Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 29, Sayı: 4, Sayfa: 8-14, 2005

Transkript

1 ARAŞTIRMA (Research) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 29, Sayı: 4, Sayfa: 8-14, 2005 Fosforik Asit ve Dezenfektan Solüsyonların Streptococcus Mutans a Karşı Antibakteriyel Etkisinin Saptanması Evaluation the Antibacterial Activity of Disinfectant Solutions and Phosphoric Acids Against Streptococcus Mutans *M.Sc.Dt. Emre ÖZEL, *Dr. Haktan YURDAGÜVEN, *Yrd.Doç.Dr. Esra CAN SAY, **Prof.Dr. Sesin KOCAGÖZ *Yeditepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi, Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı **Yeditepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Temel Tıp Bilimleri, Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı ÖZET Amaç: Bu çalışmanın amacı, dezenfektan solüsyonların ve onların seyreltilmiş çözeltileri ile farklı fosforik asit tiplerinin Streptoccoccus mutans a karşı antibakteriyel etkisinin saptanmasıdır. Gereç ve Yöntem: %2 lik klorheksidin (Consepsis), %0.2 lik klorheksidin (Klorhex), %5.25 lik NaOCl, %3 lük H2O2 dezenfektan solüsyonlarının ve onların % 50, 25 ve 12.5 luk seyreltilmiş çözeltileri ile, %32 lik fosforik asit (Uni-etch) ve %32 lik benzalkonyumklorür içeren fosforik asitin (Ultra-etch) Streptococcus mutans a karşı antibakteriyel aktivitesi agar diffüzyon yöntemi ile tayin edilmiştir. 24 saatlik inkübasyon sonrası örneklerin mikrobiyal inhibisyon zonlarının büyüklüğü milimetre cinsinden ölçülmüştür. Elde edilen veriler tek yönlü varyans analizi ANOVA ve Duncan post hoc testi ile karşılaştırılmıştır. Bulgular: Dezenfektan solüsyonlarının saf halleri, Unietch ve Ultra-etch asitleri birbirleri ile karşılaştırıldığında antibakteriyel etkileri: Ultra-etch > Uni-etch > H2O2 > NaOCl = Consepsis > Klorhex olarak saptanmıştır (p<0.001). Dezenfektan solüsyonların antibakteriyel etkisi, seyreltilmiş çözeltilerinin konsantrasyonu azaldıkça anlamlı olarak düşmüştür (p<0.001). Dezenfektan solüsyonların % 50 seyreltilmiş çözeltileri birbirleri ile karşılaştırıldığında antibakteriyel etkileri: H2O2 > NaOCl = Consepsis > Klorhex olarak tespit edilmiştir (p<0.001). Dezenfektan solüsyonların % 25 ve 12.5 luk seyreltilmiş çözeltileri birbirleri ile karşılaştırıldığında antibakteriyel etkileri: Consepsis > Klorhex > H2O2 > NaOCl olarak bulunmuştur (p<0.001). Sonuç: Test edilen bütün dezenfektan solüsyonlar ve onların seyreltilmiş çözeltileri Streptococcus mutans a karşı antibakteriyel etki göstermiştir, ancak bu etki benzalkonyumklorür içeren ve içermeyen fosforik asitten daha az olarak saptanmıştır. ANAHTAR KELİMELER Antibakteriyel etki, Dezenfektan solüsyonlar, Fosforik asit ABSTRACT Objectives: The purpose of this study was to evaluate the antibacterial activity of disinfectant solutions, their different dilutions and different types of phosphoric acids against Streptococcus mutans. Material and Method: The antibacterial activity of disinfectant solutions; 2% chlorhexidine (Consepsis), 0,2% chlorhexidine (Klorhex), 5,25% NaOCl, 3% H2O2, and their physiological saline serial dilutions (50, 25 and 12.5 %), 32% phosphoric acid (Unietch) and 32% phosphoric acid with benzalkonium chloride (Ultra-etch) against Streptococcus mutans was assessed by agar well technique. The size of microbial inhibition zones produced around the specimens after 24 hours incubation were measured in mm. Data were analyzed with one-way ANOVA and Duncan s post hoc test. Results: The antibacterial activity of disinfectant solutions and phosphoric acids were as follows: Ultra-etch > Uni-etch > H2O2 > NaOCl = Consepsis > Klorhex (p<0.001). The antibacterial activity of the disinfectant solutions decreased significantly with the increasement of their dilutions (p<0.001). The antibacterial activity of 50 % dilution of disinfectant solutions were as follows: H2O2 > NaOCl = Consepsis > Klorhex (p<0.001). The antibacterial activity of 25 and 12.5 % dilution of disinfectant solutions were as follows: Consepsis > Klorhex > H2O2 > NaOCl (p<0.001). Conclusions: All of the tested disinfectant solutions and their dilutions showed antibacterial activity against Streptococcus mutans but a lower degree than the phosphoric acids with and without benzalkonium chloride. KEYWORDS Antibacterial activity, Disinfectant solutions, Phosphoric acid

2 GİRİŞ Çürük bir dişin restorasyonu öncesinde enfekte dentin dokusunun tamamı uzaklaştırılmalıdır1. Bu işlem çürük residivini önlemek için gereklidir 2. Kavite preparasyonunun ardından kalan dentin dokusunun sağlıklı olup olmadığı genellikle ayna ve sond yardımıyla yapılan muayene sonucunda anlaşılmaktadır. Görsel ve dokunma duyularına dayanan bu yöntem, dentin dokusunun rengine ve sertliğine bakılarak karar verildiğinden oldukça subjektiftir ve bakteriyel durumu yansıtmada yetersiz kalmaktadır 3-7. Bu nedenle bazı araştırıcılar objektif kriterlerin ön plana çıktığı ve çürük dokusunun görsel olarak saptanabilmesini sağlayan boyaların kullanımını tavsiye etmektedir Bu şekilde geleneksel ayna-sond yöntemi ile çürüksüz olduğuna karar verilen dişlerin büyük bir kısmında boyanma saptanmıştır 8,12,15. Ancak boyalar ile belirlenen enfekte dokuların uzaklaştırılmasının dahi kavite içerisindeki bütün mikroorganizmaların elimine edilmesini sağlayamayacağı, dişlerin %15-40 ında halen mikroorganizmaların kaldığı gösterilmiştir 8,16,17. Hatta mikroorganizmaların boyanan dentinin kaldırılmasını takiben kavite tabanından pulpa yönüne doğru mm uzaklıkta dahi bulanabildikleri belirtilmiştir16. Pulpal enflamasyonun esas nedeni mikroorganizmalardır 18 ve oral kavite yönünde iyi bir tıkanmanın sağlandığı durumlarda dahi smear tabakası, dentin kanalı veya mine-dentin sınırındaki residuel mikroorganizmaların prolifere olabilecekleri ve toksinlerinin pulpaya diffuze olarak enfeksiyona neden olabilecekleri gösterilmiştir 19. Bu nedenle çürüğün mekanik olarak kaldırılması, mikroorganizmaların eliminasyonu için yeterli olmamaktadır. Mikroorganizmaların neden olduğu, postoperatif hassasiyeti, çürük residivini ve pulpal enflamasyonu önlemek için antibakteriyel adeziv sistemlerin, restoratif materyallerin, asitlerin ve kavite dezenfektanlarının kullanımı önerilmektedir Bu çalışmanın amacı, farklı konsantrasyonlardaki dezenfektanların, onların seyreltilmiş çözeltilerinin ve farklı fosforik asit tiplerinin Streptococcus mutans a karşı antibakteriyel etkilerinin saptanmasıdır. GEREÇ VE YÖNTEM Çalışmada kullanılan materyaller Tablo I de gösterilmiştir. Tablo I de gösterilmiş olan dezenfektan solüsyonlarının Streptococcus mutans a karşı antibakteriyel etkileri çukur agar diffüzyon yöntemi ile belirlendi. Besiyeri olarak Mueller Hinton Agar (MHA) kullanıldı. Petri kutularına standart kalınlıkta (5 mm) dökülen MHA besi yerlerine katılaştıktan sonra steril bir Pastör pipetinin ucuyla, 5 mm çapında 5 adet standart çukur açıldı ve besiyeri 37oC de 24 saat inkübe edilerek TABLO I Çalışmada kullanılan materyaller ve içerikleri Materyal İçerik Konsantrasyon Üretici Firma Consepsis Klorheksidin %2 Ultradent Klorhex Klorheksidin %0.2 Drogsan Wizard Sodyumhipoklorid (NaOCl) %5.25 Rehber Kimya Oksijenli Su Hidrojen peroksit (H 2 O 2 ) %3 KİM-PA Uni-Etch Fosforik asit %32 Bisco Ultra-Etch Fosforik asit + benzalkonyum klorür (BAK) %32 Bisco

3 10 sterilite kontrolü yapıldı. Streptococcus mutans ın (Refik Saydam Hıfsıhha Merkezi No: 676) taze Brain Hearth Infussion Broth (BHIB) kültürleri 0.5 McFarland (1.5x108 cfu/ml) yoğunlukda hazırlanarak steril eküvyonlar ile MHA lara yayıldı (Ref: NCCLS: National Committee Control Laboratory Standards: Performance Standards for antimicrobial disk susceptibility test. 2003; M7- A6). Her bir dezenfektanın saf hali ve hazırlanmış olan % 50, 25 ve 12.5 lik seyreltilmiş çözeltileri agarlarda açılmış olan çukurlara 100 er mikrolitre yerleştirildi. 24 saatlik 37 o C de inkübasyon sonrası oluşan inhibisyon zon çapları milimetre (mm) cinsinden ölçülerek kayıt edildi (n: 10). (Resim 1) İnhibisyon zonu ölçümlerinden elde edilen RESİM 1 Çalışmada kullanılan materyallerin Streptococcus mutans a karşı oluşturdukları inhibisyon zonları (mm) değerler SPSS 10.0 paket programı kullanılarak tek yönlü varyans analizi (One-Way ANOVA) ve post hoc test Duncan ile değerlendirildi. BULGULAR Çalışmada Streptococcus mutans a karşı test edilen antibakteriyel solüsyonların ve asitlerin oluşturdukları inhibisyon zonlarının ortalama ve standart sapma değerleri Tablo II de gösterilmiştir. Dezenfektan solüsyonlarının saf hali (Consepsis, Klorhex, NaOCl ve H2O2) ve BAK içeren (Ultra-etch) ve içermeyen (Uni-etch) asitler birbirleri ile karşılaştırıldığında istatistiksel olarak en düşük antibakteriyel etki Klorhex ile, en yüksek antibakteriyel ise Ultra-etch ile elde edilmiştir (p<0.001). Uni-etch istatistiksel olarak Ultra-etch den daha düşük, Consepsis, Klorhex, NaOCl ve H2O2 den daha yüksek antibakteriyel etki göstermiştir (p<0.001). H2O2 nin antibakteriyel etkisi Consepsis, Klorhex ve NaOCl den istatistiksel olarak daha yüksektir (p<0.001). Consepsis ile NaOCl in aynı antibakteriyel etkiyi gösterdiği saptanmıştır (p>0.001). Dezenfektan solüsyonlarının antibakteriyel etkisi, konsantrasyonları azaldıkça istatistiksel olarak azalmaktadır (p<0.001). Dezenfektan solüsyonlarının % 50 seyreltilmiş çözeltileri birbirleri ile karşılaştırıldığında en yüksek antibakteriyel etkinlik H2O2, en düşük antibakteriyel etki ise Klorhex ile elde edilmiştir TABLO II Test edilen materyallerin oluşturduğu mikrobiyal inhibisyon zonu ortalama ve standart sapma değerleri (n=10; mm). Konsantrasyon Consepsis Klorhex NaOCl H 2 O 2 Uni-Etch Ultra-Etch Saf hali 48,6 ± 0,52 40,7 ± 0,48 48,3 ± 0,67 54,1 ± 0,32 56,7 ± 0,67 58,9 ± 0,57 % 50 seyreltilmiş çözelti 47,2 ± 0,42 40,0 ± 0,47 47,4 ± 0,32 48,2 ± 0, % 25 seyreltilmiş çözelti 45,9 ± 0,32 35,6 ± 0,52 20,8 ± 0,63 30,9 ± 0, % 12.5 seyreltilmiş çözelti 36,0 ± 0,47 34,8 ± 0,79 15,1 ± 0,32 23,10 ± 0,32 - -

4 11 (p<0.001). NaOCl Consepsis ile aynı antibakteriyel etkiyi göstermiştir (p>0.001). Dezenfektan solüsyonlarının % 25 ve 12.5 luk seyreltilmiş çözeltileri, birbirleri ile karşılaştırıldığında Consepsis, Klorhex, H2O2 ve NaOCl den daha yüksek antibakteriyel etki göstermiştir (p<0.001). Klorhex in antibakteriyel etkisinin, H2O2 ve NaOCl den, H2O2 de NaOCl den daha yüksek olduğu saptanmıştır (p<0.001). TARTIŞMA Dişhekimliğinde kullanılan materyallerin antibakteriyel etkilerinin saptanmasında en sık kullanılan yöntem bu çalışmada da olduğu gibi agar difüzyon yöntemidir 28,29,30,31. Bu yöntem ucuz ve kolay uygulanabilir olduğundan pek çok materyalin antibakteriyel etkisinin aynı anda karşılaştırılmasına olanak tanımaktadır. Streptococcus mutans diş çürüğünde rol oynayan en önemli mikroorganizmadır 32. Bu nedenle, bu çalışmada antibakteriyel solüsyonların, onların seyreltilmiş çözeltilerinin ve çeşitli yapıdaki fosforik asitlerin Streptococcus mutans üzerine etkisi araştırılmış ve etkili en düşük konsantrasyonun saptanması amaçlanmıştır. Bis-biguanid bileşiklerinden olan klorheksidin geniş spektrumlu antibakteriyel etkisi ile gram (+), daha az oranda gram (-) fakültatif anaerob ve aerob mikroorganizmalar üzerine bakteriostatik etki gösterir. En etkili olduğu mikroorganizmalar mutans streptokoklarıdır 33,34,35. Etkisi ph 7-8 arasında en fazla 5.2 nin altında ise oldukça sınırlıdır 36. Pozitif yüklü olması nedeniyle katyoniktir ve negatif yüklü yüzeylere (bakteri hücresi duvarı, ekstrasellüler polisakkaritler, hidroksiapatit, pelikıl, tükrük müsinleri ve oral mukoza) afinite göstermektedir 37. Fosfat grupları ile rahatça bağlanabilmesi nedeniyle diş yüzeylerine yüksek afinite gösterir 38 ve bu afinite asitleme ile daha da arttırılabilir 39. Klorheksidinin kavite dezenfektanı olarak kullanılmasının nedeni antibakteriyel etkisinden faydalanmaktır 22. Brannström ve Nyborg 22, gerçekleştirdikleri in vivo çalışmalarında klorheksidin içeren bir liner ın bakteriyostatik etki sağladığını belirtmişlerdir. Ancak klorheksidinin potansiyel yan etkileri göz önünde bulundurulmalıdır. Epitelyal hücreler ve makrofajlar için toksik olarak bildirilmiştir 40,41. Klorheksidin dişleri ve restorasyonları boyamaktadır 38. Aynı etki kavite dezenfektanı olarak kullanıldığında da meydana gelebilir. Yan etkilerinin konsantrasyonunun düşürülmesi ile azaltılabileceği belirtilmiştir 37. Bu nedenle, çalışmamızda %2 lik ve %0.2 lik klorheksidin preparatlarının %50, 25 ve 12.5 lik seyreltilmiş çözeltileri hazırlanmış ve antibakteriyel etkisi araştırılmıştır. Her iki konsantrasyonun ve seyreltilmiş çözeltilerin Streptococcus mutans a karşı antibakteriyel etki gösterdiği saptanmıştır. Kuaterner amonyum bileşiklerinden olan katyonik benzalkonyum klorürün gram (+) ve gram (-) mikroorganizmalar üzerine etkili olduğu 42, ancak gram (+) mikroorganizmalar üzerine olan etkisinin gram (-) mikroorganizmalara nazaran daha fazla olduğu, mycobacterium tuberculosis, pseudomonas aeruginosa, sporlar ve virüslere karşı ise etkisiz olduğu belirtilmektedir. Kan, serum, tükrük gibi organik bileşiklerin varlığında ve asidik ortamda etkinliği azalan benzalkonyumklorür, diğer tüm kuaterner amonyum bileşikleri gibi alkali ortamda daha etkili olarak saptanmıştır 36. Chan ve Lo 43, fosforik asit içerisine % 1 ve % 2 oranında benzalkonyumklorür katılımının Streptococcus sobrinus üzerine olan antibakteriyel etkisini inceledikleri bir çalışmalarında benzalkonyumklorür içeren asit ajanın uygulandığı bütün gruplarda orta dereceden maksimuma kadar inhibisyon zonları saptamışlardır. Benzalkonyumklorürün her iki konsantrasyonu ile de yeterli inhibisyon zonu oluşturulabilmiştir. Çalışmada kullandığımız Bisco firmasının Ultra- Etch asiti, % 32 fosforik asit ve % 1 oranında benzalkonyumklorür içermektedir ve en yüksek antibakteriyel etkinlik bu materyal ile elde edilmiştir. Settembrini ve ark. 25, benzalkonyumklorür içeren (Uni-Etch; Bisco, ABD) ve içermeyen çeşitli konsantrasyonlardaki fosforik asitlerin Streptococcus mutans, Streptococcus salivarius ve actinobacillus actinomycetocomitans a karşı

5 12 oluşturdukları inhibisyon zonlarını incelemişler ve çalışmada kullanılan tüm asitlerin bu üç mikroorganizmaya karşı inhibisyon zonu oluşturduğunu saptamışlardır. Araştırıcılar asit ajanların potansiyel antibakteriyel etkilerinin olduğunu belirtmiş ve yapılarına dezenfektan katılımı veya total-etch tekniği kullanıldığında dentinin restoratif işlemler öncesinde antibakteriyel ajanlarla muamele edilmesini soru işareti ile karşıladıklarını bildirmişlerdir. Çalışmamızda benzalkonyumklorür içeren ve içermeyen fosforik asitin diğer tüm dezenfektanlardan daha yüksek antibakteriyel etkili olması, Settembrini ve ark. nın 25 da belirttiği gibi, asitlerin kullanıldığı durumlarda dezenfektan kullanımının gereksiz olduğunu göstermektedir. Hidrojen peroksit bakteriler, mantarlar, virüsler ve sporlu mikroorganizmalar üzerine etki eden antibakteriyel bir ajandır 44. Herhangi bir restoratif materyali kaviteye yerleştirmeden önce, kavite duvarlarının % 2-3 lük H2O2 emdirilmiş pamuk pelet ile temizlenmesi sıklıkla tercih edilen bir yöntemdir. H2O2 antibakteriyel etkisinin yanında bir diğer avantajı da köpürme etkisinin olmasıdır. Köpürme etkisi sayesinde kavite duvarlarının temizlenmesine yardım eder 45. H2O2 nin esas antibakteriyel etkisi oksidasyon özelliğine dayanır 46. Katalaz aktivitesi olmayan bakteriler peroksiti bozamadığı için özellikle H2O2 e hassastır. Stafilokok gibi katalaz aktivitesi olan mikroorganizmalar, bu şekilde oksidasyon zararından korunabilirler. Ancak yüksek konsantrasyonlardaki H2O2 nin bu savunma mekanizmasını ortadan kaldırdığı gösterilmiştir 31,44,47,48. Çalışmamızın sonucuna göre katalaz aktivitesi olmayan Streptococcus mutans a karşı benzalkonyumklorür içeren ve içermeyen fosforik asitten sonra en fazla antibakteriyel etkiyi % 3 lük H2O2 göstermiştir. Bu sonuç Türkün ve ark. ların çalışması ile de uyumludur 31. % lik konsantrasyondaki NaOCl, bakterisid özellikler ve organik dokuları çözme özelliğinden dolayı kanal tedavisinde uzun yıllardan beri yıkama solüsyonu olarak kullanılmaktadır 49. İntertubuler alandaki smear tabakasını uzaklaştırmakta etkili olmasa dahi 50 bazı kanal ağızlarındaki smear tıkaçlarını ortadan kaldırabildiği gösterilmiştir 51. Özellikle H2O2 ile birlikte kullanımının dentin kanallarının çoğunun etkili bir şekilde temizleyebildiği gösterilmiştir 52. Sodyumhipoklorid, sodyumklorür ve oksijene parçalanır. Hidrojen peroksit de su ve oksijene parçalanır. Oksijen, rezin bazlı materyallerin polimerizasyonunu inhibe eder 53. Ayrıca NaOCl in dentindeki kollajeni uzaklaştırdığı ve adeziv sistemler ile elde edilen hibridizasyonu önlediği için, kavite dezenfektanı olarak kullanılması soru işareti ile karşılanmaktadır 54,55. Çalışmamızda NaOCl ve H2O2 nin seyreltilmiş çözeltilerinin dahi antibakteriyel etki gösterdiği saptanmıştır. Bu sonuca dayanarak adeziv sistemlerin kullanıldığı durumlarda, bu antibakteriyel solüsyonların, etkili en düşük konsantrasyonlarının kullanımının, bu materyallerin negatif etkilerini azaltabileceğini düşünmekteyiz. Bu konunun adeziv sistemlerin kullanıldığı bağlanma ve mikrosızıntı çalışmaları ile açıklığa kavuşturulması gerekmektedir. Çalışmanın sonucuna göre test edilen tüm dezenfektan solüsyonlar ve onların %50, 25 ve 12.5 lik seyreltilmiş çözeltileri Streptococcus mutans a karşı antibakteriyel etki göstermiştir. Çalışmada, dezenfektan solüsyonların antibakteriyel etkisi, konsantrasyonu azaldıkça istatistiksel olarak azalmaktadır. H2O2 nin saf hali fosforik asitten sonra en yüksek antibakteriyel etkiyi gösterirken, saf hali NaOCl ile aynı olan %2 lik klorheksidinin %25 ve %12.5 lik seyreltilmiş çözeltileri, NaOCl ve H2O2 nin aynı konsantrasyondaki seyreltilmiş çözeltilerinden daha yüksek antibakteriyel etkinlik sağlamıştır. Bu sonuç, klorheksidinin konsantrasyonu düştükçe antibakteriyel etkisinin diğer dezenfektan solüsyonlar kadar azalmadığını göstermektedir. Ancak kullanılan antibakteriyel solüsyonların 31 ve asitlerin dentin dokusu üzerine uygulandığında etkisi değişebilmektedir 25. Bu çalışmada kullanılan, agar diffüzyon yönteminde materyallerin mikroorganizmalar üzerine kontakt toksik etkisi saptanmaktadır. Klinikte ise, uygulanan materyalin diffüzyon özelliği de önemlidir çünkü daha önce de belirtildiği gibi mikroorganizmalar den-

6 13 tin kanallarının içerisinde de bulunabilmektedir. Bu nedenle, çalışmada kullanılan dezenfektan solüsyonların ve onların seyreltilmiş çözeltilerinin antibakteriyel etkisi dentin diski kullanılan çalışmalar ile desteklenmelidir. Konunun aydınlatılması amacıyla, bu yöndeki çalışmalarımız devam etmektedir. KAYNAKLAR 1. Gilmore HW, Lund MR, Bales DJ, Vernetti JP. Operative Dentistry, 4th ed. St Louis, 1997, the CV Mosby Co. 2. Sturdevant CM. The art and science of Operative Dentistry, ed 3. St. Louis, 1995, The C.V. Mosby Co. 3. Fisher FJ. The treatment of carious dentine. Br Dent J 1972, 150: Kidd EA, Joyston-Bechal S, Beighton D. Microbiological validation of assessments of caries activity during cavity preparation. Caries Res 1993; 27(5): Türkün Ş, Türkün M, Ateş M. MDPB içeren self-etching adeziv sistemin antibakteriyal aktivitesi. Gazi Üniversitesi Dişhek Fak Derg 2003; 20(3): Fusayama T, Okuse K, Hosoda H. Relationship between hardness, discoloration and microbial invasion in carious dentin. J Dent Res 1966; 45(4): Kidd EAM, Ricketts DNJ, Beighton D. Criteria for caries removal at the enamel-dentine junction: a clinical and microbiological study. Br Dent J 1996; 180(8): Anderson M, Charbeneau GT. A comparison of digital and optical criteria for detecting carious dentin. J Prosth Dent 1985; 53(5): Zander HA, Burrill DY. The penetration of silver nitrate solution into dentin. J Dent Res 1943; 22: Fusayama T, Terachima S. Differentiation of two layers of carious dentin by staining. J Dent Res 1972; 51(3): Fusayama T. Two layers of caries dentin. New Concepts in Operative Dentistry, Chicago, 1980, Quintessence Publishing. 12. Kidd EAM, Bechal SJ, Smith MM, Smith SR. The use of a caries detector dye in cavity preparation Br Dent J 1989; 167(4): Maupome G, Hernandez -Guerrero JC, Garcia-Luna M, Trejo-Alvarado A, Hernandez-Perez M, Diez-de-Bonilla J. In vivo diagnostic assessment of dentinal caries utilizing acid red and povidone- iodine dyes. Oper Dent 1995; 20(3): Wirthlin MR Jr. Acid-reacting stains, softening and bacterial invasion in carious human dentin. J Dent Res 1970; 49(1): Tarım B, Say EC, Dörter C, Koray F, Dabanoğlu A, Turan N. Çürük dentin saptanmasında asit red boya kullanımı. Quintessence Türkçe 2003, 2: Boston DW, Graver HT. Histobacteriological analysis of acid red dye-stainable dentin found beneath intact amalgam restorations. Oper Dent 1994; 19(2): List G, Lommel TJ, Tilk MA, Murdoch HG. Use of a dye in caries identification. Quintessence Int 1987; 18(5): Douglas WH. Clinical status of dentine bonding agents. J Dent 1989; 17(5): Brannström M. The cause of postoperative sensitivity and its prevention. J Endod 1986; 12(10): Imazato S, Kinomoto Y, Tarumi H, Torii M, Russell RRB, McCabe JF. Incorporation of antibacterial monomer MDPB in dentin primer. J Dent Res 1997; 76(3): Imazato S, Kinomoto Y, Tarumi H, Ebisu S, Tay FR. Antibacteral activity and bonding characteristics of an adhesive resin containing antibacterial monomer MDPB. Dent Mater 2003; 19(4): Brannström M, Nyborg H. Cavity treatment with microbial fluoride solution: Growth of bacteria and effect on the pulp. J Prosthet Dent 1973; 30(3): Meiers JC, Shook LW. Effect of disinfectants on the bond strength of composite to dentin. Am J Dent 1996; 9(1): Settembrini L, Boylan R, Strassler H, Scherer W. A comparison of antibacterial activity of etchants used for a total etch technique. Oper Dent 1997; 22(2): Imazato S, Torii M, Tsuchitani Y, Mccabe JF, Russell RRB. Incorporation of bacterial inhibitor into resin composite. J Dent Res 1994; 73(8): Imazato S, Russell RRB, Mccabe JF. Antibacterial activity of MDPB polymer incorporated in dental resin. J Dent 1995; 23(3): Emilson CG, Bergenholtz G. Antibacterial activity of dentinal bonding agents. Quintessence Int 1993; 24(7): Imazato S, Ehara A, Torii M, Ebisu S. Antibacterial activity of dentin primer containing MDPB after curing. J Dent 1998; 26(3): Prati C, Fava F, Di Gioia D, Selighini M, Pashley DH. Antibacterial effectiveness of dentin bonding systems. Dent Mater 1993; 9(6): Türkün M, Türkün LS, Ateş M. Antibacterial activity of cavity disinfectants. Balk J Stom 2004; 8: Krasse B. Biological factors as indicators of future caries. Int Dent J 1988; 38(4): Emilson CG, Krasse B, Westergen G. Effect of a fluoride containing chlorhexidine gel on bacteria in human plaque. Scand J Dent Res 1976; 84(2): Emilson CG. Potential efficacy of chlorhexidine against mutans streptococci and human dental caries. J Dent Res 1994; 73(3):

7 Van Strijp AJP, Van Steenbergen TJM, Ten Cate JM. Effects of chlorhexidine on the bacterial colonization and degration of dentin and completeiy demineralized dentin in situ. Eur J Oral Sci 1997; 105(1): Baker FJ, Breach MR. Disinfectants and antiseptics. Medical microbiological techniques. Butterworths London-Boston 1980; Kidd EAM. Role of chlorhexidine in the management of dental caries. Int Dent J 1991; 41(5): Gjermo P. Chlorhexidine and related compounds. J Dent Res 1989; 68: Nordbo H. The affinity of chlorhexidine for hydroxyapatite and tooth surfaces. Scand J Dent Res 1972; 80(6): Audus KL, Tavakoli-Saberi MR, Zheng H, Boyce EN. Chlorhexidine effects on membrane lipid domains of human buccal epithelial cells. J Dent Res 1992; 71(6): Knuuttila M, Soderling E. Effect of chlorhexidine on the release of lysosomal enzymes from cultured maprophages. Acta Odontol Scand 1981; 39(5): Nolte WA. Control of microorganisms. Oral Microbiology 2nd Edition, St.Louis, 1973, The C.V. Mosby Co. 43. Chan DCN, Lo WW. Residual antimicrobial action of benzalkonium chloride containing etchant. J Dent Res 1994; 73: 226 Abstract Block SS. Disinfection, Sterilization and Preservation. 4th ed. Philadelphia, 1991 Lea & Febiger. 45. Baum L, Phillips RW, Lund MR. Textbook of Operative Dentistry, 3rd ed. Philadelphia, 1995, WB Saunders. 46. Ohara PK, Torabinejad M, Kettering JD. Antibacterial effects of various endodontic irrigants on selected anaerobic bacteria. Endod Dent Traumatol, 1993; 9(3): Harley JP, Prescott LM. Laboratory exercises in microbiology, 1st ed. Dubuque, 1990, VCB Wm C Brown Publishers. 48. Schuster GS. Oral Microbiology and Infectious Disease. 3rd ed. Philadelphia, 1990, BC Decker Inc. 49. Baumgartner JC, Mader CL. A scanning electron microscopic evaluation of four root canal irrigation regimens. J Endod 1987; 13(4): Prati C, Selighini M, Ferrieri P, Mongiorgi R. Scanning electron microscopic evaluation of different endodontic procedures on dentine morphology of human teeth. J Endod 1994; 20(4): Marais JT. Cleaning efficacy of a new canal irrigation solution: a preliminary evaluation. Int Endod J 2000; 33(4): Stewart GG. A scanning electron microscopic study of the cleansing effectiveness of three irrigating modalities on the tubular structure of dentin. J Endod 1998; 24(7): Nikaido T, Nakabayashi N. Relationship between polymerization and adhesion to teeth. Adhesive Dent 1988; 6: Perdigao J, Lopes M, Geraldeli S, Lopes GC, Garcia- Godoy F. Effect of a sodium hypochloride gel on dentin bonding. Dent Mater 2000; 16(5): Pioch T, Kobaslija S, Schagen B, Götz H. Interfacial micromorphology and tensile bond strength of dentin bonding systems after NaOCl treatment. J Adhes Dent 1999; 1(2): İLETİŞİM ADRESİ M.Sc. Dt. Emre ÖZEL Yeditepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı, İSTANBUL Tel: Faks: GSM: emreozel177@yahoo.com