T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ SANAT TARİHİ

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ SANAT TARİHİ 1 DERS NOTU YAZAR Tarık DENİZ ANKARA 2014

2 MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ Copyright MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Yazar : Tarık DENİZ Grafik : Hatice DEMİRER Kapak : Güler ALTUNÖZ

3

4

5

6

7 İÇİNDEKİLER 1. ÜNİTE SANAT TARİHİNE GİRİŞ 1. SANAT VE SANAT TÜRLERİ SANAT TARİHİ VE DİĞER BİLİM DALLARI ATATÜRK VE SANAT SANAT ESERLERİNİN KORUNMASI 20 OKUMA METNİ (DÜNYANIN YEDİ HARİKASI) 22 ÖZET 25 I. ÜNİTE TEST SORULARI ÜNİTE TARİH ÖNCESİNDE ANADOLU DA YAŞAM 1. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR VE YERLEŞİM YERLERİ 29 a. Paleolitik Çağda Anadolu 29 b. Mezolitik Çağda Anadolu 31 c. Neolitik Çağda Anadolu 31 ç. Kalkolitik Çağda Anadolu 33 d. Maden Çağında Anadolu 33 OKUMA METNİ (ÇANAK ÇÖMLEKLİ NEOLİTİK ÇAĞ) 35 ÖZET 36 II. ÜNİTE TEST SORULARI ÜNİTE İLK ÇAĞDA DOĞU AKDENİZ HAVZASI UYGARLIKLARI VE BİZANS 1. MEZOPOTAMYA SANATI MISIR SANATI ANADOLU UYGARLIKLARI VE SANATI 50 a. Hitit Sanatı 50

8 b. Frig Sanatı 53 c. Lidya Sanatı 54 ç. Urartu Sanatı YUNAN SANATI ROMA SANATI ERKEN HRİSTİYANLIK VE BİZANS SANATI 73 OKUMA METNİ (MÜHÜRLER) 84 ÖZET 85 III. ÜNİTE TEST SORULARI ÜNİTE AVRUPA SANATI 1. ROMAN SANATI GOTİK SANATI RÖNESANS SANATI BAROK SANATI XVIII. YÜZYIL SONRASI SANAT AKIMLARI 123 OKUMA METNİ (GERÇEKTE KİMDİ DA VİNCİ) 157 ÖZET 158 IV. ÜNİTE TEST SORULARI 161 CEVAP ANAHTARLARI 162 SÖZLÜK 163 KAYNAKÇA 171

9 1. ÜNİTE SANAT TARİHİNE GİRİŞ Vincent Van Gogh 1.Sanat ve kültür kavramlarını araştırınız. 2. Sanat ve sanat türleri hakkında araştırma yapınız. 3. Yurdumuz üzerindeki ören yerlerini araştırınız.

10 Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Sanatın ve kültürün tanımını yapabilecek, sanat tarihinin diğer bilim dallarıyla ilişkisini kavrayabilecek, 2. Sanatın çeşitlerini malzeme ve konu yönüyle de ayırdedebilecek 3. Sanat Tarihine yardımcı bilim dallarını tanıyacak ve çalışma alanlarını ayırt edebilecek, 4. Sanat eserlerini korumanın önemini kavrayabileceksiniz. ANAHTAR KAVRAMLAR Sanat Tarihi Müzisyen Müzik Roman 10

11 HAZIRLIK ÇALIŞMALARI 1. Sanat Tarihi niçin önemlidir? 2. Çevrenizde bulunan müzeleri gezip ne tür eserler sergilendiğini örneklerle açıklayınız. 1. SANAT VE SANAT TÜRLERİ a- SANAT NEDİR? İnsanlık tarihinin her döneminde karşılaştığımız sanat, insanın kendini ifade etme yollarından biridir. Bir duygunun, tasarımın veya güzelliğin ifadesinde kullanılan yöntemlerin tümüdür sanat. Kant a göre sanatın kendi dışında hiçbir amacı yoktur. Hegel, sanattaki güzelliğin doğadaki güzellikten üstün olduğuna dikkati çektikten sonra sanatın insan aklının ürünü olduğunu söyler. Benedetto Croce ise, sanatı sezginin ve anlatımın toplamı olarak tanımlar. Doğa, sanatçının yorumu ile güzel olabilir ancak. Düş gücü, yaratıcılık ve yetenek gerektiren bir etkinlik sayılan sanat, tarih öncesi dönemlerden başlayarak günümüze kadar sürüp gelmiş ve zaman içinde sayısız değişiklikler göstermiştir. İlkel sanat eserlerinin çıkış noktası, amacı birtakım gereksinimleri karşılamak içindir. Bunlar arasında özellikle mağara duvar resimlerinin altını çizmeliyiz. Sanat anlayışı İnsanın akıl, duygu, beğeni, yetenek gibi özelliklerini çeşitli biçimde ve malzemeler aracılığıyla üretmesidir. Bu duygunun, düşüncenin altında yatan, insanın kendini ifade etmek istemesi, ruhsal özlemlerine ulaşmak ve başka insanlarla paylaşmak isteğinden kaynaklanmaktadır. Bir bakıma sanat, insanda estetik duyguyu heyecana getirecek eserler meydana getirmek sürecinin adıdır. SANAT TARİHİ NEDİR? Sanat tarihi, sanatın tarihsel gelişimini inceleyen bir bilim dalıdır. Sanatlar arasındaki ilişkiyi kapsar, sanatı oluşturan ögelerin tarih içindeki dağılım değerini ve önemini araştırır, yorumlar. Sanat tarihinin bilimsel anlamda ortaya çıkışı 19. yüzyılda Almanya da olmuştur. Giulio Carlo Argan, Bir uygarlığın ya da çağın tarihini, sanatının tarihini dahil etmeden bir bütün olarak yazmak mümkün değildir. der. 11

12 Sanat eseri; bir duygu, tasarı, güzellik vb.nin anlatımında kullanılan yöntemlerin bütünü veya bu anlatım sonucunda ortaya çıkan üstün yaratıcılık olarak tanımlanmaktadır. Bir başka deyişle sanat eseri, yaratıcılık ve ustalık sonucu ortaya çıkan üstün ve değerli eserlerin adıdır. İnsanın kendi yaratıcılığının aynası sayılan sanat eserinin en önemli niteliği deha özgünlüğü ve sadece bir tane olmasıdır. Ne kadar mükemmel görünürse görünsün daha önceleri yapılmış, taklit edilmiş bir ürün, sanat eseri olarak tanımlanmamakta ve kabul edilmemektedir. Örneğin, fabrika ürünleri sanat eserleri içinde yer almamaktadır. İnsanların kimi gereksinimlerini karşılamak için yapılan aşçılık, marangozluk, duvarcılık veya dokumacılık gibi çalışmalara pratik sanatlar (zanaat) adı verilir. Sanatçı güzel sanatların herhangi bir dalında yaratıcılık becerisi olan ve yeteneğini yaptığı eserlerle ortaya koyan kişidir. b. SANATIN TÜRLERİ Sanatın birçok türü vardır. Bunların açıklanabilmesi, eğitim sürecinde değerlendirilmesi ve gerektiğince faydalanılabilmesi için belli sınıflandırma içerisinde türlere ayırmak gereksinimi ortaya çıkmıştır. Bu sınıflama yapılırken malzeme ve teknik özelliklerde göz önüne alınmıştır. Plastik sanatlar (görsel biçimsel) Resim Heykel Mimari Fonetik sanatlar ( sessel) Müzik Edebiyat Dramatik ve ritmik sanatlar Dans Tiyatro Opera Bale PLASTİK SANATLAR Plastik sanatlar, kalıplanabilen veya şekil verilebilen plastik niteliğe sahip boya, kil, alçı gibi malzemelerin uygulanmasıyla oluşturulan resim, heykel, çizim vb. sanatların tümüne verilen genel addır. Daha kapsayıcı ve günümüze daha uygun bir terim olarak görsel kültür kullanımı da yaygınlaşmaktadır. 12

13 Resim: Yüzey üzerine renklerle, zihinsel eylemin ifadesi olan estetik bir görünüm oluşturmaktır. Resim, görsel sanatlarda çizimden farklı olarak saydam olan ya da saydam olmayan boyalarla bir veya birden çok renkle bir yüzeyde leke ya da çizgilerle imge oluşturma sanatı olarak da tanımlanabilir. Bugüne kadar bulunmuş ilk resimler, mağara duvarlarına çizilmiş hayvan resimleri, av sahneleri ve yine mağara duvarlarına basılmış el izleridir. Teknoloji ilerledikçe resim yapmakta kullanılan malzemeler de gelişmiş ve değişim göstermiştir. Bitki yağlarıyla elde edilen ve öylece kullanılan pigmentlerin yerini sentetik pigmentlerle yapılmış, sağlığa daha az zararlı, daha kalıcı, kullanımı daha kolay boyalar almıştır. Tarih boyunca duvarlara, taşa, tahtaya, deriye, metale, kumaşa, kanvasa, kağıda, cama, sentetik malzemelere resim yapılmıştır. Günümüzde en yaygın resim tekniği, yağlı boyadır. Bunun dışında tempara, sulu boya, guvaş ve akrilik resim sanatının ana gereçlerini oluşturur. Heykel: Taş, tunç, bakır, kil, alçı vb maddelerden yontularak, kalıba dökülerek veya yoğurulup pişirilerek biçimlendirilen üç boyutlu eserlerdir (Resim 01.01). Resim : Heykel, Mimari: İnsanların kişisel, toplumsal, kültürel, ekonomik gereksinimlerine karşılık verecek nitelikteki yaşam ortamları ile uygun mekanlar yaratma sanatı ve tekniğidir. İnsanlık tarihinin her döneminde önemli ve evrensel bir meslek olan mimarlık, mekan tasarlama işidir. 13

14 Mimari: Binaları ( ev, saray, cami, köprü, kale vb. ) ve diğer fiziki yapıları tasarlama ve kurma sanatı ve bilimidir (Resim 01.02). Roman, Gotik, Rönesans gibi gruplara ayrılabilir. FONETİK SANATLAR Güzel sanatlar yönünden işitme duygusuna seslenen müzik, edebiyat gibi sanatlar, fonetik sanatlar adını alır. Resim : Müzik Resim : Mimari Müzik: Güzel sanatların bir kolu olan müzik, duygu ve düşünceleri ifade eden seslerin düzenlenmesi sanatıdır (Resim 01.03). Müzik, ilkel insanın doğadaki sesleri taklit etmesiyle başlamış; günümüzdeki modern şeklini alana kadar uzun bir süreçten geçmiştir. Kültürlere göre değişiklikler gösteren müzik, bütün dünyada evrensel bir dil olarak benimsenmiştir 14

15 Edebiyat: Olay, düşünce, duygu ve hayallerin dil aracılığıyla sözlü veya yazılı olarak biçimlendirilmesi sanatıdır (Resim 01.04). Düşünce ve duyguları etkili bir biçimde anlatma sanatı olarak tanımlanabilir. Şiir, deneme, roman, öykü gibi türleri vardır. RİTMİK (DRAMATİK) SANATLAR İnsanın kendini veya bir olayı anlattığı sanatlardır. Tiyatro, opera, müzikal oyunlar gibi sahne sanatları; sinema, gölge oyunu gibi türleri dramatik sanatlara örnek gösterilebilir. Dans: En eski sanatlardan olan dans, müzik temposuna uyularak yapılan ve estetik değer taşıyan düzenli vücut hareketleri- Resim : James Joyce / ULYSSES dir (Resim 01.05) Dans sanatı sürekli gelişen ve çok geniş boyutları içine alan evrensel bir sanattır. Resim : Bale Opera: Genellikle tarihi veya mitolojik konulu bir drama eşliğinde ortaya konulan, sözlerinin bütünü veya çoğu şarkılı olarak söylenen müzikli tiyatro sanatıdır. 15

16 Operet ise eğlenceli hafif konular üzerine bestelenmiştir. Olaylar gülünç ve toplumsal, siyasal yergi öğeleri içererek anlatan müzikal sahne oyunudur. (Resim 01.06) Tiyatro: Bir sahnede, seyirciler önünde oyuncuların sergilemesi amacıyla yazılmış edebi türdür. Genel bir deyişle tiyatro; insanı insanla, insanca anlatma sanatıdır. Tiyatro kavramı içinde oyunculuk, sahne düzeni, ışıklandırma, dekor, kostüm ve müzik gibi ögeler söz konusudur. Tiyatro eserleri müziksiz (trajedi, komedi, dram) ve müzikli (opera, operet, müzikal, pandomima, bale, revü, skeç) olmak üzere iki başlık altında toplanır. Edebi türler içinde yaşama en yakın tür, tiyatrodur. Resim : Operet KÜLTÜR/SANAT İLİŞKİSİ Kültür, bir toplumun sahip olduğu maddi ve manevi birikimlerinin tümüdür. Bir toplumun uygarlığı, eğitimi, üretimi ve sanatı o toplumun kültürüdür. Kültür, hayatın ögeleri ile ilişkilidir. Bu nedenle sanat ve kültürü birbirinden ayrı tutamayız. İnsan kendi kültürel mirasını, birikimini öğrenir, yaşatır ve kendisinden sonra gelen kuşaklara aktarır. Böylece toplumun kültürü, sanatı, eserleri gelişerek geçmişle gelecek arasında bir köprü işlevi olma özelliğini sürdürürler. SANAT/TOPLUM İLİŞKİSİ Sanatçı, içinde yaşadığı toplumdan etkilenir ve ürettiği eserlerle de toplumun aynası olur. Sanatçı ile toplum arasında karşılıklı ve sürekli bir ilişki ve etkilenme söz konusudur. Sanatçının ortaya koyduğu eserler, toplumun kendisini ve çevresini daha iyi tanımasını, farklı düşüncelerle tanışmasını sağlayıp gelişmelerine önemli katkılarda bulunur. Toplum, tarih çağları boyunca sanat ve sanatçıyı kendine özgü yapısı ve değer anlayışına göre yargılamış, sanatçı toplumsal yaşantısı ve bunun getirdikleri doğrultusunda eser gerçekleştirmiştir. Günümüzün sanatçısı geçmiş dönemlerin sanatçılarından farklı olarak eserlerini daha özgür bir ortamda hazırlamaktadır. Özellikle yeni buluşlar, uzayın keşfi sanatta yeni ufuklar açmıştır. 16

17 Dünyamızda insanları başka ülkeleri gezmeye görmeye yönelten faktörlerin başında diğer toplumların eserlerini görme ve tanıma tutkusu çok önemli bir yer tutmaktadır. 2. SANAT TARİHİNİN DİGER BİLİM DALLARIYLA İLİŞKİSİ Sanat tarihi aşağıdaki bilim dallarından faydalanır: Tarih, Coğrafya, Arkeoloji, Arkeometri, Antropoloji, Paleografya, Epigrafi, Numizmatik, Kronoloji, Etnografya Tarih Tarih, insan topluluklarının geçmişteki yaşayışlarını, kültür ve uygarlıklarını, sosyo-ekonomik yapılarını neden-sonuç ilişkisi içinde yer ve zaman göstererek inceleyip topladığı bulguları, belgelere dayanarak objektif bir şekilde açıklayan sosyal bir bilimdir. İlk insanlara ait av ve el aletleri, mağara resimleri (Resim :01.07/ 08 ) ilk sanat ürünleri olarak karşımıza çıkar. Resim : Mağara resimleri,altamira Resim : Chauvet Mağarası Sanat, insanlığın tarihi kadar eskidir. Bu yüzden sanat faaliyetlerinin geçmişini inceleyen sanat tarihi ortaya çıkmıştır. Coğrafya Coğrafya, insanın yaşadığı doğal çevre ile ilişkilerini konu edinen bir bilimdir. İnsanın doğal çevre ile ilişkilerini bitki örtüsü, iklim, yeryüzü şekilleri, mimari eserlerin görünüşlerini de belirler. Örneğin, soğuk iklim koşullarında yer alan mimari eserlerin küçük pencereli olması gibi. Arkeoloji Arkeoloji, geçmişte yaşayan insanların elinden çıkan, yarattığı her türlü eseri keşfeden, bilimsel yöntemlerle ortaya çıkarıp inceleyen bilim dalıdır. Sanat tarihi ile yakın ilişkisi olan arkeoloji, su ve toprak altında kalan eserlerin ortaya çıkarılması sırasında bu bilimin yöntemleri kullanılır. 17

18 Arkeometri Arkeoloji buluntuların tespit edilmesi ve ne zaman yapıldıklarının belirlenmesinde çeşitli doğa bilimlerinin matematiksel ölçüm ve analiz yöntemlerini kullanan bir bilim dalıdır. Sanat eserlerinin tarihlendirilmesinde arkeometriden faydalanılmaktadır. Antropoloji İnsanların yaşayış biçimlerinin dününü ve bugününü araştıran bilim dalıdır. Örneğin, buzul çağında yaşamış insanların kullandıkları araç ve gereçlerin değerlendirilmesi gibi. Paleografi Antik Çağ ve Orta Çağ yazılı metinlerirıin yazı karakterlerini ele alarak yazının evrimini inceleyen, bütün yazıları ve yazı yöntemlerini içeren bir bilim dalıdır. Epigrafi Günümüze ulaşan bir sanat eserinin zamanını ve niçin yapıldığını araştıran epigrafı; taş, metal, tahta, mermer, seramik gibi kalıcı ve sert maddeler üzerine yazılan yazılarla uğraşan bir bilim dalıdır. Nümizmatik Sikke ve madalyonların tarihi ve tanımıyla uğraşan bilim dalının adıdır. Nümizmatik, sikke ve madalyonlarda kullanılan alaşımları ve ağırlıklarını, paraların yeryüzünde dağılımını ortaya koyarak sanat tarihine katkı sağlamaktadır. Kronoloji Tarihi olayların yer ve zamanlarını belirleyip oluş sırasını düzenleyen bilim dalı ve zaman bilimidir. Bulunan eserlerin ne zaman ve niçin yapıldığını araştırır. Etnografya Belli bir insan topluluğunun yaşam biçimini, oluşturduğu maddi ve manevi kültür ögelerini betimleyici bir yaklaşımla inceleyen toplum bilimi dalıdır. Etnografyanın konusu olan toplumların ev eşyaları, giyim kuşamları, el sanatları ve kültürleri sanat tarihi konuları içinde yer alır. Sanat tarihi; saydığımız bilim dalları dışında turizm, din, politika, sosyoloji, mitoloji, edebiyat, psikoloji, felsefe ve estetik ile de yakın ilişki içindedir. 3. ATATÜRK VE SANAT ATATÜRK ÜN SANAT ANLAYIŞI VE SANATÇIYA BAKIŞI Yaratıcı bir düşünür ve kalbi insan sevgisine açık olan Atatürk ün yeni Türkiye yi geliştirmesinde egemen olan duygu ve düşünce, sanat düşüncesi gibi, evrensel etkidir. Ulusal bilinci yerleştirme çabaları ve çağdaş bir devletin gerektirdiği toplumsal ve kültürel kurumları oluşturma çalışmaları bir bakıma Türk sanatçısının yolunu aydınlatmıştır. Atatürk ün başlattığı aydınlanma olgusuna bilim ışığının yanı sıra sana- 18

19 tın estetik ve duygusal güzelliği de olumlu katkı sağlamıştır. Atatürk, güzel sanatları, eğitim, bilim ve kültür devriminin bir parçası olarak görür ve bunu her zaman yineler. Ayrıca, güzel sanatların devrimler içindeki yerini şöyle açıklamıştır: Güzel sanatlarda başarı, bütün devrimlerin başarılı olduğunun en kesin delilidir. Bunda başarılı olamayan uluslara ne yazık ki bütün başarılarına karşın uygarlık alanında yüksek insanlık sıfatıyla tanınmaktan her zaman yoksun kalacaklardır. Atatürk e göre Sanat güzelliğin ifadesidir. Bu ifade sözle olursa şiir, ezgi ile olursa müzik, resim ile olursa ressamlık, oyma ile olursa heykeltıraşlık, bina ile olursa mimarlık olur. Öte yandan, Türkiye Cumhuriyetinin temeli kültürdür diyen Atatürk, güzel sanatlar alanındaki çalışmaları kendisi yönlendirmiş ve başarılı sanatçıları ödüllendirmiştir. Atatürk bir konuşmasında şöyle demişti: Ulusumuzun güzel sanatlar sevgisini her türlü araç ve önlemlerle besleyerek geliştirmek ulusal ülkümüzdür. Büyük Önder Atatürk 1 Kasım 1934 te TBMM de açılış konuşmasında...ulusal, ince duyguları, düşünceleri anlatan, yüksek deyişleri, söyleyişleri toplamak, onları bir gün önce, genel son müzik kurallarına göre işlemek gerekir. Ancak, bu güzeyde (gölgede kalan) Türk ulusal müziği yükselebilir, evrensel müzikte yerini alabilir. Atatürk ün sanatçıya verdiği önemi gösteren bir anıyı aktararak yazımıza son vereceğim. Devlet tiyatrosu henüz kurulmamışken İstanbul dan Ankara ya gelen şehir tiyatrosu sanatçıları dönemin Türk Ocağında temsiller verir. Atatürk ün de bulunduğu bir temsil sonrasında sanatçılar Çankaya ya davet edilirler. Ayrılma vakti gelince bir süre Milli Eğitim Bakanlığı da yapmış olan Dr. Reşit Galip sanatçılara Atatürk ün elini öperek veda etmelerini söylediğinde Atatürk ün yanıtı şu olur: Hayır, sanatkar el öpmez, sanatkarın eli öpülür. Prof. Dr. Fikri AKDENİZ, Çukurova Üniversitesi KAYNAKLAR Atatürk ün Söylev ve Demeçleri, Cilt I ve II Nutuk (Söylev) Cilt I ve II (1999) Gazi Mustafa Kemal (Atatürk) Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 19

20 4. SANAT ESERLERİNİN KORUNMASININ ÖNEMİ İnsanlığın binlerce yıl içinde geçirdiği aşamalar, gelenek ve görenekler, yaşam biçimleri kısacası kültürü bizim için en büyük kültür mirası içinde yer almaktadır. Sanat eserleri sayesinde geçmişimiz hakkında bilgi edinebiliyoruz. Günümüze kadar gelmiş sanat eserlerinin korunması, bizden sonraki kuşaklara sağlam biçimde ulaştırılması dünyadaki bütün insanların en önemli görev ve sorumlulukları içindedir. Antik şehirler, tiyatrolar, kervansaraylar, heykeller, limanlar, hanlar, kitabeler, el yazmaları, resimler geçmişten izler taşımaktadır. Günümüzde ülkeler doğal güzelliklerinin yanı sıra geçmişten geleceğe köprü olan sanat eserleri ile ilgi odağı olmaktadırlar. Resim : Zeugma mozaiği, Gaziantep Sanat eserlerinin korunmasının bir başka boyutu da, çeşitli uygarlıkların izlerini taşıyan ülkemizin bu konuda hayli zengin bir konumda olmasıdır. Müzelerimizle, ören yerlerimizle, antik kentlerimizle dünyanın ilgisini çekmeyi sürdüren ülkemizin bu benzersiz zenginliğini bütün dünyaya anlatırken uzmanlardan yararlanmalıyız. En büyük sorunların başında gelen eserlere zarar verilmemesi ve yurt dışına kaçırılmaması için gereken bütün önlemleri almak ve özellikle yeni yetişen kuşakların bu konuda duyarlı olması sağlanmalıdır (Resim 01.09) TÜRKİYE DE TARİHSEL VE KÜLTÜREL ÇEVRELERİ KORUMA OLGUSU Türkiye, binlerce yıllık bir geçmişe dayanan zengin uygarlıkların yaşadığı bir ülke olarak insanlığın kültürel mirasının korunması konusunda evrensel sorumlulukları yüksek olan ülkelerin başında gelmektedir. Kültür mirasının korunmasındaki önemi, sadece geçmiş değerlendirmelerimizi gelecek kuşaklara tanıtabilmek amacıyla sınırlandırılamaz. Geçmiş birikimin geleceğin yaratılmasında en önemli kaynak olarak değerlendirilmesi, yaşamsal bir zorunluluktur. Kişilikli bir toplum olarak gelişebilmek için ulusların kültürel kimliklerini yeni yaşam çevreleriyle birleştirmeleri önem kazanmaktadır. Farklı kültürlerin mirasını aynı dikkat ve saygınlık içinde korumak, globalleşen dünyada barış ve kardeşlik duygularının kökleşmesini sağlayacak, 20

21 hem de farklı kültürlerin birbirlerine olan etkileşimi ile zengin ve çok renkli bir kültürel mozaiğinin gelişmesinde itici bir güç olacaktır. UNESCO ya üye ülkelerle birlikte ülkemizin de 1983 yılında benimsediği Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi hükümlerine göre taraf devletler toprakları dâhilindeki kültür ve doğa varlıklarının korunmasını üstlenmiştir. Ülkemizden de Pamukkale, Kapadokya, İstanbul, Boğazköy, Nemrut Dağı, Patara ve Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası kültürel miras olarak Dünya Kültürel Miras Listesi ne alınmıştır. SANAT ESERLERİNİ NASIL KORUMALIYIZ? Her konuda olduğu gibi sanat eserlerinin korunmasında da öncelikli bilinçli olunması gerekir. Bu konuda eğitilmiş, belli bir bilgi birikimine sahip olan insanlar sanat eserlerinin niçin ve nasıl korunacağını bilirler. Gerekli fedakârlıktan kaçınmadıkları gibi, çevresindeki insanları da bilinçlendirirler. Sanat eseri, tarihi ve sosyal çevre bütünlüğünün bir parçasıdır. Koruma konusunda bütüncü yaklaşım gerekir. Yani herhangi bir sanat eseri, içinde bulunduğu doğal ve tarihi konumdan ayrı tutulmamalıdır. Korumacılıkta eserlerin doğru tanımlanması, tespiti ve belgelenmesi şarttır. Bu belge ve bilgiler halka tanıtılarak koruma kültürü oluşturulur. Sanat eserlerine karşı ilgi ve merak uyandırılır. Koruma, değerlendirme ve tanıtma işinde haberleşme araçlarının kullanılması gerekir. Dünyada bu konularda yapılan çalışmalar izlenmelidir. Ne gibi problemlerle karşı karşıya olunduğu, problemleri çözmek için ne tür öneriler geliştirilebileceği ve uygulamaların nasıl olacağı anlaşılmalıdır. Koruma, bakım-onarım, değerlendirme ve tanıtma işleriyle ilgilenen resmi ya da özel kuruluşlar bulunmaktadır. Başta Kültür Bakanlığı, Çevre Bakanlığı ve bunlara bağlı kuruluşlar, belediyeler, vakıflar, dernekler olmak üzere çeşitli bilim adamları, sanatçılar, konuya duyarlı olan tüm kişiler yaptıkları çalışmalarda ortak hareket edebilmelidirler. Koruma konusunda çıkarılan yasal tedbirlerin neler olduğu bilinmelidir. Bunların uygulanması sağlanmalı, ülkede yaşayan herkesi kurum ya da yasalara yardımcı olmalıdır. Her insan mutlaka bir çevre içerisinde yaşamaktadır. Bu çevrede yaşayan her insanın; halkının sanat zevkinin gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlamak, daha huzurlu ve güzel bir dünya içinde yaşamak için kendi imkânlarıyla yapabileceği çok şey olduğu unutulmamalıdır. 21

22 OKUMA METNİ DÜNYANIN YEDİ YENİ HARİKASI Resim : Petra antik kenti, Ürdün 1. PETRA ANTİK KENTİ Ürdün ün en görkemli tarihi ve turistik mekânı haklı olarak dünya çapında bir üne sahip. Giriş noktasından başlayarak iki saati düz yol, bir saati tırmanış olmak üzere yaklaşık üç saatlik bir yürüyüşten sonra dağın tepesinde karşımıza çıkıveren Petra antik kenti binası Nebatiler döneminden kalma bütünü kayalara oyulmuş devasa anıt yapılardır. Resim ÇİN SEDDİ Dünyanın Yedi Harikasından biri olarak adlandırılan Çin Seddi, en uzun geçmişe sahip ve en büyük çaplı askeri savunma projesidir. 7 bin kilometreden uzun olan Çin Seddi nin yapım tarihi, M.Ö. 9. yüzyıla uzanmaktadır. Çinliler kuzeydeki etnik grupların saldırılarını engellemek için sınırlarda duman işaretlerinin verildiği kule ve kaleleri birbirine setlerle bağlayarak Çin Seddi ni oluşturmuşlardır. Çin Seddi nin duvar yüksekliği yaklaşık 1O metre, genişliği 4-5 metre arasındadır. Dört atın yan yana yürüyebildiği bu genişlik, askerlerin hareketlerine, tahıl ve silahların nakliyesine de elverişliydi. (Resim 01.11), Resim : Çin Seddi, Çin Günümüzde, Çin Seddi nin askeri işlevi kalmamasına rağmen, kendine özgü mimari güzelliği, herkes tarafından hayranlıkla karşılanmaktadır. Yakından bakıldığında, görkemli kuleleri, dimdik merdivenleri ve dağ sırtında uzanan dalga şeklindeki yüksek duvarlarıyla büyük bir sanatsal çekicilik sergilemektedir. 22

23 Resim : Kurtarıcı İsa Heykeli, Rio de Janeiro 3. KURTANCI İSA HEYKELİ Rio de Janeiro şehrine tepeden bakan heykel 38 metre yüksekliğindedir. Paul Landowski nin beş yılda yaptığı dünyanın en çok tanınan anıtlarından olan heykelin açılışı 1931 yılında gerçekleştirilmiştir. Ziyaretçileri kollarını açarak karşılayan heykel Rio de Janeiro nun ve Brezilya nın sembolü haline gelmiştir. (Resim 01.12) 4. MACHU PİCCHU ANTİK SEHRİ İnka İmparatoru Pachacutec in 15. yüzyılda Machu Picchu olarak bilinen dağda bulutlar içinde bir şehir inşa ettirmiştir. İspanyolların İnka İmparatorluğunu ele geçirmelerinden sonra şehir, üç yüz yıl boyunca kayıp olarak kalmış ve 1911 de Hiram Bingham tarafından yeniden bulunmuştur. Bugüne kadar çok iyi korunmuş bu İnka antik kenti 2007 tarihinde Dünyanın Yeni Yedi Harikası ndan biri olarak seçilmiştir. And Dağlarının 2360 metre yüksekliğinde 1450 de kurulan şehir İspanyol istilacılar tarafından fark edilmediği için zarar görmemiştir. (Resim ) Resim : Machu Picchu Antik sehri 5.CHİCHEN İTZA PİRAMİDİ Chichen İtza Piramidi, Maya uygarlığının ekonomik ve politik merkezi olarak hizmet vermiş en meşhur Maya tapınak sitesidir. Piramit, Maya tapınaklarının en sonuncusu ve en büyüğüdür. Burada en dikkati çeken bina El Castillo daki dokuz katlı ve dört Resim : Chichen İtza, Peru tarafından 91 basamakla yükselen piramittir. Piramitte yılın günleri ve ayları basamakların ve terasların sayısı ile temsil edilmektedir. Dört yöne yönelik merdivenlerin ilkbahar ve sonbahar gündönümleri ile ilgili bir rol oynadığı tahmin edilmektedir. Kentin bilinmeyen bir nedenle terk edildiği sanılmaktadır. (Resim ) 23

24 6. COLOSSEUM Roma nın simgesi haline gelmiş bir amfitiyatro olan Colosseum un inşaatı İmparator Vespanianus döneminde başlatılmış, 82 yılında Titus tarafından bitirilmiştir. Elips şeklindeki amfitiyatro dört katlı olup, yüksekliği 50 metredir kişi alabilen Colosseum un dört ana giriş dışında 80 adet girişi daha vardır. Resim : Colosseum,Roma Yapı içindeki bu kalabalığı beş dakikada boşaltabilecek şekilde tasarlanmıştır. Traverten, tüf ve tuğla kullanılan amfitiyatro arena, podyum ve mahzen bölümlerinden oluşmaktadır. (Resim ) 19. yüzyıla kadar dünyanın en büyük amfitiyatrosu olan Colosseum Roma İmparatorluğu döneminde sirk oyunları, araba yarışları ve gladyatör gösterileri için kullanılıyordu. 7. TAÇ MAHAL, Hint İmparatoru Şah Cihan ın ölen çok sevdiği karısının hatırasına yaptırdığı Taç Mahal, Hindistan da Müslüman sanatının en görkemli eseridir. Beyaz mermerden yapılan Taç Mahal güneşin doğmasıyla birlikte belli bir süre ve her açıdan bakıldığında yarısı beyaz yarısı pembe bir görünüşe bürünmektedir yılında tamamlanan zarif ve görkemli bu mezar yapısı- Resim : Taç Mahal, Hindistan nı çokgen biçimindeki planı ve kubbesi erken dönem İslam geleneğinden etkilenmiştir. Saf beyaz mermer üzerine kakılmış siyah taşlardan motifli süslemeler ve Kur an dan ayetler içermektedir. Saray olarak bilinen bu ünlü anıt aslında bir anıt mezardır. Begüm, Şah Cihan dan ölüm döşeğinde öncelikle evlenmemesini çocuklarına hem babalık hem annelik yapmasını ve son olarak da aşklarını gelecek zamanlarda da hatırlatacak bir anıt yaptırmasını ister. Yapımı 22 yıl süren Taç Mahal Shiraz dan gelen İshak Efendi tarafından bitirilmiştir. Şah Cihan ise tutsak olarak tutulduğu Agra Kalesi nde ölene kadar hep anıtı gözlemiştir. Kitaplar Şah Cihan yaşlanıp da gözleri bozulmaya başlayınca dış bükey devasa bir ayna aracılığıyla bu eşsiz ve gizemli anıtı seyretmeyi sürdürdüğünü yazmaktadır. (Resim 01.16/01.17) 24

25 ÖZET Resim : Taç Mahal, Hindistan Sanat bir duygunun, düşüncenin, tasarının veya güzelliğin anlatımındaki üstün yaratıcılıktır. Plastik sanatlar: resim, heykel, mimari; fonetik sanatlar: müzik, edebiyat; dramatik ve ritmik sanatlar ise dans, opera, tiyatro ve baledir. Sanat tarihi, tarihsel süreçte plastik sanatlar olarak da adlandırılan mimari, heykel, resim ve çeşitli süsleme sanatlarının ortaya çıkışı, bu sanatların gelişimini, kendi içlerinde ve toplumla ilişkilerini inceleyen bir bilim dalıdır. Kültür, bir toplumun sahip olduğu maddi ve manevi değerlerin tümünün adıdır. Bunların sanat eserlerine yansımasıyla kültürel varlıkların sürekliliği ve gelişmesi sağlanır. Kültür ile sanat birbirinden ayrılmayan bir bütündür. Toplumla sanat sürekli bir etkileşim içindedir. Toplumdaki ekonomik, kültürel, politik etkenler ve değişimler sanata yansır. Sanat tarihi kimi bilim dallarıyla sürekli ilişki içindedir. Bu bilim dalları tarih, coğrafya, arkeoloji, arkeometri, antropoloji, paleografi, epigrafi, numizmatik, kronoloji ve etnografyadır. İnsanlığın ortak kültür varlığı olarak kabul edilen tarihi eserler günümüzün önemli zenginlik kaynaklarındandır. Bu eserler sayesinde geçmişimiz aydınlatılmaktadır. Bu nedenle geçmişimizdeki kültürlerle ilişkimizi canlı tutabilmek için sanat eserlerini büyük bir özenle korumalıyız. Geçmişle gelecek arasında köprü kuran, bir dönemin, bir toplumun özelliklerini taşıyan sanat eserleri gelecek kuşaklar için de korunmalıdır. 25

26 TEST I 1. Aşağıdaki sanat türlerinden hangisi güzel sanatlar içinde yer alır? A. Dokumacılık B. Kuyumculuk C. Tiyatro D. Kunduracılık 2. Sanat tarihinin aşağıdaki hangi bilim dalıyla ilişkisi yoktur? A. İktisat B. Tarih C. Arkeoloji D. Numizmatik 3. İnsanların yaşayış biçimlerini, geçmişini ve bugününü araştıran bilim dalı aşağıdakilerden hangisidir? A. Kronoloji B. Antropoloji C. Epigrafi D. Arkeoloji 4. Aşağıdakilerden hangisi dramatik sanatlar içinde yer almaz? A. Müzik B. Dans C. Opera D. Bale 5. Aşağıdakilerden hangisi toprak veya su altında kalmış geçmiş uygarlıklara ait olan kalıntıları ve eserleri tespit ederek ortaya çıkaran bilim dalıdır? A. Paleografi B. Arkeoloji C. Kronoloji D. Etnografya 26

27 2. ÜNİTE TARİH ÖNCESİNDE ANADOLU DA YAŞAM Stilize Çatalhöyük duvarı

28 Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Tarih öncesi çağları öğrenebilecek, ilk çağlarda Anadolu da kurulan uygarlıklarını tanıyabilecek, 2. İlk çağlarda Anadolu da kurulan uygarlıkların yerleşim merkezlerini ve sanatını tanıyabileceksiniz, 3. Çağlara göre Anadolu da kurulan önemli yerleşim merkezlerinin; Paleolitik Çağ da: İstanbul; Yarımburgaz, Antalya; Karain, Beldibi, Gaziantep; Dülük Şarklı Mağarası, Mezolitik Çağ da : Samsun; Tekkeköy, Şanlıurfa; Söğüt Tarlası, Burdur ; Baradız Mağarası, Neolitik Çağ da: Şanlıurfa; Göbekli Tepe, Batman Halan Çemi, Konya, Çatalhöyük, Aşıklı, Diyarbakır; Çayönü, Malatya; Cafer Höyük, Burdur; Hacılar, Kalkolitik Çağ da: Mersin; Yumuk Tepe, Malatya; Değirmendere, Karaman; Canhasan, Burdur; Hacılar, Yozgat; Alişar, Maden Çağında: Çanakkale; Troya, Çorum; Alacahöyük, Kayseri; Kültepe, Samsun; İkiztepe olduğunu öğrenebileceksiniz. ANAHTAR KAVRAMLAR Höyük İdol Megaron Dehliz Ana Tanrıça 28

29 HAZIRLIK ÇALIŞMALARI 1. Anadolu da tarih öncesi çağlarda eserlerin nerelerde, nasıl sergilendiğini araştırınız. 2. Anadolu topraklarında birçok medeniyetin kurulmasının nedenlerini açıklayınız. 1. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR VE YERLEŞİM YERLERİ Resim : Çatalhöyük yola çıkılarak tarih öncesi ve tarih çağları belirlenmiştir. Tarihçiler yazının keşfi ile başlayan dönemleri tarihi çağlar, yazının bilinmediği dönemleri de tarih öncesi çağlar olarak tanımlamaktadırlar. İlk yazının Mezopotamya ve Mısır da MÖ. 3. binin başlarında kullanıldığını biliyoruz. Buluşlar, önemli olaylar, büyük göçler, sosyal ve siyasal değişimlerden Tarih öncesi Anadolu da yaşayan uygarlıkları Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Kalkolitik ve Maden Çağı olarak beş bölümde inceleyebiliriz. (Resim ) PALEOLİTİK ÇAĞ (Eski Taş Çağ/MÖ ) Tarih öncesi uygarlığının gelişme süresinde kültürel dönemlerin en uzunudur. İnsanlığın ilk ortaya çıkışından, MÖ yaklaşık yıl öncesine kadar süren arkeolojik çağdır. Bilim adamları bu dönemi besin toplayıcılığı dönemi ve yabanıllık dönemi olarak da adlandırmaktadırlar. Paleolitik kültürü, Buzul Çağı nda genellikle aletlerini/ silahlarını yontma taştan yapan avcı, toplayıcı, göçebe insan toplulukları oluşturmuştur. Bu dönemde çakmaktaşı, hayvan kemikleri ve ağaç gibi doğal maddelerden yapılan ilk aletlerin kullanılmaya başlandığı ve insanların mağara, kaya sığınağı gibi yerlerde büyük gruplar biçiminde yaşadıkları bilinmektedir. İlk alet yapan, aletlerin kullanıldığı kemik ve boynuz aletlerin yaygınlaştığı bu dönemde sanat ortaya çıkmıştır. 29

30 Paleolitik Çağ denilen Eski Taş Çağı nda ayrıca idol adı verilen heykelcikler, mağara duvarlarına yaptıkları resimler avcılık ve toplayıcılıkla yaşamlarını sürdürme savaşı veren bu dönem insanını anlatan önemli buluntulardır. Resim : Mağara resmi Lascaux, Fransa Fransa da Lascaux, (Resim 02.02), İspanya da Altamira mağaralarındaki duvar resimleri Paleolitik Çağ a ait çok önemli buluntulardır. İlk aletlerin kullanıldığı yaygınlaştığı bu dönemde sanat ortaya çıkmıştır. Paleolitik Çağ denilen Eski Taş Çağı nda ayrıca idol adı verilen heykelcikler mağara duvarlarına yaptıkları resimler avcılık ve toplayıcılıkla yaşamlarını sürdürme savaşı veren bu dönem insanını anlatan önemli buluntulardır. Bu döneme ait ve günümüze ulaşabilen Willendorf (Vilendort) Venüsü; yaklaşık MÖ de kireçtaşından yapılmış bir kadın heykelciğidir. a. PALEOLİTİK ÇAĞDA ANADOLU Dünyada uygarlığın ilk geliştiği bölgeler içinde Anadolu yer almaktadır. Ülkemizin farklı yörelerinde yapılan kazılar sonucunda ortaya çıkarılan buluntular bu gerçeği ortaya çıkarmıştır. Anadolu da bu çağ, Antalya da Karain, Beldibi, Öküzini, Kumbucağı mağaraları; İstanbul da Yarımburgaz; Ankara Dudumlu ve Çubuk Çayı şekilleri; Adıyaman da Şehramuz Tepesi; Gaziantep te Dülük Saklı Mağarası nda yapılan araştırmalar sonucunda aydınlatılmıştır. Karain Mağarası: Türkiye nin en büyük doğal mağaralarından olan Karain de ele geçirilen Anadolu da bilinen en eski insan kalıntılarının yanı sıra mağarada ortaya çıkarılan taşınabilir sanat ürünleri Anadolu sanatının ilk ürünleridir. Karain Mağarası nda iki taraflı taş baltalar, kemiklerden yapılmış kesici-delici aletler, takılar, mızrak uçları, oklar bulunmuştur. Kemikten yapılmış kimi eşyaların 30

31 üzerinde şematik imza ve hayvan figürleri bulunmaktadır. SANAT TARİHİ 1 Karain Mağarası ndaki buluntular hemen yakınındaki Karain Müzesi, Antalya Müzesi ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde sergilenmektedir. b. MEZOLİTİK ÇAĞDA ANADOLU (Orta Taş Çağı/MÖ ) Orta Taş Çağı da denen Mezolitik Çağ, MÖ 10. binde Buzul Çağı nın sona ermesi ve daha yumuşak yeni iklim koşullarına geçilirken başlar. Bu çağda köpek evcilleştirilmiş, yontma taştan küçük boyutlarda delgi aletleri yapılmıştır. Balta, havan, havan eli, ezme ve öğütme taşları gibi sürtme taştan ilk aletlerin ortaya çıkması, ok ve yayın yoğun kullanılması da bu çağa rastlar. Ayrıca Mezolitik Çağ da sanat, mağaraların iç duvarlarından çıkıp dış kaya yüzeylerine yayılmıştır. Bir önceki döneme göre daha çeşitli ve daha kullanışlı olan çakmak taşlarından yapılma küçük aletler olan mikrolit, bu dönemin en özgün eseridir. Bu dönemde Karain, Beldibi ve Belbaşı mağaralarında yerleşimler görülmüştür. Beldibi Mağarası: Antalya daki mağaranın duvarlarında şematize insan, dağ keçisi ve hayvan figürleri ilgi çekicidir. Mağaradaki buluntular arasında deniz hayvanı kabukları, iyi fırınlanmamış çanak çömlek parçaları, dar ağızlı kaplar, çakmak taşından mikro kalemler, saplı uçlar, bıçaklar, ok uçları ve orak-bıçak dikkat çekicidir. Ortaya çıkarılan buluntular burada yaşamış insan topluluklarının avcı ve toplayıcı olduklarını göstermektedir. c. NEOLİTİK ÇAĞDA ANADOLU (Cilalı Taş Çağ/MÖ ) Neolitik Çağ, insan topluluklarının göçebe, yoğun toplayıcı ve avcı, tüketici yaşam biçimi yerine yerleşik düzene, tarıma ve hayvan besiciliğine dayalı yaşam biçimine geçtikleri dönemdir. İlk köy yaşamına geçilmesi, sürtme taş aletlerin cilalanması, çanak çömlek yapımının başlaması bu çağda gercekleştirilmiştir. Bu dönemde yerleşim için verimli ovalar, su kenarları, zengin bitki örtülü alanlar seçilmiştir. Buğday, arpa, mercimek gibi tahıllar yetiştirilmeye başlanmıştır. Un elde etmek için öğütme taşları, yiyecekleri saklamak ve pişirmek amacıyla keramik denilen kil çanak çömlekler kullanılmıştır. Ayrıca koyun ve keçi evcilleştirilmeye başlanmıştır. Neolitik Çağ ın en önemli göstergelerinden biri de kalıcı yerleşim yerlerinin kurulmuş olmasıdır. Köyler ve şehirler oluşmaya başlamıştır. Höyük Höyük, değişik uygarlıklara ait yerleşimlerin üst üste zaman içinde yığılmasıyla topraktan meydana gelen yassı büyük tepelere verilen addır. Takas yoluyla yapılan ticaretin gelişim gösterdiği Neolitik Çağ ın en değerli ticaret eşyası cama benzeyen obsidiyendir. Diğer ticaret malları arasında dokumalar, süslü çömlekler, nazar, büyü ve kötülüklere karşı koruyucu etkisi olduğuna inanılan 31

32 takıları sayabiliriz. Anadolu daki Neolitik Çağ a ait yerleşim merkezleri Çayönü (Diyarbakır), Çatalhöyük (Konya), Canhasan (Karaman), Gözlükule (Tarsus), Söğüt Tarlası (Şanlıurfa), Hacılar (Burdur), Köşkhöyük (Niğde) tür. Çayönü: Diyarbakır ın Ergani ilçesindeki Çayönü antik kenti Cilalı Taş Devri ne yani günümüzden yaklaşık 9000 yıl öncesine dayanmaktadır. Burası ilk yerleşik hayata geçilen yerlerdendir. Çayönü nden çıkartılan öğütme taşları, çakmak taşı, kemikten ve bakırdan yapılan çeşitli aletler, kilden kadın heykelcikleri, Çayönü Höyüğü nde oturan insanlar Anadolu nun en eski çiftçileridir. Buğday yetiştirmeyi, hasatı ve öğütmeyi bildikleri, kazılardaki buluntular kanıtlamaktadır. Bu buluntular Diyarbakır Arkeoloji Müzesi nde sergilenmektedir. Çatalhöyük: Konya nın Çumra ilçesi yakınlarında bulunan, Neolitik Çağ a ait bilinen en büyük yerleşim merkezlerinden biridir. Yerleşim, birbirine bitişik olarak yapılmış, aralarında sokak bulunmayan, çok sayıdaki evin oluşturduğu, büyük mahalleler biçiminde düzenlenmiştir. Mahalleler arasında dar yollar bırakılmış ve evlere ayrı giriş verilmemiştir. Bu nedenle mahalle içindeki geçişlerin, birbirine bitişik evlerin damları üzerinden sağlandığı anlaşılmaktadır. Birkaç odadan oluşan Çatalhöyük evleri kerpiçten yapılıp duvarlar beyaz kille sıvanmıştır. Yapıların duvarlarında panolar halinde resimler, kabartmalar yer alır. Duvar resimleri beyaz sıva üstüne kırmızı, sarı, siyah ve yeşille yapılmıştır. Tanrıça ve insan figürlerinin yanı sıra boğa, geyik, pars gibi hayvanlarla akbaba türü kuşlar da görülür. Diğer bir duvar resminde ise Çatalhöyük yakınlarındaki Hasan Dağı ve eteklerinde yer alan köy, şematik bir biçimde yansıtılmıştır. Çatalhöyük ün simgesi haline gelmiş iki heykelcikten birinde iki yanında parslarıyla oturan bir ana tanrıça, ötekindeyse kucağında pars yavrusu tutan tanrıça canlandırılmıştır. Evlerin iç kısımlarında kerpiçten yapılma sekiler, kubbeli fırınlar, ocaklar ve yiyeceklerin saklandığı kiler bulunmaktadır (Resim 02.03). Ayrıca buluntular arasında tarım aletleri, obsidiyen aynalar, dokumacılıkta kullanılan taraklar, tezgah ağırlıkları, çömlek parçaları, renkli taşlardan yapılmış takı ve süs eşyalarına rastlanmaktadır. Çatalhöyük ten çıkarılan eserlerin büyük bir bölümü Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde bulunmaktadır. Resim : Çatalhöyük evi, detay 32

33 ç. KALKOLİTİK ÇAĞDA ANADOLU (Taş-Bakır Çağı/MÖ ) Neolitik Çağ ilk köy topluluklarının geliştiği, avcılığın eski önemini yitirdiği dönemdir. Maden aletlerin yanı sıra taş aletlerin de kullanılması nedeniyle bu döneme taş ve maden dönemi anlamına gelen Kalkolitik Çağ denilmektedir. Bu dönemde tahıl alım satımıyla birlikte ticaretin üretime yönelmesi, toplumsal yapıda da köklü değişikliklere yol açmıştır. Kalkolitik Çağ da yerleşimlerin çevresi surlarla güvenlik altına alınmıştır. Genellikle üstleri geometrik bezemeli kaplar yaygın olarak kullanılmış, bereketi simgeleyen kadın figürleri, idoller, damga mühürler bu dönemin buluntuları arasında yer almıştır. Neolitik dönemin devamı olan Hacılar, Köşkhöyük, Canhasan Kalkolitik Çağ ın en önemli yerleşimleri sayılmaktadır. Hacılar: Burdur civarında yerleşimde yapılan kazılarda mermer kaplar, baltalar, keskiler, öğütme taşları, obsidiyen aletler, orak sapları, taş boncuklar, fosilleşmiş deniz kabuklarından bilezikler, damga mühürler, bereketi simgeleyen çekik gözlü ana tanrıça heykelcikleri ile silahlar bulunmuştur. Ayrıca evlerde buğday, arpa, mercimek, keçi, koyun, köpek ve büyükbaş hayvan kalıntılarına rastlanmıştır. d. MADEN ÇAĞINDA ANADOLU (MÖ ) Bu dönemde taş aletler yerini parlak perdahlı, yüzleri, kulpları, yiv biçimindeki bezemeleriyle madeni kapların taklit edildiği çanak çömleklere bırakmıştır. Kalay ve bakırın karıştırılmasından elde edilen tunç, bu çağa damgasını vurmuştur. Maden Çağı nın simgesi olan tunçtan, silah, heykel ve mühürler yapılmıştır. Bu dönem yapılarında dikdörtgen bir yapı şekli olan megaron plan uygulanmıştır. Yapılar önü açık yarımada şeklindeki girişi ile ortasında ocak bulunan büyük bir odadan meydana gelmiştir. Bu çağın en önemli yerleşim birimleri Orta Anadolu da Alacahöyük (Çorum), Alişar (Yozgat), Kültepe (Kayseri), Karahöyük (Konya), Boğazköy (Çorum), Ahlatlıbel, Gordion (Ankara) ve Truva (Çanakkale) dir. Resim : Alacahöyük Alacahöyük: Hititlerin başkenti Hattuşaş a çok yakın olan Alacahöyük te surlar, sokaklar, su kanalları, kaldırımlar, fırınlar, tapınak ve saraylardan arta kalanlar gelişmiş bir uygarlığın tanıklarıdır. Altından çeşitli buluntular, tunç iğneler, ok ucu, mızrak ucu, hançer, kama, bıçak gibi tunçtan silahlar güçlü bir madenciliğin işaretleridir. Mezar içine bırakılan armağanlar 33

34 içinde güneş kursları en başta gelenlerdendir. (Resim 02.04) Truva: Homeros un yazdığı İlyada Destanı nda anlatılan Troya Savaşı nın geçtiği Çanakkale deki antik kenttir. (Resim: 02.05) Kazılardaki buluntular höyüğün birinci ve ikinci katlarında Tunç Çağı nda yerleşim gördüğünü göstermektedir. Etrafı surlarla çevrili Truva daki evler, tapınaklar ve saraylar megaron planlıdır. 19. yüzyılda Alman Arkeolog Heinrich Schliemann (Haynrih Şiliman) ın kazdığı höyüğün ikinci katında surlar içinde gizlenmiş üç altın taç, birçok altın iğne ve takı, küpe, vazolar, çok sayıda idol, altın yüzük ve saç tokalarından meydana gelen büyük bir hazine bulunmuştur. Resim :Truva Antik kenti II.Dünya Savaşı nda bu büyük hazine Almanya dan Rusya ya götürülmüştür. Yurdumuzda kalan kimi eserler ise Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde sergilenmektedir. Kültepe: Anadolu ya gelen Hititlerin kurduğu ilk şehir olan Kültepe, Kayseri sınırları içindedir. Kazılarda çivi yazısıyla yazılmış çeşitli tabletler bulunmuştur. Bu dönemin buluntuları arasında kerpiç evler, depolar, mezarlarda ölü armağanları olarak değerli taş ve metallerden takılar, tunç silahlar, kaplar, fildişi tanrıça figürlerine rastlanmıştır. Silindir mühürlerde mitolojik savaş sahneleri; damga mühürlerdeyse geometrik şekiller ve hayvan figürleri (Resim: 02.06) yer almaktadır. 34

35 OKUMA METNİ Resim :Kültepe ÇANAK ÇÖMLEKLİ NEOLİTİK ÇAĞ Genel olarak çiftçiliğe dayalı yaşamın bu dönemde Anadolu da görüldüğünüsöyleyebiliriz. Evcil hayvanlar, koyun, keçi, sığır ile özellikle birkaç cins buğday ve arpa, burçak, mercimekgiller, bakla ve keten tarımının yapıldığı görülür. Ancak yine de Çatalhöyük te avcılık ve balıkçılık beslenmede önemli bir yer tutmuştur. Av hayvanları arasında özellikle bu günkü sığırdan çok daha büyük olan yaban sığırı, yaban koyunu, yaban eşeği, geyik ve karacanın yanı sıra ayı, tilki, kurt gibi türler ile çeşitli kuş ve balıkların başta badem, çitlembik olmak üzere çeşitli yemişlerin beslenmede önemli bir yer tutuğu anlaşılır. Çatalhöyük kazı buluntularıyla ortaya çıkan duvar betimlemeleri ve heykel özelliği taşımaya başlayan kil ya da taştan yapılma küçük heykelcikler, bilmediğimiz bir sanatın ortaya koyulmasının ötesinde o dönemin soyutlama ve dinsel inançlarını öğrenmemiz açısından da önemli bir katkı sağlamaktadır.. Çatalhöyük duvarlarında görülen betimlemeler bu sanatın arkasında köklü bir geçmişin olduğunu gösterir. Özellikle av sahnelerinde geyiklere verilen hareket, ayrıntıların mükemmelliği ve bunları yakalamaya çalışan insanların konumu son derece başarılı görsel kompozisyonlar oluşturur. Çatalhöyük te bulunan heykelciklerin her biri ayrı kimliği olan ve durağan bir figürden çok belirli bir hareketi, işi anlatmaya özen gösteren figürlerdir. Bazı insan betimlemelerinde harekete öne çıkmış ve tanımsız bir yüz ifadesi verilmişken özellikle taştan yapılanlarda soyut bir gövdenin üzerinde kişiliği olan anlamlı bir yüz gösterilir. Bazı figürlerin üzerinde dövme ya da boyayla yapıldığı anlaşılan bezemeler, kiminde basit kiminde daha gelişkin giysiler bazılarının da hayvan postuna büründüğü görülür. Orta Anadolu Neolitiğinde olduğu kadar hiçbir tarih öncesi toplulukta bu denli bir çeşitlemeye ve anlatım zenginliğine rastlamak mümkün değildir. Prof. Dr. Mehmet ÖZDOĞRU/Arkeo-Atlas,

36 ÖZET Tarih öncesi çağlardan günümüze Anadolu sürekli olarak çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapmıştır. Tarihçiler yazının bulunmasıyla başlayan dönemleri Tarihi Çağlar, yazının bulunmadığı dönemleri de Tarih Öncesi Çağlar olarak tanımlamaktadır. Tarih Öncesi Çağlar Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Kalkolitik ve Maden Çağı olmak üzere beş ana başlık altında toplanmaktadır. 1. Paleolitik Çağ (MÖ ): Kültürel dönemlerin en uzun olan çağı, besin toplayıcılığı dönemi olarak adlandırılmaktadır. Sanatın ortaya çıktığı bu dönemde mağara duvarlarındaki resimler bu dönem insanı hakkında bilgi vermektedir. Anadolu da Karain, Beldibi, Öküzini, Yarımburgaz vb mağaraları Paleolitik dönemden izler taşımaktadır. 2. Mezolitik Çağ (MÖ ): Bu çağ Buzul Çağı nın sona ermesi sonucunda yumuşak bir iklime geçilirken başlar. İlk aletler ortaya çıkar. Ok ve yay kullanılır. Anadolu da Mezolitik döneme örnek olarak Karain ve Beldibi mağaralarını gösterebiliriz. 3. Neolitik Çağ (MÖ ): İnsanların yerleşik düzene, tarıma ve hayvancılığa yöneldiği bir dönemdir. Aletlerin cilalanması, çanak çömlek yapımına başlanılması bu çağa rastlar. Tahıl yetiştirilmiş, koyun ve keçi evcilleştirilmiştir. Köyler ve şehirler kurulmaya başlanır. Çayönü ve Çatalhöyük yerleşimleri bu dönem içinde yer almaktadır. 4. Kalkolitik Çağ (MÖ ): Bu dönemde ticaret canlanmış, yerleşim yerleri surlarla çevrilmiş, geometrik bezeli kaplar, kadın figürleri, idoller, damga mühürler ortaya çıkmıştır. Hacılar, Köşkhöyük, Canhasan bu dönemin önemli yerleşimleridir. 5. Maden Çağı ( MÖ ): Maden Çağı na damgasını vuran tunçtur. Bu dönemde yapılarda megaron plan tipi uygulanmıştır. Bu dönemin en önemli yerleşim yerleri arasında Alacahöyük, Alişar, Kültepe, Boğazköy, Gordion ve Truva bulunmaktadır. 36

37 TEST II 1. Yazının kullanılmadığı dönemlere ne ad verilir? A. Neolitik Çağ B. Paleolitik Çağ C. Tarih Öncesi Çağlar D. Tarihi Çağlar 2. Tarih Öncesi Çağlar a ait zengin koleksiyonu bulunan Ankara daki müze aşağıdakilerden hangisidir? A. MTA Müzesi B. Anadolu Medeniyetleri Müzesi C. Etnografya Müzesi D. Devlet Resim ve Heykel Müzesi 3. Kalkolitik Çağ ın en önemli yerleşimi aşağıdakilerden hangisidir? A. Truva B. Alacahöyük C. Canhasan D. Gordion 4. Taş ve maden dönemi anlamına gelen çağ, aşağıdakilerden hangisidir? A. Paleolitik Çağ B. Mezolitik Çağ C. Neolitik Çağ D. Kalkolitik Çağ 5. Homeros destanlarında da adı geçen Batı Anadolu da Tunç Çağı nın en önemli yerleşim merkezi hangisidir? A. Çatalhöyük B. Truva C. Alacahöyük D. Göbeklitepe 37

38

39 3. ÜNİTE İLK ÇAĞDA DOĞU AKDENİZ HAVZASI UYGARLIKLARI VE BİZANS Adak Steli, Sümer

40 Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Kabartma, sfenks, orthostat, mastaba, ziggurat, piramit, tapınak terimlerinin tanımını yapabilecek, 2. Anadolu da ve Doğu Akdeniz havzasında İlk Çağ da kurulan uygarlıkların adlarını, merkezlerini, tarihlerini söyleyebilecek ve sanat eserlerini tanıyabilecek, 3. Yunan, Roma ve Bizans Sanatı örneklerini birbirinden ayırabileceksiniz. ANAHTAR KAVRAMLAR Tapınak Portik Dor Sella İyon Korint 40

41 1. MEZOPOTAMYA SANATI Giriş SANAT TARİHİ 1 Eski Yunanlıların Irmaklar arasındaki ülke anlamında verdiği isimle Mezopotamya uygarlıklar beşiği olarak tanımlanmıştır. Yakın Doğu sanatına damgasını vuran Mezopotamya, Fırat ve Dicle nehirlerinin Anadolu yu terk ettiği bölgeden başlayıp iki nehrin birleşerek Basra Körfezi ne döküldüğü noktaya kadar uzanan alanı kapsar. Nehir taşmaları sonucu bataklık bir bölge olan Mezopotamya bereketi nedeniyle bölgede çok eskiden beri yaşam vardır. Bölge zaman zaman istilalara sahne olmuş, Sümerler, Akadlar, Kasitler, Elamlar, Babiller ve Asur krallıklarına ev sahipliği yapmıştır. Gökyüzündeki yıldızların hareketlerini izleyen Sümerler, burçları bulmuşlar; bir yılı 365 gün olarak hesaplamışlar, haftayı yedi gün, bir yılı 12 ay olarak kabul etmişlerdir, Matematik ve geometrinin temellerini atmışlar; çarpma ve bölme işlemlerini basitleştirmek amacıyla cetveller hazırlamışlardır. Uzunluk, alan, ağırlık ve hacim ölçülerini bulan, dairenin çevresini 360 o ye bölen de Sümerler olmuştur. Bazı bitkilerden ilaç yaptıkları da bilinmektedir. a. Sümer Mimarisi Mezopotamya da ilk sanat eserlerini meydana getirenler, Orta Asya dan MÖ 4000 li yıllarda göçlerle gelerek yerleşen Sümerlerdir. Yerleştikleri bölgede Ur (Resim 03.01), Uruk, Eridu, Lagaş, Nippur, Kiş ve Umma adım taşıyan şehir devletlerini kurmuşlardır. Sümerler yaklaşık MÖ 3200 yıllarında yazıyı bularak uygarlığa ilk adımlarını atmışlardır. Bu yazı üç köşeli kalemle kil tabletler üzerine yazıldığı ve çiviye benzediği için çivi yazısı adını almıştır. (Resim 03.02) Resim : Kil tablet Sümer ülkesinde taş bulunmadığından Resim : Ur şehir arması yapılarını güneşte kuruttukları kerpiç tuğlalardan inşa etmişlerdir. Bu kerpiç malzeme ile Sümerler, etrafını kalın surlarla çevirdikleri şehirler içinde tanrılar için tapınaklar, krallar için saraylar ve inşa etmişlerdir. Yapılarının gücünü artırmak için payanda denilen destek duvarlar yapmışlardır. 41

42 Mezopotamya mimarisinde saraylar ve tapınaklar önde gelen eserlerdendir. Sümer mimarisinin en önemli eserleri çok katlı ve kule şeklinde inşa ettikleri zigguratlardır (Resim 03.03). Bunların en üst katında kutsal eşyaların bulunduğu bir oda vardır. Resim : Ziggurat Kutsal oda içinde bir de tanrılara sunulan adak ve armağanların yer aldığı bir sunak yer almaktadır. Nehir taşmalarına önlem olarak yüksek setler üzerinde yapılmış saraylar ve tapınaklar dikdörtgen şeklindeki bir avlunun etrafına dizilmiş odalar ve koridordan ibarettir. Dışa kapalı inşa edilmiş Sümer evleri ise, bir avlunun üç yanını kuşatan odalardan meydana gelir. Evler, saray planlarının küçültülmüş şeklindedirler. Sümer mimarisinde duvarlar oldukça kalındır. Pencere bulunmayan duvarların cepheleri sırlı tuğla ve mozaikle kaplıdır. Resim : Kral Gudea b. Sümer Heykel ve Kabartma Sanatı: M.Ö 3000 den daha eskiye giden Sümer heykel sanatında kireç taşı, mermer ve işlenmesi oldukça zor ve sert bir taş olan diyorit kullanılmıştır. Günümüze kadar gelen heykellerin çoğunun belden yukarısı çıplak ve vücutların duruşu frontaldir. Başlar dik, eller göğse kavuşturulmuş ve gözler iri yapılmıştır. Gözlerin belirgin olması ve renkli taşların kullanılması heykeldeki ifade gücünü artırmıştır. Heykel sanatının özelliklerini yansıtan, sert taştan yapılmış Kral Gudea heykelinde kralı dimdik ayakta durur yahut otururken, ya da kenarları püsküllü mantoya bürünmüş, ellerini göğsüne kavuşturmuş olarak betimlen- 42

43 miştir. Basık bir boyun üzerinde oturan başı, dolgun çehresi, canlı bakışlarıyla bu heykel, Sümer portre sanatının bir şaheseridir. (Resim 03.04) Sümer kabartmalarında konular genellikle kral ve tanrı figürleri, dini törenler, savaşlar, zaferler ve kralın günlük hayatından sahnelerdir. Sümer kabartmaları arasında en tanınmışı Sümer ordusunun yendiği düşman askerlerinin akbabalar tarafından parçalanmasının işlendiği Lagaş da bulunan Akbabalar Steli dir (Resim 03.05). Stel in arka yüzünde ise Sümer tanrısının ağ içinde kalan düşmanlarının kafalarına sopayla vuruşu gösterilmektedir. SANAT TARİHİ 1 Resim : Akbabalar Steli Küçük sanat eserleri arasında çivi yazılı kil tabletler ve kireç taşından yapılmış silindir mühürler vardır. Ur kral mezarlarında bulunmuş hançerler, sofra ve süs eşyaları, levhalar, müzik aletleri, ileri bir uygarlığın işaretleridir. Sümer saray avlularını süsleyen resimlerde dini törenler, ağaçlar, kuşlar, çiçeklerle dolu bahçeler, kanatlı aslanlar, insan, hayvan ve bitkiler yer almaktadır. (Resim 03.06) Keramik kaplar, stilize edilmiş hayvan figürleri ve geometrik motiflerle süslenmiştir. Resim : Sümer resmi 43