TAŞKÖPRÜLÜZÂDE Kasım 2016 İstanbul Medeniyet Üniversitesi ULUSLARARASI SEMPOZYUMU ÖZET KİTAPÇIĞI

Transkript

1 ULUSLARARASI TAŞKÖPRÜLÜZÂDE SEMPOZYUMU ÖZET KİTAPÇIĞI Kasım 2016 İstanbul Medeniyet Üniversitesi Güney Kampüs C Blok Konferans Salonu Dumlupınar, D-100 Karayolu No: 98, Kadıköy / İstanbul 1

2 2

3 ULUSLARARASI TAŞKÖPRÜLÜZÂDE SEMPOZYUMU ÖZET KİTAPÇIĞI TÜRK TARİH KURUMU

4 18 KASIM CUMA 14:00-14:15 TAS KÖPRÜLÜZÂDE PROJESİ TANITIMI 14:15-15:00 PROTOKOL KONUS MALARI İbrahim Halil Üçer Taşköprülüzâde Proje Yürütücüsü Gül Zülfikar İlim Sanat Tarih ve Edebiyat Vakfı Başkanı Süleyman Güder İlmi Etüdler Derneği Başkanı İhsan Fazlıoğlu Sempozyum Organizasyon Heyeti Başkanı Prof. Dr. İhsan Karaman İstanbul Medeniyet Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Refik Turan Türk Tarih Kurumu Başkanı (Teşrifleri Halinde) Prof. Dr. Yekta Saraç Yüksek Öğretim Kurulu Başkanı (Teşrifleri Halinde) 15:15-16:45 AÇILIS OTURUMU Taşköprülüzâde nin Dünyası: XVI. Yüzyıl Osmanlı Düşünce Hayatı ve Taşköprülüzâde Mehmet Genç 16. yy. Osmanlı Dünyasına Genel Bir Bakış İhsan Fazlıoğlu 16. yy. Osmanlı Felsefe-Bilim Geleneği ve Taşköprülüzâde Ahmet Sururi Bir Osmanlı Âliminin Prosopografisi: Taşköprülüzade nin Hayatı, İlmî ve Siyasî İlişkileri AKS AM YEMEG İ 4

5 19 KASIM CUMARTESİ 09:00-10:30 BİRİNCİ OTURUM Taşköprülüzâde nin Evreni: Kozmoloji, Nedensellik ve Tanrı-Âlem İlişkisi Oturum Başkanı: Teoman Duralı İbrahim Halil Üçer Taşköprülüzâde nin İlliyet Anlayışı ve Tam-Nâkıs İllet Ayrımı Kübra Şenel Ravzu d-dekâik fî Hazerâti l-hakâik: Taşköprülüzâde nin Hazerâtü l-hams Yorumu Cahid Şenel Taşköprülüzâde de Boşluğun İspatı Üzerine Ahmet Faruk Güney Varlığın Birliğinin Anlamı: Ecellu l-mevâhib 10:45-12:15 İKİNCİ OTURUM Bilgi ve Varlık: Taşköprülüzâde nin Bilgi Ve Bilim Felsefesi Oturum Başkanı: Ömer Türker M. Zahit Tiryaki Sübut, Tahakkuk ve Taakkul Arasında Yetkinleşme Süreçleri: Taşköprülüzâde Yorumu Eşref Altaş Metafizik ve Kelam Örneğinde İlimlerin Tasnifinin İmkânı: el-livâu l-merfû Üzerinden Bir Tartışma Mehmet Özturan Taşköprülüzâde nin Fahreddin Râzî Eleştirisi: Tanımın İmkânı Üzerine Ahmed Djebbar Les mathématiques dans le Miftāh al-sa āda et leurs liens avec les classifications antérieures ÖG LE YEMEG İ ARASI 5

6 14:00-15:30 ÜÇÜNCÜ OTURUM Taşköprülüzâde de Dil Bilimleri Ve Felsefesi Oturum Başkanı: Tahsin Görgün Abdullah Yıldırım İstidlâl Belagatin Parçası mıdır? Taşköprülüzâde Bağlamında Bir Değerlendirme Şükran Fazlıoğlu Miftâhu s-sa âde ve Misbâhu s-siyâde Adlı Eseri Çerçevesinde Taşköprülüzâde nin Dil ve Dil Bilimleri Anlayışı Ali Benli Taşköprülüzâde nin Şerhu l-fevâidi l-gıyâsiyye Adlı Eseri Hakkında Genel Bir Değerlendirme Alaeddin Günay Taşköprülüzâde nin Tebei ve Temsili İstiarenin Bir Araya Gelmesi Konusunda Sadeddîn Teftâzânî ve Seyyid Şerif Cürcânî nin Görüşlerini Değerlendirmesi 15:45-17:15 DÖRDÜNCÜ OTURUM Dini İlimler ve Dil Bilimleri Oturum Başkanı: Mustafa Çiçekler Taha Boyalık Tefsir Şerh-Haşiye Yazımında Taşköprülüzâde nin Haşiye alâ Şerhi l- Keşşâf li l-cürcânî Adlı Eseri Abdurrahman Meaşi et-türasu l-kur ânî inde İmam Taşkûbrîzâde Şerhu Mukaddimeti l- Cezeriyye Ali Aslan Taşköprülüzâde Ahmed Efendi ve Muhtasar Nahiv Metni: Müftetihu l- İ râb Risâlesi Faysal Elhafyan el-ma rifetü l-lugaviyye fî Nazariyyeti Taşkubrîzâde et-tasnîfiyye: et- Tedâhül ve t-tekâmül 6

7 17:30-19:00 BES İNCİ OTURUM Mantık 20 KASIM PAZAR Oturum Başkanı: Ömer Mahir Alper Berra Kepekçi Taşköprülüzâde Ahmed Efendinin Şerhu âdâbi l-bahs ve l-münâzara Eseri Bağlamında Münâzara İlmi Harun Kuşlu Taşköprülüzâde ye Göre Bilinmezin Sınırı Üzerine: Mutlak Meçhul Risalesi Üzerinden Bir Okuma Syamsuddin Arif Tashkubrīzādah on the Art of Disputation: Risālah fi Ādāb al-bahth wa al-munāzarah Necmi Derin Taşköprülüzâde ye Göre Doğruluk Kriteri AKS AM YEMEG İ 09:00-10:30 ALTINCI OTURUM Bilimler Tarihçisi Olarak Taşköprülüzâde Oturum Başkanı: İhsan Fazlıoğlu Sami Turan Erel es-seâdetü l-fâhire deki İlimler Tasnifi Anlayışının Taşköprülüzâde nin Diğer Eserleriyle Karşılaştırılması Wahid Amin Avicenna and the Theory of Mental Existence: From Fakhr al-din al- Razi to Tashkubrīzādah Sami Arslan Bilgi ve Bilgi nin Dolaşımı Bağlamında Taşköprülüzâde nin Medînetu l- Ulûm unu İnşâ Eden Kelimeler Ahmet Kamil Cihan İlimler Tasnifi Bağlamında Miftahu s-saâde ve el-fevâidu l-hâkâniyye 7

8 10:45-12:15 YEDİNCİ OTURUM Taşköprülüzâde ve Kelam Oturum Başkanı: İlyas Çelebi Hayrettin Nebi Güdekli Taşköprülüzâde nin Kader ve Kaza Anlayışı Ömer Türker İslam Düşünce Gelenekleri Açısından el-me âlim fî usûli d-dîn İsmail Taşpınar Taşköprülüzâde nin Yahudilere Karşı Reddiye Risalesi ( Risâle fî r-redd ale l-yehûd ) ve Yahudiliğe Karşı Yazılan Reddiyeler Tarihindeki Yeri Salih Günaydın, M. Yetim, M. Ali Koca Tecrid Haşiyeleri Geleneği ve Taşköprülüzâde nin Tecrid Haşiyesi ÖG LE YEMEG İ ARASI 14:00-15:30 SEKİZİNCİ OTURUM Taşköprülüzâde ve Pratik Bilimler: Ahlak ve Siyaset Oturum Başkanı: M. Cüneyt Kaya Müstakim Arıcı Osmanlı Ulemasının Siyasal Bilimler Tasavvuru: Amâsî den Taşköprülüzâde ye Mukayeseli Bir İnceleme Özkan Öztürk Taşköprülüzâde nin Risâle fî Beyâni Esrâri l-hilâfeti l-insâniyye Adlı Eserinde Maddî ve Manevî Siyaset Tasavvuru Ahmet Tahir Nur Taşköprülüzâde Ahmed Efendi nin Siyaset Düşüncesine Giriş: Tasvirler ve Temalar Asiye Aykıt Şerhu l-ahlâki l-adudiyye Geleneği Çerçevesinde Taşköprülüzâde ve Müneccimbaşı Ahmed Dede nin Ahlâkî Tekamül Anlayışları 8

9 15:45:17:15 DOKUZUNCU OTURUM Taşköprülüzâde ve Bilimler Oturum Başkanı: Eşref Altaş Mahmud el-mısri Taşköprülüzâde ve Risaletuhû eş-şifâ li-edvâi l-vebâ Mehmet Gel Bir Osmanlı Âlimi Olarak Taşköprülüzâde nin Siyasetle İmtihanı: Da vâ-yı Âsyâb Örneği Recep Uslu, Taşkörülüzâde nin Müzik Bilimi: Müzikolojik Çözümleme İdham Muhammed Hane Nazariyyetü Taşköprizade li-tasnifi l-hatti l-arabi: el-verâse ve l-izâfe 17:30-18:15 KAPANIS OTURUMU 18: DEĞERLENDİRME İhsan Fazlıoğlu İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Felsefe Bölümü Ömer Türker Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi İbrahim Kalın Cumhurbaşkanlığı Sözcüsü (Teşrifleri Halinde) 18:45 19:15 KAPANIS KONSERİ Ahenk Türk Musikisi Dinletisi: Tarihin Saklı Sesleri Ney: Ali Tan Şahrud: Sami Dural AKS AM YEMEG İ 9

10 Ahmet Sururi Yrd. Doç Dr., Yalova Üniversitesi Taşköprîzâde nin Hayatı, İlmî ve Siyasî İlişkileri Özet: Osmanlı düşünce dünyasının fikrî altyapısını oluşturan klasik dönemine ait çalışmalar hakkında elimizde bibliyografik ve dokümanter veriler bulunmakla birlikte bu eserlerin muhtevasına dair fazla bir malumata sahip değiliz. Bu tebliğde Osmanlı fikrî hayatının bu pek fazla bilinmeyen, karanlıkta kalmış olan dünyasına ışık tutma adına, klasik Osmanlı düşüncesinin bir âlimini ortaya çıkarmayı amaç edindik. Kendisinden önceki ilmî geleneğe bağlı klasik bir Osmanlı âlimi olan Taşköprîzâde Ahmed Efendi, Muslihuddin Mustafa Efendi nin oğlu olup 2 Aralık 1495 te Bursa da doğmuş ve 13 Nisan 1561 de İstanbul da vefat etmiştir. Osmanlı klasik dönemi düşüncesinde, yaşadığı asrın önde gelen âlimlerinden biri ve Osmanlı medrese geleneğinin kendisinde en iyi şekilde görülebileceği bir âlim olan ve hemen her ilim dalında yazmış olduğu eserleriyle kendisini ispatlamış bulunan Taşköprîzâde, tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, ahlâk, mantık, Arap dili ve edebiyatı, biyografi, ilimler tarihi, tıp gibi alanlarda seksenden fazla eser telif etmiştir. Bu tebliğde bir yandan Taşköprîzâde yi hayatı, ilmî ve siyâsî ilişkileri üzerinden tanıtmaya, ayrıca genel olarak Osmanlı düşüncesi, özel olarak da XVI. yy. Osmanlı düşüncesi içerisindeki yerini tespit ederek değerlendirmeye çalışacağız. Anahtar Kelimeler: Taşköprîzâde, Miftâhu s-saâde, eş-şekâik, Risâle fî İlmi Âdâbi l-bahs. 10

11 İbrahim Halil Üçer Yrd. Doç. Dr., İstanbul Medeniyet Üniversitesi Taşköprîzâde nin İlliyet Anlayışı ve Tam-Nâkıs İllet Ayrımı Özet: Müteahhir dönem kelam ve felsefe geleneği, nedenlerin taksimi açısından önemli bir yeniliğe şahitlik etmiştir. Terminolojik bakımdan çeşitli biçimlerde geriye götürülebilse de, kavramsal içerik bakımından ne İslam felsefesinin klasik çağında ne de Antik-Helenistik dönemde görebileceğimiz bu taksim, nedenleri tam ve eksik (nâkıs) şeklinde taksim eder. Söz konusu taksim, İbn Sînâ felsefesi ile Eş arî kelamının etkileşiminden neşet eden önemli bazı sorulara cevap arayışı içerir: Filozofların var olduğunda eserini zorunlu olarak gerektiren tam illet tasavvuru, var olduğunda eseri ondan zorunlu olarak lazım gelmeyecek bir tam illete dönüştürülebilir mi; İbn Sînâ nın imkân ve istidat teorisiyle yatay planda üstesinde geldiği Aristotelesçi zorunluluk fikrinin yerine ikâme ettiği dikey zorunluluk ihtiyar fikrine dayalı olarak kırılabilir mi? Nedensel zorunluluk ve Tanrı nın özgür iradesi arasında bulunduğu düşünülen çelişkiyi yumuşatmak ya da aşmak için kelamcılar kadîm bir âlemin muhtâr (özgür) bir fâile dayanığ dayanamayacağını da sormuşlardır. Muhtemelen, başta Gazâlî ve daha sonra Fahreddîn er-râzî olmak üzere illiyet meselesini kelamcılar ve filozoflar arasındaki tartışmaların esası kabul eden bilginlerin Tanrı-âlem ilişkisiyle ilgili vesileci tutumda ısrar eden yaklaşımlarına karşı, Ebherî nin eserlerinde tedrîcî olarak tam bir formülasyonunu gördüğümüz tam-eksik illet ayrımı; Nasîruddîn Tûsî nin Tecrîdu l-i tikâdı ndaki formülasyonları merkeze alacak şekilde Tecrîd şerh ve haşiyelerinde yoğunlaşan bir tartışmaya dönüşmüştür. Hem Yeni-Eş arî kelamcılar hem de İbn Sînâcı filozofların Tecrîd e yazdıkları şerhler ve haşiyeler, iki okulun argümanlarını içeren bir tartışma geleneği başlatmıştır. Diğer taraftan Seyyid Şerîf Cürcânî nin Şerhu l-mevâkıf ve Tecrîd Hâşiyesi gibi eserleri başta olmak üzere, bazı kelamcıların tam-eksik illet ayrımına dayalı olarak gündeme getirdikleri daha ileri sorunlar aracılığıyla bu mesele Yenilenme Dönemi kelamının en önemli tartışma konularından birine dönüşmüştür. Taşköprîzâde, İlletlerin Kısımlarını Tahkik risalesinde ele aldığı bu sorunları, bir yandan Tecrid şerh ve haşiyeleri geleneğine Devvânî-Deştekî tartışmalarından başlayarak katılmakta diğer yandan İbn Kemâl in aynı konuyla ilgili eserinden başlayarak Cürcânî ve Râzî çizgilerindeki atıflar üzerinden meseleyi tahkik etmektedir. Anahtar Kelimeler: Taşköprîzâde, tam illet, nakıs illet, nedensellik zorunluluk, vesilecilik, nedenlerin taksimi. 11

12 Kübra Şenel Doktor Adayı, Marmara Üniversitesi Ravzu d-dekâik fî Hazerâti l-hakâik: Taşköprîzâde nin Hazerâtü l-hams Yorumu Özet: İbnü l-arabî (ö.638/1240) ve onun takipçisi olan bazı mutasavvıflara göre Allah ın isim, fiil, sıfat ve tecellileri sonsuz olduğu gibi bunların mazharı olan kainat da sonsuzdur. Allah her an zuhur ve tecelli halinde olduğundan bu zuhur ve tecelliler tekerrür etmemektedir. Kainat her an yeni bir tecelli ve yeni bir yaratılış durumundadır. O her gün yeni bir iştedir (er-rahman 55/29) mealindeki ayeti O her an yeni tecellilerle ve sürekli olarak zuhur etmektedir şeklinde yorumlayan mutasavvıflar, bu tecellileri hazaratü l-hams adını verdikleri beş genel mertebede toplamışlardır. Başka bir deyişle sonu olmayan âlemler ya da ontolojik düzeyler genel kategorilere bölünebilir; bunlara da, başka terimler kullanılsa bile, sırasıyla âlemler, düzeyler veya hazretler şeklinde atıfta bulunmak mümkündür. Taşköprîzâde (ö.1561) de tebliğe konu olan Ravzu d-dekâik fî Hazerâti l-hakâik isimli eserinde risalenin her ilim talebesini ikna edecek bir mukaddime ve beş bölümü içerdiğini ifade ederek hazerât-ı hams teorisi çerçevesinde varlık mertebelerini konu edinir. Râzî sonrası muhakkikler döneminin XVI. yüzyıldaki önde gelen temsilcilerinden biri olan müellif, söz konusu varlık mertebelerini ele alırken muhakkik üslubun gerektirdiği şekilde sadece vahdet-i vücud teorisyenlerinin bu konu hakkındaki görüşlerini değil, aynı zamanda kelamcıların, Meşşâî ve İşrakî filozofların görüşlerini de ele almış, zaman zaman mukayeseler yapmış, zaman zaman da eleştirmiş, ancak her zaman sûfîlerin bu konudaki görüşlerini destekler bir tavra sahip olmuştur. Nitekim o, sufilerin bu konudaki görüşlerini daha iyi ortaya koyabilmek için isimlerini zikretmemekle birlikte İbnu l-arabî ve Dâvûd el-kayserî den uzunca alıntılarda bulunmuştur. Bu sebeple tebliğimizde Taşköprizâde nin bu eserinde beş varlık mertebesi çerçevesinde üç meseleyi zikrettiğimiz bu düşünce ekollerinden bir kısmının teorileriyle birlikte nasıl ele aldığını ortaya koymaya çalışacağız. Bu meselelerden birincisi, Taşköprizâde nin şahsında vahdet-i vücudcu düşünürlerin filozofların sudur teorisini vahdet-i vücudu anlatmak için kullanmalarına rağmen teorinin merkezî ilkelerinden biri olan birden bir çıkar ilkesini kendi teorileri doğrultusunda nasıl tadil ettikleridir. İkinci mesele, Taşköprizâde nin Tanrı nın ezelî bilgisinin hârice çıkmasına ilişkin teorisi ve bunu anlatırken özünde birbirinden farklı teoriler olan vahdet-i vücud ve meşşâi felsefenin kullandığı terminolojiyi belirli noktalardaki ortaklıklarına binaen birbirine nasıl tercüme ettiğidir. Ele alacağımız üçüncü mesele ise, düşünürümüzün Tanrı nın bilgisi sadedinde onun tikelleri bilip bilmediği meselesine ilişkin olarak meşşâi felsefe ile vahdet-i vücud ve aynı zamanda kelâmî bakış açısını nasıl birleştirmeye çalıştığıdır. Anahtar Kelimeler: Sudur, birden bir çıkar, Tanrı nın bilgisi, hazerâtü l-hams. 12

13 Cahid Şenel Yrd. Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi Taşköprizâde nin Pürüzsüz Yüzey Deliliyle Boşluğu İspatı Özet: Bu tebliğde Taşköprîzâde nin Pürüzsüz Yüzey Deliliyle Boşluğun İspatının İmkânı (İsbâtu cevâzi l-halâ bi-delîli s-safhati l-melsâ) adlı eserinden hareketle boşluğun imkânı ve bununla ilişkili pürüzsüz yüzey, hareket, zaman, an, mekân ve mekânla ilişkili olan melâse, istivâ, inhinâ, huşûne, mesâm kavramlarıyla ilişkili olan tartışmalı hususlar ele alınacaktır. Taşköprîzâde risâlesinde İbn Sînâ, Fahreddin er-râzî ve Seyyid Şerif el-cürcânî gibi isimlere açıkça, Ali Kuşçu, Hocazâde ve Hasan Çelebi gibi isimlere ise zımnen atıflarda bulunmaktadır. İhtilaflı bir mesele etrafındaki tarafların görüşlerini bir araya getirme, tartışma ve nihai olarak kendi görüşünü ortaya koyma, Taşköprîzâde nin özellikle risâlelerinde benimsediği tipik yazım tarzıdır ve Safhatü l-melsâ için de aynı şey geçerlidir. Kimi zaman bu ihtilaflar lafzî, kimi zamansa meselenin özüne ilişkindir ve Safhatü l-melsâ da her ikisinin de örneği mevcuttur. Ayrıca tisâlede Taşköprizâde nin ele aldığı hususlardan bir başkası, an-zaman ilişkisidir. Ona göre müteahhir dönem ulemânın tamamı iki an arasında meydana gelen zaman konusu güç bulmuştur ve bu onların, miktaru l-vücûd ile miktaru l-hurûc ile l-vücûd arasında bir ayrıma gitmemelerinden kaynaklanmaktadır. Tebliğimizde buraya kadar zikredilen konular ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler: Taşköprîzâde, boşluk, pürüzsüz yüzey, melsâ, istivâ, inhinâ, huşûne, mesâm, mekân. 13

14 Ahmet Faruk Güney Yrd. Doç. Dr., Kırklareli Üniversitesi Varlığın Birliğinin Anlamı: Ecellu l-mevâhib fî Ma rifeti Vücûdi l-vacib Özet: Taşköprizâde, Tanrı âlem ilişkisinde varlığın tek hakikat olduğu ve bunun bir meratibi olduğu görüşünde olan sufilerin (vahdet-i vücud ehlinin) görüşlerini mutlak varlık-özel varlık ayrımından hareketle ve filozofların mutlak varlık hakkındaki görüşleri bağlamında temellendirmektedir. Buna göre Risalesi bir mukaddime ve iki matlab ve bir sonuçtan oluşmaktadır. Mukaddimede Varlık kavramının taksimi ve tanımlarından bahsetmekte bu konudaki filozof ve kelamcılar arasındaki farklardan bahsetmektedir. 1. Matlab, Zorunlu nun özel varlığının nasıl olduğu konusunu ele almaktadır. Taşköprizâde nin buradaki yorumları filozofların görüşlerine uygun ve o görüşlerin temellendirilmesi şeklindedir. 2. Matlab, Birinci matlab da aktarılan görüşlere yapılan 10 itirazı ve cevaplarını içermektedir. Nihayet 3. Matlab ise varlığın birliği görüşünde olan hukema ve sufiyenin bundan neyi kastettiklerine dair açıklamaları içermektedir. Son olarak Vasiyyet kısmında ise varlığın birliği görüşünde olan sufiler hakkındaki zannımızın hayırhah olması gerektiğine vurgu yaparak metni bitirmektedir. Tebliğde söz konusu bölümler Taşköprîzâde nin varlık anlayışı bağlamında ele alınarak değerlendirilmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Taşköprîzâde, Ecellü l-mevâhib, vahdet-i vücud, mutlak varlık, özel varlık. 14

15 Mehmet Zahit Tiryaki Yrd. Doç. Dr., İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sübut, Tahakkuk ve Taakkul Arasında Yetkinleşme Süreçleri: Taşköprîzâde Yorumu Özet: Taşköprîzâde, Kavâidü l-hamliyyât fi-tahkîki Mebâhisi l-külliyyât başlıklı risalesinde en temelde dört konuyu incelemektedir. Bu konuların ilki, tümellerin tikellerin mertebesine inmesi (tenezzül), ikincisi tümellerin mefhumu, üçüncüsü haricî tümellerin varlık tarzı, dördüncüsü ise yüklemenin (haml) anlamıdır. Buna göre Tanrı nın ezeli ilminde sabit mümkün tümel hakikatler, her ne kadar bilkuvve sahip olsalar da bilfiil olarak kendileri için söz konusu olan mümkün yetkinliklerden yoksundurlar. Bu mümkün tümel hakikatler, kendi yetkinliklerine doğru hareketlerinde her bir mertebede farklı kayıtlar alırlar. Fakat tümel, tümel ile kayıtlandığı sürece tikelliğin ortaya çıkması söz konusu olmaz ve tikellik ancak Tanrı nın her mertebede kendilerine feyzettiği tâbî ve lâzım arazlar ile gerçekleşir. Böylece Tanrı nın ezeli ilminde sabit bulunan hakikatler ayni/şahsi/ harici varlıklarına kavuşmuş olurlar. Buna bağlı olarak bu nüzul sürecinin sonunda teşahhusa bağlı farklılaşmalar gerçekleşir. Bir başka deyişle, Tanrı nın ezeli ilminde sabit mümkün tümel hakikatler, hariçte, harici ve tikel bir şekilde taayyün etmiş hüviyetler/zatlar/şahıslar şeklinde sabit olurlar. Bundan sonra ise tümel hakikatlerin bu aynî ve haricî varlıklardan taakkul ve haml yoluyla ayrıştırıldığı mertebe gelir. Buna göre tümelin çokluktan önce, çoklukla birlikte ve çokluktan sonra üç temel durumu bulunmaktadır. Çokluktan önceki tümel ezeli ilimde ilmi bir taayyün ile taayyün etmiş mahiyet; çoklukla birlikte olan tümel, tikellerin zımnında mevcut tümel hakikat (tabii külli); çokluktan sonraki tümel ise zihinlerde meydana gelen ve harici hakikatlerden zihinlere ulaşan tümel mefhumlar olmaktadır. Tebliğ, Fahreddin Râzî, Nasîruddin Tûsî, Efdaluddin Hunecî, Siraceddin Urmevî, Katibi Kazvini, Seyyid Şerif Cürcani nin konuyla ilgili görüşleri ile ilişkisi bağlamında Taşköprîzâde nin, tanrının ezeli ilminde sabit mümkün tümel hakikatlerin kendilerinin mümkün yetkinliklerini elde etme süreci boyunca kat ettikleri değişik varlık tarzlarındaki varoluş durumları, son olarak da bu sürecin sonunda hariçte mürekkep ve ayni/şahsi hüviyetler olarak mevcut olan ve taayyün eden bu tümel hakikatlerin akıl tarafından cüzlerine ayrıştırılması, bu cüzlerin birbirine yüklenmesi hakkındaki yaklaşımını incelemeyi amaçlamaktadır. Anahtar kelimeler: Taşköprîzâde, Kavaidü l-hamliyyat, sübut, tenezzül, tahakkuk, teşahhus, taakkul, haml. 15

16 Eşref Altaş Yrd. Doç. Dr., İstanbul Medeniyet Üniversitesi Taşköprizâde nin el-livâü l-merfû Adlı Risalesine Göre İlimlerin Konusu Problemi Özet: Taşköprîzâde nin el-livâü l-merfû fî halli mebâhisi l-mevzû adlı eseri, bir ilmin konusunun nasıl belirlendiği tartışmalarına ışık tutan bir eserdir. Klasik dönemde felsefe ve kelamın konusunun belirlenmesi ve bunların hangisinin hangi anlamda tümel olduğu yaygın bir tartışmadır. Cürcânî nin felsefe ve kelamın konusunun ne olduğunu hem Metâli hem Mevâkıf şerhinde yeniden ele alması Osmanlı dönemindeki tartışmaların da zeminini oluşturmuştur. Bu yeni tartışmalar bağlamında Molla Lütfî, II. Bayezid in huzurunda bir tartışmayı padişahın emriyle es-seb u ş-şidâd adıyla kaleme almış ve Cürcânî nin hikmetin konusu hususunda ileri sürdüğü görüşleri eleştirmiştir. Molla Lütfî nin itirazları Molla İzârî tarafından cevaplanmış, ancak Taşköprizâde ye göre Molla İzârî nin cevapları yetersiz kalmıştır. Taşköprizâde ise bu eserinde önce konu, ilke ve mesele kavramları üzerinde durmuş, ardından felsefenin konusu bağlamında Molla Lütfî ve İzârî nin cevaplarını değerlendirmiştir. Bu tebliğde ben öncelikle bir ilmin konusunun belirlenmesinde dikkate alınan zâtî araz kavramına odaklanarak ilmin konusunun birliğinin anlamı, ilmin konusunda dikkate alınan kayıtların neler olabileceği, ilmin parçaları ve tedvinde istihsan kuralı gibi teorik meseleleri Sadrü ş-şerîa, Teftâzânî, Fenârî gibi risalede atıf yapılan alimlerin görüşleri bağlamında tartışacağım. Ardından Taşköprizâde nin yeni tartışmasına geçmek üzere, felsefe ve kelamın konusu probleminin tarihsel ve Osmanlıdaki güncel bağlamını tasvir edeceğim. Girişteki teorik çerçevenin uygulanması bağlamında Cürcânî nin felsefenin konusuna ilişkin görüşlerine Molla Lütfî tarafından yöneltilen eleştirilere ve bunların Taşköprizâde tarafından verilen cevaplarına değineceğim. Yine teorik çerçevenin uygulanması bağlamında Kelamın konusu ve felsefeden hangi cihetle ayrıldığını tartışacağım. Anahtar Kavramlar: Mevzu, mebadi, mesail, Cürcânî, Molla Lütfî, Molla İzârî, Taşköprîzâde. 16

17 Mehmet Özturan Yrd. Doç. Dr., İstanbul Medeniyet Üniversitesi Taşköprîzâde nin Fahreddin Râzî Eleştirisi: Tam Tanımın İmkânı Üzerine Özet: İslam dünyasının klasik döneminde Aristotelesçi mantığı esas alan mantık kitapları muhteva açısından tanım ve kıyas teorileri üzerinde yoğunlaşır. Tanım teorisi insanın bilmediği kimi kavramların bilgisini tarif yoluyla elde edebileceğini söylemektedir. Bu nedenle tanım teorisinin temel amacı tarif türlerini belirleyerek bu farklı türlerin hangi kombinasyonlar ile meydana getirilmesi gerektiğine dair temel kaide ve bileşenleri öğretmektir. Farklı tarif türleri içinde en önemlisi tam tanımdır. Tam tanıma ilişkin birçok eleştiri dile getirilmiştir. Bu tarif türünü tenkit edenlerden biri de Fahreddin Râzî dir. Fahreddin Râzî ye göre tam tanımın var olması imkansızdır. Zira tam tanım teorisi felsefî olarak var olması imkansız bir sonuca sürükler. Râzî nin bu iddiayı gerekçelendirmek için öne sürdüğü argüman bütün-parça ilişkisi ve tümel-fert ilişkisi üzerinden olmak üzere iki aşamalıdır. Birinci aşama tanımlayan ile tanımlananın farklı şeyler olması gereğine binaen bu ayrımın kaldırıldığını dolayısıyla bu iki terimin eşanlamlı hale getirildiğini söyleyerek bir şeyi kendisiyle tanımlama problemine sürüklediğini söyler. İkinci aşama ise sınırsız sayıda fertlerin bilgisini gerektirdiği için eleştiriye konu olur. Bu tebliğde Râzî nin tam tanımın imkansızlığı iddiası, Taşköprîzâde nin Risâletü t-ta rîf ve li lâm fî halli müşkilâti l-haddi t-tâmm adlı risalesinden hareketle değerlendirilerek onun sunmuş olduğu icmal-tafsil ayrımı ekseninde tam tanımın mümkün olduğu sonucu ele alınacaktır. Anahtar Kavramlar: Tam tanım, tanımlayan, tanımlanan, toplam, bütün-parça, icmal-tafsîl. 17

18 Ahmed Djebbar Prof. Dr., University of Science and Technology of Lille, Fransa Taşköprîzâde nin Miftâhu s-sa âde sinde Matematik Bilimler Özet: İslam ülkelerinde ilimlerin sınıflandırılması 10. ve 16. yüzyılları arasında ortaya çıkmış; içerik, şekil ve düzenleme olarak çeşitlilik arz etmiştir. Naklettikleri bilginin özgünlüğü ya da bilimsel etkinlikler hakkında geliştirdikleri düşünceler göz önüne alındığında, bu sınıflandırmaların yazarları birbirlerinden farklılaşırlar. Dahası, epistemolojik olarak bu yazarlar bilim/ilim ve onun hedefleri için aynı çözümlemeleri paylaşmazlar. Matematiğin bu sınıflandırmalarda önemli bir yeri vardır. İçeriğin sunumu, bize dolaylı olarak, yazarların öncelikle entellektüel profilleri ve kullandıkları kaynaklara dair, daha sonra ise kendi dönemlerinin veya öncesindekilerin matematiksel etkinlikleri, yayınları konusunda sahip oldukları bilgi dereceleri hakkında ilginç bilgiler sağlar. 16. yy da, Müslüman dünyanın ve dönemin en üretken ilim merkezlerinden biri olan İstanbul da yaşayan bir bilgin olarak Taşköprîzâde, Müslüman doğuda ve batıda kendi çağdaşlarıyla, dokuz ve on dördüncü yüzyıllar arasında, imparatorluğun farklı yerlerinde gelişen ortak bir mirası paylaşır. Fakat bu miras, XV. ve XVI. yüzyıl biliminin daha iyi ürettiği bilgiyle farklılaşır. Bu durum özellikle matematik ve içerisinde matematiğin kullanıldığı astronomi, fizik, fen ilimleri gibi disiplinler için geçerlidir. Bu tebliğin ilk kısmı, kısa bir şekilde İslam da sınıflandırma bilimi ve matematiğin bu sınıflandırmaki yeri hakkında olacaktır. Bu girizgah Miftâhu s-sa âde nin içeriğini bağlamına oturtabilmek ve özgünlüğünü belirtebilmek için gereklidir. Tebliğin ikinci kısmı, kitabın matematik bilimlerle ilgili bölümlerinin sunumuna ayrılacaktır. Birincil olarak, içeriğin diğer sınıflandırmalarla olan bağlantısını göz önüne alacağız ve ikinci aşamada matematik üretiminin tarih yazımına sonra odaklanacağız. Anahtar Kelimeler: İlimlerin tasnifi, Miftâhu s-sa âde, matematik, astronomi, IX. ve XVI. (9.yy ve 16.yy) yüzyıllar. 18

19 Abdullah Yıldırım İstanbul Medeniyet Üniversitesi İstidlâl Belagatin Parçası mıdır? Taşköprîzâde Bağlamında Bir Değerlendirme Özet: Taşköprizâde Ahmed Efendi nin (ö. 968/1561), Arap dilbiliminin temel disiplinlerinde telif ettiği irili ufaklı çok sayıda çalışması yanında özel olarak belâgat konusuna odaklandığı iki hacimli eseri bulunmaktadır. Bunlardan biri müteahhir dönemin meşhur kelamcısı Adudüddin el-îcî nin, Sekkâkî nin Miftâhu l-ulûm unun üçüncü bölümünün özetinden ibaret olan el-fevâidu l-gıyâsiyye adlı telhis çalışması üzerine yaptığı şerh, diğeri ise el-îcî nin talebelerinden Seyyid Şerif Cürcânî nin yine Miftâhu l-ulûm un üçüncü bölümünü konu edinen şerhi üzerine telif ettiği hâşiyesidir. Metinler arası ilişkiler göz önünde bulundurulduğunda, Taşköprizâde nin belâgat düşüncesinin esas itibarıyla Îcî ve Seyyid Şerif üzerinden Sekkâkî ye bağlandığı görülmektedir. Belâgat ilimlerinin sistematik bir biçimde tedvinine yaptığı katkı yanında Miftâhu l- ulûm un en dikkat çekici özelliği, Arap dilbilim geleneğinde hiçbir örneği olmayan bir biçimde, belâgat incelemesiyle mantık arasında kurduğu ilişkidir. Sekkâkî eserin girişinde, meânî ilminin ancak mantık (had ve istidlal) ilmiyle tamamlanabileceğini açıkça belirtir. Nitekim metinde had ve istidlal incelemesinin yapıldığı kısım, belâgat ilimlerinin ele alındığı üçüncü bölümün tamamlayıcı unsuru (tetimme) olarak nitelendirilmektedir. İslam geleneğinde nahiv ve mantık âlimleri arasında muhtelif tartışmaların yaşandığı, bu konuda bir takım metinlerin telif edildiği bilinmektedir. Dolayısıyla dilbilim-mantık ilişkisi bakımından meselenin tarihsel bir arka planı söz konusudur. Ancak burada yeni olan mantık ilminin belâgatle özel olarak da meânî ile ilişkilendirilmesidir. Müellifin bu tutumu kuşkusuz Îcî, Seyyid Şerif ve Taşköprizâde gibi sonraki müellifler tarafından çeşitli şekillerde söz konusu edilmiş ve tartışılmıştır. Bu çerçevede çalışmanın temel amacı öncelikle Sekkâkî nin Miftâh ta belâgat-mantık arasındaki ilişki konusunda tam olarak ne düşündüğünü ve bu durumun Arap dilbilim geleneğiyle irtibatını ortaya koymak, ikinci olarak ise Îcî ve Seyyid Şerif ile birlikte Taşköprizâde nin sözü edilen meseleyi nasıl algıladığını ve tartıştığını, ayrıca yaptığı katkıların boyutlarını ortaya koymaktır. Anahtar Kelimeler: Belâgat, Iistidlal, Sekkâkî (Miftâhu l-ulûm), Îcî, Seyyid Şerif, Taşköprîzâde. 19

20 Şükran Fazlıoğlu Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Miftâhu s-sa âde ve Misbâhu s-siyâde Adlı Eseri Çerçevesinde Taşköprîzâde nin Dil ve Dil Bilimleri Anlayışı Özet: Taşköprîzâde nin Miftâh ı İslâm medeniyetinde Fârâbî nin İhsâu l-ulûm undan itibaren felsefî çerçevede gelişen ve İbn Ekfânî nin İrşâdu l-kâsıd ilâ esne l-mekâsıd ve Molla Lütfî nin el-metâlibi l-ilâhiyye fî mevzuâti l-ulûmi l-luğaviyye üzerinden devam eden ilimleri sınıflandırma geleneğinin en önemli duraklarından biri olarak kabul edilebilir. Bu eseri benzerleri arasında mütemayiz kılan önemli özelliklerden biri de ilimleri varlık-bilgi-değer terkibi zemininde, tümdengelim ve tümevarım yöntemlerini dikkate alarak sınıflandırmasıdır. Bu zeminde Taşköprîzâde ye göre dil, Varlık ın aynî, zihnî ve hattî gibi bir tecellisi olmasının (vucûd-i lisânî) gereği olarak, fiziksel bir süreçte varlığa gelir ve yine insanın tab an medenî bir var-olan olarak muhtaç olduğu i lâm ve isti lâm süreçleri içinde dallanıp budaklanır. Dolayısıyla dil bilimleri, gelişi güzel değil Varlık ın, ses üzerinden açığa çıkarak, i lâm ve isti lâm süreçlerinde muktezâ-yı hâl ilkesine uygun olarak gelişen belirli bir düzenlilik içinde teşekkül ederler. Bu düzenlilik aynı zamanda tarihîdir yani muayyen bir zaman içinde tedricî bir şekilde gelişerek olgunlaşır. Söz konusu gelişme süreçleri dil ilimleri sahasında tedvin edilen kitaplar üzerinden takip edilebilir. Nitekim, Taşköprîzâde, eserinde öncelikle lügat, vaz, iştikâk ve sarf gibi müfred; nahiv, meânî, beyân, bedî arûz gibi mürekkeb şeklinde iki şıktan oluşan asıl dil bilimleri ile pek çok alt bilim dalından oluşan furû dil bilimlerini, yukarıda dile getirilen ilkeler etrafında inceler ve her bir bilim için önemli dil âlimleri ile eserlerini, iktisâr - iktisâd ve istiksâ seviyelerine göre zikreder. Bu sunumda dikkati çeken en önemli noktalardan biri ilmu t-tevârîh adıyla tarih ilminin de asıl dil bilimlerinin mürekkep kategorisi altında incelenmesidir. İşte bu bildiride söz konusu bu yapı çözümlenecek, öncelikle dilin varlık değeri tespit edilecek, akabinde dil bilimlerinin yukarıda dile getirilen ilkeler etrafında ortaya çıkış süreçleri incelenecek ve Miftâh daki dil bilimlerinin diğer özellikleri üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: Varlık, dil, dil bilimleri, ilâm, istilâm, tarih, mukteza-yı hâl. 20

21 Ali Benli Yrd. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Taşköprîzâde nin S erhu l-fevâidi l-gıyâsiyye Adlı Eseri Hakkında Genel Bir Değerlendirme Özet: Abdülkahir el-cürcânî nin Esrâru l-belâğa ve Delâilü l-i câz adlı eserlerinde kelam ve felsefe disiplinleriyle ile yoğrulan dil ilimleri ve özellikle belagat ilmi Ebû Yakûb es-sekkâkî nin Miftâhu l- ulûm adlı eseri ile yeni bir döneme girmiştir. Sekkâkî kelam, felsefe ve mantığın yöntemini belağat ilmine uygulayarak onu edebi zevkten çok mantıkî tanım ve taksimlerin hâkim olduğu bir saha haline getirmiştir. Kendisinden sonraki belagat çalışmaları bu eser ve yöntem etrafında şekillenmiş, Miftâhu l- ulûm üzerinde muhtasar, şerh, haşiye vb. türlerde pek çok eser yazılmıştır. Miftâhu l- ulûm un belağatle ilgili üçüncü bölümü üzerine Hatîb el-kazvînî nin yazdığı Telhîsu l-miftah şöhret bulmakla birlikte Bedreddin b. Mâlik tarafından yazılan el-misbâh ve Aduddin el-îcî tarafından kaleme alınan el-fevâidü l-gıyâsiyye de bazı çevrelerde bir ders kitabı olarak okutulmuştur. Bu çalışmada Taşköprîzâde nin el-fevâidü l-gıyâsiyye adlı muhtasar eser üzerine yazdığı şerh incelenecektir. Müellifin belagat sahasıyla ilgili en kapsamlı çalışması olan eser müteahhir dönem belagat kitaplarının ana özelliklerini taşımakta ve temel tartışma mevzularına yer vermektedir. Memzuc bir şerh olan eserde konular derinlemesine ele alınmakta, ana metnin anlaşılması güç olan bölümleri açıklanmaktadır. Teftâzânî ile Cürcânî ve onların takipçileri arasında süregelen tartışmalara yer verilmekte, bunlar değerlendirilerek bazı tercihlerde bulunulmaktadır. Îcî nin ve Kazvînî nin Miftâhu l-ulûm un yapısı üzerinde ve belagat konularının taksimatı konusundaki tasarrufları karşılaştırılarak tartışılması dikkat çekmektedir. Ayrıca eserde Taşköprîzâde nin orijinallik iddiasıyla ileri sürdüğü bazı görüşleri de bulunmaktadır. Bu bildiride eserin genel özellikleri üzerinde durulacak, özellikle ihtilaflı konulardaki yaklaşımları ve orijinal olduğunu iddia ettiği bazı görüşleri incelenerek Taşköprîzâde nin belagat ilmine katkısı üzerine bir değerlendirme yapılacaktır. Osmanlı ilmî hayatının önemli bir temsilcisi olan Taşköprîzâde nin bu eseri çerçevesinde yapılacak bu değerlendirme ile Osmanlı ilim muhitinde belagat ilmine dair kaleme alınan metinlerin dili, seviyesi ve meselelerinin anlaşılması için mütevazı bir katkı yapılması amaçlanmaktadır. Anahtar Kelimeler: Belagat, dil ilimleri, Îcî, Taşköprîzâde. 21

22 Alaaddin Günay Arş. Gör., İstanbul Üniversitesi Taşköprîzâde nin Tebei ve Temsili İstiarenin Bir Araya Gelmesi Konusunda Sadeddîn Teftâzânî ve Seyyid S erif Cürcânî nin Görüşlerini Değerlendirmesi Özet: Taşköprîzâde, Arap dilbilimini konu edinen risaleleri içerisinde, tebei istiare ile temsili istiarenin içtimaı üzerine Sa deddin Taftazani ile Seyyid Şerif Cürcani arasında geçen tartışmayı Mesalikü l-halas adını verdiği risalesinde ele almıştır. Risale müellifin önsözünden sonra mukaddime, meymene, meysera, kalb ve saaka olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır. Önsözde, besmele, hamdele, salveleden ve ta zim cümleleriyle söze başladıktan sonra risalenin konusu olan Sadeddin Taftazani ve Seyyid Şerif Cürcani arasındaki tartışmaya değinmektedir. Bu tartışmanın yaşandığı günden bu yana nasıl algılandığından bahsedip konuyla ilgili kendi görüşlerini belirtmektedir. Risaleyi kaleme alma sebebinin tartışmayla ilgili hem havas hem de avam nezdindeki yanlış algı ve iki taraf arasında verilen yanlış hüküm olduğu müellifin ifadelerinden anlaşılmaktadır. Bu konuya müellifin büyük bir önem atfettiğini bölümlere, ordunun savaş meydanında dizilişine göre verilen isimleri vermesi ve çarpışma meydanı olarak adlandırmasından anlamaktayız. Mukaddimede, tebe-i istiarenin temeli olan harflerin, isimlerin ve fiillerin manaları ve temsili istiarenin temeli olan temsili teşbih incelenmektedir. İki matlabtan oluşmaktadır ve birinci matlabta, kelimelerin zât ve mefhum olarak müstakil olup olmakdıkları ve bunun neticesinde de müsned ve müsned ileyh olup olamayacakları tartışılmaktadır. Tam isnad, tam nisbet, takyidi nisbet ve mevsuf kavramlarına değinilmektedir. İkinci matlabta ise, teşbihin iki tarafının müfred ya da müteaddid (mürekkep) olduğu mevzusu anlatılmakta ve örnekler verilmektedir. Müellif bu şekilde ileride ele alacağı konunun zeminini oluşturmaktadır. Meymene bölümünde, tebei istiare ve tebe-i istiarenin istiare-i asliyeden ayırt edilmesi incelenmektedir. Bu bağlamda tebei, tasrihi, mekni, tahyili ve müteferri istiare ve bunların taşıması gereken özelliklerine değinilmektedir. Meysera bölümünde, tasrihi istiareden bir kısım olan temsili istiare incelenmektedir. Sekkaki nin ta rifinden ve heyet yerine vasıf lafzını neden tercih ettiğinden ve dahi heyete delalet edecek bir lafzın zikri ve hazfi konusunda Seyyid Şerif Cürcani nin görüşlerini nakletmektedir. Kalb bölümünde, temsili istiarenin iki tarafının müfred ve mürekkeb olması ve onun tebei istiareyle bir araya gelmesi incelenmektedir. Seeka bölümünde ise, yazılı kuralların, meşhur örneklerden birçoğunda uygulanması ile ilgilidir. Tartışılan konu örnekler üzerinde uygulanmaktadır. Bu risaleden sonra müellif el-insaf fi müşacerati l-eslaf adıyla başka bir risale kaleme alarak aynı konuyu farklı bir tertiple işlemiştir. Bu çalışmamızda, Mesalikü l-halas risalesinin muhtevası ortaya konacak, risale üzerine yapılmış çalışmalar ve bu çalışmalardaki görüş ve değerlendirmeler sunulacak ve Taşköprîzade nin konuya ilişkin değerlendirmelerini belagat ilmi prensipleri çerçevesinde tahlil etmeye çalışacağız. Anahtar Kelimler: Taşköprîzâde, S. Şerif Cürcânî, tebei istiare, temsili istiare. 22

23 M. Taha Boyalık Yrd. Doç. Dr., İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Tefsir S erh-haşiye Yazımında Taşköprîzâde nin Haşiye alâ S erhi l-keşşâf li l-cürcânî Adlı Eseri Özet: Genellikle kelam ilmi için söz konusu edilen mutekaddimîn-müteahhirîn ayrımının bir benzeri tefsir ilmi için söz konusu edilmek istense, bu konuda dönüm noktası olarak alınmaya en uygun eser Zemahşerî nin Keşşâf ı olacaktır. Zemahşerî bu eserinde Abdülkâhir el-cürcânî nin sözdizimi nazariyesini Kur an ın tamamına başarıyla uygulayarak tefsir alanında yeni bir çığır açmıştır. Çok geçmeden bu eser hak ettiği ilgiyi görmüş ve 7/13. yüzyılın son çeyreğinden itibaren birçok şerhe konu olmuştur. Şöhretli allâmelerin birçoğu tefsir alanında bir eser vermek istediklerinde Zemahşerî nin bu eserine yöneliyorlardı. Bunlar arasında Sa düddîn et-teftâzânî ve Seyyid Şerîf el-cürcânî nin özel bir yeri vardır. Bu iki ismin tahkik yöntemiyle yazılmış olan Keşşâf şerhleri, uzun soluklu bir hâşiye geleneğine kaynaklık etmiştir. Onlardan sonra birçok âlim doğrudan Keşşâf a şerh yazmak yerine bu iki ismin şerhlerini tahşiye etme yoluna gitmişlerdir. Taşköprîzâde de bu isimlerden biridir. Bu tebliğde, Taşköprîzâde nin Seyyid Şerîf el-cürcânî nin Şerhu l-keşşâf ına yazmış olduğu kapsamlı haşiye kaynaklar, atıflar, içerik, yöntem ve özgünlük açısından değerlendirilecektir. Bu değerlendirmeler üzerinden bu eserin tefsir şerh-haşiye yazımında nerede durduğu sorusuna cevap aranacaktır. Taşköprîzâde nin çok geniş bir kaynak havuzu vardır. Bunların başında Keşşâf şerhleri ve bunlar üzerine yazılan hâşiyeler gelir. Taşköprîzâde özellikle Teftâzânî ve Cürcânî nin Keşşâf şerhleri üzerine yazılmış olan hâşiyeleri mukayeseli olarak değerlendirmiş, bunları tenkide tâbi tutarak kendi görüşlerini serdetmiştir. Hâşiyesi boyunca o, Cürcânî yi sıklıkla eleştiren İbn Kemâl Paşa yı özellikle hedef almaktadır. Tebliğde Taşköprîzâde nin söz konusu hâşiyede sergilediği tahkik tavrı ortaya konarak bu haşiyenin, şerh-haşiye geleneğinin bir tekrar ve taklit geleneği olduğu söylemini tefsir alanı özelinde boşa çıkardığı iddia edilecektir. Anahtar Kelimeler: Taşköprîzâde, Keşşâf şerhleri, Keşşâf şerhi hâşiyeleri, Taşköprîzâde Hâşiyesi, Teftâzânî, Seyyid Şerîf el-cürcânî, İbn Kemâl, İbn Hatîb, Hitâî. 23

24 Abdurrahman Meâşî Prof., Câmiatü Emîr Abdulkadîr, Cezayir Taşkprüzâde de Kur ânî Miras: Cezerî Mukaddimesi S erhi Örneği Özet: İsâmü d-dîn Ebu l-hayr Ahmed b. Mustafa b. Halîl, meşhur ismiyle Taşköprîzâde, genel olarak Müslümanlar ve bahusus Osmanlılar veya Türkler indinde XVI. asrın en önemli bilginlerinden biri sayılır. Şöyle ki bu ilim adamı sadece bir ilimde temeyyüz etmemiştir. Aksine -ister dinî, lügavî, riyâzî isterse de tarih, felsefe vb. olsun- muhtelif ilimlerde öne çıkan eserler telif etmiştir. Onun dakik ve zor bir alandaki derinleşmesi, dînî ilimlerdeki üstünlüğü ve rüsuh sahibi olmasına şehâdet eden şeylerden biridir. İşte bu zor alan Kur ân kıraatleri ve tertil ilmidir. O bu alanda çok mühim bir eser olan ve kendisinin de Şerhu l-cezeriyye olarak isimlendirdiği İbnü l-cezerî nin Mukaddimesi Şerhi ni geride bırakmıştır. Taşköprîzâde, şerhte meselelerin tahrir ve tasvirinde, araştırmaya konu olan bahislerin tetkik ve tenvirinde, kıraatlerin tevcih ve irabında eserini nadir ve faydalı bilgilerle süslemekle üstün başarı gösterdi. Dakik bir yöntemle öne çıkan şerhiyle mukayese edildiğinde, kendinden önceki Mukaddime şârihlerinden hiç birinin bu konuda onu geçemediğini söyleyebiliriz. Onun şerhi -vasfettiği gibi- faydaları câmi ve fazlalıklardan da halidir. Buna kendisinden sonraki şârihlerin onun şerhine dayanmış olmasından daha açık bir şekilde delâlet eden bir şey yoktur. İşte Molla Alî el-kārî el-minehu l-fikriyye şerhu l-mukaddimeti l-cezeriyye isimli kitabında Taşköprîzâde nin şerhinden birçok metin naklediyor ve bu alıntıların bir kısmında onu takip ediyor ve şerhin müellifini eş-şârih er-rûmî [Anadolulu şârih] olarak isimlendiriyor. Buna onun bu kitap ve diğer kitaplarda zahir olan geniş edebini de eklemek işitiyorum. Bazen onun şöyle demesi bu edebin mazharlarındandır: Bunun irab vecihleri hakkında tefekkür ettim ve bizim zikrettiğimiz vecih dışında zikredilmesi daha güzel bir vecih bulamadım. Kim bundan daha güzel bir vecih bulursa lütuf ve ikramla amel ederek bu yere bu irab veçhini eklesin. Bu ve daha önce zikri geçen şeylerden dolayı bu şerhi tanıtma ve ehemiyyetini açıklama ve Taşköprîzâdenin bu şerhte takip ettiği yol ve kıraat bahislerini ele alma yöntemi üzerinde durmaya acil ihtiyaç duymaktadır. Bu çalışma aşağıdaki yöntemsel plana göre oluşacaktır: Mukaddime; Birinci Konu: İmam Taşköprîzâdenin Şerhindeki Genel Yöntem ; İkinci Konu: Mukaddime Şerhindeki Lügavî Dersler ; Üçüncü Konu: Şârihin Görüşleri ve Takip Ettikleri ve Şerhi Üzerine Yapılan Mülahazalar ve Sonuç. Anahtar Kelimeler: Taşkprülüzâde, Kur ânî Miras, İbnü l-cezerî nin Mukaddimesi Şerhi, Şerhu l-cezeriyye. 24

25 Ali Aslan Doktor Adayı, İstanbul Üniversitesi Taşköprizâde Ahmed Efendi ve Muhtasar Nahiv Metni: Müftetihu l-i râb Risâlesi Özet: Bu tebliğ, Taşköprizâde Ahmed Efendi nin nahiv ilmine ait temel meseleleri kaleme aldığı muhtasar bir metin olan Müftetihu l-i râb isimli risâlesinden yola çıkılarak kaleme alınmıştır. Tebliğ bir giriş ve iki ana kısımdan oluşmaktadır. Girişte genel manada Taşköprizâde ve Müftetihu l-i râb risâlesinin kendisine nispetinden bahsedilmiştir. Birinci kısımda mezkûr risâlenin muhtasar bir nahiv metni olmasından dolayı bir telif biçimi olarak Muhtasar-Mütevassıt-Mebsût meselesi İbnü l-ekfânî nin İrşâdü l-kâsıd ilâ Esne l-makâsıd isimli eserine göre izâh edilmiş; Seyyid Şerîf Cürcâni, İbnü l-ekfânî ve Taşköprizâde ye göre nahiv ilminin tarifi, gayesi, mevzusu vb. meseleler ele alınmıştır. İkinci bölümde Taşköprizâde nin okuduğu nahiv eserlerine temas edilmiş ve bu eserlerin Müftetihu l-i râb risâlesine etkisi, risâlenin içerik analizi ve tasnifi değerlendirilmiştir. Son olarak risâlenin bilinen tek nüsha olmasından dolayı neden yaygınlaşmadığı tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Taşköprizâde Ahmed Efendi, muhtasar, nahiv, Müftetihu l-i râb, el-kâfiye. 25

26 Faysal Alhafian Prof. Dr., Arapça Yazmalar Enstitüsü Müdürü, Kahire Taşköprizâde nin Tasnifsel Nazariyesinde Dil Bilimi Tedâhül ve Tekâmül Özet: Şüphesiz hicrî X. ve milâdî XVI. asır, İslâmî bilgi ve bilimlerin tasnifinin iskeletini oluşturmada İslâm düşüncesinin zirvesini temsil eder. Taşköprîzâde bu zirve döneme şâhid olmuştur. Büyük Osmanlı âlimi Taşköprizâde nin düşüncesindeki bu temel nokta üzerinde birçok araştırmacı durmuştur. Elinizdeki araştırmanın üzerinde durduğu özel nokta ise söz konusu tasnifsel bilginin iskeletindeki dil bilimidir. Taşköprizâde deki dil bilimi, başka bilimlerden farklılık arz etmektedir. Taşköprîzâde nin resmettiği gibi hat, mantık, metafizik ve fizik bilimi ve hikemî-bâtınî bilimler, bilim ağaçlarından bir ağacın altındaki tek bir mekânda açık ve müstakil bir şekilde cemedilmiştir. Ancak dil bilimi böyle değildir, çünkü dil bilimi Taşköprîzâde nin resmettiği bilimler şemasında bir yönden açık değil ve diğer yönden ise diğer ilimlerle karışık bir şekildedir. Taşköprizâde deki dil biliminin diğer bilimlerle karışık bir şekilde olmasının bugün modern edebiyatımızdaki katışıksız dil bilimiyle alakası yoktur. Çünkü söz konusu diğer bilimlerle karışık bir biçimde olan dil bilimi tarih, biyografi ve fıkıh gibi başka ilimlere dayanır. Bu tebliğde Taşköprizâde ye göre dil bilimine has bu görüşü keşfetmeye gayret edeceğiz. Bu keşif ameliyesi esnasında birbiri içine girmiş bilimler dairesi üzerinde Taşköprizâde nin bakış açısından durulacaktır. Söz konusu iç içe girme, olgunluk ve parlaklığının zirvesindeki İslâmî bakış açısının kendisiyle faydalandığı bilimsel tekâmül doğrultusunda akmaktadır. Yukarıda zikredilen gayret, tavsif ve tahlille sınırlı değil, aksine daha önce yazılan konuyla ilgili literatürle karşılaştırma yapmak suretiyle ve Taşköprizâde nin bakış açısını İslâmî bilimleri tasnif etme de maddi ve manevî mekânına doğru ve layık bir şekilde koymakla ikisini [tasvif ve tahlil] aşan bir bakış açısına ulaşmaktadır. Anahtar kelimeler: Bilginin tasnifi, bilgi ve varlık, dil bilimleri, yazı bilimleri, ilimlerin iç içe girmesi, bilimlerin tekâmülü. 26

27 Berra Kepekçi Georg-August Universitaet Taşköprîzâde Ahmed Efendinin S erhu âdâbi l-bahs ve l-münâzara Eseri Bağlamında Münâzara İlmi Özet: Âdâbu l-bahs ve l-münâzara, doğrunun ortaya çıkarılması için (li-izhâri s-savâb) yapılan ilmî tartışmaların ilkelerini inceleyen bir ilim dalıdır. er-risâletü s-semerkandiyye fî Âdâbi l-bahs eseriyle Şemsuddin es-semerkandî nin (ö.1303) sistemli hale getirdiği münâzara ilmi, Osmanlı medreselerinde bir alet ilmi olarak okutulmuştur. 16. yüzyılın meşhur Osmanlı âlimlerinden biri olan Taşköprîzâde Ahmed Efendi (ö. 1561), Âdâbu l-bahs ve l-münâzara ilmi konusunda Risâle fî- Âdâbi l-bahs ve l-münâzara ve Şerhu Âdâbi l-bahs ve l-münâzara olmak üzere iki eser kaleme almıştır. Risâle fî-âdâbi l-bahs ve l-münâzara eseri, ezberlenmesi kolay, küçük hacimli ve sözlük niteliği taşıyan bir çalışma olarak karşımıza çıkmaktadır. Müellifin Münâzara ilmi alanında kaleme almış olduğu ikinci eseri olan Şerhu Âdâbi l-bahs ve l-münâzara, eserinin girişinde ifade ettiği üzere, talebelerin istifade etmesi için Âdâb risâlesine bizzat kendisinin yazmış olduğu şerhidir. Şerhine bakıldığında ise kavram analizlerinin yapıldığı teorik bir eser olduğu müşahede edilecektir. Osmanlı medreselerinde talebelerin seviyelerine uygun bir şekilde seçilen Âdâbu l-bahs ve l-münâzara risâleleri, bir alet ilmi olarak muhakkak okutulurdu. Şerhu Âdâbi l-bahs ve l-münâzara eseri, Osmanlı medreselerinde iktisâr yani başlangıç aşamasında okutulan bir medrese metnidir. Bu tebliğde Şerhu Âdâbi l-bahs ve l-münâzara eseri bağlamında Münâzara ilmi örneklerle anlatılacaktır. Anahtar Kelimeler: Şerhu âdâb, bahs, münâzara, argumantasyon, ahlak, mantık. 27

28 Harun Kuşlu Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Taşköprîzâde ye Göre Bilinmezin Sınırı Üzerine: Mutlak Meçhul Risalesi Üzerinden Bir Okuma Özet: Taşköprîzâde esasen kökenleri felsefe tarihinin derinliklerinde bulunabilecek olan bilginin sınırları ve tahsil edilme süreçlerine dair problemi el-mechulu l-mutlak Risalesi yle müstakil bir araştırma alına dönüştürmektedir. Bu mesele Fârâbî ve İbn Sina gibi İslam düşüncesinde belirleyici bir role sahip filozoflarca tartışılmış olmasına rağmen İbn Sina sonrası dönemde meseleyi yeni bir bağlam ve yeni bir formülasyonla Fahreddin er-râzi gündeme getirmiş ve sonraki mantıkçılar neredeyse istisnasız bu mesele hakkında görüş beyan etmek durumunda kalmışlardır. Taşköprîzâde söz konusu tartışmayı el-mechûlu l-mutlak (mutlak bilinmez) hakkındaki eseriyle müstakil bir risaleye dönüştürecek kadar önemsemiştir. Bu risale, geniş hacimli olmamakla birlikte, konuyla ilgili eserlere açıkça atıflar yaparak tartışmanın tarihine dair önemli bir kronoloji sunmaktadır. Bir mukaddime ve iki bölüm olarak kaleme alınmış risalesinde Taşköprîzâde mukaddimede meseleyi ortaya koymakta, ardından birinci bölümde soruna yönelik İslam mantıkçılarının vermiş oldukları cevapları zikretmekte ve nihayet üçüncü bölümde kendi değerlendirmelerini ortaya koymaktadır. Esasen burada müellifin tercihlerini belirlemek kadar çözümde kullanmayı tercih ettiği kavramlar da dikkat çekicidir. Zira Taşköprîzâde önceki çözümlerde yer almayan önermenin kurucu akdi (akdü l-vaz ), yüklem akdi (akdü l-haml), soyutlayıcı faraziye (el-fardu l-intizâî), ve ihtirâî faraziye gibi kavramlarla kendi yaklaşımını oluşturmaktadır. Bu nedenle tartışmanın tarihini gün yüzüne çıkarması yanında meselenin çözümüne yönelik önceki cevapları tahkik ederek kendi çözüm enstrümanlarını ortaya koyması da dikkat çekicidir. Anahtar Kelimeler: Taşköprîzâde, Mutlak Meçhul Risalesi, bilinmezin sınırı, Akdü l-vaz, Akdü l-haml, el-fardu l-intizâî. 28

29 Syamsuddin Arif Dr., Institute for the Study of Islamic Thought and Civilizations, Malezya Taşköprîzâde nin Münazara Sanatına Dair: Risālah fi Ādāb al-bahth wa al-munāzarah Özet: İlmi soruşturma ve tartışmanın resmileştirilmiş usulü olan münazara, modern öncesi dönem entellektüel hayatının en önemli özelliğidir. Müslüman felsefeciler, din ve hukuk adamları münazarayı hem tartışma hem de ders verme amacıyla kullandılar. Antik çağlardan beri münazara, tıpkı sohbet ve ders anlatma gibi önemli bir akademik araç olarak görülmüştür. Orta çağ Müslüman dünyasında ve aynı zamanda Latin Avrupa da münazara dinler içi ve dinler arası tartışmalarının irtibatı sonucunda vuku bulmuştur. Bu irtibatlanma; din adamlarını (örn: Mütezileye karşı Eşariler), hukukçuları (Sefilere karşı Hanefiler), dilcileri (el-kisâî taraftarlarına karşı Sibeveyhçiler) ve Müslüman düşünürlere karşılık Hristiyan savunucuları içerir. Bu tebliğde, ünlü Osmanlı ilim adamı Taşköprîzâde nin yada Ebu l-hayr Isamuddîn Ahmed ibn Mu~tafa ibn Halil Taşköprîzâde nin Müzakere ve Münazara Sanatı (Ādāb al-bahth wa al-munāûarah) adlı kısa eserine bakacağız. Yazar hakkında kısa bir giriş ve terminoloji tanıtımını takriben Taşköprîzâdenin ilme katkısını görmek için metnin çeşitli notlarla birlikte, şerhli İngilizce tercümesi genel okuyucu ve uzmanlarıyla paylaşılacaktır. Anahtar Kelimeler: Taşköprîzâde, müzakere, münazara, Risalah fi Âdâb al-bahth. 29

30 Necmi Derin Yrd. Doç. Dr., Dicle Üniversitesi Taşköprîzâde ye Göre Doğruluk Kriteri Özet: İslam düşüncesinde kelam ile felsefe geleneklerinin farklı tartışmalarının temerküz ettiği konuların başında varlık ve bilgi gelmektedir. Her iki konunun zihnî varlık başlığında tartışıldığı görülmektedir. Zihnî varlığın kabul edilmesi ve reddedilmesine bağlı olarak farklı deliller geliştirildiği bilinen hususlardır. Zihnî varlığı kabul edenler olarak genelde filozoflar, reddedenler olarak kelamcılar zikredilmektedir. Lehte ve aleyhte ortaya konan deliller çok detaylı meselelere dayandığı için tartışmanın takibi güçleşebilmektedir. Taşköprîzâde, eş-şühûdü l-aynî fî mebâhisi l-vücûdi z-zihnî adlı eserinde her iki konuyu kelam ve meşşâî geleneğin tavırlarını en ince detaylarını içerecek şekilde ele alır. Konunun can alıcı meselelerinden birinin de doğruluk kriteri olduğu göze çarpmaktadır. Taşköprizâde doğruluk meselesinin irtibat kavramıyla ilintilendirerek ele alır. Öncelikle irtibat iki şey arasında olmaktadır. Eğer irtibat, hariçte olursa ittisaf diye isimlendirilir. Bu durum, cisim ve beyaz örneğinde olduğu gibi sıfat ile mevsufun beraber hariçte olmasını gerektirir. İki farklı şeyin hariçte tek bir şeyde bulunmasına ittisaf denmektedir. Eğer irtibat, zihinde olursa haml adını alır. Bu durumda zihinde konu ile yüklemin birlikteliği gerekir. Çünkü hüküm, iki tarafın tasavvuru ile birlikte kurulan nispetle gerçekleşir. Eğer mevcut, nefsü l-emirde ise haricî varlıktan daha genel olur. Bundan dolayı iki tarafın da hariçte bulunmasına gerek yoktur. Bahsedilen bu konuları Taşköprizâde, önermelerdeki itibarları göz önünde bulundurarak üç kısma ayrıldığını ifade eder: 1. İki taraf da itibaridir. 2. İki taraf da haricidir. 3. Konu harici yüklem itibaridir. Üç kısma ayırarak değerlendirdiği önermelerin doğruluk kriterleri ise şu şekildedir: Birinci kısmın yani konu ve yüklemin itibarî olduğu durumlarda doğruluk için aranan şart, yüklemin nefsü l-emirde konunun gereklerinden (muktezalarından) olmasını gerektirmektedir. İkinci kısım ise zihnî suretin hariçte tek bir şeyde mutabık olması veya haricî niteliğin iki taraf arasında vuku bulması gerekir. Üçüncü kısmın doğruluğu ise konunun hariçte olmasını gerektirir. Anahtar Kelimeler: Taşköprîzâde, Doğruluk, irtibat, ittisaf, nefsü l-emr, haml. 30