bilgi sahibi iseler kategori sayısı dokuza kadar çıkarılabilir. Dengeli veya dengesiz skalaların kullanımına, değerlendirilecek özelliğe ve testin uygulanacağı grubun davranışlarının dağılımına göre karar verilir. Dengeli bir skalada eşit sayıda olumlu ve olumsuz kategori vardır. Dengeli skalaların oluşturulmasında tek veya çift sayıda kategori oluşturulması da karar verilmesi gereken bir konudur. Normalde, kişilerin nötr bir hisse sahip olabilecekleri özelliklerin değerlendirilmesinde tek kategori sayısı kullanılır. Sınırlandırılmış ve sınırlandırılmamış skala kullanımına da skalanın uygulandığı topluluğun değerlendirilen özellik hakkında bilgi sahibi olup olmamasına göre karar verilir. Kişilerin konu hakkında fikirlerinin olmadığı durumda skalanın orta kategorilerini kullanma eğiliminde olurlar ve bu durumda da merkezi eğilim ve varyans değerleri gerçeği yansıtmaz. Bu yüzden, skalanın uygulandığı topluluğun konu hakkında bilgi sahibi olduğundan emin olunmadığı sürece sınırlandırılmamış skalaların kullanımı daha uygundur (Li, 2001). Tanımlı sınıflama skalalarında kullanılacak kategori sayılarıyla ilgili farklı araştırmacılar farklı görüşler ortaya koymuşlardır. Burgard a göre (1990), beşten az kategori ayırıcılık hassasiyetinde kayba yol açtığı için kategori sayısının 7-9 arasında olması uygundur, daha yüksek olmasında da bir sakınca yoktur (Cardello ve ark., 2003). Searle in (1990) bu konuda yaptığı tespitler ise kişilerin skalalarda uç noktaları kullanmama eğiliminde oldukları ve çok sayıda kategoriden oluşan skalaların ayırıcılıklarının yüksek fakat kategoriler arasındaki mesafelerin eşit tutulmasının zor olduğudur.

19 9 Li ve arkadaşlarının higroskobik kumaşların nem tamponlama özelliklerini incelemek için yaptıkları çalışmada kullandıkları karşılaştırmasız, dengesiz ve sınırlandırılmış skala aşağıda verilmiştir: Kuru - Hafif nemli - Orta derecede nemli - Çok nemli - Çok fazla nemli Tüketici tercihlerinin ve ürünler arasında ayırt edebilme yeteneklerinin ölçümü için çiftli karşılaştırmalı değerlendirme metodu kullanılabilmektedir. Çiftli karşılaştırmalar, bu metotlar içerisinde konfor çalışmalarında en fazla kullanılanıdır. Belirli bir grup ürün veya özellik için seçim söz konusu olduğunda kullanılan bu yöntemde tüm ikili gruplar karşılaştırma için dikkate alınmalıdır. Test sayısının yüksek olduğu durumlarda bu metodun uygulanması için kapsam daraltılarak ikili karşılaştırmalar az sayıda özellik veya obje için uygulanabilmektedir (Li, 2001). Öncelik sıralaması skalaları konfor davranışlarıyla ilgili tercihlerin ölçümü için kullanılan, kişilerin obje veya özellikleri belirli kriterlere göre sıraladığı bir ölçüm yöntemidir. İkili karşılaştırmalarda olduğu gibi bu metot da karşılaştırmaya dayanır ve sonuçları, üzerinde çalışılan ürün aralığıyla sınırlıdır. İkili karşılaştırmalara göre daha az zaman alır ve uygulama için kişilere sunulan talimatlar daha anlaşılırdır. Bu metodun en önemli dezavantajı, birçok istatistiksel metodun bu yöntemle elde edilen ordinal verilere uygulanamamasıdır. Sıralama skalaları daha da geliştirilip kişilerin birden fazla objeye karşı davranışlarının ölçümü için daha karmaşık bir düzenlemeyle de kullanılabilmektedir. Farklı skalalardan elde edilen veriler, tek bir davranışla ilgili sonuca ulaşmak için de birleştirilebilmektedir. Duyusal tepkilerle ilgili yapılan araştırmalarda kullanılan bir başka yöntem de anlamsal diferansiyel skalalardır. Bu metot Osgood ve arkadaşları tarafından (1957) kelimelerin anlamlarını inceleme esasına dayalı olarak ortaya konmuştur. Metot için, birbirinin zıt anlamlısı veya bir nötr bir uç noktayı temsil eden kelime çiftlerinden oluşan çift kutuplu bir dizi sıralama skalası oluşturulmaktadır. Çift kutuplu bu kelimeler arası 5-7 arasında tanımlanmış kategoriye ayrılmaktadır. Birbirinin zıttı tanımlayıcılar kullanıldığında orta nokta nötr algıyı ifade etmektedir (Li, 2001). Subjektif giyim denemelerinde kişilerin algılarını ifade etmeleri için kullanılacak sıfatların belirlenmesiyle ilgili çok sayıda çalışma yapılmıştır. Miller (1996), bir kişinin zihninde aynı anda birbirinden bağımsız 5-7 olayı canlandırabildiğini iddia etmiştir. Diğer yandan Martens (1986), duyusal verilerin analizinde, verilerdeki gerekli bilginin 1-3 farklı boyut tarafından kapsandığını ortaya koymuştur. Bu bulgulara dayanılarak, kişinin duyusal algılarının 5-9 bağımsız boyuta indirgenebileceği sonucu çıkarılabilir (Wong, 2002). Bu sonuçtan yola çıkılarak, kişilerin termal konforla ilgili algılarının daha az sayıda grup altında toplanması gerektiği belirtilebilir. Araştırmacılar giysilerin termal, rutubetle ilgili, duyusal, tutum ve estetik özelliklerine dayanan birçok sıfat belirlemişlerdir. Li ye göre (2001), tecrübelerden elde edilen bu veriler, araştırmalar için önemli bir kaynak olmakla birlikte sıradan tüketicilerin algılarını ifade etmek için kendi aralarında kullandıkları tanımlayıcı sıfatların da konfor değerlendirme çalışmalarında göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Çalışmalar, farklı coğrafi bölgelerde yaşayan farklı insanlar için bu sıfatların farklılık gösterdiğini ortaya koymuştur. Tanımlayıcı sıfatların uygun konfor alt gruplarına göre sınıflandırılmasıyla ilgili bir çalışmada Li ve arkadaşları

20 10 (1998), İngiltere, Çin ve Amerika da yaşayan tüketicilerin giysilerle ilgili psikolojik duyusal tepkilerini incelemişlerdir. Çalışma sonucu elde edilen sıfatlardan seçilen 26 adedini dokunsal, rutubetle ilgili, basınçla ilgili ve termal olmak üzere dört temel duyusal algı grubu altında toplamışlardır. Li ve arkadaşlarının (1988) subjektif konfor algısı ile kumaş fiziksel özellikleri arasındaki ilişkileri ortaya koymak için yaptığı psiko-fizyolojik giyim denemelerinde farklı liflerden üretilmiş t-shirtler kullanılmıştır. Giyim denemelerinde, iki farklı çevre şartında 19 farklı duyusal sıfat kullanılarak termal-ıslak, dokunsal ve basınçla ilgili olmak üzere konforun üç temel duyusal bileşeni hakkındaki subjektif görüşler kaydedilmiştir. Araştırmacılar, kanonik korelasyon analizi metodunu kullanarak on fiziksel faktör ve üç psikolojik duyusal faktör arasındaki ilişkileri incelemiştir (Wong, 2002). Ha ve arkadaşlarının (1999) yaptığı çalışmanın amacı, kumaşların hava geçirgenliği ve nem absorbsiyon özelliklerinin vücut deri yüzey sıcaklığı ve oluşan terin buharlaşmasına bağlı olarak derigiysi arasındaki bağıl nem değerinin değişimi gibi fizyolojik parametreler üzerindeki etkilerinin araştırılmasıdır. Farklı hava geçirgenliği ve rutubet absorbsiyon kapasitelerine sahip kumaşlardan üretilmiş giysilerle yapılan subjektif giyim denemelerinden elde edilen veriler, önkol testi ve termal manken ölçümlerinden elde edilen subjektif, fizyolojik ve objektif verilerle birleştirilerek kumaş özellikleri ve sahip oldukları termal konfor performanslarıyla ilgili sonuçlar ortaya konmuştur. Çalışmada uygulanan subjektif giyim denemelerinde giysi konforu, terle ilgili algılar, giysi nem algısı ve deri ıslaklığı dörtlü, termal algılar ise dokuzlu skala ile değerlendirilmiştir. Kwon ve arkadaşları (1988) ise benzer bir çalışmada higroskobik ve hidrofobik yapıdaki kumaşların fizyolojik parametreler üzerindeki etkilerini farklı hava hız değerlerinde uyguladıkları subjektif giyim denemeleri ile incelemişlerdir. Zhang ve arkadaşları (2002) giyim denemeleri ve kumaş fiziksel ölçümlerinden oluşan çalışmalarında, giysi kumaşının hava geçirgenliği ve hava hızının kişilerin fizyolojileri üzerindeki etkilerini araştırmışlardır. Çalışmada pamuklu iplikten üretilmiş dokuma kumaşların iplik çap değerleri projeksiyon mikroskobu vasıtasıyla belirlenmiş ve buna dayalı olarak kumaşların örtme faktörleri hesaplanmıştır. Fizyolojik değişimlerin belirlenmesi için yedi farklı vücut noktasından alınan deri yüzey sıcaklık değerleri, rektal sıcaklık, mikroklima sıcaklık ve bağıl nem değerleri, terleme miktarı ve laktik asit konsantrasyonu gibi parametreler incelenmiştir. Barker ın (2002), objektif kumaş ölçümlerini tasarladığı terleyen sıcak levha sisteminde gerçekleştirdiği çalışmanın giyim denemeleri bölümünde kişilerin genel konfor, ılık/soğuk ve yumuşaklık hisleriyle ilgili değerlendirmeleri yedili skala kullanarak yapmaları istenmiştir. İncelenen giysi özelliklerini en iyi ifade eden 11 tanımlayıcı sıfat seçilmiştir. Bu tanımlayıcıların negatif olmaları tercih edilmiştir. Her bir sıfat ise ayrı ayrı beşli skala ile değerlendirilmiştir. Cardello ve arkadaşlarının (2003), askeri giysilik kumaşların tutum özellikleri ile duyusal ve mekanik özelliklerinin algılanan konfor üzerindeki etkilerinin belirlenmesi için yaptığı bir çalışmada, tüm giysi tipleri için güvenilir ve tekrarlanabilir sonuçlar verdiği belirtilen CALM skalası ortaya konmuştur. Skala,

21 11 konforlu ve konforsuz sıfatlarının önüne getirilen tanımlayıcılarla sıfatların şiddetlerinin değiştirilmesiyle oluşturulmuştur. Belirlenen sıfatları kişilerin anlama düzeyinin belirlenmesi ve en çok kullanılan tanımlayıcıların seçilmesi için kişilerin karışık haldeki tanımlayıcıları (43 adet) sıralamaları istenmiş ve kişiler tarafından belirlenen sıra numarası varyasyonu en düşük tanımlayıcılar seçilerek daha küçük bir skala oluşturulmuştur. Çalışmada, farklı subjektif testler ve hazırlanan senaryolarla ilgili ortaya çıkan algıların CALM skalasıyla test edilmesiyle skalanın güvenilirliği de test edilmiştir. İstatistiksel olarak, faktör seviye sayısından daha az sayıda deneyle belirli bir faktörün etkisinin incelenmesi mümkün değildir. Bir konfor değerlendirmesinde etkin faktörler ve bunlar arasındaki ilişkiler düşünülürse, kişiler tarafından değerlendirilmesi gereken sonsuz sayıda parametre ortaya çıkar. Genelde araştırmacılar faktör seviye sayısındaki bu fazlalıktan kaynaklanan sorunları çözmek için birçok insanın ortak tercihi olan ayırıcı sayılabilecek faktörleri seçmişlerdir. Bazı araştırmacılar da karmaşıklığı azaltmak için faktörleri rastgele seçmişlerdir. Bu kritik parametrenin değerlendirilmesinde kullanılan her iki yaklaşımın da eksik olduğu düşünülmektedir. Sonuç olarak bazı araştırmacılar bu faktörlerin mutlaka birlikte değerlendirilmesi gerektiğini düşünerek farklı değerlendirme panelleri ve teknikleri (anket formları, farklı numune tanımlamaları ve farklı psikolojik değerlendirme skalaları) kullanmışlardır. Bazı araştırmacılar da konforun güvenilir bir şekilde değerlendirilmesi için uzman panellerini kullanmışlardır. Bir uzman paneldeki problem, panelin tecrübe seviyesinin tanımlanmasıdır; eski deneyimlerin bugüne ne oranda katkısı olduğu ve değerlendirme anındaki durumunun farklılık göstermesidir (Kılınç, 2004). Subjektif giyim denemelerinin yapılacağı ortama ve jüri özelliklerine göre incelenen kumaş/giysi özelliklerini en iyi ifade eden tanımlayıcı sıfatların belirlenmesi büyük öneme sahiptir, çünkü bu sıfatların ırklara ve coğrafi bölgelere göre farklılık gösterdiği tespit edilmiştir. Bu nedenle, Türk insanının termal konfor problemlerini ifade etmek için kullandığı tanımlayıcı sıfatların belirlenmesi amacıyla farklı özelliklere sahip 325 kişi üzerinde bir anket çalışması yapılmıştır (Kaplan ve Okur, 2007). Bu çalışmada kişilere sunulan farklı olay senaryolarında seçenek olarak literatürden alınan sıfatlar sunulmuş ve kişilerin gerekli sıfat eklemelerini yapmalarına da imkan tanınmıştır. Burada amaç, kişilere sunulan sıfat listesinden hangilerinin Türkiye de en fazla kullanıldığının belirlenmesi ve sadece Türkiye ye özgü kullanımların olup olmadığının araştırılmasıdır. Türk insanının konforsuzluğunu ifade etmek için kullandığı tanımlayıcı sıfatların belirlenmesi dışında bu anket çalışması, aşağıda sıralanan konularla ilgili verilerin toplanması için de kullanılmıştır: Kişilere göre, belirlenen kumaş/giysi özelliklerinin konfor üzerindeki etki miktarları, Giysi seçiminde göz önünde bulundurulan kriterler ve konforun bu kriterler arasındaki yeri, Giysi hammaddesinin seçim kriterleri arasında yer alıp almadığı ve bunun nedenleri, Giysi alışverişlerinde kişilerin kendilerince önemli buldukları özellikleri belirlemek için başvurdukları yöntemler, Günlük hayatta karşılaşılan başlıca konfor problemleri.

22 12 Bu konuyla ilgili veriler, temel bileşen analizi ve faktör analizi yöntemleriyle analiz edilmiş, genel olarak aşağıda sıralanan sonuçlar ortaya çıkmıştır: Ankete katılan kişilere göre giysi konforu üzerinde en fazla etkiye sahip olan özellikler; renk, model, beden/model açılarından vücuda uygunluk ve örgü-desen gibi estetik ağırlıklı özellikler grubudur. Anketin bu kısmında kişilerin 23 adet kumaş/giysi özelliğini konfor üzerindeki etkileri açısından değerlendirmeleri istenmiştir. Faktör analizi sonucunda bu 23 özellik 7 faktör altında gruplanmış ve bu faktörlerin değişken varyansının yaklaşık % 60 ını açıklayabildiği ortaya çıkmıştır. Giysi seçiminde dikkat edilen kriterler arasında da model, renk ve modaya uygunluk birinci sırada yer alırken giysi konforu kumaş özellikleri, hammaddesi ve model/beden açılarından vücuda uygunluk özellikleriyle birlikte ikinci sırada yer almıştır. Ankete katılanların yaklaşık % 85 i giysi seçiminde konforun kendileri için eskiye göre daha önemli hale geldiğini belirtmişlerdir. Bunun nedeni olarak da hızlı yaşam temposu içerisinde giysinin sadece görünümünün değil hissettirdiklerinin de iyi olması isteği birinci sırada gösterilmiştir. Ankete katılanların yaklaşık % 87 si üzerlerindeki giysinin günlük hayatlarını olumsuz yönde etkilediği durumlar yaşadıklarını belirtmişler ve sıkça yaşanan konfor problemleri olarak da giysinin yeterince esnek olmamasından kaynaklanan hareket kısıtları ve giysinin normalden fazla terletmesi gösterilmiştir. Bu çalışma ile elde edilen sonuçlar, Türk insanının konforsuzluğunu ifade etmede kullandığı tanımlayıcı sıfatlar konusunda fikir vermiştir. Subjektif giyim denemelerinde kullanılan psikolojik değerlendirme skalaları bu bilgiler ışığında hazırlanmıştır. Sonuçlar incelendiğinde, daha önceki çalışma sonuçlarıyla (Li, 2001) uyumlu olarak bir hatırlatıcının bulunmadığı durumda kişilerin konfor durumlarını ifade etme konusunda yetersiz oldukları sonucuna varılmıştır. Farklı ülkelerde yapılan çalışmalarda yaygın olarak kullanılan tanımlayıcı sıfatlar bu çalışmada da kullanılmıştır. Subjektif konfor değerlendirme metotlarından biri olan önkol testinde ise, kontrollü çevre şartlarında kişilerin alt kollarının iç yüzüne belirli boyutlardaki kumaş numuneleri temas ettirilmektedir. Kişilerden, kumaş kollarına değdiği anda subjektif değerlendirmelerini yapmaları istenmektedir. Hafif bir temas basıncı oluşturmak için kumaşların iki ucuna sabit ağırlıklar eklenebilmektedir. Wang ın (2002) yaptığı çalışmada 9x9 cm boyutlarında kumaşlar kullanılmış ve deri yüzey sıcaklığı sensörler vasıtasıyla kaydedilmiştir. Her test tekrarında, kişilerin üç farklı fazla su içeriği için ıslaklık ve soğuklukla ilgili ayrı ayrı skalalarla 8 kumaşı değerlendirmeleri istenmiştir. Tüm denekler için aynı referans noktasının alınması için tam kuru bir kumaş öncelikle karşılaştırma için kullanılmıştır. Bu çalışmanın bir bölümünde gerçekleştirilen önkol (forearm) testinde ise giyim denemeleri ve objektif ölçüm sistemlerinin tümüyle test edilen beş kumaşı da içeren bir kumaş grubunun deriyle temasında oluşan soğukluk ve ıslaklık hisleri incelenmiştir. Subjektif ıslaklık ve soğukluk hislerinin yanında deri yüzey sıcaklık düşüşü ve deri-kumaş temas alanını etkileyen kumaş fiziksel/yapısal/geçirgenlik özellikleri

23 13 belirlenerek farklı materyallerden üretilmiş farklı yapılara sahip kumaşların ilk temas sırasında verdiği hislerle ilgili sonuçlar ortaya konmuştur (Kaplan ve Okur, 2008). 1.5 Termal Konfor İnsan vücudundaki bütün biyolojik prosesler sıcaklığa bağlıdır, bu yüzden vücudun farklı çevre şartlarına göre uygun sıcaklık ve nem dengesinin korunması hayati öneme sahiptir. İnsanoğlu, temel ihtiyaçları olan barınma ve giyinme karşılandığı sürece diğer canlılardan farklı olarak değişken sıcaklık değerlerine sahip ortamların hemen hemen tümünde yaşayabilme özelliğine sahiptir. Termal konfor, derinin yüzeyindeki ve alt katmanlarındaki termoreseptörlerden gelen sinyallerin birleşiminden oluşan bir çeşit termoregülasyon sistemidir. ASHRAE (The American Society of Heating, Refrigerating and Air Conditioning Engineers) standartlarına göre ise termal konfor, çevrenin termal şartlarına karşı duyulan memnuniyet olarak ifade edilmiştir (Wang, 2002) Vücudun Termoregülasyon Mekanizması İnsan vücudu iç sıcaklığını yaklaşık 37 C de, deri yüzey sıcaklığını ise 33.4 C de sabit tutmaya çalışır ve bu sıcaklıktaki değişim 4.5 C yi aştığında konfor problemleri ortaya çıkar. Çoğu iklim şartlarında vücut sıcaklığı çevre sıcaklığından yüksektir ve vücutta bu sıcaklık farkını muhafaza edecek bir iç ısı kaynağı bulunmalıdır. İhtiyaç duyulan ısı, kas gücü ve diğer vücut fonksiyonları için gerekli kalorinin yakılmasından, yani vücut metabolizmasından temin edilir. İnsan organizmasına yiyecek olarak alınan enerjinin sadece % u metabolizma için gerekli aktiviteler için kullanılırken kalan enerji ısı olarak ortaya çıkar. Vücut belirli bir termal dengeye sahip olmalıdır, çünkü ısı kazancı ve kaybı dengede olmazsa vücut sıcaklığındaki ani iniş-çıkışlar konfor problemlerine, hatta hayati tehlikelere neden olabilir (Saville, 2000). İnsanın termal konforu çok dar bir sıcaklık aralığında söz konusudur. Eğer vücut kontrol altına alabileceğinden daha fazla ısı üretirse veya belirli bir vücut sıcaklığına yetecek kadar ısı üretemezse termal konfor ortadan kalkacaktır. Met insan vücudu tarafından üretilen enerjinin, yani ısının bir ölçüsüdür. Vücuttaki ısıl denge (1) numaralı denklemle ifade edilebilir (Searle, 1990): M W = Q sk + Q res (1) = (C +R + E sk ) + (C res + E res ) Burada; M = Metabolik enerji üretim oranı (W/m 2 ) W = Yapılan mekanik iş miktarı (W/m 2 ) Q res = Solunumla kaybedilen toplam ısı miktarı (W/m 2 ) Q sk = Deri yüzeyinden kaybedilen toplam ısı miktarı (W/m 2 ) C res = Solunum esnasında taşınımla kaybedilen ısı miktarı (W/m 2 )