gelişmesi ve verim olumsuz yönde etkilenebilmektedir. Bunun yanında, domates toprak tuzluluğuna orta derecede duyarlıdır ve toprak tuzluluğundan kayna

Transkript

1 1. GİRİŞ Bitki yetiştiriciliğinde tarımsal sulama, üretimde kararlılığı sağlayan ve diğer tarımsal girdilerin etkinliğini arttıran önemli girdilerden biridir. Bu özelliği ile sulama, çağdaş tarımın ayrılmaz bir unsurudur ve toprak ve su kaynaklarının geliştirilmesi çalışmaları içerisinde önemli bir yere sahiptir (Güngör vd. 2002, Yıldırım 2008). Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü 2008 yılı verilerine göre, Türkiye de 28 x 10 6 ha olan toplam tarım alanlarının x 10 6 ha ı sulanabilir özelliktedir. Diğer yandan, tüketici amaçlarla yararlanılabilecek su kaynakları potansiyeli yıllık toplam x 10 9 m 3 tür ve bunun ancak 72 x 10 9 m 3 ü tarımsal sulamada kullanılabilecektir. Bu miktar ile 8.5 x 10 6 ha alanın sulanması hedeflenmektedir. Ayrıca, Türkiye de sulama sistemi kurulmuş alan 5.28 x 10 6 ha dır (Anonim 2008a). Türkiye İstatistik Kurumu nun 2001 yılı genel tarım sayımlarına göre, Türkiye de yaklaşık 3.5 x 10 6 ha alan sulanmaktadır ve sulanan alanın %81.7 sinde yüzey, %16.6 sında yağmurlama, %1.7 sinde ise damla sulama yöntemi uygulanmaktadır (Anonim 2001). Sulamaya ayrılabilir su kaynakları potansiyeli ve mevcut durumdaki sulama yöntemlerinin uygulama oranları göz önüne alındığında, diğer bir anlatımla, Türkiye de halen uygulanan sulama teknolojileri iyileştirilmediğinde, hedeflenen 8.5 x 10 6 ha alanın sulanması olası değildir. Bu alan değerine ulaşabilmek için, sulama randımanı yüksek olan ve suyun daha etkin biçimde kullanıldığı, yağmurlama ve damla gibi basınçlı sulama yöntemlerinin yaygınlaştırılması, tekniğine uygun biçimde kullanılması ve basınçlı sulama yöntemlerinin kullanım oranlarının %70 in üzerine çıkartılması zorunluluğu vardır (Yıldırım 2008). Domates, topraktaki nem eksikliğine oldukça duyarlı bir bitkidir. En duyarlı olduğu periyot, çiçeklenme periyotudur. Bunu hemen meyve oluşumu periyodu izlemektedir. İlk çiçeklerin görülmeye başladığı zamana kadar ki vejatatif gelişme ve olgunlaşma periyotlarında ise topraktaki nem eksikliğine göreceli olarak daha çok dayanabilmektedir. Bitki su tüketiminin yüksek olduğu dönemlerde, etkili kök derinliğinde toprağın kullanılabilir su tutma kapasitesinin %40 dan fazlası tüketildiğinde, bitki topraktaki nem eksikliğinden kaynaklanan gerilime girmekte, bitki 1

2 gelişmesi ve verim olumsuz yönde etkilenebilmektedir. Bunun yanında, domates toprak tuzluluğuna orta derecede duyarlıdır ve toprak tuzluluğundan kaynaklanan verim azalması için, toprağın elektriksel iletkenliğinin (EC e ) eşik değeri 2.5 ds/m dir (Doorenbos ve Kassam 1986). Domates için uygun sulama yöntemleri, karık ve damla sulama yöntemleridir. Karık sulama yöntemi, su kaynağının yeterli olduğu koşullarda, arazi tesviyesi yapılmış, kullanılabilir su tutma kapasitesi yüksek ve derin topraklarda uygulanabilmektedir. Tuzlu su ve tuzlu toprak koşullarında, tuzun bitki köklerini geliştiği karık sırtlarında birikmesi nedeni ile tercih edilmemektedir. Damla sulama yönteminde, bitki topraktaki nem eksikliğinden kaynaklanan gerilime sokmamak için genellikle su tutma kapasitesinin %30 u tüketildiğinde sulamaya başlanmakta, her defasında az miktarda sulama suyu, sık aralıklarla uygulanmaktadır. Karık sulama yöntemine oranla sulama randımanı oldukça yüksektir ve sulama suyunda önemli düzeyde tasarruf sağlanabilmektedir. Bitki besin elementleri sulama suyuna karıştırılarak, bitkinin büyüme mevsimi boyunca, belirli periyotta ihtiyaç duyulan miktardaki besin elementi etkin biçimde uygulanabilmektedir. Bunun sonucunda, daha yüksek verim ve kalitede ürün elde edilebilmekte, ayrıca, gübreden kaynaklanan toprak ve yer altı suyu kirlenmesi olmamakta ya da en düşük düzeyde tutulabilmektedir. Damla sulama yönteminde, toprakta tutulan tuzlar yerçekimi ve kapilar kuvvetlerin etkisi ile ıslatılan toprak hacminin çeperine taşınır ve bitki kılcal köklerinin geliştiği, toprak ortamı önemli düzeyde tuzdan arındırılır. Ayrıca, yüksek toprak nemi düzeyinde sulama yapmaya daha uygun olduğundan, toprak suyu içersindeki tuz eriğinden kaynaklanan osmotik basınç yüksek olsa bile, suyun toprak taneleri tarafından tutulma gücü düşük olduğundan, bitki suyu daha kolay alabilmektedir. Sonuçta, domatesin sulanmasında tuzlu su ya da tuzlu toprak koşullarında karık yönteminin uygulanması sakıncalı olmasına karşın, damla sulama yöntemi uygulanarak domates yetiştiriciliği yapılabilmektedir (Doorenbos ve Kassam 1986, Yıldırım 2008) Damla sulama yönteminde, ıslatılan alanda, yüksek matrik potansiyel ve düşük tuz birikimi oluşur. Böylece, kök bölgesinde düşük seviyede tuzluluk korunur. Karık sulama yönteminde ise, tuzlar tohum yataklarında birikme eğilimi gösterirler (Singh- 2

3 Saggu ve Kaushal 1991). Bunun nedeni, yıkama öncelikle karık yataklarında gerçekleşmesidir (Malash vd. 2005). Dünya domates üretiminin %75 i sofralık tüketimde, %25 i ise sanayi (salça, ketçap, sos, soyulmuş ve dilimlenmiş domates vb) amaçlı kullanılmaktadır. Dünya üretiminin %56 sı ve toplam arazinin %55 i Çin, Hindistan, Türkiye, Mısır ve A.B.D olmak üzere beş ülkede gerçekleştirilmektedir. Çin sofralık domates pazarında %26 ile ilk sırayı alırken, sanayi domatesi üretiminde %35 lik payla A.B.D (özellikle Kaliforniya) ilk sırada gelmektedir. Türkiye de üretilen toplam domates miktarı yılda 8 x 10 6 tondur. Dünyadaki toplam üretim üzerindeki payı ise %7 dir. Domates üretilen alan açısından Çin, dünya sıralamasında 1.255x10 6 ha ile ilk sırada yer alırken, dünyada domates ekili alanlar içindeki oranı %29 dur. İkinci sırada Hindistan x 10 6 ha ile %13, Türkiye x 10 6 ha ile %5, Mısır x 10 6 ha ile %4 ve ABD x 10 6 ha ile %4 lük paya sahiptir (Anonymous 2007). Türkiye de toplam sebze alanı ha ve toplam sebze üretimi 24 x 10 6 ton civarındadır. Domates, 9.8 x 10 6 ton ile sebze üretimi içerisinde %40.9 paya sahiptir (Anonim 2005). Sulama için kullanılan suyun kalitesi, içerisinde çözünmüş tuzların çeşidine ve miktarına bağlı olarak büyük oranda değişim gösterir. Tuzlar, sulama suyunda düşük miktarlarda bulunmasına karşın, toprak tuzluluğuna neden olabilmekte ve bitki gelişmesini olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Sulama suyundaki tuzlar, kayaların erimesi ve ayrışmasıyla oluşan, eriyebilir kireç, jips ve yavaş bir şekilde eriyen diğer mineralleri içeren topraklardan kaynaklanmaktadır. Bu tuzlar, suyun kullanılacağı herhangi bir yere suyla birlikte taşınır ve sulama amacıyla verilirse, su bitki tarafından tüketildiği ve toprak yüzeyinden buharlaştığı için su içerisindeki tuzlar, toprakta birikme eğilimi gösterir (Ayers ve Westcot 1989). Dünya çapında 60 x 10 6 ha sulanan alan tuzluluktan etkilenmiş ve bu değer toplam sulanan alanın %25 i (Cuartero ve Fernandez-Munoz 1999, Zhang ve Blumwald 2001). Tuzluluk, bitki kökleri tarafından suyun topraktan alınamaması, bunun yanında, Cl ve 3

4 Na gibi bazı iyonların bitki büyümesini ve gelişmesini sınırlaması sonucu fotosentetik olayların, terlemenin, protein sentezinin ve nükleik asit metabolizmalarının bozulmasına neden olmaktadır (Levine vd. 1990, Sairam vd. 2002). Tuzluluk, mineral iyonların suda veya toprakta çözünmesinden ileri gelmektedir. Çözünmüş mineral tuzları, Na, Ca, Mg, ve K katyonlarını ve Cl, SO 4, HCO 3, CO 3 ve NO 3 anyonlarını içine alan, çözünebilir bileşikleri kapsamaktadır. Tuzluluk sınıfı son derece yüksek olan sularda B, Sr, Li, SiO 2, Rb, F, Mo, Mn, Ba ve Al iyonları da bulunabilmektedir (Tanji 1996). Kentsel-endüstriyel-tarımsal faaliyetler için rekabetin artması, birçok bölgede iyi kaliteli suların azalmasına neden olmakta ve suyun daha etkin bir biçimde kullanılmasına olan ihtiyacı arttırmaktadır. Küresel çapta tuzdan etkilenmiş alanların gittikçe artması, verimli, ucuz ve çevresel açıdan uygun sulama tekniklerinin kullanımını zorunlu kılmaktadır (Qadir and Oster 2004). Hoffman vd. (1992) domates için eşik değerini EC e = 2.5 ds/m ve eşik sonrası verim düşüşünün toprak saturasyon çamuru tuzluluğunun her 1 ds/m artışı için %9.9 olduğunu belirterek domatesin tuzluluğa karşı orta derecede duyarlı bir bitki olduğunu bildirmişlerdir. Shalhevet ve Yaron (1973), suni olarak tuzlandırılmış saksılarda yetiştirilen sanayi tipi domates (Lycopersicon esculentum var. VF-145 B-7879) veriminin 2.0 ds/m'nin üzerinde EC e deki her 1.5 ds/m artış için %10 azaldığını bulmuşlardır. Ayers ve Westcot (1989), bitkilerin mutlak tuzluluk toleranslarının iklim ve toprak şartları ile kültürel uygulamalara bağlı olarak değişeceğini belirtmişlerdir. Tuzluluk problemlerinin giderilmesi, genellikle oldukça masraflı ancak geçici çözümlerdir. Tuzluluktan kaynaklanan ekonomik kaybın uzun dönemli ve kalıcı giderilmesi bunun yanında ekonomik olarak verim artışının sağlanabilmesi için bitkisel üretimi yapılacak materyalin iyi seçimi ve üretim tekniklerinin uygun olması gereklidir (Dasgan vd. 2002). Tuzlu koşullarda verim kaybını azaltmanın bir yolu da yüksek verim veren bitkilerin tuza toleranslı bitkiler üzerine aşılanması olabilir (Rivero vd. 2002). Meyve kalitesi yüksek ancak dışsal stres faktörlerine karşı duyarlı olan bitkiler ile 4

5 kuvvetli kök yapısına sahip bitkilerin birleştirilmesi biçiminde tanımlanan bu yöntemin uygulanması, bitkisel üretime katkı sağlayabilir (Zijlstra vd.1994) Önceleri, aşı tekniği sadece domateste fuzaryum zararlısının etkisini kısıtlamak amacı ile uygulanırken (Scheffer 1957, Lee 1994) günümüzde uygulama nedenleri ve uygulanan sebze çeşitleri hızlı bir biçimde artmıştır. Örneğin aşı tekniği, yüksek (Rivero vd. 2003) ve düşük (Bulder vd. 1990) sıcaklığa dirençte, kireçli topraklarda demir klorozuna karşı dayanımda (Romera vd. 1991), besin maddesi alımının arttırılmasında (Ruiz vd. 1997) ve su kullanımının geliştirilmesinde (Cohen ve Naor 2002) kullanılmıştır. Aşılı fide kullanılarak sebze yetiştiriciliğine ilk olarak Japonya ve Kore de 1920 lerin sonlarında su kabağı üzerine karpuzun (Citrullus lanatus Matsum et Nakai) aşılanması ile başlanmıştır. Sebzelerde aşı tekniği, yoğun tarım yapılan Kore, Japonya ve bazı Asya ve Avrupa ülkelerinde 1950 lerden bu yana son derece yoğun olarak sürdürülmüştür (Lee 1994; Oda 1995). Oda (1995), Japonya da 1990 yılında, aşılı kavun, karpuz, kabak, domates ve patlıcan üretiminin toplam üretim yapılan alan içerisindeki payının %59 a ulaştığını belirtmiştir. Rivero vd. (2003), Japonya da yetiştirilen sebzelerin %54 ünde, Kore de yetiştirilenin sebzelerin ise %81 inde aşılama tekniğinin kullanıldığını belirtmiştir. Ankara da ha alanda sebze tarımı yapılmakta ve ton sebze üretilmektedir. Bu üretimin ton u (sebze üretimin %25.9 u) domatestir (Anonim 2005). Ankara ilinde domates tarımı Ayaş ve Beypazarı ilçelerinde yoğunlaşmıştır. Yerinde yapılan gözlemlere göre, sebze sulamasında yaygın olarak derin kuyulardan yararlanılmasına karşın, karık sulama yöntemi uygulanmaktadır. Derin kuyulardan alınan su ise çoğunlukla düşük kalitededir. Bu nedenle, Ankara Üniversitesi, Ayaş Bahçe Bitkileri Araştırma İstasyonu nda sürdürülen bu çalışmada, derin kuyudan alınan ve kalite sınıfı C 3 S 1 olan sulama suyu kullanılarak, karık ve damla sulama yöntemlerinin, aşılı ve aşısız fide kullanımında, domatesin verim, meyve kalitesi ve toprakta tuz birikimi üzerindeki etkilerinin araştırılması amaçlanmıştır. Elde edilecek 5

6 bulguların, bilime katkısı yanında, yöre çiftçilerine de önemli düzeyde katkı sağlayacağı düşünülmüştür. 6

7 2. KAYNAK ÖZETLERİ Farklı sulama yöntemleri ve değişik kalitedeki sulama suyunun domateste bitki gelişmesi, verim ve meyve kalitesi ile toprakta tuz dağılımı üzerindeki etkilerine ilişkin bazı çalışmalar aşağıda özetlenmiştir. Selenay (1986), Ankara da, 1983 ve 1984 yıllarında, yürüttüğü arazi çalışmasında, damla yöntemiyle sulanan domateste, 1, 2 ve 4 gün ara ile, A sınıfı kaptan olan buharlaşma miktarının %60, %80 ve %100 ü kadar sulama suyu uygulamıştır. Sonuçta en yüksek verim ve C vitamini, ph, çözünebilir toplam kuru madde gibi kalite parametreleri, 4 gün ara ile buharlaşmanın %60 ı kadar su uygulanan deneme parsellerinden elde etmiştir. Yurtman ve Yıldırım (1991), Ankara da yaptıkları arazi çalışmasında, karık, damla ve sızdırma sulama yöntemleri ile suladıkları kavunda, topraktaki tuz dağılımını araştırmışlardır. Sonuçta, damla ve sızdırma sulama yöntemlerinde, toprak yüzeyindeki tuz birikiminin damlatıcıdan ıslak çepere doğru artış gösterdiğini, karık sulama yönteminde ise, karık içerisinde su ile temas eden yüzeyde tuz yıkanması meydana geldiğini, su ile teması olmayan karık sırtında önemli düzeyde tuz birikimi oluştuğunu belirtmişlerdir. Yıldırım ve Orta (1994), Ankara da, 1992 ve 1993 yıllarında yaptıkları çalışmada, karık, yağmurlama ve damla sulama yöntemlerinin topraktaki tuz dağılımına etkilerini araştırmışlardır. Deneme parsellerinde biber tarımı yapılmış ve 60 cm toprak derinliğindeki kullanılabilir su tutma kapasitesinin %40 ı tüketildiğinde sulamaya başlanmıştır. Sonuçta, karık sulama parsellerinde, karık boyunca ıslak çevrede tuz yıkanması olduğunu ve tuzun karık sırtlarında biriktiğini bulmuşlardır. Yağmurlama sulama parsellerinde, herhangi bir tuz birikimi gözlenmemiştir. Damla sulama parsellerinde ise, özellikle ilk 30 cm toprak katmanında tuz birikimi olmuş ve biriken tuz miktarı damlatıcıdan ıslak çepere doğru artış göstermiştir. 7

8 Shrivastava vd. (1994), Hindistan da, yıllarında yürüttükleri çalışmada, şeker kamışı artığı ve siyah plastikten oluşan malç koşullarında, yetiştirdikleri domatesi, damla ve karık yöntemleri ile sulamışlar ve A sınıfı kaptan olan buharlaşma miktarının 0.4, 0.6 ve 0.8 katı sulama suyu uygulamışlardır. Sonuçta, en yüksek verimi, şeker kamışı artıkları ile oluşturulan malçta, buharlaşmanın 0.4 katı kadar su uygulanan koşulda, damla sulama yönteminde elde etmişlerdir. Karık sulama yöntemine göre, damla sulama yönteminde verimin %55 arttığını, sulama suyunda %44 tasarruf sağlandığını ve yabancı ot gelişmesinin %95 azaldığını bulmuşlardır. Suryawanshi (1995), Hindistan da, muz, omca, şeker kamışı, kavun, pamuk ve domates üzerinde yaptığı çalışma sonucunda, çiftçilerin mevcut durumda uyguladığı geleneksel sulama yöntemlerine oranla, damla sulama yöntemi ile sulanan domates veriminde %50 artış ve sulama suyunda %39 tasarruf sağlandığını bulmuştur. Yohannes ve Tadesse (1998), Etiyopya da, ve vejetasyon periyotlarında, killi tın topraklarda yaptıkları çalışmada, bitki aralığı ile damla ve karık sulama yöntemlerinin, meyve boyutları, bitki boyu ve toplam verim üzerine etkilerini araştırmışlardır. Elde ettikleri sonuçlara göre, meyve boyutları ve bitki boyu sulama yönteminden etkilenmezken, toplam verim damla sulama yönteminde daha yüksek bulunmuştur. Bitki dikim aralıkları araştırılan hiçbir parametre üzerinde önemli etkide bulunmamıştır. Prietio vd. (1999), İspanya da yaptıkları çalışmada, damla, karık ve yağmurlama sulama yöntemleri ile suladıkları sanayi tipi domatese, farklı sulama programı uygulamışlardır. Sulama programlarını, yüksek toprak nemi düzeyinde sulamaya başlayacak biçimde, toprak nemi ölçmelerine ve bitki su tüketimi tahminlerine dayandırmışlardır. Büyüme mevsimi boyunca bitki su ihtiyacının tam karşılanması yanında, meyve oluşumu ve olgunlaşma dönemlerinde su kısıtı uygulamışlardır. Sonuçta, bitki ihtiyacının tam karşılandığı koşulda, karık yöntemine oranla, damla ve yağmurlama sulamada daha yüksek verim elde etmişlerdir. Su kısıtının uygulandığı koşulda, özellikle damla sulama yönteminde, meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde miktarı artış göstermiştir. 8

9 Demirer vd. (2000), perlit ortamında, damla ve karık sulama yöntemlerinin domateste, toplam verim, meyve boyutları, bitki başına meyve sayısı ve meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde miktarı üzerine olan etkilerini araştırmışlardır. Elde ettikleri sonuçlara göre, damla sulama yönteminde toplam verim ve bitki başına meyve sayısı, karık sulama yönteminde ise meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde miktarı daha yüksek bulunmuştur. Ayrıca, sulama yöntemleri meyve boyutları üzerinde önemli düzeyde etkili olduğu saptanmıştır. Ayars vd. (2001), Kaliforniya da, sığ toprak (<2 m) ve tuzlu taban suyu (>5 ds/m) koşullarında, domatesi toprak altı damla ve karık yöntemleriyle sulamışlardır. Sulama suyuna yaklaşık %10 oranında tuzlu taban suyu karıştırmışlardır. Sonuçta, karık yöntemine oranla damla sulamada daha yüksek verim elde edilmiştir. Çetin vd. (2002), Eskişehir de, yılları arasında yaptıkları çalışmada, damla sulama yöntemi ile suladıkları domatesi, 2, 4 ve 6 gün ara ile A sınıfı kaptan ölçülen buharlaşma miktarının 0.50, 0.75, 1.00 ve 1.25 katı kadar sulama suyu uygulamışlardır. En yüksek pazarlanabilir meyve verimini 4 gün ara ile buharlaşma miktarı kadar su verilmesi koşulunda elde etmişlerdir. Güler vd. (2002) kumlu tınlı topraklarda standart değerde azot ve potasyum gübresi uyguladıkları domatesi, damla ve karık sulama yöntemi ile sulamışlardır. Karık yöntemi için ayrıca yüksek dozda gübre uygulanan deneme konusunu da dikkate almışlardır. Deneme konularının verim, meyve kalitesi, yaprakta mineral madde birikimi ve toprakta tuz birikimi üzerine etkilerini araştırmışladır. Sonuçta, karık yöntemindeki farklı gübre uygulamalarına oranla damla yöntemi ile standart gübre uygulamasının, verim, meyve tutumu, meyve boyutları, bitki başına meyve sayısı ve ortalama meyve ağırlığını önemli düzeyde arttırdığını buna karşın, meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde ve titrasyon asitliğini düşürdüğünü bulmuşlardır. Bunun yanında yaprakta azot, fosfor ve potasyum birikimi, damla sulama yönteminde daha düşük olmuştur. Ancak, damla sulama uygulamaları toprakta tuz ve fosfor birikimini arttırmıştır. 9

10 Ashcroaft vd. (2003), yarı kurak iklim koşulunda yer alan Avustralya nın güney doğu bölgesinde, yılları arasında yaptıkları çalışmada, sanayi domatesi yetiştiriciliği yapan çiftçilerin sulama uygulamalarını araştırmışlardır. Yörede, su kullanım etkinliğinin 4-10 kg/m 3 arasında değiştiğini bulmuşlardır. Su kullanım etkinliği açısından yetiştiricileri gruplandıran araştırmacılar, en yüksek su kulanım etkinliğine sahip ilk %15 e giren yetiştiricilerin damla ve karık, en düşük su kulanım etkinliğine sahip son %15 e giren yetiştiricilerin ise yalnızca karık sulama yöntemi kullandıklarını saptamışlardır. Araştırmacılar aynı zamanda, tekniğine uygun şekilde yapılan karık sulamasının, tekniğine uygun olmadan yapılan damla sulamadan daha yüksek su kullanım etkinliği sağladığını belirlemişlerdir. Singandhupe vd. (2003), Hindistan da, 1995 ve 1996 yıllarında yaptıkları çalışmada, damla ve karık sulama yöntemi altında, farklı dozlarda uyguladıkları üre gübresinin, domateste su kullanım etkinliği, toplam verim ve yaprak direnci üzerine olan etkilerini araştırmışlardır. Aynı dozdaki üre gübresini, damla sulama yönteminde 10 eşit parçaya bölerek 8 gün ara ile ve karık yönteminde ikiye bölerek, dikimde ve dikimden 1 ay sonra uygulamışlardır. Elde ettikleri sonuçlara göre, 1995 yılında damla sulama yönteminde, karık sulama yöntemine oranla %12.5 daha yüksek verim elde edilirken, 1996 yılında verim farkı önemli bulunmamıştır. Bunun yanında, damla sulama yönteminde su kullanım etkinliği, karık sulama yöntemine göre, % oranında daha yüksek olmuştur. Hanson ve May (2004), Kaliforniya da, yıllarında, toprak altı damla ve karık yöntemleriyle suladıkları sanayi domatesinde, sulama yöntemlerinin bitki su tüketimine etkisini araştırmışlardır. Elde edilen sonuçlara göre, mevsimlik toplam bitki su tüketim, 2001 yılında damla yönteminde, 2002 yılında ise karık yönteminde daha düşük olmuştur. Bitki su tüketimi değerleri, çiçeklenme ve meyve oluşumu periyotlarında her iki yöntemde de önemli düzeyde farklılık göstermemiştir. Araştırmacılar, karık sulama yönteminde 2002 yılında daha düşük mevsimlik toplam bitki su tüketimi elde edilmesini, bu yılda, karık sulama yönteminde ıslatılan alan oranının daha düşük olmasına, dolayısıyla toprak yüzeyinden olan buharlaşma miktarının azalmasına bağlamışlardır. 10

11 Malash vd. (2005), Mısır da yaptıkları çalışmada, tuzlu drenaj suyu ( ds/m) ve iyi kaliteli sulama suyunu (0.55 ds/m), 6 farklı oranda karıştırarak, ayrıca farklı fenolojik periyotlarda düşük kalitede, diğerlerinde ise iyi kalitede su uygulayarak domatesi, karık ve damla yöntemleriyle sulamışlardır. Bu sulama uygulamalarının bitki gelişmesi ve verimi ile kök bölgesinde tuz birikimi üzerindeki etkilerini araştırmışlardır. Damla sulamada, büyüme mevsiminin erken dönemlerinde bitki gelişmesi daha hızlı olmuş ancak, ilerleyen dönemlerdeki gelişme sulama yöntemleri arasında önemli düzeyde farklılık göstermemiştir. En yüksek verim, %60 iyi kalitede ve %40 düşük kalitedeki su karışımıyla ve damla yöntemiyle yapılan sulamalarda elde edilmiştir. Büyüme mevsimi boyunca aynı kalitedeki su uygulamaları, belirli periyotlarda tuzlu su diğerlerinde de iyi kaliteli su uygulamalarına oranla, daha yüksek verim elde edilmesine neden olmuştur. Araştırmacılar ayrıca, bitki kök bölgesinde toprak eriğindeki sezon boyunca ortalama elektriksel iletkenlik değeri ile verim arasında oldukça belirgin negatif ilişki elde etmişlerdir Gawad vd. (2005), Suriye de yılları arasında yaptıkları arazi çalışmalarında, karık ve damla yöntemleri ile suladıkları değişik domates çeşitlerine, farklı kalitede sulama suyu vermişlerdir. Tüm bu çeşit ve farklı kalitedeki su koşullarında, damla yöntemiyle yapılan sulamaların, karık yöntemine oranla toplam verim ve su kullanım etkinliğini arttırdığını bulmuşlardır. Araştırmacılar ayrıca, yaprakta kalsiyum, magnezyum, sodyum ve potasyum miktarlarını incelemişler ve sulama yöntemlerinin bu özellikler üzerine etkili olmadığını saptamışlardır. Sulama suyundaki kalsiyum miktarı ile yaprakta kalsiyum birikimi arasında pozitif yönde ilişki elde etmişler, bu ilişkinin diğer mineral maddeler için önemli düzeyde olmadığını belirlemişlerdir. Sutton vd. (2006), Davis Kaliforniya da 2003 ve 2004 yıllarında, sürdürdükleri arazi çalışmalarında, karık ve toprak altı damla sulama yöntemlerinin sanayi domatesinde verim ve meyve kalitesi üzerine etkisini araştırmışlardır. Sonuçta, 2004 yılında toprak altı damla yöntemi ile suladıkları parsellerde daha yüksek verim elde edilmiş, ancak, sulama yöntemlerinin verim üzerine etkisi 2003 yılında önemli bulunmamıştır. Yine, 2003 yılında her iki sulama yönteminde de benzer meyve suyunda çözünebilir toplam 11

12 kuru madde elde edilmesine karşın, 2004 yılında damla sulama yöntemi kuru maddenin düşmesine neden olmuştur. Kanui vd. (2007), Kenya da yaptıkları bir çalışmada, tuzlu-sodyumlu sulama suyu uygulanması koşulunda, damla ve karık sulama yöntemlerinin domateste, bitki boyu, yaprak alan indeksi, meyve ağırlığı, meyve kalitesi ve toplam verim ile toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri üzerindeki etkisini araştırmışlardır. Elde ettikleri sonuçlara göre, bitki boyu, meyve başına ağırlık, meyve kalite parametreleri ve toplam verim değerleri, karık sulama yönteminde, damla sulama yöntemine göre, %10 15 oranında daha düşük olmuştur. Damla sulama yönteminde topraktaki tuz birikimi damlatıcı etrafında daha düşük olmuş, ıslak çepere doğru artış göstermiştir. Karık sulama yönteminde ise karık sırtlarından başlayarak tam tersi bir tuz dağılımı meydana gelmiştir. Kahlon vd. (2007), Hindistan da, ve vejetasyon periyotlarında, kumlu tın topraklarda yaptıkları çalışmada, domatesi damla ve karık yöntemleriyle sulamışlar, A sınıfı kaptan olan buharlaşma miktarının 0.7 ve 1.0 katı sulama suyu uygulamışlardır. Elde ettikleri bulgulara göre, bitki boyu, bitkideki dal sayısı, yaprak alan indeksi, meyve ağırlığı ve toplam verim damla yöntemi ile sulanan tüm deneme parsellerinde daha yüksek olmuştur. Damla sulama yönteminde, karık yöntemine oranla ortalama olarak %30 daha az sulama suyu uygulanmasına karşın, verimde artış %50 dolayında olmuştur. Tüm bitki ve verim parametreleri, buharlaşmanın 0.7 katı kadar sulama suyu uygulanan parsellerde, 1.0 katı uygulanan parsellere oranla, daha düşük değerlerde bulunmuş ve bu farklılık karık sulama yönteminde çok daha belirgin olmuştur. Damla sulama yöntemi meyve suyunda çözülebilir toplam kuru madde ve askorbik asidi arttırmıştır. Ayrıca, su kullanım etkinliği damla sulamada daha yüksek bulunmuştur. Malash vd. (2008a), karık ve damla sulama yöntemlerinde, 0.55, 2.0, 3.0 ve 4.5 ds/m tuzluluk düzeylerindeki sulama suyunun, domateste, yaprak alanı, bitki boyu, yaprakta mineral madde ve toprakta tuz dağılımına etkilerini araştırmışlardır. Elde ettikleri sonuçlara göre, damla sulama yönteminde, tüm su kalitelerinde, bitki boyu, yaprak alanı, verim ve su kullanım etkinliği daha yüksek olmuştur. Meyve suyunda çözünebilir 12

13 toplam kuru madde miktarı, yaprakta toplam Na, Cl ve Mg miktarları, sulama suyu tuzluluğunun artışıyla artış gösterirken, yaprakta, toplam P, K ve Ca miktarı azalma göstermiştir. Araştırmacılar ayrıca, karık sulamanın aksine, damla sulama yönteminde, bitki kök bölgesinde tuz birikimin oluşmadığını saptamışlardır. Malash vd. (2008b), 2001 ve 2002 yıllarında yürüttükleri çalışmada, tuzlu drenaj suyu ve iyi kalitedeki sulama suyu ile damla ve karık sulama yöntemlerinin domateste, bitki büyüme parametreleri ve toplam verime etkisini, bunun yanında toprakta tuz ve nem dağılımını araştırmışlardır. Karık sulama yönteminde, meyve ağırlığı daha yüksek bulunurken, toplam verim damla sulama yönteminde daha yüksek olmuştur. Her iki sulama yönteminde de, sulamadan bir gün sonra ölçülen toprak nemi değerleri, ilk 20 cm de en yüksek, bitki kılcal köklerinin yoğun olduğu cm de en düşük olmuş, ve cm de giderek artmış ve cm de sabitleşmiştir. Yine, her iki sulama yönteminde de bitki kök bölgesinde tuz birikimi, cm toprak katmanlarında en yüksek, ilk 5 cm de daha düşük ve 90 cm de ise en düşük düzeyde ölçülmüştür. Karık yöntemine oranla, damla sulamada verim üçte bir oranında artış göstermiştir. Feigin vd. (1991), kurak ve yarı kurak bölgelerde su kaynaklarının genellikle kısıtlı olduğunu, bu nedenle, bitki yetiştiriciliğinde tuzlu ve atık sulardan yararlanarak yapılacak sulamaların gittikçe artacağını belirtmiştir. Rhoades vd. (1992), tuz toleransı verilerinin her zaman tuzluluktan kaynaklanan verim kayıplarını doğru ve ölçülebilir şekilde ifade edemeyeceğini, tuzluluğa karşı bitkinin gerçek tepkisinin, iklim ve toprak koşulları, tarımsal yönetim, sulama yöntemi, bitki çeşidi ve gelişme dönemi gibi çeşitli etkenlere bağlı olarak değişim göstereceğini belirtmiştir. Araştırmacılar, aynı zamanda, tuzlu ortamda yetiştirilen bitkilerde meyvedeki titrasyon asitliğinin, ancak 6 ds/m den daha yüksek toprak tuzluluğu koşullarında önemli düzeyde artacağını vurgulamışlardır. DeHayr vd. (1997) tarafından yapılan bir çalışmada, bitkinin tuzluluğa tepkisi ortalama kök bölgesi tuzluluğu EC se (EC se = EC w /2.2 LF ) terimi ile ifade edilmiş ve domatesin 13

14 ortalama kök bölgesi tuzluluğunun eşik değerleri, kumlu topraklarda 3.5 ds/m, tınlı topraklarda 2.0 ds/m ve killi topraklarda 1.2 ds/m olduğun belirtilmiştir Ghassemi vd. (1995), yetersiz sulama yönetiminin, toprak ve su kaynaklarının tuzlulaşmasına yol açtığını ve bu ikincil tuzlulaşmanın dünya çapında sulanan alanların %20'sini etkilediğini belirtmiştir. Szabolcs (1994), dünya çapında tuzluluk nedeni ile kaybedilen alanlara ilişkin tahminlerin, geniş bir aralıkta değiştiğini ve en yüksek tahminin yıllık 10 7 ha olduğunu vurgulamıştır. Cuartero ve Fernandez-Munoz (1999), domates için optimum iklim koşullarına sahip yörelerde bu bitki için tuzluluğun verimliliği sürdürebilmek açısından ciddi bir kısıt oluşturduğunu vurgulamışlardır. Yüksek tuzluluk nedeniyle, düşük kaliteli su ile sulama yapılmasının yada tuzdan etkilenmiş alanlarda domates verimini artırabilecek tekniklerin uygulanmasının, çok önemli ancak bir o kadar zor bir hedef olduğunu belirtmişlerdir. Araştırmacılar, fizyolojisi ve genetiği hakkında geniş bir bilgi birikimi olması nedeniyle, tuzlu alanların ıslahı ve düşük kaliteli suların kullanımı için domatesin bir model bitki olarak da rol üstlenebileceğini ifade etmişlerdir. Araştırmacılara göre, domates yetiştiriciliğinde, tuzluluğun etkileri, verim ve meyve büyüklüğünün azalması, depolama kalitesinde düşüş, çiçek dibi çürüklüğünde artış gibi olumsuz etkileri yanında, daha iyi renk ve tat, çözülebilir maddede artış ve şeker içeriğinde düşüş gibi olumlu etkileri de bulunmaktadır. Shannon ve Grieve ye (1999) göre, toprak tuzluluğu ile verim arasındaki ilişkiler, çoğunlukla kum tanklarında yapılan çalışmalar sonucunda bulunmakta ve bu çalışmalarda ölçülen tuz değerleri, tarla kapasitesindeki tuz değerini ifade etmektedir. Oysa, sulama uygulamalarında toprak nemi her zaman tarla kapasitesinde bulunmamaktadır. Bu nedenle, gerçek toprak nem değerlerinde ölçülen tuzluluk miktarları ile verim arasındaki ilişkilerin, tarla koşullarında yapılacak çalışmalarla saptanmalıdır. Bu biçimde elde edilecek veriler daha gerçekçi olacaktır. 14

15 Plaut (2000), plastik örtülü serada yaptığı çalışmada, domatesi, iyi ve düşük kaliteli ( ds/m) su kullanarak, damla yöntemi ile sulamıştır. Ayrıca, bitki su ihtiyacını tam ve eksik karşılamıştır. Sonuçta, iyi su kullanarak, su ihtiyacının tam karşılandığı koşula oranla, tuzlu su ile bitki su ihtiyacının tam karşılanması durumunda %25, iyi kaliteli su ile eksik karşılanması durumunda %40 verim azalması saptanmıştır. Maggio vd. (2003), yaptıkları çalışmada, tuzlu topraklarda, yine tuzlu su ile sulanan domateste fizyolojik değişimleri araştırmışlardır. Sonuçta, yapraklarda ve köklerde toplam basınç (Ψ t ), osmotik basınç (Ψ π ) ve basınç potansiyellerinin (Ψ p ), ortamdaki tuzluluk düzeyi arttıkça azaldığını, bu ilişkilerde korelasyon kat sayısının çok yüksek olduğunu bulmuşlardır. Reina-Sanchez vd. (2005), serada topraksız ortamda yaptıkları çalışmada, dört farklı domates çeşidini, farklı tuzluluktaki (0, 25, 50, ve 75 mm NaCl) su ile sulamışlardır. Sonuçta, en yüksek tuzluluk uygulanan domateslerde, kontrol konusuna oranla, bitki su tüketimi ve su kullanım etkinliği daha düşük, meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde ve asitlik daha yüksek olmuştur. Yurtseven vd. (2005), serada yaptıkları bir çalışmada, 0.25, 2.5, 5.0 ve 10 dsm -1 düzeylerinde tuzlu sulama suyuyla domates yetiştirmişlerdir. Sonuçta, tuzluluğun artmasıyla birlikte verimde azalma olmuş ve tuzluluğun 0.25 ds m -1 den 10 ds m -1 ye yükseltilmesi, bitki başına verimin kg den kg düşüşüne neden olmuştur. Ayrıca, aşılı aşısız fide kullanımının domateste gelişme, verim ve meyve kalite parametreleri üzerindeki etkilerine ilişkin bazı çalışmaların özetleri aşağıda verilmiştir. Stevens vd. (1977), domates meyvesinin lezzeti, meyvedeki birçok kimyasal bileşenlerin aromaları tarafından etkilenen tat hissinden ibaret olduğunu ve şekerler, asitler ve bunların etkileşimlerinin, meyvelerin tatlı, ekşi ve lezzetli olmasında önemli rol oynadığını belirtmişlerdir. Grierson ve Kader (1986), nispeten yüksek asitle birlikte yüksek şeker konsantrasyonunun, domatese en iyi lezzeti verdiğini, diğer taraftan, düşük şeker ve 15

16 yüksek asit konsantrasyonlarının meyveleri daha ekşimsi, yüksek şeker ve düşük asit konsantrasyonlarının meyveleri daha tatlımsı yaptığını, hem düşük şeker hem de düşük asit konsantrasyonlarının ise meyve tadını düşürdüğünü belirtmişlerdir. Mizrahi vd. (1988), tat ile toplam şeker ve çözünebilir katı maddeler arasında bir korelasyon bulamamışlar, ancak tuzlu şartlar altında yetiştirilen domateslerin iyi kaliteli suyla yetiştirilenlerden daha iyi tat verdiğini bildirmişlerdir. Araştırmacılar ayrıca, lezzetin her zaman toplam şekerin bir fonksiyonu olmadığını, tuzluluk uygulamaları altında gelişen meyve bileşenlerinin de meyve tadını iyileştirdiğini vurgulamışlardır. Santa-Cruz vd. (2001), yaptıkları bir çalışmada, aşılı ve aşısız domateste tuzlu ve tuzsuz olmak üzere iki farklı sulama suyu kalitesinin verime olan etkilerini incelemişlerdir. Sonuçta, her iki su kalitesinde de, aşılı bitkilerden daha yüksek verim elde edilmiş, ancak, meyve büyüklüğü ve ağırlığı önemli düzeyde farklılık göstermemiştir. Verimdeki artış, aşılı bitkilerde meyve sayısının daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Santa-Cruz ve Cuartero (2001), serada yaptıkları çalışmada, aşılı ve aşısız domates fidelerini tuzlu (50 mm NaCl) ve tuzsuz su ile sulamışlardır. Araştırma sonucunda, aşılı fidelerden elde edilen verim, aşısızlara oranla daha yüksek olmuş, verim farkı aşılı fidelerde bitki başına meyve sayısının daha yüksek olmasından ileri geldiğini bulmuşlardır. Fernandez-Garcia vd. (2002), farklı aşı kökleri ve kalemleriyle, domateste yaptıkları çalışmada, iki düzeyde NaCl (0 ve 75 mmol L 1 ) miktarının domates verimi ve iyon alımı üzerine olan etkilerini incelemişlerdir. Araştırmacılar, yaprakta, Na ve Cl miktarının, aşılı bitkilerde, aşısızlara kıyasla daha yüksek olduğunu bulmuşlardır. Fernandez-Garcia vd. (2003), yaptıkları çalışmada tuzlu (60 mmol NaCl) ve tuzsuz, iki farklı sulama suyu ile aşılı ve aşısız domates bitkileri yetiştirmişlerdir. Tuzsuz koşullarda aşılamanın, su alımını azalttığını, tuzlu su uygulandığında ise aşılı ve aşısız domates bitkilerinde su alımı açısından önemli bir fark çıkmadığını bildirmişlerdir. 16

17 Araştırmacılar elde ettikleri sonuçlara göre, aşılama tekniğinin tuzluluk toleransında kullanılabilecek uygun bir yöntem olduğunu savunmuşlardır. Buna neden olarak, tuzlu ortamda, aşısız bitki yapraklarında Na birikiminin, aşılı bitkilere oranla daha yüksek olmasını göstermişlerdir. Fernandez-Garcia vd. (2004), serada yürüttükleri çalışmada, aşılı ve aşısız domates bitkilerinde artan tuzluğun (0, 30 ve 60 mm NaCl), meyvede şeker, likopen, beta karoten, askorbik asit, titrasyon asitliği, çözünebilir toplam kuru madde ve meyvede mineral madde üzerine olan etkilerini incelemişlerdir. Araştırmacılar, aşılı fidelerde verimin, aşısızlara oranla, tüm tuzluluk koşullarında daha yüksek olduğunu bulmuşlardır. Tuzluluk, çözünebilir kuru maddeyi, glikozu ve 60 mm düzeyindeyken fruktozu önemli düzeyde arttırmıştır. Askorbik asit miktarı yalnızca tuzsuz koşulda, aşılı bitkilerde daha yüksek olmuştur. Meyvede toplam sodyum, klor ve nitrat iyonları 60 mm tuzluluk düzeyinde aşısız bitkilerde daha yüksek bulunmuştur. Estan vd. (2005), yaptıkları çalışmalarında, farklı genotipteki domatesleri aşılamışlar ve artan tuzlulukta aşılamanın verime ve mineral madde alımına etkilerini incelemişlerdir. Sonuçta, tuzluluğun bulunmadığı koşullarda, aşılı ve aşısız fideler arasında verimde önemli bir farklılık olmamış, ancak, artan tuzlulukta aşılı fidelerin veriminde artış olmuştur. Ayrıca, tuzluluk arttıkça yapraktaki K miktarında artış olmuştur. Khah vd. (2006), serada ve açık arazide olmak üzere yürüttükleri çalışmada, farklı anaç ve çeşit kombinasyonlarındaki, aşılı ve aşısız domates fidelerinin, verim ve kalite üzerine olan etkilerini incelemişlerdir. Sonuçta, serada ve açık arazide yetiştirilen aşılı domateslerin aşısızlardan daha kuvvetli geliştiğini ve daha yüksek ürün verdiklerini belirtmişlerdir. Araştırmacılar aynı zamanda, aşılı ve aşısız çeşitlerden elde edilen meyvelerin, sertlik, toplam çözünebilir kuru madde miktarında, önemli düzeyde farklılık bulmamışlar, ancak, aşılı fidelerde, meyvede Ca miktarı aşısızlara göre daha yüksek bulunmuştur. 17

18 Qaryouti vd. (2007), Ürdün de yaptıkları çalışmada, topraksız kültürde ve doğal toprak ortamında yetiştirdikleri, aşılı ve aşısız domatesin, meyve verimi ve kalitesine olan etkilerini incelemişlerdir. Sonuçta, topraksız kültürde, aşılı fidelerde, aşısızlara oranla, %12 27, toprak kültüründe %16 38 oranında daha yüksek verim elde etmişleridir. Bu uygulamalar, meyve eti sertliği ve meyve büyüklüğünü önemli düzeyde etkilememiştir. Toplam çözünebilir kuru madde miktarı, topraksız kültürde, aşılı fidelerde daha düşük olurken, toprak kültüründe daha yüksek olmuştur. Martorana vd. (2007), serada yaptıkları bir çalışmada, topraksız ortamda yetiştirdikleri 5 farklı aşısız ve aşılı domates çeşidini, 2 tuzluluk düzeyindeki (2.8 ve 8.8 ds/m) su ile sulamışlardır. Sonuçta, aşılı fidelerde verim, aşısızlara oranla daha yüksek olmuş ancak verimdeki artış kullanılan aşı köküne göre farklı düzeylerde kalmıştır. Balliu vd. (2008), serada yürüttükleri çalışmada, değişik kombinasyonlarda aşılı ve aşısız domatesi, farklı tuzluluk seviyelerinde (0.0, 2.5 ve 5.0 mm NaCl) yetiştirmişlerdir. Sonuçta, farklı kombinasyondaki aşılanmış domates fideleri, kendi aralarında, verim ve büyüme oranları açısından farklılık göstermiştir. Tuzlu sulama suyu koşullarında, aşılı fidelerde, aşısız fidelere oranla daha yüksek verim ve büyüme hızı gözlenirken, daha büyük meyve, daha yüksek çözünebilir toplam kuru madde miktarı ve askorbik asit miktarı bulunmuştur. Martinez-Rodriguea vd. (2008), serada yaptıkları çalışmada, Money maker domates çeşidini, kendine ve tuzluluğa toleransı ile bilinen iki farklı domates köküne ( Pera ve Radja ) aşılamışlar ve farklı tuzluluk düzeylerinde (0, 25, 50 ve 150 mmol NaCl) sulamışlardır. Tuzluluğun 50 mmol olduğu koşulda, Pera ve Radja üzerine aşılanan domateslerde verim, kendine aşılanan domateslere oranla daha yüksek olmuş, ancak, tuzluluğun olmadığı ya da 25 mmol olduğu durumda verimde bir farklılık gözlenmemiştir. Araştırmacılar, tuzluluk şiddeti ve süresi arttıkça, aşılamanın olumlu etkisinin daha net ortaya çıkacağını belirtmişlerdir. 18

19 Öztekin vd. (2009a), serada perlit ortamında yaptıkları bir çalışmada, aşılı ve aşısız domates fidelerini, elektriksel iletkenlik değeri 2 ve 6 ds/m olan iki farklı sulama suyu ile sulamışlardır. Sonuçta, artan tuzlulukta hem aşılı hem de aşısız fidelerin veriminde azalma olmuş, ancak, aşılı fidelerde verim kaybı, aşısızlara oranla daha düşük olmuştur. Toplam verim ve su kullanım etkinliği aşılı fidelerde daha yüksek bulunmuştur. Öztekin vd. (2009b), serada besin çözeltisi ortamında yaptıkları çalışmada, Durinta domates çeşidini, Heman, Beaufort domates köklerine ve kendine (kontrol) aşılamışlar ve tuzlu sulama suyu şartlarında (2.8 ve 8.8 ds/m), domatesin iyon alımı üzerine etkilerini araştırmışlardır. Sonuçta, tuzluluk K ve S alımını düşürürken, Ca, Mg, Cl, P ve N birikimi üzerine etkili olmamıştır. Aşılama faktörü ise yalnızca N alımı üzerinde etkili olmuştur. Tuzsuz şartlarda K ve N birikimi belirli bir eğilim göstermezken, tuzlu şartlarda, kontrol bitkisinde N birikimi en yüksek, K birikimi ise en düşük olmuştur. Tuzsuz şartlarda, Na alımı değişmezken, tuzlu şartlarda, kontrol konusunda en yüksek olmuştur. Araştırmacılar sonuç olarak, kontrol konusuna oranla, aşılı bitkilerin, daha sağlam vejetatif yapıya sahip olduklarını, ancak aşılamanın iyon alımı üzerine herhangi bir etkisinin bulunmadığını belirtmişlerdir. 19

20 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Deneme Alanı Özellikleri Araştırma, 2005 ve 2006 yıllarında, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ayaş Bahçe Bitkileri Araştırma İstasyonunda bulunan tarla parsellerinde yürütülmüştür. Araştırma istasyonundaki tarla parsellerinde topraklar derindir. Bünye sınıfı genellikle tın, killi tın ya da kumlu killi tındır. Yakında taban suyu ya da geçirimsiz tabaka, başka bir deyişle drenaj sorunu bulunmamaktadır. Topografya, düz ve düze yakındır. Ortalama eğim %1 i geçmemektedir. Araştırma istasyonunun denizden yüksekliği 825 m dir. İstasyon, 40 o 01 enlemi ve 32 o 20 boylamı üzerindedir İklim özellikleri Ayaş meteoroloji istasyonu kapatıldığı için, deneme alanına en yakın olan (25 km) Beypazarı meteoroloji istasyonundan alınan bazı iklim elemanlarının (güneşlenme süresi Etimesgut meteoroloji istasyonundan alınmıştır) uzun yıllar aylık ve yıllık ortalamaları Çizelge 3.1 de, denemelerin yürütüldüğü 2005 ve 2006 yıllarındaki ortalamaları Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.1 den izleneceği gibi, yıllık toplam yağış mm ve yıllık ortalama sıcaklık 13.0 o C tır. Buna göre bölgenin yarı-kurak iklim kuşağı içerisinde olduğu söylenebilir. Yörede, domates büyüme mevsimi olan Mayıs-Eylül aylarında toplam mm yağış düşmektedir ve bu değer yıllık toplam yağışın % 27.2 sini oluşturmaktadır. Denemenin yürütüldüğü 2005 ve 2006 yıllarında yıllık ortalama değerler, rüzgâr hızı dışında, uzun yıllar ortalaması yıllık değerlere yakındır. Deneme yıllarında rüzgâr hızı daha düşük olmuştur. Bunun yanında, Mayıs-Ağustos aylarında, 2005 yılında oluşan 20

21 Çizelge 3.1 Bazı iklim elemanlarının uzun yıllar ortalamaları İklim Aylar elemanları Yıllık Yağış (mm) Sıcaklık ( o C) Ort. bağıl nem (%) Rüzgar hızı (m/s) Güneşlenme süresi (h/gün) Çizelge 3.2 Bazı iklim elemanlarının denemenin yürütüldüğü yıllardaki ortalamaları İklim Aylar elemanları Yıllık 2005 yılı Yağış (mm) Sıcaklık ( o C) Ort. Bağıl nem (%) Rüzgar hızı (m/s) Güneşlenme süresi (h/gün) yılı Yağış (mm) Sıcaklık ( o C) Ort. Bağıl nem (%) Rüzgar hızı (m/s) Güneşlenme süresi (h/gün)

22 toplam 95.6 mm yağış uzun yıllar ortalamasına yakın olmuş, 2006 yılında ise toplam 61.9 mm yağış uzun yıllar ortalamasının altında kalmıştır (Çizelge 3.2). Ayrıca, Mayıs- Ağustos aylarında ortalama sıcaklık, uzun yıllar ortalaması 22.0 o C iken, 2005 yılında ortalama 22.9 o C ve 2006 yılında ortalama 23.7 o C olmuştur. Deneme yıllarında, domatesin büyüme mevsimi boyunca sıcaklık uzun yıllar ortalamasının üzerinde kalmıştır Toprak özellikleri Toprağın fiziksel özellikleri Araştırmanın yapıldığı her iki yılda da, denemelere başlamadan önce, deneme alanının iki farklı yerinde 120 cm derinliğe kadar profil açılmış, her 30 cm toprak katmanından alınan bozulmuş ve bozulmamış toprak örnekleri Bouyoucos (1951), ile Peterson ve Calvin de (1965) verilen ilkelere göre analiz edilerek bünye sınıfı, tarla kapasitesi, solma noktası, hacim ağırlığı, kireç yüzdesi değerleri elde edilmiştir. İki profilin ortalaması olacak biçimde bu değerler Çizelge 3.3. de verilmiştir. Çizelgeden izleneceği gibi, 2005 yılı denemelerinin yapıldığı alanda bünye sınıfı killi-tındır. Kuru ağırlık yüzdesi cinsinden, tarla kapasitesi % , solma noktası % , hacim ağırlığı g/cm 3 arasında değişmektedir. İkinci yıl (2006 yılı) denemelerinin yapıldığı alanda da bünye sınıfı killi-tındır. Tarla kapasitesi % , solma noktası % , hacim ağırlığı g/cm 3 arasında elde edilmiştir. Diğer yandan, toprağın kireç içeriği % arasında değişmektedir. Bu değerlerin nispeten yüksek olduğu söylenebilir. Her iki yılda da, açılan profillerin incelenmesinden, 120 cm toprak derinliğine kadar bitki kök gelişmesini sınırlayabilecek herhangi bir geçirimsiz tabaka ve taban suyuna rastlanmamıştır. 22

23 Çizelge 3.3 Deneme alanındaki toprakların fiziksel özellikleri Derinlik (cm) Bünye Sınıfı Hacim ağırlığı (g/cm 3 ) Tarla kapasitesi P w * (%) P v ** (%) 2005 Solma noktası P w * (%) P v ** (%) KSTK *** (mm/30cm) CaCO CL CL CL CL CL CL CL CL * P w : Kuru ağırlık yüzdesi cinsinden nem miktarları ** P v : Hacim yüzdesi cinsinden nem miktarları *** KSTK: Kullanılabilir su tutma kapasitesi. (%) Toprağın kimyasal özellikleri Araştırmanın yapıldığı her iki yılda denemelere başlanmadan önce verimlilik analizleri için 0-20 ve cm toprak derinliklerinden, kimyasal analizler için ise 0-30, 30-60, ve cm derinliklerinden örnekler alınmıştır. Kacar da (1990) verilen ilkeler doğrultusunda verimlilik analizleri için organik madde, toplam Azot (N), Fosfor (P) ve Potasyum (K) analizleri yapılmış ve sonuçlar Çizelge 3.4 de verilmiştir. Kimyasal analizler ise Richards (1969) da belirtilen esaslara göre sature edilmiş toprak ekstraktından elde edilen süzükten, toplam katyon (Na, K, Ca ve Mg), toplam anyon, (Alkalinite, SO 4, Cl), EC e ve ph analizleri yapılmış ve sonuçlar Çizelge 3.5 de verilmiştir. 23

24 Çizelge 3.4 Verimlilik analizi sonuçları Derinlik (cm) Organik madde (%) ph 2005 yılı N (%) P (ppm) K (ppm) yılı Çizelge ve 2006 deneme yıllarında başlangıç toprakların iyon kompozisyonu Profil, cm Na, me/l K me/l Ca+Mg me/l Katyon 2005 Alk me/l Cl me/l SO 4 me/l Anyon ph ECe ds/m Deneme alanı topraklarında, denemelere başlamadan önce yapılan analizlerin ışığında toprak materyalinde belirli bir iyonun toksik etki yapacak düzeyde bulunmadığı belirlenmiştir. Ancak, toprak materyalinde nispeten yüksek kireç miktarı, ph değerinin, Ca+Mg değerinin ve alkalinitenin nispeten yüksek çıkmasına neden olmuştur. 24

25 Saturasyon çamurunun elektriksel iletkenlik değeri başlangıç topraklarında 2005 yılı için 0.64 ila 1.39 ds/m, ikinci yıl topraklarında ise 0.96 ile 1.23 ds/m arasında değiştiği saptanmıştır. Görüldüğü gibi, her iki yılda da başlangıç topraklarında tuzluluk yönünden herhangi bir problem bulunmamaktadır. 3.2 Denemelerin Yürütülmesi Deneme konuları ve deneme deseni Bu çalışmada, aşılı ve aşısız fide kullanılan domateste, damla ve karık sulama yöntemlerinin verim, meyve kalitesi ve topraktaki tuz dağılımı üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Buna göre, deneme konuları aşağıda verildiği gibi oluşturulmuştur. Fide tipleri (F): F 1 : Aşılı fide F 2 : Aşısız fide Sulama yöntemleri (S): D: Damla sulama yöntemi K: Karık sulama yöntemi Denemelerin yürütüldüğü tarla parselinin planı Şekil 3.1 de ve deneme deseninin planı Şekil 3.2 de verilmiştir. Şekil 3.1 den izleneceği gibi, denemeler çiftlikteki aynı tarla parsellerinin 2005 yılında bir yarısında, 2006 yılında ise diğer yarısında yürütülmüştür. Fideler, deneme parsellerine sıra arası 1.00 m, sıra üzerindeki aralık 0.50 m olacak biçimde dikilmiştir. Bir deneme parseli dört bitki sırasından oluşmuştur. Her sırada 16 25

26 bitki bulunmaktadır (Şekil 3.2). Ortadaki iki sırada toplam 18 bitkide gözlem yapılmıştır. Diğer bitkiler kenar etkisi olarak ayrılmıştır. Böylelikle, bir deneme parselinin boyutları 4x 8 m, hasat parselinin boyutları ise 2 x 4.5 m olmuştur. Damla sulama parsellerinde her bitki sırasına bir lateral boru hattı döşenmiş, karık sulama parsellerinde bitki sıraları arasına karık açılmıştır. Denemelere başlamadan önce, toprak işleme çalışmaları tamamlanmış, deneme parselleri oluşturulmuş ve deneme konuları rasgele dağıtılmıştır. Damla sulama parsellerinde lateral aralığı 1 m olacak şekilde damla sulama sistemi kurulmuştur. Bunun yanında, karık sulama parsellerinde 1.00 m aralıkla tabanı bütünüyle eğimsiz, sonu kapalı karıklar açılmıştır. Fideler, damla sulama parsellerinde lateral boru hatlarının 0.25 m kadar yan tarafına, karık sulama parsellerinde karık sırtlarına dikilmiştir. Ø63 SERT PVC MANİFOLD BORU HATTI 2005 YILI Karık Sulama parseli 2006 YILI Damla Sulama parseli 2005 YILI Kenar Etkisi için ayrılan boş alan 2006 YILI Kenar etkisi için ayrılan boş alan 2005 YILI Damla Sulama parseli 2006 YILI Karık Sulama parseli KONTROL BİRİMİ - 2 hidrosiklon - 60 L gübre tankı - 2, 120 mesh elek filtre Ø63 SERT PVC ANA BORU HATTI DERİN KUYU VE DALGIÇ TİPİ POMPA Şekil 3.1 Denemelerin yürütüldüğü tarla parseli 26

27 3.2.2 Sulama sistemi Araştırmanın yürütüldüğü çiftlikte damla sulama sistemi mevcuttur ve tarla parsellerinin önemli bir bölümü damla sulama yöntemi ile sulanmaktadır. Denemelerin yürütüldüğü tarla parselinin de yer aldığı bölgeye su derin kuyudan alınmakta ve sert PVC boru hattı ile tarla parsellerine dağıtılmaktadır. Denemelerin yürütüldüğü tarla parselinin başlangıcında, 2 hidrosiklon, 60 L gübre tankı ve 2,120 mesh elek filtreden oluşan bir kontrol birimi bulunmaktadır. Deneme parselinin ortasında, 63 mm dış çaplı sert PVC borulardan oluşan iki adet gömülü manifold boru hattı ve manifold boru hatlarını kontrol birimine bağlayan aynı özellikte bir gömülü ana boru hattı mevcuttur (Şekil 3.1). Ana boru hattından manifold boru hatlarına geçişte, 2 küresel vana ve manometre bulunmaktadır. Manifold boru hatları, lateral boru hatlarına iki yönde su vermektedir. Nötron metre probları Damla parseli 24 m Karık parseli m 0.50 m 8.0 m Aşılı Damla lateralleri Aşısız Aşılı Karıklar Aşısız Şekil 3.2 Deneme deseni 27

28 Lateral boru hatlarına su almak için, manifold boru hatları üzerinde, 1.40 m ara ile, 16 mm dış çaplı PE damla sulama borularından oluşan PE damla sulama yükseltici boruları bulunmaktadır. Damla sulama konuları için her bitki sırasına bir adet olacak şekilde 1.00 m sıra aralığında, 16 mm dış çaplı, 4 atm işletme basınçlı PE damla sulama lateral boru hattı döşenmiştir. Lateral boru hatları üzerinde, Yıldırım (2003) de verilen ilkelerden yararlanarak toprak özelliklerine göre saptanmış olan 0.75 m ara ile, 1 atm işletme basıncında 4 L/h debiye sahip, lateral boyuna geçik (in-line) tipte damlatıcılar bulunmaktadır. Her lateral boru hattı, 16 mm çaplı PE küresel vana ile manifold boru hattı üzerindeki PE yükseltici borulara bağlanmıştır. Karık sulaması için, sulama doğrultusunda eğimsiz olacak şekilde 1.00 m aralıklar ile sonu kapalı karıklar açılmış ve karık başlarına mevcut olan manifold boru hattı üzerinde bulunan ve toprak yüzeyine kadar yükselen 16 mm dış çaplı PE yükseltici borulara 16 mm çaplı PE küresel vana bağlanarak karık başlarından suyun vanalar vasıtasıyla kontrollü alınması sağlanmıştır Toprak nemi ölçümleri Toprak nemi ölçmeleri (CPN 503 DR Hydroprobe) nötron metre ile yapılmıştır. Bu amaçla, 2005 yılı denemelerine başlamadan önce, tarla parselinin uygun bir yerinde, yaklaşık 2 m çaplı daire biçiminde bir tava (çanak) oluşturulmuş ve tabanı eğimsiz olacak biçimde düzeltilmiştir. Tavanın ortasına 150 cm derinliğe kadar 2 çapında alüminyum tüp çakılmıştır. Tavaya birkaç kez yüksek miktarda su verilmiş ve en azından 150 cm toprak derinliğe kadar yüksek nem düzeyi elde edilmiştir. Nötron metre kalibrasyon doğrusunun elde edilmesine birkaç gün sonra başlanmıştır. Bunun için, 120 cm ye kadar her 30 cm toprak katmanının ortasında nötron metre ile sayım oranı ölçülmüş, aynı zamanda alüminyum tüpün 25 cm kadar civarından toprak örnekleri alınarak gravimetrik yöntemle toprak nemi belirlenmiş ve nem değerleri hacim yüzdesi cinsinden ifade edilmiştir. Bu işlem 5-6 gün ara ile 3 kez daha tekrarlanmıştır. Bu arada, 28

29 tavaya yağış düşmemesi için, ölçümlerin yapıldığı zaman dışında tavanın üzeri plastik örtü ile kaplanmıştır. Dikimden birkaç gün önce, deneme alanında her sulama yöntemi için farklı sıralarda olacak şekilde başta ve sonda olmak üzere 8 farklı noktaya lateral boru hattı üzerinde bir damlatıcının 25 cm kadar yanına, karık sulama yönteminde ise karık sırtlarına, 150 cm derinliğe kadar nötron metreye ait alüminyum tüpler çakılmıştır. Deneme alanı topraklarının özelliklerine göre nötronmetre kalibrasyon doğrusu elde edilmiştir. Bu amaçla, 30-60, ve cm toprak katmanlarında, gravimetrik yöntemle elde edilen toprak nemi değerlerine karşılık, alette okunan sayım oranları arasında, her farklı derinlik için en yüksek korelasyon katsayısı veren toprak nemisayım oranı ilişkisi elde edilmiştir. Elde edilen üç farklı ilişkinin varyansları saptanmış ve varyansların homojenliği Yurtsever de (1984) verilen ilkelere göre test edilmiştir. Sonuçta, varyansların homojen olduğu saptanmış ve 30-60, ve cm toprak katmanları için geçerli olacak toprak nemi-sayım oranı ilişkisi; P v = (SO) ; r = (p<0.01) (1) biçiminde elde edilmiştir (Şekil 3.3). Bu eşitlikte; P v = Hacim yüzdesi cinsinden toprak nemi, % ve SO = Sayım oranıdır. Kalibrasyon eşitliğindeki katsayılar nötron metre aletine kaydedilmiş ve alet hacim yüzdesi cinsinden toprak nemini doğrudan gösterecek biçimde ayarlanmıştır cm toprak katmanındaki nem değerleri gravimetrik yöntemle ölçülmüştür. Birinci ve ikinci yıl denemeleri aynı tarla parselinin farklı yarılarında yürütüldüğünden, nötron metrede 1. yıl yapılan kalibrasyon, 2. yıl için de kullanılmıştır. 29

30 50 Pv = -6,52+32,31(SO) r = 0,912 Toprak nemi, Pv (%) ,2 1,4 1,6 1,8 2 Sayım oranı, SO Şekil 3.3 Nötron metre kalibrasyon doğrusu Toprak tuzluluğunun belirlenmesi Başlangıçta her iki yıl için ayrı ayrı olmak üzere iki profilden alınan toprak örneklerinin tam kimyasal analiz yapılmıştır (Çizelge 3.5). Daha sonra sulama sezonu boyunca her ay olmak üzere Şekil 3.4 de gösterildiği şekilde örneklemeler yapılmıştır. Örneklemeler 5 nokta ve 3 derinlik olmak üzere 15 toprak örneği alınarak gerçekleştirilmiştir. Her bir konudan her bir örnekleme zamanı için 15 x 2 = 30 örnek alınmıştır. Alınan örneklerde Anonymous da (1992) belirtilen ilkeler doğrultusunda, kurutulmuş, 2 mm lik elekten geçirildikten sonra 20 gram analiz için ayrılmış ve üzerine 50 ml saf su ilave edilerek filtre kağıdından süzülmüştür. Elde edilen süzüklerden elektriksel iletkenlik değerleri ölçülmüştür. Bu değerler kullanılarak ARCVIEW bilgisayar programı yardımı ile profil tuzluluk eğrileri elde edilmiştir. 30

31 Şekil 3.4 Toprak örnekleme deseni 31

32 3.2.5 Sulama uygulamaları Çalışmada, dikim sırasında 90 cm toprak derinliğindeki mevcut nemi tarla kapasitesine çıkaracak kadar başlangıç sulaması uygulanmıştır. Sulamalara, 90 cm toprak derinliğindeki kullanılabilir su tutma kapasitesinin damla sulama yönteminde %30 u, karık sulama yönteminde %40 ı tüketildiğinde başlanmıştır (Güngör vd. 2002). Her iki yöntemde de aşılı ve aşısız fidelere aynı miktarda su verilmiştir. Bu amaçla, Çizelge 3.3 de hacim yüzdesi cinsinden verilen tarla kapasitesi ve solma noktası değerleri göz önüne alınarak, özellikle, cm toprak katmanındaki nem, hacim yüzdesi cinsinden, 1. yıl P v = %39 ve 41, 2. yıl P v = % 38 ve 40 civarında ölçüldüğünde sulamaya başlanmıştır. Her sulamada uygulanacak sulama suyu miktarı damla sulama için; d TK = 0 30 MR TK MR TK MR D P (2) Karık sulama için d TK MR 100 TK + MR 100 TK + MR = D (3) eşitliği ile hesaplanmıştır. Eşitliklerde; d = Uygulanan sulama suyu miktarı, mm, TK 0-30 = 0-30 cm toprak katmanındaki tarla kapasitesi (hacim yüzdesi cinsinden), %, TK = cm toprak katmanındaki tarla kapasitesi (hacim yüzdesi cinsinden), %, TK = cm toprak katmanındaki tarla kapasitesi (hacim yüzdesi cinsinden), %, MR 0-30 = Sulama başlangıcında 0-30 cm toprak katmanında ölçülen mevcut nem (hacim yüzdesi cinsinden), %, 32

33 MR = Sulama başlangıcında cm toprak katmanında ölçülen mevcut nem (hacim yüzdesi cinsinden), %, MR = Sulama başlangıcında cm toprak katmanında ölçülen mevcut nem (hacim yüzdesi cinsinden), %, D = Toprak katmanının derinliği, mm (300 mm) ve P = Islatılan alan oranı, % değerlerini göstermektedir. Damla sulama yöntemi için, ıslatılan alan oranı, denemenin ilk yılında, 1. ve 2. sulamalar sırasında, her iki manifoltta ayrı olmak üzere, manifoldun başlangıcına, ortasına ve sonuna yakın laterallerde, yine her lateralin başlangıcına, ortasına ve sonuna yakın noktalarda (deneme alanının 18 farklı yerinde), cm toprak derinliğine kadar ıslak şerit genişliği ölçülerek ve ortalama değer lateral aralığına oranlanarak, P = biçiminde ölçülmüştür. Yalnız, birinci yıl, ilk iki sulama için P = 0.40 biçiminde tahmin edilmiş ve bu değer kullanılarak sulama suyu miktarı hesaplanmıştır. Birinci yıldaki diğer sulamalarda ve ikinci yıldaki sulamaların tamamında P = alınmıştır. Karık sulama yönteminde, alanın tamamının, sırtlardaki toprak altında da olsa tamamen ıslatıldığı saptanmıştır. Bu nedenle, karık sulamada ıslatılan alan oranı dikkate alınmamıştır. Her sulama için uygulanacak sulama suyu miktarı mm cinsinden belirlendikten sonra, damla sulama parsellerine sulama suyu; 1000d T a = (3) qn eşitliği ile hesaplanan süre ile uygulanmıştır (Güngör vd. 2002). Bu eşitlikte; T a = Sulama süresi, h, d = Uygulanacak sulama suyu miktarı, mm, q = Damlatıcı debisi, L/h ve N = Birim alan damlatıcı sayısıdır (1260 adet/da). 33

34 Sulama uygulamaları sırasında, genellikle araştırma istasyonundaki diğer sulamalar da söz konusu olduğu için, deneme alanında tüm sulama sezonu boyunca sabit sitem giriş basıncı elde etmek mümkün olmamıştır. Ancak, manifold girişlerindeki manometrelerde okunan basıncın b arasında olmasına özen gösterilmiştir. Bu nedenle, yapılan her sulama sırasında, yerleri ıslatılan alan oranı ölçmelerinde açıklandığı gibi, 18 farklı damlatıcıda zaman-hacim esasına göre debi ölçmeleri yapılmış ve ortalama değer dikkate alınarak sulama süresi saptanmıştır. Karık sulamada ise, mm cinsinden hesaplanan sulama suyu miktarı parsel alanı ile çarpılarak litre cinsinden ifade edilmiştir. Sulamada, karık başlarında bulunan manifold boru hatlarından çıkan yükseltici borulardan yararlanılmıştır. Yukarıda belirtildiği şekilde hesaplanan sulama suyu ihtiyacını karşılayabilmek için, her sulamadan önce karık başlangıcında bulunan bu borulardan gelen sulama suyunun debisi ölçülmüştür. Hacim-debi esasından hareketle saptanan süre kadar karıklara su verilmiştir Mevsimlik toplam bitki su tüketimi Damla sulama yönteminde alanın tamamı ıslatılmadığı için, ancak, damlatıcının 25 cm kadar yanında ölçülen toprak nemi değerlerine göre mevsimlik toplam bitki su tüketimi tahminleri, Jensen de vd. (1989) verilen ilkelere göre toprak nem dengesi yöntemi kullanılarak yapılmıştır. Bu amaçla; ET = d + d + R d d d (4) b e s dp eşitliği kullanılmıştır. Bu eşitlikte; ET = Mevsimlik toplam bitki su tüketimi, mm, d b = Mevsim başındaki (dikim tarihindeki) toprak nemi, mm, d = Mevsim boyunca uygulanan toplam su miktarı, mm, R e = Mevsim boyunca oluşan toplam etkili yağış, mm, d s = Mevsim sonundaki (hasat tarihindeki) toprak nemi, mm, d dp = Kök bölgesinin altına sızan su miktarı, mm ve d r = Yüzey akışı, mm dir. r 34

35 Mevsim başındaki ve sonundaki nem miktarları olarak, 90 cm nin altındaki köklerle alınan su miktarını da dikkate alabilmek için 120 cm toprak derinliğinde ölçülen nem miktarları kullanılmıştır. Sulamalar kontrollü yapıldığı ve herhangi bir ilave yıkama suyu uygulanmadığı için kök bölgesinin altına sızan su miktarı ile yüzey akışı ihmal edilmiştir. Bunun yanında, her iki yılda da büyüme mevsimi boyunca bir defada düşen yağış miktarı 25 mm yi geçmediği için düşen yağış doğrudan etkili yağış olarak alınmıştır Diğer tarımsal işlemler Deneme alanı, sonbaharda iki kez sürülmüş, ilkbaharda ise toprak tavda iken freze ve tırmık geçirilerek yabancı otlar temizlenmiş ve büyük kesekler ufalanmıştır. Daha sonra Mayıs ayı başlarında deneme parselleri oluşturulmuştur. Tarımsal işlemlerden, korunma amaçlı ilaçlama, Bitki Koruma Bölümü uzmanlarının önerileri ve gözetimleri doğrultusunda, ilk olarak fidelerin dikimi sırasında 20 L suya 50 g Captan mantar ilacı karıştırılarak bitki başına 50 ml olacak şekilde uygulanmıştır. İkinci ilaçlama ise fidelerin deneme alanına dikiminden gün sonra, yine 20 L suya 50 g olacak şekilde Captan ilacı karıştırılmış ve bu defa bitki başına 125 ml uygulanmıştır. Bunun yanında, yabancı ot için 4-5 kez çapa yapılmış ve bitkinin çok yakınındaki yabancı ot el ile toplanmıştır. Uygulanacak gübre miktarını saptamak için, her iki deneme yılında, deneme alanının iki farklı yerinde, 0-20 ve cm toprak katmanlarından toprak örneği alınmış ve Kacar (1990) da verilen ilkelere göre verimlilik analizleri yapılmıştır (Çizelge 3.4). Gübreleme işlemi, her iki sulama yöntemi için de su ile temas ettiğinde bütünüyle çözünür özellikte olan özel damla sulama gübreleri ile yapılmıştır. Yüzde cinsinden azot, fosfor ve potasyum konsantrasyonları, sırasıyla, olan eşit ağırlıklı, olan fosfor ağırlıklı ve olan potasyum ağırlıklı gübreler kullanılmıştır. Damla sulama yönteminde gübreler, Şekil 3.1 de gösterilen kontrol birimindeki gübre 35

36 tankı aracılığıyla sulama suyuna karıştırılmıştır. Karık yönteminde ise geleneksel şekilde elle karıklara uygulanmıştır. Tüm deneme konularına, katkı maddesi dahil toplam gübre cinsinden, denemenin her iki yılında aynı olacak biçimde, 40 kg/da eşit ağırlıklı ( ), 10 kg/da fosfor ağırlıklı ( ), 10 kg/da potasyum ağırlıklı ( ), gübre uygulanmıştır. Gübreleme zamanı ve miktarı her iki sulama yönteminde de aynı olmuştur. Bu amaçla iki deneme yılında; 1. Çiçeklenmeye kadar toplam 10 kg da -1 olacak biçimde fosfor ağırlıklı ( ) gübre, bunun yanında 15 kg da NPK damla gübresi sulamalara bölüştürülerek verilmiştir. 2. Meyve tutumuna kadar toplam 15 kg da -1 ( ) NPK damla gübresi sulamalara bölüştürülerek verilmiştir. 3. Hasata kadar toplam 10 kg da -1 potas ağırlıklı ( ) gübrenin yanı sıra 10 kg da NPK damla gübresi sulamalara bölüştürülerek verilmiştir. 3.3 Yapılan Analizler Su ve toprak örneklerinde yapılan analizler Denemeler boyunca her ay alınan su örneklerinde aşağıdaki analizler yapılmıştır. Elektriksel iletkenlik: Elektriksel iletkenlik ölçer ile laboratuarda yapılmıştır. Ca ve Mg; Richards da (1969) belirtilen ilkeler doğrultusunda EDTA çözeltisi titrasyonu yapılmıştır. Na ve K; Richards da (1969) belirtilen ilkeler doğrultusunda fleymfotometre yöntemi ile yapılmıştır. 36

37 CO 3 ve HCO 3 ; Richards da (1969) belirtilen ilkeler doğrultusunda titrasyon yöntemi ile yapılmıştır. Cl: Richards da (1969) belirtilen ilkeler doğrultusunda AgNO 3 titrasyonu ile yapılmıştır. SO 4 : Toplam anyon miktarının toplam katyon miktarından çıkartılması sureti ile hesaplanmıştır Bitki analizleri Mineral madde analizleri için hasat sonunda Şekil 3.2 de gösterilen bitkilerden zarar görmemiş yapraklar ve meyveler rasgele toplanmış ve kurutma fırınında 70 C 0 derecede sabit ağırlığa gelinceye kadar kurutulmuş ve öğütülmüştür. Kurtulmuş örneklerden alınan 0.50 gr kuru örnekler yakma fırınında 550 C 0 derecede yakılmış ve Kacar da (1972) belirtilen ilkeler doğrultusunda analize hazırlanmıştır. Ca ++, Mg ++ ; Kacar da (1990) belirtilen ilkeler doğrultusunda kuru yakma yöntemi ile yakılan örneklerin EDTA ile titrasyonu sonucunda belirlenmiştir. Na +, K + : Kuru yakma yöntemi ile yakıldıktan sonra Kacar da (1990) belirtilen ilkeler doğrultusunda eriyik haline getirilen örneklerin aleve püskürtülmesi ile oluşan söz konusu elementlere ilişkin ışığın izole edilerek flamefotometrede okunması yoluyla belirlenmiştir. Askorbik asit: Domateste C vitamini değişimi meyve suyunda spektrofotometre aletinde analiz edilmiştir (Mukherjee ve Choudhuri 1983). Titrasyon asitliği: Belirli miktar domates suyunun 0.1N NaOH ile bir ph metre yardımıyla ph: 8.1 e kadar titrasyonu ile belirlenmiştir (Cemeroğlu, 1992). Meyve eti sertliği: Penetrometre yardımıyla 8.8 mm delici uç kullanılarak lb olarak belirlenmiştir. 37

38 Suda eriyebilir toplam kuru madde: Domatesten elde edilecek meyve sularında refraktometre ile yüzde olarak belirlenmiştir. Domates meyvesinde duyusal kalitesinde oluşan değişimlerin belirlenmesinde renk, liflilik ve doku sertliği kriterlerinin dikkate alındığı duyusal kalite değerlendirmesi yapılmıştır. Dokuz kişilik jüri tarafından 5-1 puanlar arasında yapılan bu değerlendirmede 5 (Mükemmel), 4 (İyi), 3 (Orta), 2 (Kötü), 1 (Çok kötü) şeklinde yorumlanmıştır İstatistiksel analizler Çizelge 3.3 den izleneceği gibi, her iki deneme yılında da deneme alanı toprakları bünye sınıfı açısından son derece homojendir. Bu nedenle, verim ve meyve kalitesi parametrelerine ilişkin istatistiksel analizler tesadüf parselleri deneme tertibinde faktöriyel düzene göre yapılmıştır (Winer vd. 1991). Gözlem yapılan bir bitkiden elde edilen veri bir tekrar olarak alınmıştır. Bu nedenle, tekrar sayısı, verim parametreleri için 18 olmuştur. Meyve kalite parametreleri ve mineral madde analizleri ise 3 tekrarlı olarak yapılmıştır. Tat analizleri, jüri tarafından verilen puan değerleri olduğundan istatistiksel olarak analize tabi tutulmamıştır. Varyans analizleri MINITAB bilgisayar yazılımından yararlanılarak yapılmış, farklı grupların saptanmasında P 0.05 düzeyi göz önüne alınarak Duncan testi uygulanmıştır. Duncan testlerinde MSTATC bilgisayar yazılımından yararlanılmıştır. 38

39 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1 Sulama Suyu Kalite Özellikleri Sulama suyunun kimyasal özellikleri ile ilgili analizler, denemeler süresince ayda bir olmak üzere yapılmış ve Çizelge 4.1 de verilmiştir. Denemelerin her iki yılında da, sulama suyu toplam tuz içeriği ve bireysel iyonların miktarında önemli bir farklılık bulunmamıştır. Çizelgeden izleneceği gibi, sulama suyu elektriksel iletkenlik değerleri ortalama 1.9 ds/m dir. Bu değer domates bitkisi için kabul edilen eşik değerinin (1.7 ds/m) üzerindedir (Ayers and Wescot 1989). Tüm sular için sodyum adsorpsiyon oranı (SAR) 1 den küçüktür. Toprakta sodyumluluk açısından herhangi bir kısıtlayıcı durum söz konusu değildir. ABD tarım bakanlığını kalite kriterlerine göre denemeler boyunca kullanılan sulama suyu kalite sınıfı, tuzlu-sodyumsuz, C 3 S 1 olarak bulunmuştur. Uygun yıkama şartları sağlandığında bu kalitedeki bir sulama suyu ile domatesten elde edilecek oransal verim %90 dolaylarında olacaktır (Ayers ve Wescot 1989). Çizelge 4.1 Deneme boyunca alınan sulama suyu örneklerinde toplam anyon ve katyon analiz sonuçları EC ds/m SAR Katyonlar (me/l) Na K Ca+Mg ΣK Anyonlar (me/l) HCO 3 Cl SO 4 ΣA 2005 yılı Mayıs Haziran Temmuz Ağustos yılı Mayıs Haziran Temmuz Ağustos

40 4.2 Uygulanan Sulama Suyu Miktarı ve Bitki Su Tüketimi Büyüme mevsimi boyunca uygulanan sulama suyu miktarları, damla sulama yöntemi için Çizelge 4.2, karık sulama yöntemi için Çizelge 4.3 de verilmiştir. Bu çizelgelerden izleneceği gibi, her iki yılda da, damla yönteminde 28 kez, karık yönteminde 16 kez sulama yapılmıştır. Dikim sırasında 90 cm toprak derinliğindeki mevcut nemi tarla kapasitesine çıkartmak, böylelikle fidelerin tutmasını sağlamak amacıyla her iki sulama yönteminde de, 2005 yılında 25 mm, 2006 yılında 40 mm su verilmiştir. İki yöntem için de, birinci sulamada aynı miktarda su verilmesinin nedeni, karık yönteminde de bu sulamanın, damla sulama lateral boru hatlarıyla yapılmasıdır. Bundan sonraki sulamalarda, her sulamada, damla yönteminde, mm, karık yönteminde mm arasında değişen sulama suyu uygulanmıştır. Çizelge 4.2 Karık sulama yönteminde her sulamada uygulanan toplam sulama suyu miktarları (mm) Yıllar Sulama sayısı Toplam

41 Çizelge 4.3 Damla sulama yönteminde, her sulamada uygulanan sulama suyu miktarları (mm) Yıllar Sulama sayısı Toplam Uygulanan sulama programı, 2005 yılı karık sulama yöntemi için Şekil 4.1, damla sulama yöntemi için Şekil 4.2, 2006 yılı karık sulama yöntemi için Şekil 4.3, damla sulama yöntemi için Şekil 4.4 de gösterilmiştir. Deneme yıllarında, sırasıyla, damla yönteminde 731 mm ve 714 mm, karık yönteminde 881 ve 871 mm mevsimlik toplam sulama suyu uygulanmıştır. Bu verilere göre, karık yöntemine kıyasla damla yönteminde, 2005 yılında %17, 2006 yılında %18 daha az sulama suyu verilmiştir. Damla sulama yönteminde uygulanan sulama suyu miktarının düşük olmasının, temel 41

42 Tarla Kapasitesi mm Sulama başlangıcı mm Solma Noktası mm Şekil yılı karık sulama yöntemi için sulama programı Tarla Kapasitesi mm Sulama başlangıcı mm Solma Noktası mm Şekil yılı damla sulama yöntemi için sulama programı 42

43 Tarla Kapasitesi mm Sulama başlangıcı mm Solma Noktası mm Şekil yılı karık sulama yöntemi için sulama programı Tarla Kapasitesi mm Sulama başlangıcı mm Solma Noktası mm Şekil yılı damla sulama yöntemi için sulama programı 43

44 olarak, (2) nolu eşitlik uyarınca ilk aşamada hesaplanan miktarın ıslatılan alan oranı (P) ile düzeltilmesinden kaynaklandığı söylenebilir. Yaptıkları çalışmalarda birçok araştırmacıda damla ve karık yöntemleri ile sulanan, domateste, damla yöntemi ile uygulanan sulama suyu miktarını daha düşük bulmuşlardır (Shrivastava vd. 1994, Suryawanshi 1995, Hanson and May 2004, Kahlon vd. 2007). Bu çalışmada uygulanan farklı sulama yöntemlerinde elde edilen, mevsimlik toplam bitki su tüketimleri Çizelge 4.4 de verilmiştir. Çizelgeden izleneceği gibi mevsimlik toplam su tüketimleri, damla sulama yönteminde, birinci yıl m, ikinci yıl mm ölçülmüştür. Denemenin ikinci yılında mevsimlik toplam bitki su tüketimlerinin, birinci yıla oranla daha düşük bulunması, 2006 yılında büyüme mevsimi boyunca düşen yağışın daha düşük olmasına bağlanabilir. Mevsimlik toplam bitki su tüketimi değerleri, karık sulama yöntemine oranla, damla sulama yönteminde, 2005 yılında %15.4 ve 2006 yılında %21.5 daha düşük olmuştur. Bunun nedeninin, uygulanan mevsimlik toplam sulama suyu miktarının, damla sulama yönteminde daha düşük olmasından kaynaklandığı söylenebilir. Hanson ve May (2004), yaptıkları çalışmada, mevsimlik toplam su tüketimini, karık sulama yöntemine oranla, damla sulama yönteminde daha düşük bulmuşlardır. Çizelge 4.4 Mevsimlik toplam bitki su tüketimleri Yıllar Sulama yöntemleri Toprak nemi (mm 120 cm -1 ) Sulama suyu Etkili yağış Bitki su tüketimi Dikimde Son (mm) (mm) (mm) hasatta Damla Karık Damla Karık

45 4.3 Verim ve Meyve Kalite Parametreleri Verim Çalışmada elde edilen bitki başına meyve verimi sonuçları, istatistiksel analiz sonuçları ile birlikte Çizelge 4. 5 de verilmiştir. Çizelgeden izleneceği gibi parsel başına ortalama verim değerleri 2971 g ile 4939 g arasında değişmiştir. Bu değişim üzerinde yıl (Y), fide tipi (F) ve sulama yöntemi (S), P<0.001 düzeyinde etkili olmuştur. Bunun yanında, P<0.001 düzeyinde Y x S ve P<0.05 düzeyinde F x S etkileşimi olmuştur. Y x F x S ve Y x F etkileşimleri önemli düzeyde bulunmamıştır. Yıl (y) ve sulama yöntemi (S) etkileşimi göz önüne alındığında, her iki sulama yönteminde de bitki başına ortalama verim değerleri denemenin ikinci yılında daha yüksek olmuştur. Bu değerler, 2005 yılında damla sulama yönteminde 4337 g, karık sulama yönteminde 3209 g, 2006 yılında ise damla sulama yönteminde 4391 g, karık sulama yönteminde 4357 g biçiminde elde edilmiştir. Verimin yıllar arasında önemli düzeyde farklılık göstermesi, iklim elemanlarının farklılığına bağlanabilir. Denemenin her iki yılında, damla yöntemi ile sulanan parsellerden elde edilen bitki başına ortalama verim değerleri (4337 g ve 4726 g), karık sulama yöntemine oranla (3209 g ve 4357 g) daha yüksek bulunmuştur. Diğer bir anlatımla, karık sulama yöntemine oranla damla sulama yönteminde verim artışı, 2005 yılında %35.2, 2006 yılında %8.5 kadar olmuştur. Bu sonuç, iki değişik temel nedene dayandırılabilir. Bunlardan ilki, yöntem bölümünde de açıklandığı gibi, 90 cm toprak derinliğinde kullanılabilir su tutma kapasitesinin damla yönteminde %30, karık yönteminde ise %40 ı tüketildiğinde sulamaya başlamasıdır. Diğer bir ifade ile, damla yönteminde sulama başlangıcında topraktaki nem düzeyi daha yüksek olmuştur. Bu, topraktaki suyun toprak taneleri tarafından tutulma gücünü (matris tansiyon) daha düşük olmasına, ayrıca yine toprak suyundaki tuz konsantrasyonunun düşük kalmasına neden olabilir. Sonuçta, bitki kökleri aracılığı ile topraktan suyu daha düşük düzeyde enerji harcayarak alabilir. Bu da daha iyi bitki gelişmesine ve verimin yükselmesine neden olabilir. Damla 45

46 Çizelge 4.5 Bitki başına meyve verimi sonuçları (g) Yıllar (Y) Sulama yöntemi (S) Fide tipi (F) Aşılı Aşısız Aşılı Aşısız Damla Karık Y x S etkileşimi Damla 4337 b A (1) 4726 a A Karık 3209 b B 4357 a B F x S etkileşimi Aşılı Aşısız Damla 4671 a A (2) 4391 b A Karık 4109 a B 3457 b B Kaynak DF SS Adj SS Adj MS F P Yıl (Y) ,77 0,000*** (3) Fide tipi (F) ,73 0,000*** Sulama yöntemi (S) ,49 0,000*** Y x F ,55 0,062 ns Y x S ,65 0,000*** F x S ,74 0,031* Y x F x S ,03 0,858 ns Hata Toplam (1) Küçük ve büyük harfler, sırasıyla, her sulama yönteminde yıllar arasındaki ve her yıldaki sulama yöntemleri arasındaki farklılık gruplarını ifade etmektedir. (2) Koyu küçük ve büyük harfler, sırayla, her sulama yönteminde fide tipleri arasındaki ve her fide tipinde sulamalar arasındaki farklılık gruplarını ifade etmektedir. (3) ns, *, *** : Fark önemsiz, P<0.05, P<0.001 düzeyinde önemli. 46

47 yönteminde daha yüksek verim elde edilmesinin ikinci temel nedeni ise, sonuçları ileriki bölümlerde verileceği gibi, bitki köklerinin geliştiği toprak ortamında, damla sulama yönteminde tuzun seyrelmesi, karık sulama yönteminde tuz birikmesi biçiminde açıklanabilir. Damla sulama yönteminde bitki köklerinin bulunduğu ortamda tuzun seyrelmesi, toprak suyundaki tuz konsantrasyonunun düşmesine ve bitkinin su alımında Osmotik etkinin, karık sulama yöntemine oranla daha düşük düzeyde kalmasına bağlanabilir. Bu olgu, damla sulama yönteminde daha iyi bitki gelişmesi ve daha yüksek verimin nedeni olabilir. Bu çalışmada elde edilen, sulama yöntemi-verim ilişkisi, Suryawanshi (1995), Yohannes ve Tadesse (1998), Prietio vd. (1999), Demirer vd. (2000), Ayars (2001), Singandhupe vd. (2003), Malash vd. (2008b) gibi araştırmacıların, karık sulama yöntemine oranla, damla sulama yönteminde daha yüksek domates veriminin elde edilmesi sonuçları ile paralellik göstermektedir. Fide tipi (F) ve sulama yöntemi (S) etkileşimi göz önüne alındığında ise, her iki sulama yönteminde de aşılı fidelerden daha yüksek domates verimi elde edilmiştir. Bu değerler, damla sulama yönteminde, aşılı fidelerde 4671 g, aşısız fidelerde 4391 g, karık sulama yönteminde, aşılı fidelerde 4109 g, aşısız fidelerde 3457 g bulunmuştur. Aşısız fidelere oranla, aşılı fidelerde verim artışı, damla sulama yönteminde %6.4, karık sulama yönteminde ise %18.9 kadardır. Görüldüğü gibi, aşılı-aşısız fideler arasındaki verim farkı, karık sulama yöntemine oranla, damla sulama yönteminde daha düşük düzeydedir. Bu bulgu, Santa-Cruz vd. (2001), Santa-Cruz ve Cuarterol (2001), Fernandez-Garcia vd. (2004), Khah vd. (2006), Qaryouti vd. (2007) gibi araştırmacıların aşılı fidelerde daha yüksek verim elde edildiği sonuçları ile aynıdır Meyve büyüklüğü Meyve boyu Çalışmada elde edilen meyve boyu sonuçları, istatistiksel analiz sonuçları ile birlikte Çizelge 4.6 da verilmiştir. Çizelgeden izleneceği gibi, parsel başına ortalama meyve boyu değerleri 4.8 cm ile 5.5 cm arasında değişmiştir. Bu değişim üzerinde yıl (Y), 47

48 P<0.001 düzeyinde etkili olmuştur. Bunun yanında, Y x F x S etkileşimi P<0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur. Çizelgeden izleneceği gibi, damla sulama yöntemi ve aşılı fide koşulu dışındaki tüm sulama yöntemi ve fide tipi kombinasyonlarında, 2005 yılında meyve boyu değerleri ( cm), 2006 yılına oranla ( cm) daha düşük olmuştur. Damla sulama yöntemi ve aşılı fide koşulunda ise, meyve boyu yıllar arasında önemli düzeyde farklılık göstermemiştir ( cm). Çizelge 4.6 Meyve boyu sonuçları (cm) Yıllar (Y) Fide tipi (F) Sulama yöntemi (S) Aşılı Aşısız Aşılı Aşısız Damla 5.1 a a A 4.9 b a A 5.2 a a B 5.4 a a A Karık 4.8 b a B 4.9b a A 5.5 a a A 5.2 a b A Kaynak DF SS Adj SS Adj MS F P Yıl (Y) 1 5,2464 5,2464 5, ,24 0,000*** (2) Fide tipi (F) 1 0,2866 0,2866 0,2866 1,54 0,216 Sulama Yöntemi (S) 1 0,1145 0,1145 0,1145 0,62 0,434 ns Y x F 1 0,0013 0,0013 0,0013 0,01 0,933 ns Y x S 1 0,3885 0,3885 0,3885 2,09 0,150 ns F x S 1 0,0913 0,0913 0,0913 0,49 0,484 ns Y x F x S 1 1,4252 1,4252 1,4252 7,67 0,006** Hata , ,2653 0,1858 Toplam ,8192 (1) Küçük harfler her bir fide tipi ve sulama yönteminde yıllar arasındaki, küçük koyu harfler her bir yıl ve sulama yönteminde fide tipleri arasındaki, büyük harfler ise her bir yıl ve fide tipinde sulama yöntemleri arasındaki farklılık gruplarını ifade etmektedir. (2) ns, **, *** : Fark önemsiz, P<0.01, P<0.001 düzeyinde önemli. 48

49 Denemenin ilk (2005) ve ikinci yılında (2006), damla sulama yöntemi ile sulanan, aşılı ve aşısız fidelerin meyve boyu değerleri, istatistiksel olarak, önemli düzeyde farklılık göstermemiştir (2005 yılında cm ve 2006 yılında cm). Karık sulama yöntemi ile sulanan aşılı ve aşısız fidelerde, 2005 yılında, meyve boyu önemli düzeyde farklılık göstermezken ( cm), 2006 yılında, aşılı fidelerde meyve boyu değeri (5.5 cm), aşısızlara oranla (5.2 cm), daha büyük olmuştur. Sulama yöntemlerinin etkisi göz önüne alındığında, 2005 yılında aşılı fidelerde meyve boyu değerleri, damla sulama yönteminde (5.1 cm), karık sulama yöntemine oranla (4.8 cm) daha yüksek olmuş, aşısız fidelerde, sulama yöntemlerinin meyve boyu değerleri üzerine etkisi önemli bulunmamıştır (4.9 cm) yılında ise, aşılı fidelerin meyve boyu değerleri, karık sulama yönteminde (5.5 cm), damla sulama yöntemine oranla (5.2 cm) daha yüksek olurken, aşısız fidelerde farklılık önemli bulunmamıştır ( cm) Meyve eni Çalışmada elde edilen meyve eni sonuçları, istatistiksel analiz sonuçları ile birlikte Çizelge 4. 7 de verilmiştir. Çizelgeden izleneceği gibi parsel başına ortalama meyve eni değerleri 6.0 cm ile 6.7 cm arasında değişmiştir. Bu değişim üzerinde yıl (Y) P<0.05 düzeyinde etkili olmuştur. Bunun yanında, Y x F x S etkileşimi P< 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur. Yılların etkisi göz önüne alındığında, her iki sulama yönteminde de aşılı fidelerde yıllar arasında önemli düzeyde farklılık elde edilmemiş ( cm) ancak, aşısız fidelerde meyve eni, 2005 yılına oranla (6.0 cm), 2006 yılında daha yüksek olmuştur ( cm). Meyve eni, damla sulama yönteminde, 2005 yılında, aşılı fidelerde (6.6 cm), 2006 yılında ise aksine aşısız fidelerde (6.7 cm) daha yüksek olmuştur. Karık sulama yönteminde, her iki yılda da, aşılı ve aşısız fidelerde elde edilen meyve eni değerleri arasındaki farklılık önemli düzeyde bulunmamıştır (2005 yılında cm, 2006 yılında cm). 49

50 Çizelge 4.7 Meyve eni sonuçları (cm) Yıllar (Y) Fide tipi (F) Sulama yöntemi (S) Aşılı Aşısız Aşılı Aşısız Damla 6.6 a a A (1) 6.0 b b A 6.4 a b A 6.7 a a A Karık 6.3 a a A 6.0 b a A 6.5 a a A 6.2 a a B Kaynak DF Seq SS Adj SS Adj MS F P Yıl (Y) 1 1,8016 1,8016 1,8016 5,97 0,016* (2) Fide tipi (F) 1 1,1465 1,1465 1,1465 3,80 0,053 ns Sulama Yöntemi (S) 1 1,0604 1,0604 1,0604 3,51 0,063 ns Y x F 1 1,6025 1,6025 1,6025 5,31 0,023* Y x S 1 0,0234 0,0234 0,0234 0,08 0,781 ns F x S 1 0,3791 0,3791 0,3791 1,26 0,264 ns Y x F x S 1 2,0328 2,0328 2,0328 6,73 0,010** Hata , ,0494 0,3018 Toplam ,0958 (1) Küçük harfler her bir fide tipi ve sulama yönteminde yıllar arasındaki, küçük koyu harfler her bir yıl ve sulama yönteminde fide tipleri arasındaki, büyük harfler ise her bir yıl ve fide tipinde sulama yöntemleri arasındaki farklılık gruplarını ifade etmektedir. (2) ns, *, ** : Fark önemsiz, P<0.05, P<0.01 düzeyinde önemli Sulama yöntemleri yalnızca 2006 yılında aşısız fidelerde meyve enini önemli düzeyde etkilemiş, diğer yıl ve fide tipi faktörlerinde meyve eni değerleri arasındaki farklılık önemsiz olmuştur( cm). Aşısız fidelerde 2006 yılında meyve eni damla yönteminde daha yüksek bulunmuştur (6.7 cm). Çizelge 4.6 ve 4.7 de verilen meyve eni ve boyuna ilişkin sonuçlar birlikte derlendirildiğinde, sulama yöntemlerinin meyve büyüklüğü üzerindeki etkisini açıklamak oldukça güç görülmektedir. Örneğin, aşılı fidelerde 2005 yılında, damla sulama yönteminde, meyve boyu daha yüksek iken, 2006 yılında, karık sulama yönteminde daha yüksek olmuştur. Aşısız fidelerde her iki sulama yönteminde de benzer meyve boyu elde edilmiştir. Buna karşın, meyve eni değerleri, 2005 yılında her 50

51 iki fide tipinde ve 2006 yılında aşılı fidelerde, sulama yöntemleri arasında farklılık göstermiş, ancak, 2006 yılında aşısız fidelerde damla sulama yönteminde meyve eni değerleri daha yüksek olmuştur. Bu sonuçlara göre, belirli bir sulama yönteminin meyve büyüklüğü üzerinde daha olumlu yada olumsuz etkisinin olduğu biçiminde yorum yapmak doğru olmayabilir. Demirer vd. (2000), damla ve karık sulama yöntemlerinin domateste meyve boyutlarına önemli düzeyde etkilemediğini bildirmişlerdir. Bunun yanında, Santa-Cruz vd. (2001), aşılı domates fidelerinde, daha yüksek verim elde edilmesine karşın, meyve ağırlığı ve büyüklüğünün aşılı ve aşısız fidelerde önemli düzeyde değişmediğini bulmuşlardır. Benzer sonuca Qaryouti vd. de (2007) ulaşmıştır. Bu araştırmacılar da aşılı ve aşısız domates fidelerinde benzer meyve büyüklüğü değerleri elde etmişlerdir. Yine, Yohannes ve Taddesse (1998), damla ve karık sulama yöntemlerinin, domateste meyve boyutlarını önemli düzeyde etkilemediğini bulmuşlardır. Ancak, Güler vd. (2002), karık yöntemine oranla, damla yöntemi ile yapılan sulamaların, domateste meyve boyutları ve ağırlığını önemli düzeyde arttırdığını bildirmişlerdir Meyve suyunda titrasyon asitliği Meyve suyunda titrasyon asitliği sonuçları, istatistiksel analiz sonuçları ile birlikte Çizelge 4.8 de verilmiştir. Çizelgeden izleneceği gibi parsel başına ortalama meyve suyunda titrasyon asitliği değerleri g/100ml ile g/100ml arasında değişmiştir. Bu değişim üzerinde yalnız yıl (Y), P<0.05 düzeyinde etkili olmuş, fide tipi ve sulama yöntemlerinin titrasyon asitliği üzerindeki etkisi önemsiz bulunmuştur. Titrasyon asitliği, 2006 yılına oranla (0.440 g/100ml) 2005 yılında daha düşük olmuştur (0.414 g/100 ml). Bu çalışmada elde edilen titrasyon asitliği bulguları, aşılı ve aşısız domates fidelerinde titrasyon asitliğinin önemli düzeyde değişmediğini saptayan, Fernandez-Garcia vd. (2004) ile paralellik gösterirken, damla sulama yönteminin, karık sulama yöntemine kıyasla titrasyon asitliğini düşürdüğünü bulan Güler vd. (2002) ile örtüşmemektedir. 51

52 Çizelge 4.8 Meyve suyunda titrasyon asitliği (g/100 ml) Yıllar (Y) Sulama Fide tipi (F) yöntemi (S) Aşılı Aşısız Aşılı Aşısız Damla Karık Ortalama a (1) b Kaynak DF SS Adj SS Adj MS F P Yıl (Y) 1 0, , , ,05 0,039* (2) Fide tipi (F) 1 0, , , ,49 0,495 ns Sulama Yöntemi (S) 1 0, , , ,01 0,919 ns Y x F 1 0, , , ,36 0,558 ns Y x S 1 0, , , ,08 0,777 ns F x S 1 0, , , ,24 0,282 ns Y x F x S 1 0, , , ,86 0,367 ns Hata 16 0, , , Toplam 23 0, (1) Küçük harfler yıllar arasındaki farklılık gruplarını ifade etmektedir. ns, * : Fark önemsiz, P<0.05 düzeyinde önemli. Diğer taraftan, Rhoades vd. (1992), tuzlu ortamda yetiştirilen bitkilerin meyvelerindeki titrasyon asitliği değerlerinin, tuzluluk düzeyinin ancak 6 ds/m den yüksek olduğu koşullarda belirgin bir biçimde artacağını bildirmişlerdir. Benzer şekilde, Riena- Sanchez vd. (2005), artan dozlarda uyguladıkları NaCl ün, domateste titrasyon asitliği değeri üzerine etkisinin, ancak en yüksek tuzluluğa sahip konuda, kontrol konusuna oranla, daha yüksek olduğunu belirtmişlerdir Meyve suyunda askorbik asit Meyve suyundaki askorbik aside ilişkin sonuçlar, istatistiksel analiz sonuçları ile birlikte Çizelge 4.9 da verilmiştir. Çizelgeden izleneceği gibi parsel başına ortalama meyve suyunda askorbik asit değerleri 1727 mg/100ml ile 1396 mg/100ml arasında ölçülmüştür. Bu değişim üzerinde araştırma konularından hiçbiri önemli düzeyde etkili bulunmamıştır. 52

53 Bu çalışmadan elde edilen askorbik asit bulguları, aşılı ve aşısız domateste, askorbik asit miktarının değişim göstermediğini bildiren, Khah vd. (2006) ile örtüşürken, çalışmalarında yalnızca tuzsuz koşulda, aşılı domateste, aşısızlara oranla daha yüksek askorbik asit olduğunu bildiren Farnandez-Garcia (2004) ile örtüşmemektedir. Kahlon vd. (2007), domateste damla sulama yönteminin, karık sulama yöntemine oranla, askorbik asit miktarını arttırdığını belirtmiştir. Çizelge 4.9 Meyve suyunda askorbik asit (mg/100 ml) Yıllar (Y) Fide tipi (F) Sulama yöntemi (S) Aşılı Aşısız Aşılı Aşısız Damla Karık Kaynak DF SS Adj SS Adj MS F P Yıl (Y) ,00 0,964 ns(1) Fide tipi (F) ,94 0,346 ns Sulama Yöntemi (S) ,39 0,255 ns Y x F ,06 0,813 ns Y x S ,19 0,668 ns F x S ,07 0,793 ns Y x F x S ,28 0,604 ns Hata Toplam ns, Fark önemsiz Meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde Meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde sonuçları, istatistiksel analiz miktarları %3.8 ile %4.9 arasında ölçülmüştür (Çizelge 4.10). Bu değişim üzerinde yıl (Y), P<0.001, ve sulama yöntemi (S), P<0.05 düzeyinde etkili olmuştur. Bunun yanında, P<0.005 düzeyinde Y x S ve P<0.001 düzeyinde F x S etkileşimi önemli bulunmuştur. 53

54 Çizelge 4.10 Meyve suyunda çözünebilir toplam kurum madde (%) Sulama yöntemi (S) Yıllar (Y) Fide tipi (F) Aşılı Aşısız Aşılı Aşısız Damla Karık (1) Y x S etkileşimi Damla 4.73 a A (1) 3.88 b A Karık 4.16 a B 3.90 b A F x S etkileşimi Aşılı Aşısız Damla 4.43 a A (2) 4.18 b A Karık 3.81 b B 4.25 a A Kaynak DF SS Adj SS Adj MS F P Yıl (Y) 1 1, , , ,40 0,000*** (3) Fide tipi (F) 1 0, , , ,51 0,237 ns Sulama Yöntemi (S) 1 0, , , ,79 0,003** Y x F 1 0, , , ,03 0,875 ns Y x S 1 0, , , ,36 0,002** F x S 1 0, , , ,63 0,000*** Y x F x S 1 0, , , ,51 0,237 ns Hata 16 0, , ,03656 Toplam 23 4,24906 Küçük ve büyük harfler, sırasıyla, her sulama yönteminde yıllar arasındaki ve her yıldaki sulama yöntemleri arasındaki farklılık gruplarını ifade etmektedir. (2) Koyu küçük ve büyük harfler, sırayla, her sulama yönteminde fide tipleri arasındaki ve her fide tipinde sulamalar arasındaki farklılık gruplarını ifade etmektedir. (3) ns, **, *** : Fark önemsiz, P<0.005, P<0.001 düzeyinde önemli. Meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde miktarı, 2005 yılında, damla sulama yönteminde (%4.73), karık sulama yöntemine oranla (%4.16) daha yüksek olmuş, 2006 yılında ise, sulama yöntemlerinin bu özellik üzerine önemli etkisi olmamıştır (% ). 54

55 Fide tipleri karşılaştırıldığında, aşılı fidelerde, meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde miktarı, damla sulama yönteminde (%4.43), karık sulama yöntemine oranla (%3.81) daha yüksek olurken, aşısız fidelerde, sulama yönteminin etkisi önemli düzeyde olmamıştır (% ). Sulama yöntemleri ele alındığında, damla sulama yönteminde, aşılı fidelerde, meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde miktarı (%4.43), aşısız fidelere oranla (%3.81) daha yüksek bulunurken, karık sulama yönteminde ise, aşısız fidelerde daha yüksek bulunmuştur (%4.25). Kahlon vd. (2007), meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde miktarının, damla sulama yönteminde, karık sulama yöntemine kıyasla daha yüksek olduğunu bildirirken, Malash vd. (2008), sulama yöntemlerinden dolayı bir farklılık oluşmadığını, ancak, her iki yöntemde de, tuzluluğun artışı ile artış gösterdiğini bildirmiştir. Riemna-Sanchez vd. (2005), düşük tuzlulukta domateste, meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde miktarının değişmediğini ancak yüksek tuzluluklarda arttığını bildirmiştir. Khah vd. (2006), aşılı ve aşısız domateste, meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde miktarında önemli düzeyde farklılık olmadığını vurgularken, Qaryouti vd. (2007), bu parametrenin aşılı fidelerde daha düşük, Baliu vd. (2008) ise aşılı fidelerde daha yüksek olduğunu vurgulamıştır. İzlendiği üzere, meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde miktarı üzerine, sulama yöntemlerinin yada fide tiplerinin belirgin bir etkisi olduğu henüz literatürde de kesinlik kazanmamıştır. Bu çalışma sonucunda da, herhangi bir fide tipi yada sulama yönteminin, bu özellik üzerine belirgin bir etkisinin olduğunu söylemek oldukça güçtür. 55

56 4.3.6 Meyve eti sertliği Çalışmada elde edilen meyve eti sertliği sonuçları, istatistiksel analiz sonuçları ile birlikte Çizelge 4.11 de verilmiştir. Çizelgeden izleneceği gibi, meyve eti sertliği değerleri 4.09 lb ile 6.25 lb arasında değişmiştir. Bu değişim üzerinde yıl (Y), P<0.01 düzeyinde etkili olmuştur. Bunun yanında, P<0.05 düzeyinde, Y x F ve F x S etkileşimi önemli olmuştur. Meyve eti sertliği değerleri, 2005 yılında, sulama yöntemlerine göre farklılık göstermezken ( lb), 2006 yılında, karık sulama yönteminde (5.59 lb), damla sulama yöntemine kıyasla (4.66 lb) daha yüksek olmuştur. Fide tipleri karşılaştırıldığında, aşılı fidelerde, karık sulama yönteminde (5.73 lb), damla sulama yöntemine oranla (4.83 lb), meyve eti sertliği değeri daha yüksek olurken, aşısız fidelerde, sulama yönteminin bu parametre üzerine etkisi benzer olmuştur ( lb). Sulama yöntemleri ele alındığında ise, damla sulama yönteminde, aşısız fidelerde daha yüksek meyve eti sertliği (5.8 lb) bulunurken, karık sulama yönteminde fide tiplerinin bu parametre üzerine etkisi benzer düzeyde kalmıştır ( lb). Bu çalışmadan elde edilen bulgular doğrultusunda, sulama yöntemleri ve fide tiplerinin meyve eti sertliği üzerine belirgin bir etkisinin olduğu yargısına varmak güç görülmektedir. Benzer şekilde, Khah vd. (2006) ve Quaryouti vd. (2007), aşılı ve aşısız fidelerin, meyve eti sertliği üzerine etkisinin olmadığını bildirmişlerdir Tat analizleri Hasat edilen meyvelerde, 5 puan üzerinden verilen tat özelliklerine ilişkin puanların ortalama değerleri Çizelge 4.12 de verilmiştir. Çizelgeden ileneceği gibi, karık sulama yöntemindeki tat puanları, damla sulama yöntemine oranla daha yüksektir. Özellikle her iki deneme yılında da aşılı fidelerde, karık sulama yöntemindeki tat puanları önemli düzeyde yüksektir (damla sulama yöntemi için 3.4, karık sulama yöntemi için 4.1). 56

57 Çizelge 4.11 Meyve eti sertliği (lb) Sulama yöntemi (S) Yıllar (Y) Fide tipi (F) Aşılı Aşısız Aşılı Aşısız Damla Karık (1) Y x S etkileşimi Damla 5.91 a A (1) 4.66 b B Karık 5.85 a A 5.59 a A F x S etkileşimi Aşılı Damla 4.83 b B (2) 5.82 a A Karık 5.73 a A 5.62 a A Aşısız Kaynak DF SS Adj SS Adj MS F P Yıl (Y) 1 3,4504 3,4504 3, ,66 0,004** (3) Fide tipi (F) 1 1,1180 1,1180 1,1180 3,78 0,070 ns Sulama Yöntemi (S) 1 0,7561 0,7561 0,7561 2,55 0,130 ns Y x F 1 1,5000 1,5000 1,5000 5,07 0,039* Y x S 1 0,0067 0,0067 0,0067 0,02 0,883 ns F x S 1 1,8371 1,8371 1,8371 6,21 0,024* Y x F x S 1 0,2128 0,2128 0,2128 0,72 0,409 ns Hata 16 4,7361 4,7361 0,2960 Toplam 23 13,6172 Küçük ve büyük harfler, sırasıyla, her sulama yönteminde yıllar arasındaki ve her yıldaki sulama yöntemleri arasındaki farklılık gruplarını ifade etmektedir. (2) Koyu küçük ve büyük harfler, sırayla, her sulama yönteminde fide tipleri arasındaki ve her fide tipinde sulamalar arasındaki farklılık gruplarını ifade etmektedir. (3) ns, *, ** : Fark önemsiz, P<0.05, P<0.01 düzeyinde önemli. 57

58 Aşısız fidelerdeki farklılığın (damla sulama yöntemi için 2.9 ve 2.2, karık sulama yöntemi için 3.0 ve 2.4), önemli düzeyde olmadığı söylenebilir. Diğer bir anlatımla, karık sulama yöntemi, meyvenin tat özelliklerini, aşılı fidelerde, önemli düzeyde arttırırken, aşısız fidelerdeki artış önemsiz kalmıştır. Çizelge 4.12 Meyvede tat analizi sonuçları. Sulama yöntemi Aşılı Aşısız Aşılı Aşısız Damla Karık Tat puanları açısından, fide tipleri arasında bir karşılaştırma yapıldığında, her iki yöntemde de, aşılı fidelerden elde edilen tat puanları daha yüksek bulunmuştur. Aradaki farkın, önemli düzeyde olduğunu söylemekte mümkün olabilir. Meyve tat özelliklerine ilişkin puanların, karık sulama yönteminde daha yüksek bulunmasını, meyve suyundaki çözünebilir toplam kuru madde miktarı ile ilişkilendirmek oldukça güç görünmektedir, çünkü Çizelge 4.9 dan izleneceği gibi, meyve suyunda çözünebilir toplam kuru madde, karık yönteminde daha düşük bulunmuştur (2005 yılı), ya da sulama yöntemleri arasındaki farklılıklar önemsiz olmuştur (2006 yılı). Mizrahi vd. (1988) domates meyvelerinde, tat özellikleri ile toplam şeker ve çözünebilir kuru maddeler arasında bir ilişki bulamamışlar, ancak, tuzlu sulama suyu uygulandığında, iyi kaliteli sulama suyuna oranla meyvede tat özelliklerinin arttığını saptamışlardır. Bu çalışmada, her iki sulama yönteminde de aynı kalitede, ancak tuzlu su uygulamasına karşın, sonuçları ileriki bölümlerde verildiği gibi bitki köklerinin geliştiği toprak ortamında, karık sulama yönteminde tuz birikmesi, damla sulama yönteminde ise tuz yıkanması söz konusu olmuştur. Karık sulama yönteminde kök bölgesinde tuz birikmesi meyve tat özelliklerini iyileştirmiş olabilir. 58

59 4.4 Su Kullanım Etkinliği Farklı fide tipi ve sulama yöntemleri için elde dilen su kullanım etkinliği sonuçları, iki yılın ortalaması biçiminde, Çizelge 4.13 de verilmiş, ayrıca Şekil 4.5 de gösterilmiştir. Çizelge 4.13 Su kullanım etkinliği sonuçları (kg/m 3 ). Sulama yöntemi Fide tipi Aşılı Aşısız Damla Karık Bu değerler, kg/m 3 arasında değişmektedir. Su kullanım etkinliği, damla sulama yönteminde, karık sulama yöntemine oranla oldukça yüksek sayılabilecek değerlerde elde dilmiştir. Damla yönteminde, kg/m 3 ve kg/m 3 su kullanım etkinliği değerleri, aşılı ve aşısız fidelerde birbirine çok yakın bulunmuştur. Karık sulama yönteminde, aşılı fideler için elde edilen su kullanım etkinliği (9.38 kg/m 3 ), aşısız fidelerde elde edilen oranla (7.90 kg/m 3 ) önemli sayılabilecek düzeyde yüksek olmuştur. Su kullanım etkinliği, karık sulama yöntemine oranla, damla sulama yönteminde, aşılı fidelerde %37.7 ve aşısız fidelerde %53.7 daha yüksek bulunmuştur. Bu sonuçlar, karık sulama yöntemi ile kıyaslandığında, su kullanım etkinliğinin damla sulama yönteminde daha yüksek olduğunu bulan birçok araştırmacının (Suryawanshi 1995, Ashcroaft vd. 2003, Singandhupe vd. 2003, Gawad vd. 2005, Kahlon vd. 2007, Malash vd. 2008a), sonuçları ile paralellik göstermektedir. 59

60 Su kullanım etkinliği (kg/m3) Aşılı Aşısız 0 Damla Karık Şekil 4.5 Su kullanım etkinliğinin sulama yöntemi ve fide tipine göre değişimi. 4.5 Toprakta Tuz Birikimi Denemeler boyunca ölçülen toprak tuzluluk değerleri, 2005 yılı için, Çizelge 4.14 ve 4.15 de verilmiştir. Tuzluluk değerlerinin, her iki yılda da, tüm aylarda, damla sulama yönteminde, damlatıcıların bulunduğu noktadan ıslak çepere doğru arttığı, Bu değerler 2005 yılında damla sulama parsellerinde ms/m, karık sulama parsellerinde ms/m arasında değişmiştir. Bu değişim, 2006 yılında damla sulama parsellerinde, ms/m, karık sulama parsellerinde ms/m arasında olmuştur. Bunun yanında, tuzluluk değerleri, her iki yılda ve tüm aylarda, damla sulama yönteminde, damlatıcıların bulunduğu noktadan ıslak çepere doğru, karık sulama yönteminde ise, karık içinden, karık sırtlarına doğru artış göstermiştir. ARCVIEW yazılımı kullanılarak, her bir sulama yöntemi için her iki yılın ortalaması olacak şekilde, başlangıç (temmuz), son hasat (eylül) ve tüm sulama sezonu ortalama profil tuzluluk dağılımları Şekil 4.6 ve Şekil 4.7 de gösterilmiştir. 60

61 Çizelge deneme parselleri toprak profil tuzluluk sonuçları 2005 Yılı Toprak Profil Tuzlulukları Damla parseli Temmuz Ağustos EC 1:2.5, EC 1:2.5 (ms/m) (ms/m) Eylül EC 1:2.5 (ms/m) X( )(cm) Ortalama Temmuz EC 1:2.5, (ms/m) Ağustos EC 1:2.5 (ms/m) Eylül EC 1:2.5 (ms/m) Y( )(cm) Ortalama Karık parseli Temmuz EC 1:2.5, (ms/m) Ağustos EC 1:2.5 (ms/m) Eylül EC 1:2.5 (ms/m) X( )(cm) Ortalama Temmuz EC 1:2.5, (ms/m) Ağustos EC 1:2.5 (ms/m) Eylül EC 1:2.5 (ms/m) Y( )(cm) Ortalama

62 Çizelge deneme parselleri, toprak profil tuzlulukları sonuçları 2006 Yılı Toprak Profil Tuzlulukları Damla parseli X( )(cm) Temmuz EC 1:2.5, (ms/m) Ağustos EC 1:2.5 (ms/m) Eylül EC 1:2.5 (ms/m) Ortalama Y( )(cm) Temmuz EC 1:2.5, (ms/m) Ağustos EC 1:2.5 (ms/m) Eylül EC 1:2.5 (ms/m) Ortalama Karık Pareseli Temmuz EC 1:2.5, (ms/m) Ağustos EC 1:2.5 (ms/m) Eylül EC 1:2.5 (ms/m) X( )(cm) Ortalama Temmuz EC 1:2.5, (ms/m) Ağustos EC 1:2.5 (ms/m) Eylül EC 1:2.5 (ms/m) Y( )(cm) Ortalama

63 50 cm 25 cm 0 25 cm 50 cm a 15 cm 50 cm 25 cm 0 25 cm 50 cm b 15 cm 45 cm 45 cm 75 cm 75 cm cm 25 cm 0 25 cm 50 cm c 15 cm 45 cm 75 cm Şekil 4.6 Karık sulama yöntemi: başlangıç, a., hasat, b.,ortalama, c., toprak profil tuzlulukları 63

64 50 cm 25 cm 0 25 cm 50 cm a 15 cm 50 cm 25 cm 0 25 cm 50 cm b 15 cm 45 cm 45 cm 75 cm 75 cm cm 25 cm 0 25 cm 50 cm c 15 cm 45 cm 75 cm Şekil 4.7 Damla sulama yöntemi başlangıç, a., hasat, b.,ortalama, c., toprak profil tuzlulukları 64