DİJİTAL İLETİŞİM VE YENİ MEDYA

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2956 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1911 DİJİTAL İLETİŞİM VE YENİ MEDYA Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Burçin İSPİR (Ünite 1) Doç.Dr. Haluk BİRSEN (Ünite 2) Prof.Dr. Ferruh Mutlu BİNARK (Ünite 3) Yrd.Doç.Dr. Fatma Zeynep ÖZATA (Ünite 4) Yrd.Doç.Dr. Günseli BAYRAKTUTAN (Ünite 5) Doç.Dr. Mesude Canan ÖZTÜRK (Ünite 6) Doç.Dr. Rasime Ayhan YILMAZ (Ünite 7) Öğr.Gör. Mine AYMAN (Ünite 8) Editör Doç.Dr. Mesude Canan ÖZTÜRK ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafikerler Gülşah Karabulut Kenan Çetinkaya Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Dijital İletişim ve Yeni Medya ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Yeni İletişim Teknolojilerinin Gelişimi 2 2. Değişim Aracı Olarak Yeni Medya Yeni Medya Kullanımının Etkileri Sosyal Medya Platformları Sosyal Medyada Etkileşim Sosyal Medya ve Kurumsal İletişim Sosyal Medyada Marka Yönetimi Küreselleşme ve Sosyal Medya Uygulamaları 170 iii

4 Önsöz Toplumsal yaşamda yeni iletişim teknolojilerinin etkisi ve gelişimi giderek artan bir hızla önem kazanmaktadır. Toplumun hızla değişmesi ve yeni medyanın değişimde önemli rol oynaması söz konusudur. Dijital iletişim ve yeni medya kavramları artık günlük yaşantımızın bir parçası haline gelmiştir. Toplum içinde yeni medyanın etkisini her alanda görmekteyiz. Yeni medya, ekonomi, siyaset ve iletişim pratiklerini değiştirmiş durumdadır. İletişim bilimleri alanında eğitim alan kişilerin bu yeni medya ile ilgili bilgi ve becerilerini geliştirmeleri önem taşımaktadır. İnsanlar farklı yöntemlerle bu dijital iletişim ve yeni medya ortamına uyum sağlamaya çalışmaktadır. Hayatın pek çok alanına giren bu yeni teknolojinin yaşam pratiklerini ne ölçüde değiştirdiği, etkisi ve gelişiminin farkında olmak, bu yeni teknolojileri istenen amaçlar için kullanımı kolaylaştıracaktır. Dijital iletişim olanaklarının gelişmesi, bilgiyi tükettiğimiz kadar üretmemize de olanak sağlamıştır. Özellikle sosyal medya kullanımı konusunda yaşanan gelişmeler iletişim konusunda bir önceki döneme büyük miktarlarda bilginin üretilmesine ve tüketilmesine, kullanıcılar arasında etkileşim kurulmasına imkan sağlamaktadır. Sosyal medyanın kullanımının yaygınlaşması, kurumların hedef kitlesi ile etkili iletişim kurabilmesine aracılık etmektedir. Günlük yaşamda kullandığımız yeni medya içinde yaşadığımız dünyaya yönelik anlayışımızda, iş ortamında, sosyal ortamda farklı yollar sunmaktadır. Yeni medyaya uyum sağlamak ve özellikle iş hayatının bir parçası haline getirebilmek kurumlara rekabet üstünlüğü sağlayacaktır. Dijital iletişim pratikleri, kurumların farklı iletişim stratejileri geliştirmelerine fırsat sağlamaktadır. Dijital iletişim ve yeni medya kavramları geniş bir erişim ağı sunması nedeniyle küresel uygulamalara da açık bir hale gelmiştir. Dijital iletişim ve yeni medya kavramları üzerinde çalışmak, güncel yaklaşımları yakalanmak ve dijital iletişim yöntemlerini geleceğe taşıyacak anlayışı geliştirmek, iletişim alanında yeterli olabilmek için gereklidir. Yeni medyanın tanınması ayrıca bu yeni teknolojinin etkileri hakkında bir farkındalık geliştirilmesini sağlamaktadır. Bu kitap kapsamında bu bilgi ve becerilerin kazandırılması hedeflenmektedir. Tüm çalışmalarınızda ve yaşamınızda başarılar dilerim. Editör Doç.Dr. Mesude Canan ÖZTÜRK iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Yeni iletişim teknolojilerini sıralayabilecek, Toplum yapısının değiştiren teknolojik akımları tartışabilecek, Dijital dilin üstünlüklerini sıralayabilecek, Uydu teknolojisini açıklayabilecek, İletişim teknolojilerinin gelişimini açıklayabilecek, İletişim teknolojilerini özelliklerine göre sınıflandırabilecek, Teknolojik yakınsamayı açıklayabilecek, Yeni medyanın özelliklerini sıralayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Yeni İletişim Teknolojileri Dijital Dil Uydu Teknolojisi Yeni Medya İnternet Yakınsama İçindekiler Giriş Yeni İletişim Teknolojisi Kavramı İletişim Teknolojilerinin Tarihsel Gelişimi Yeni İletişim Teknolojilerinde Yakınsama Yeni Medya Kavramı 2

7 Yeni İletişim Teknolojilerinin Gelişimi GİRİŞ Teknolojik gelişmelerin toplumsal yaşamdaki yansımaları günümüz toplumunun bilgi toplumu olarak tanımlanmasına neden olmuştur. Özellikle dijital teknolojilerin gelişmesi ve gündelik yaşamda kullanımının yaygınlaşması, bireylerin yaşamını değiştirmiş, hayatını kolaylaştırmış ve hızlandırmıştır. İletişim teknolojilerinin dijitalleşmesiyle birlikte bireylerin iletişim etkinliklerindeki zaman ve uzam kısıtı ortadan kalkmış, tek yönlü bireylerarası iletişim etkinliği çok rahat bir şekilde grup iletişimine dönüşmüştür. Bu çağ bilginin de öneminin artmasını beraberinde getirmiştir. Her iletişim etkinliği özünde bir bilgi paylaşımını barındırmaya başlamıştır. Dijitalleşmenin egemen olduğu, yeni iletişim teknolojilerinin gün geçtikçe çeşitlendiği ve işlevlerinin arttığı günümüz toplumsal yapısı; bilgi paylaşımını, erişimini, yayılımını, arşivlenmesini, üretilmesini, iletimini kolaylaştırmış ve hızlandırmıştır. Bu bağlamda yeni iletişim teknolojilerini bilgi çağının itici gücü olarak konumlandırmamız yanlış olmayacaktır. Pek çok yerde bilgi ve iletişim teknolojileri olarak kavramlaştırılan yeni iletişim teknolojileri, gündelik hayatımızın neredeyse vazgeçilmezleri arasında yer almaktadır. Yaşamımıza giren her yeni teknoloji hayatımızı da şekillendirmeye başlamıştır. Artık bankacılık işlemlerini yapmak için bankaya gitmek durumunda değiliz, bir konuda bilgi almak için kütüphaneye gitme zorunluluğumuzda kalmadı, alışverişi evimizdeki televizyondan da yapabiliriz. Geçmişin alışkanlıklarından bizi uzaklaştırarak hayatı kolaylaştırma ve hızlandırma adı altında, yeni bir yaşam ve bu doğrultuda yeni bir kültürel yapının da oluşmasına neden olmuştur. Marshall McLuhan Teknolojik Belirleyicilik tezinde, araçlarımıza biz şekil vermekteyiz, ancak bunun sonunda onlar da bizi şekillendirmektedir ifadesiyle iletişim teknolojisinin toplumsal yaşamı nasıl değiştirdiği ve şekillendirdiğini ifade etmiştir. 10 yıl önceki yaşam tarzımızla günümüzü karşılaştırdığımızda McLuhan ın savının ne kadar doğru olduğunu rahatlıkla anlayabiliriz. Yeni iletişim teknolojileri derken günümüz toplumsal yapısının bilgi çağı olarak tanımlanmasına neden olan teknolojiler ve özellikleri üzerinde duracağız. Bilgi çağı dijital teknolojiyle çevrelenmiş bir toplum yapısını tanımlamaktadır. Dijital teknoloji günümüzde her yerde karşılaşabileceğimiz ve kullanmak durumunda olduğumuz yeni teknolojilerdir. Özünde dijitalleşmeyi barındıran yeni teknolojiler teknolojik yakınsamanın etkisiyle bir iletişim teknolojisini farklı işlevler için kullanılma kısıtlılığını da ortadan kaldırmıştır. Günümüzde televizyon denildiğinde akla sadece izleyicilerin ekran karşısında oturup çeşitli türlerdeki programları izlediği tek yönlü kitle iletişim aracı akla gelmemelidir. Televizyon izleyicinin pasif konumda verileni aldığı bir cihaz olmaktan sıyrılmıştır. Televizyon yeri geldiğinde bir radyo, yeri geldiğinde internet, yeri geldiğinde alışveriş, arkadaşlarla sohbet edebilecek etkileşimli bir kitle iletişim aracı olarak konumlanmaktadır. Çünkü teknolojik gelişim sonucunda iletişim teknolojilerinin birbiriyle yakınsaması, televizyonun içerisinde radyoyu, interneti bulmamıza izin vermiştir. Dijital çağda iletişim teknolojilerinin yakınsaması ile internetten televizyon izleyebilir, cep telefonundan oyun oynayabiliriz, yol haritasına dilediğimiz anda son güncellemelerle seyahat halindeyken aracımızdaki radyodan ulaşabiliriz. İç içe geçmiş teknolojiler olarak da görebileceğimiz yeni iletişim teknolojileri mobil yaşama da uyumlu bireyler olarak konumlanmamızı sağlamaktadır. 3

8 YENİ İLETİŞİM TEKNOLOJİSİ KAVRAMI İnsanlık tarihi sürecine bakıldığında toplumsal yapılanmalardaki değişimlerin maddi üretim koşulları doğrultusunda gerçekleştiği görülmektedir. Bilgi toplumu veya bilgi çağı olarak tanımlanan günümüz toplum yapısında maddi üretim koşulu olarak teknolojik gelişmeler ve özellikle dijital teknolojideki gelişmeler yer almaktadır. Dünyamız hızlı bir değişim ve gelişim sürecindedir. Bu hızlı değişim ve gelişime neden olan en büyük etken bilimsel ve teknolojik alandaki gelişmelerdir. Uydu teknolojilerindeki ilerlemeler, bilgisayar dili olan dijital dildeki gelişmeler bilgi çağının yaşanmasına etki eden en önemli gelişmeler olarak yer almaktadır (Giddens, 2005, 462). Ses, görüntü ve bilgi aktarımında sınırların aşılmaya başlandığı bilgi çağında uzak mesafelerle iletişim de değişime uğramıştır. Bilgisayarlar ve iletişim uydularının birleşmesiyle dünya küresel bir yapıya dönüşmüştür. Günümüz toplumsal yaşamının bilgi çağı olarak tanımlanmasına neden olan en önemli teknolojik gelişmeler nelerdir? Özellikle 1990 lardan sonra bilgi çağı kavramının yaygın olarak kullanılmaya başlanması ve toplumsal yapının da bilgi toplumu olarak tanımlanmasının altında yatan dört teknoloji akımı yer almaktadır; bilgisayarlar, dijital dilin geliştirilmesi, uydu teknolojileri, fiber optik teknolojisinin gelişmesi. Bilgisayarlar İlk olarak 1940 lı yıllarda üretilen bilgisayarlar, yazılım ve donanım alanındaki çalışmaların hiç durmaksızın sürdürülmesiyle günümüzdeki kapasiteye kavuşmuştur. İlk üretildiğinde bir oda büyüklüğünde ve 30 ton ağırlığında olan bilgisayarlar 2000 li yıllarla birlikte mobil yaşama uygun hale gelerek taşınabilir boyutlara gelmiştir. Bunda mikroelektronik teknolojisindeki gelişmelerin etkisi bulunmaktadır. Mikroelektronik teknolojisi üzerine çalışmalar 1960 lı yıllarda başlamıştır. Silikon chipler (yongalar), elektronik devre elemanlarının daha az yer kaplayacak şekilde küçültülmüş teknolojik yapılardır. Mikroelektronik ile büyük veriler küçük cihazlar içerisinde saklanabimektedir. Mikroelektronik teknolojisinin de gelişmesiyle birlikte hafıza birimlerinin veri saklama kapasiteleri ve işlevleri de artmıştır ve gün geçtikçe artmaktadır. Mikroelektronik teknolojisinin desteğiyle mobil boyutlara gelmiş olan bilgisayarlar, ilk yayılım dönemlerinde profesyonel kullanımlara yönelik uygulamalar içerirken, son yıllarda evlerimizin vazgeçilmezleri arasında yer almaya başlamıştır. Bilginin sistematik bir biçimde düzenlenmesi, arşivlenmesi, işlenmesi, aktarılması ve kullanılması bilgisayarların sunduğu olanaklar içerisinde yer almaktadır. En basit işlemden en karmaşığına kadar kolay ve hızlı bir şekilde problemlerimize çözüm bulan bilgisayarların iletişim fonksiyonları da internetin gelişmesiyle çeşitlenmiştir. Modemler ve telefon hatlarının desteğiyle bilgisayarlar iletişim teknolojisi olarak gündelik yaşamımızda yer almaya başlamışlardır. Bilgisayarların kapasitelerinin artması, iletişim fonksiyonlarının eklenmesi ve tüm bunlara ek olarak çokluortam özelliğinin de artması toplumu oluşturan bireyler tarafından tercih edilmesinde ve toplum içerisinde yaygınlaşmasında oldukça önemli bir etken olarak görülmektedir. Bilgisayarların sunduğu olanaklar nelerdir? 4

9 Dijital Dilin Gelişimi Resim 1.1: Geçmişte ve günümüzde bilgisayar teknolojisinin fiziksel değişimi Dijital kavramını kısaca bilgisayar dili olarak tanımlayabilmekteyiz. Dijital dilin gelişimi 19. yüzyıla dayanmaktadır. Matematikçi Gootfried Wilhelm in 0 ve 1 değerlerinden oluşan aritmetik sistemi keşfetmesiyle dijital dilin temelleri atılmıştır. Dijital dilde her harfin, sembolün bir kodu vardır ve yapılan tüm işler bu dildeki kodlamalar ile gerçekleştirilmektedir. Günümüzde bilgisayarlar ve bunun dışındaki pek çok yeni teknoloji ürününde dijital dil kullanılmaktadır. Günlük hayatımızda radyodan televizyona, buzdolabından fırına pek çok üründe dijital dilin yer aldığı bir uygulamayı kullanmaktayız. Fırınımızda pişireceğimiz bir kek için ideal süreyi, pişirme yöntemini dijital göstergelerden yararlanarak ayarlıyoruz, saatimize baktığımızda akrep ve yelkovanın konumu doğrultusunda saati söylemeye gerek duymuyoruz. Dijital göstergeli saatler ile doğrudan zamanı söylüyoruz. Radyomuzda çalan parçanın kime ait olduğunu üzerindeki ekranda okuyoruz. Bu ve bunun gibi uygulamalar ve beraberinde getirdiği kolaylıklar, dijital dilin gündelik yaşamımızda kolayca yerleşmesine yol açmıştır. getirmiştir? Dijital dilin geliştirilmesi, günlük yaşamımıza ne gibi kolaylıklar Dijital verilerin yeni iletişim teknolojileri üzerinde oldukça önemli etkisi olmuştur. Durağan/hareketli görüntü, ve ses içeren her hangi bir bilgiye ait parça, dijital dil ile yapılan kodlamayla ifade edilmektedir. Tüm dünyada özellikle de iletişim teknolojileri kapsamında dijital dilin kullanıldığı sistemlerin analoglara göre daha fazla tercih edilmesinin altında yatan pek çok neden vardır. Bu nedenler dijital sistemlerin analog sistemlere göre daha fazla üstünlüğe sahip olması olarak gösterilmektedir. Bu üstünlükleri aşağıdaki gibi sıralayabilmekteyiz. Daha güvenilirdir. Özellikle iletişim teknolojileri bağlamında bir iletim merkezinden, belirlenen dağıtım merkezine/merkezlerine sinyal rahatlıkla gönderilebilmektedir. Frekans tahsislerinin yapılmış olması nedeniyle farklı iletişim kanallarının, belirlenen iletişim hatlarına karışması söz konusu bile olmamaktadır. Dijital yayın teknolojileri ile bir radyo kanalını her zaman aynı kanaldan dinleriz ve başka kanalın ilgili frekansa dahil olması söz konusu bile olamaz. Bu açıdan güvenilirdir. Sinyal kalitesi değişmez. Bu üstünlük özellikle yayıncılık alanında oldukça önemlidir. Uzak mesafelere iletimde bile iletilen sinyalin kalitesi değişmemektedir. Bu da ulaşılan alıcı kitlesinin farklı mekan ve mesafelerde olsa bile eşit düzeyde iletiyi almasını sağlamaktadır. 5

10 Dünyanın farklı ülkelerinde yayınlanan bir televizyon programını izleyenlerin, televizyon yayınını eşit kalitede izlemesini nasıl açıklarsınız? Dijital teknolojiler gürültü ve dış etkenlerden çok az etkilenmektedirler. Analog sistemlerde dış etmenlerdeki (örn;hava koşulları) en küçük değişiklik iletim sinyalinin bozulmasına neden olurken, dijital sistemlerde böyle bir durumun gerçekleşmesi söz konusu edilmeyecek kadar düşüktür. Çoğumuz günümüzde televizyon yayınlarına uydu alıcılarımız vasıtasıyla izliyoruz. Uydu alıcıları evlerimizde kullanılmaya başlamadan önce, pek çoğumuz evimizin çatısındaki anten ile televizyon yayınlarını almaya çalışırdık. Analog karasal yayıncılık olarak tanımlayabileceğimiz bu teknoloji, yağmur yağdığında, rüzgar estiğinde televizyonumuzda görüntü kalitesinin değişmesine neden olmaktaydı. Günümüzde artık yayın dijital olarak yapılması bu olumusuzluğu ortadan kaldırmaktadır. Zaman zaman sinyal kalitesinin düşmesi nedeniyle veri iletiminde aksaklıklar yaşansa da, analog sistemlerle karşılaştırıldığında bu olasılık oldukça düşüktür. Dijital sistemler pek çok uygulamaya göre daha ucuzdurlar. Dijital sistemler ilk üretildikleri anda tüketiciye ulaştıklarında pahalıdırlar. Ancak dijital teknolojilerde gelişim her geçen gün sürmektedir. Bir teknoloji üretildikten çok kısa bir süre sonra eski teknoloji olarak raflarda yerini alabilmektedir. Bu hızlı gelişim ve üretim kapasitelerinin artması dijital teknolojilerinin de her geçen gün daha da ucuzlamasına neden olmaktadır. Bu nedenle tüketiciye ulaşması ve yaygınlaması da analog sistemlere göre daha hızlı olmuştur. Kopyalama ve iletim anında bozulma olmaz. Dijital sistemlerin en büyük özelliği jenerasyon kaybının olmamasıdır. Analog sistemlerde örneğin manyetik bantlarda bir kaç defa dinleme yapıldıktan sonra manyetik bandın sarım işleminden dolayı yıpranması söz konusudur. Ancak dijital ortamlarda defalarca dinleme/izleme, kayıt, silme ve yeniden kayıt yapıldığı halde yıpranma gerçekleşmez. Binlerce kopya alınabilir. Alınan kopyaların bile orjinal kayıt kalitesinden her hangi bir farkı yoktur. Büyük devreler bir chip (yonga) olarak imal edilebilir. Mikroelektronik teknolojisinin gelişmesiyle birlikte dijital teknolojiler gün geçtikçe küçülmektedir. Çünkü çok büyük devreler bile neredeyse milimetrik ölçülerdeki ebatlarda imal edilebilmektedirler. Dijital sinyal işleme teknikleri hızla gelişmektedir. Dijital teknoloji alanında süregelen geliştirme çabaları sinyal işleme teknikleri alanında da sürmektedir. Bu her geçen gün daha fazla kapasiteye, özelliğe ve işleve sahip teknolojiyle tanışmamıza vesile olmaktadır. Medya metinleri geleneksel fotoğraf baskısı, kitap, film gibi formlardan uzaklaşarak yeni materyaller olarak yer almaktadır. Dijital ortamlarda medya metinlerine erişim sağlanmaktadır. Geleneksel ortamların sahip oldukları sınırlılıklar da bu sayede aşılabilmektedir. Örneğin, bir gazetede yer verilecek bilgiler, gazetenin ebatları nedeniyle sınırlıdır. E-gazete uygulamasında bir habere dair bilgilere erişim sağlamanın yanında ek ayrıntılı fotoğraflara, görsel-işitsel kaynaklara erişim sağlanabilir. Ayrıca bilginin güncellenmesi dijital sistemlerde sorun değildir. Bir son dakika haberi, kolaylıkla sistem merkezi tarafından girilerek, güncelleme yapılabilir. Geleneksel gazete formunda gazete basıldıktan sonra güncelleme ancak yeni bir gazetenin basımıyla mümkün olmaktadır. Bu açıdan dijital ortamlar, geleneksel ortamların dijital ortamlara aktarılması ve dönüştürülmesiyle pek çok avantaja sahip olmaktadır. Veriler çok küçük birimlere sıkıştırılabilir. Sıkıştırma tekniklerinin kullanılmasıyla birlikte çok büyük miktardaki veri, belirli oranlarda sıkıştırılarak daha az yer kaplaması sağlanır. Böylelikle küçük bir alanda daha fazla bilginin yer alması mümkün olmaktadır. Doğrusal olmayan iletim yollarından çok yüksek hızda veri iletimi sağlanabilir. Özel iletim ağlarından sıkıştırılmış bilginin gönderilmesi oldukça kısa bir sürede gerçekleşmektedir. Dijital teknolojinin sahip olduğu en büyük özelliklerden biri herkese aynı bilgi yerine, kişiye özel bilgi iletimini geçrekleştirebilmesidir. Dolayısıyla dijital iletim teknolojisi analog sistemlerde olduğu gibi doğrusal bir iletim ile sınırlı değildir. Doğrusal olmayan iletim yolları bireye özgü yapılandırmaları mümkün kılmaktadır. 6

11 Uydu Teknolojileri 1960 lı yıllara kadar haberleşme ve yayıncılık, radyo dalgalarının atmosferdeki yansımasıyla gerçekleşiyordu. Hat sayısının sınırlı olması, atmosferik değişimler, haberleşme ve yayın kalitesini etkilemekteydi. Daha yüksek nitelikli, kesintisiz yayın ve haberleşme isteği uydu düşüncesinin geliştirilmesine yol açmıştır. Dünyanın çevresinde yörüngeye yerleştirilecek olan bir uydu ile dünyanın büyük bir kısmına sinyal gönderilebilir ve pek çok istasyon arasında bağlantı sağlanabilirdi. Bu düşünce zaman içinde gerçeğe dönüştürüldü. Günümüzde yörüngede gözlem, gözetleme, navigasyon, astronomi, meteorolojik, askeri ve haberleşme v.b. amaçlarla kullanılan pek çok uydu bulunmaktadır. Çok uzak mesafelerle, yüksek kalitede, kesintisiz veri alışverişi yapmamıza izin veren uydulardan fazlasıyla yararlanmaktayız. Cep telefonu görüşmeleri, radyo-televizyon yayınları, aracımızla seyehat ederken yol tarifi almak için kullandığımız navigasyon cihazları uydu teknolojisinden yararlanarak bilgi iletimi gerçekleştiren cihazlardır. Uydular genel görünüş ve nitelikleri açısından benzerlik göstemektedir. Ancak sahip oldukları donanımlardaki farklılıklar farklı amaçlarla uydulardan yararlanılmasını sağlamaktadır. Kullanım amaçlarına göre uyduları dört grupta inceleyebilmekteyiz (Özçağlayan, 1998,s.117): Uydu düşüncesinin gelişmesine neden olan düşünce nedir? Meteoroloji uyduları: Dünyadaki hava olaylarını tespit etmek amacıyla kullanılan uydulardır. Haberleşme uyduları: Radyo-televizyon yayınlarını ve telefon iletişimini gerçekleştirme amacıyla kullanılan uydulardır. Haberleşme uyduları eşzamanlı veri akışına imkan tanımaktadırlar. Askeri amaçlı uydular: Erken uyarı, savaş, navigasyon, keşif ve askeri hareketlerin gözetlenmesi amacıyla kullanılan uydulardır. Araştırma uyduları: Ziraat, ormancılık yer altı ve yer üstü kaynaklarını araştırma amacıyla kullanılan uydulardır. Petrol, doğalgaz, kömür ve madenleri, deniz suyu kirliliğini, orman yangınlarını, ziraat alanlarını v.b. araştırma amacına yönelik kullanılan uydulardır. Belirli bir kullanım amacı doğrultusunda uzaya fırlatılan uydular dünyanın çevresinde bir yörünge çizmektedirler. Her uydunun belirli bir ömrü vardır. Belirlenen ömür süresince uydu çizdiği yörüngede dolanımını sürdürür. Ömrünü dolduran uydu yörüngeden çıkar ve uzay boşluğunda kaybolur. Ömrü süresince fırlatıldığı yörüngede dolanan uydu dünyanın çevresinde dünyayla birlikte hareket etmektedir. Dolayısıyla uydunun yeryüzünde kapsadığı alan da değişmemektedir. Yörüngede yer alan bir uydunun yer yüzünde kapsadığı alan o uydunun ayak izi foot print olarak tanımlanmaktadır. Her uydunun ayak izi bellidir ve ayak izleri içerisinde hizmet verirler. Bir uydunun ayak izinin büyüklüğü dünyaya olan mesafesiyle doğru orantılıdır. Uydunun yörüngedeki yeri dünyaya olan mesafesi fazla ise, ayak izi de büyük olacaktır. Dolayısıyla yer yüzünde kapsayacağı alan da fazla olacaktır. Uyduların yerleştiği yörüngeyi dünyaya olan mesafesi doğrultusunda üç kategoride ele alabiliriz: alçak yörüngeli uydular, orta yükseklikteki yörüngeli uydular ve jeosenkron yörüngeli uydular (Özçağlayan, 1998, ). Alçak Yörüngeli uydular: Dünyaya olan uzaklığı 2000 km. altında olan yörüngeye yerleşmiş uydulardır. Bu uyduların dünyada kapsadığı ayak izi diğerlerine nazaran daha dardır. Dünyaya yakın olmaları nedeniyle yörüngeden çıkmamak için oldukça hızlı dönen uydulardır. Alçak yörüngeli uydular, dünyanın çevresindeki bir turlarını yaklaşık olarak 100 dakikada gerçekleştirmektedirler. Diğer yörüngelerdeki uydulara göre daha küçük olan uyduların maliyetleri de daha düşüktür. Askeri ve meteorolojik amaçlı kullanılan uydular bu yörüngede dolanımlarını sürdürmektedirler. Orta Yükseklikte Yörüngeli uydular: Dünyaya olan mesafeleri yaklaşık olarak km dir. Dünyanın çevresindeki bir turu ortalama altı saatte tamamlamaktadırlar. Alçak yörüngeli uydulara göre daha büyük ayak izine sahip uydulardır. Askeri araştırmalar ve erken uyarı amaçlı kullanılan uydular bu yörüngede yer almaktadır. 7

12 Jeosenkron Yörüngeli uydular: bu uyduların dünyaya olan uzaklığı km. kadardır. Bu yörüngeye Clarke yörüngesi de denilmektedir. Radyo mühendisi ve bilim-kurgu yazarı Arthur Clarke, 1945 yılında dünyanın km. uzağından geçen yörüngede yer alacak bir uydunun saniyede 3 km. hız yaparak dünyayla aynı hızla döneceğini bu nedenle de en uygun yörünge olduğunu belirtmiştir (Özçağlayan, 1998, s.113). Clark yörüngesinde yer alan uydular dünyayla aynı hızla dönmektedirler. Bu nedenle sabitmiş gibi de görülebilirler. Bu türden bir uydu dünya çevresindeki bir turunu bir günde tamamlamaktadır. Yeryüzünde oldukça geniş ayak izine sahiptirler. Bu yörüngedeki uydular oldukça büyük, yapım ve fırlatma maliyetleri de diğerlerine oranla yüksektir. Clarke yörüngesinde yer alan uydular haberleşme amacıyla kullanılmaktadır. Fiber Optik Teknolojisi Resim 1.2: Uyduların ayak izi Fiber optik kablolar veri iletimini elektrik akımı olarak değil, ışık parçacıklarıyla gerçekleştirmektedirler (Coffee, 1195, s.341). Çünkü ışık parçacıkları, elektrik akımına kıyasla daha fazla kapasiteye sahiptirler. Işık parçacıkları, gözle görülmeyen kızılötesi ışınlardır. Bu ışınlar saç telinden daha ince olan fiber lifleri ile gönderilmektedirler. Fiberoptik kablo alt yapısı ile aynı anda yüzbinlerce ses bilgisi, binlerce görüntü bilgisi aktarılması mümkündür. Resim 1.3: Fiber Lifler Süper iletkenler arasında yer alan fiber optik teknolojisi, iletişim teknolojileri arasında hızlı haberleşme ağlarının kurulması açısından oldukça işlevseldir. Fiber optik teknolojisinin iletimde kullanılma nedeni sizce nedir? Bilgisayarlar, uydu teknolojisi, fiber optik teknolojisi ve dijital dilin geliştirilmesi bilgi çağına geçmemizdeki en büyük etmenlerdir. Bu teknolojik gelişmeler onlarca yıldan beri kullandığımız ve 8

13 günümzüde geleneksel olarak adlandırdığımız iletişim teknolojilerinin özelliklerini ve kullanımlarını da değiştirmişlerdir. Geleneksel iletişim teknolojisi olarak tanımladığımız teknolojilerin başında radyo, telefon, telgraf, telsiz, televizyon gelmektedir. Bu iletişim teknolojilerinin çoğu günümüzde halen kullanılmaktadır. Ancak çağın özelliklerinin etkisiyle sinyal işleme teknikleri, özellikleri, veri gönderme, saklama kapasiteleri gibi teknik özelliklerinin yanında, işlev, içerik ve sosyal kullanım boyutunda da pek çok özellikleri değişmiştir. Bazı geleneksel iletişim teknolojilerinin şekil değiştirmiş halini de kapsayan yeni iletişim teknolojileri; internet tabanlı teknolojileri, mobil telefonları, tablet bilgisayarları, portatif oynatıcıları (MP3, MP4, MP5...), 3G, 4G teknolojisini ve daha sayamadığımız pek çok teknolojiyi ve uygulamayı içermektedir. Bu nedenle yeni iletişim teknolojileri denildiğinde-verilerin dijital olarak işlendiği ve zaman, uzam farkı gözetmeksizin çok miktardaki bilginin çeşitli iletim yolları vasıtasıyla çok hızlı bir şekilde aktarılabildiği etkileşimli teknolojiler-akla gelmektedir. İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ İnsanoğlu varolduğundan beri çeşitli araçlar geliştirmiştir. Geliştirilen her bir araç insanın yaşamını kolaylaştırmak için insanlığa hizmet etmiştir. İletişim teknolojileri de aynı şekilde insanoğlunun yaşamını kolaylaştırmak için hizmet eden araçlardır. Kimi zaman haberleşme, kimi zaman sohbet, kimi zaman eğlenme veya bir sorunu gidermek için iletişim teknolojisinden tarih boyunca yararlanılmıştır. Çünkü iletişim, insanın varolmasının ön koşullarından biridir. İletişim teknolojilerinin gelişim kronolojisine bakıldığında ilk teknolojinin basılı materyaller olduğu görülmektedir yılında Johanness Gutenberg in baskı makinesini icat etmesiyle başlayan basım teknolojisi, ilk iletişim teknolojisi olarak tarihteki yerini almaktadır yılında ilk kitap basılmıştır. Baskı makinesinin kitle iletişim amacıyla kullanımı yani ilk gazetenin basımı, 16. yüzyılın başlarında gerçekleşmiştir (Erdoğan, 2005, s.287) yılında yani ilk gazeteden yaklaşık 50 yıl sonra Philadelphia da ilk dergi yayınlanmıştır. Kitaplar, dergiler, tebrik kartları, gazeteler ve diğer basılı ürünler iletişim teknolojisi ve kitle iletişim araçlarının da doğuşuna öncülük eden ortamlar olarak tarihte yerini almıştır. Basılı materyaller iletişim teknolojisi olarak yerini ve önemini oldukça uzun bir süre korumuştur. Tarih içerisinde insanların uzak mesafelerdeki başka insanlarla iletişim kurması, haberleşmesi, hep başka bir insanın aracı olarak kullanılmasıyla gerçekleşirdi. Yazılan mesajlar veya basılan materyaller, başka insanların kullanılmasıyla uzak mesafelere iletilir ve iletişim bu şekilde uzun süren bir süreçte gerçekleşirdi yılında Samuel Morse tarafından sonradan morse alfabesi olarak tanımlanan teknikle telgrafla iletişimi gerçekleştirdi. Baltimore ve Washington arasında kurulan telgraf hattıyla ilk uzak mesafelere iletim gerçekleştirilmiş oldu. Telgraf teknolojisinin kullanımı ekonomik ve siyasal alanlarda iş yapma biçimlerine de kolaylıklar kazandırmıştır. Örneğin; borsa alım-satım işlemleri telgraf teknolojisinin kullanımıyla gerçekleştirilmiştir. Telgrafın bulunmasıyla insanlık tarihinin bir çağ atladığı belirtilmektedir. Telgraf basım çağından elektronik çağa a geçiş teknolojisi olarak iletişim teknolojileri tarihinde bir devrim olarak görülmektedir yılında Alexander Graham Bell elektronik olarak işitsel verinin iletimini gerçekleştirmiştir (Grant, 2008, s.15). Telefonun temelinin atıldığı bu deneme zaman içerisinde kullanıcıya yaygınlaşmıtır yılında 230 telefon kullanıcısı arası ikili bağlantılar gerçekleştirilerek eşzamanlı işitsel verinin karşılıklı aktarımı iletişim teknolojisinin gelişim sürecinde yeni bir başlangıç olarak görülmektedir. İşitsel veri aktarımında ikinci büyük adım, veri aktarımının uzak mesafelere kablosuz olarak gönderilmesidir yılında telsiz veri iletimi Guiglielmo Marconi tarafından gerçekleştirilmiştir. Radyo teknolojisinin öncülüğünü de gerçekleştiren bu deneyim, kitle iletişim teknolojisi olarak radyonun kullanılmasında büyük bir adımdır. Savaş döneminin en canlı, en güncel bilgilerini savaş sesleriyle birlikte aktaran bu iletişim teknolojisi, halkın bir anda teknolojiyi tüketme isteği içerisine girmesine ve hızla yaygınlaşmasına neden olmuştur. Sesin uzak mesafelere kablolu veya kablosuz olarak iletilmesinin keşfiyle birlikte sesin kaydı da teknolojik gelişmeler içerisinde oldukça büyük bir adım olarak yer almaktadır. İlk ses kaydı 1877 yılında Thomas Edison tarafından gerçekleştirldi. Gramofonun (phonograph) bulunması ve 1887 yılında Emile Berliner tarafından gramofon ile çoğaltmanın bulunması 9

14 müzik sektörüne oldukça büyük bir katkı sağlamıştır. Ses kayıt ortamları geçen zaman içerisinde değişmiştir. Başlangıçta plaklara yapılan kayıtlar uzun yıllar-özellikle de 1920 de mikrofonun bulunmasıyla birlikte- popülerliğini korumuştur. Plaklar daha sonra yerini gelişen teknolojiye bırakmıştır, manyetik bantlar ve sonrasında disk tabanlı kayıt ortamları işitsel verinin depolanmasında ve çoğaltılmasında kullanılan teknolojiler olarak iletişim teknolojisi tarihinde yerini almaktadır. İletişim teknolojisinin tarihindeki önemli gelişmelerden biri de görüntünün kayıt edilmesidir. Fotoğraf görüntünün ışıkla kayıt edilmesi temeline dayanmaktadır. Fotoğrafın bulunmasıyla birlikte basılı ortamlar bu teknolojiden -etkililiğini artırmak amacıyla- fazlasıyla yararlanmıştır. Çünkü gazetede anlatılan yazılı içeriğe bir görüntü şahitlik etmektedir. Fotoğraf ilerleyen zamanda hareketli görüntünün de temelini oluşturmuştur. Çünkü hareketli görüntü, kayıt altına alınmış sabit görüntünün ardarda gösterimi ile elde edilmekteydi. Bu nedenle sinemanın öncüsünü fotoğraf olarak görmek yanlış bir yaklaşım değildir yılında Thomas Edison ve William Dickson Kinetography adı verilen ilk görüntü kamerasını ve kinetoscope adı verilen ilk kayıtlı görüntünün izleneceği makineyi yaptılar. Sinemanın öncüsü Auguste ve Louis Lumiere kardeşler görülmektedir yılında Robert Paul tarafından yapılan kamerayı kullanarak ilk çekimlerini gerçekleştirdiler. Bir yıl sonra ise Paris te ilk sinema gösterimlerini gerçekleştirmişlerdir (Erdoğan, 2005, s ). Resim 1.4: Kinetoscope Sinema, başlangıçta sadece hareketli görüntünün aktarılmasına izin verirken, zaman içerisinde ses öğesinin de eklenmesiyle birlikte hem görsel, hem de işitsel bir boyut kazanarak toplumda oldukça önemli bir yere gelmiştir. Görsel işitsel ses iletiminde bir diğer adım ise yine elektronik tabanlı bir iletişim teknolojisi olan televizyon tarafından atılmıştır. Televizyon teknolojisinin gelişmesine öncülük eden disk tarama aletinin icadıdır. Disk tarama aleti Paul Nipkow tarafından 1880 yılında icat edilmiştir yılında Philo Farnsworth ilk olarak bir görüntünün elektronik olarak havadan iletimini gerçekleştirmiştir. Televizyon teknolojisinin gelişimine öncülük eden bu iki buluş, 1923 yılında Vladimir Zworkyn tarafından iconoscope adı verilen görüntü aletinin bulunmasıyla farklı bir boyut kazanmıştır (Erdoğan, 2005, s.303). Görüntünün elektrik sinyallerine dönüştürülmesi, iletilmesi ve alıcı cihazda görülmesiyle televizyon teknolojisi iletişim teknolojisinin kronolojisinde yerini almıştır. Halka yönelik ilk televizyon yayını 1939 yılında gerçekleştirilmiştir. Görsel ve işitsel boyutu nedeniyle toplum tarafından oldukça çabuk benimsenen televizyon günümüzde hala popülerliğini sürdürmektedir. Geçen zaman içerisinde yayın teknolojilerinin gelişmesi televizyon izleyicisine farklı boyutların kazandırılması, televizyonun vazgeçilmezliğine katkı sağlamaktadır. Uydu yayıncılığı ve yayınların dijitalleşmesiyle çok sayıda ulusal ve uluslararası kanalı izleyebilen izleyiciler, teknolojik yakınsamayla birlikte televizyonu etkileşimli iletişim teknolojisi olarak da evlerinde konumlandırabilmektedir. Etkileşimli televizyon uygulamalarıyla izleyici kendi isteği doğrultusunda televizyon içeriğini yönlendirebilmekte, zaman ve mekandan bağımsız yayınları dilediği anda dilediği bir iletişim teknolojisiyle alabilmektedir. Başlangıçta tek yönlü bir iletişim teknolojisi olarak hayatımıza giren televizyon, günümüzde sadece yayınların alındığı değil, başka insanlarla iletişimin kurulabildiği, içeriğin gereksinimler doğrultusunda yönlendirilebildiği, alışveriş, oyun, bankacılık v.b. işlemlerin gerçekleştirildiği çift yönlü bir iletişim teknolojisi olarak dijital dünyada yerini almıştır. İletişim teknolojilerinin tarihsel gelişimi içerisinde yeni bir çağın başlaması internet teknolojisinin gelişiminin bir sonucudur. Bilgi çağının başlangıcı internet olarak görülmektedir. Elektronik çağdan dijital çağa geçiş teknolojisi olan internet, pek çok teknolojiye de ilham veren, pek çok teknolojinin içinde barındırdığı küresel bir hizmeti tanımlamaktadır. Bilgisayarlar arası ağ balantısı olarak başlayan uygulama günümüzde dijital iletişim teknolojileri arasında bir ağ bağlantısına dönüşmüştür. 10

15 İnternet Başlangıçta büyük bir icat, teknolojik bir devrim gibi gözüken kişisel bilgisayarlar, 1990 larda yetersiz görülmeye başlandı. Çünkü küresel sisteme dönülmesinde kişisel bilgisayarlar yetersiz kalıyordu. Bu nedenle küresel bir yapının ağ sistemi kurulmasının mümkün olacağı ifade edilerek internet düşüncesinin uygulamaları başlamıştır. İnternet uygulamalarının başlamasına neden olan düşünce nedir? İnternet teknolojisi kendiliğinden ortaya çıkmıştır. İlk olarak 1969 yılında ARPA (Advanced Research Projects Agency) net olarak bilgisayar ağ sistemi Amerikan Askeri Karargahı Pentagon da kullanılmıştır (Giddens, 2005, 465). ARPA askeri amaçla kullanılan bir ağ sistemine sahipti ve kullanımı oldukça sınırlıydı. ARPA, Amerika nın farklı mekanlarında yer alan askeri görevlerin kaynaklarını paylaşmak, bir merkezde toplamak amacına hizmet eden bir ağ sistemini tanımlamaktaydı. Bir tesadüf ile mesaj göndermenin yolunu bularak sonradan sisteme e-posta uygulaması da eklenmiştir. Pentagon da ARPA adıyla temeli atılan internet sistemi başlangıçta 500 bilgisayardan oluşan bir ağ bağlantısına sahipti. Askeri laboratuarlar ve üniversitelerin bilgisayar bilimleriyle ilgilenen bölümleri arasında ağ bağlantıları bulunmaktaydı yılında ağ için protokol sistemi geliştirilmesine yönelik çalışmalar başladı. İletim kontrol protokolü (TCP) nün farklı uyarlamaları geliştirilerek denendi yılında TCP sabitlenerek ARPA ya bağlı bilgisayarlar arasındaki iletişimi kolaylaştırdı yılında TCP/IP protokolü ( iletim kontrol protokolü/internet protokolü) ne geçiş yapılarak ARPA kullanımı standartlaştırıldı yılına gelindiğinde ağ bağlantısına sahip bilgisayarların sayısı e çıkmış ve hizmetlerden yararlanan üniversite ve araştırma laboratuarlarının sayısı da artmıştır. ARPA 1990 yılında kullanımdan kaldırıldı ancak TCP/IP kullanımı devam etti. Başlangıçta askeri ve akademik alanlarda kurumsal kullanımların olduğu internet uygulaması 1990 lara gelindiğinde ev kullanıcıları arasında yaygınlaşmaya başlamıştır. İnternetin en iyi bilinen uygulaması WWW (World Wide Web) dir. WWW; internet sitelerinin içeriklerini yerlerine göre değil de, bilgiye göre düzenleyen sonra da kullanıcılarına istedikleri bilgiyi kolaylıkla bulabilmelerini sağlayan bir arama sistemi sunan uygulamadır (Castells, 2008, 64-65). WWW, 1992 yılında İsviçre de yazılım mühendisi tarafından icat edilmiştir. Yazılım, İllionis üniversitesinde eğitim gören bir lisans öğrencisi tarafından geliştirilmiş ve tüm dünyaya yayılmıştır. WWW kullanıcıları ağ aracılığıyla bilgi aramalarını ve paylaşımlarını kolaylıkla ve hızlıca küresel çapta gerçekleştirebilmektedirler. Grafik, görüntü, ses dosyaları taşıyabilen ağ teknolojisi çok farklı alanlara da hizmet etmeye başlamıştır. Ticaret, eğitim, yayıncılık, eğlence, sağlık gibi pek çok alanda kullanıcısına büyük destek veren ağ teknolojsi internet günümüzde çok geniş bir yaş aralığındaki kullanıcılarının gereksinimlerine rahatlıkla cevap vermektedir. İnternet bilgiye kolay, ucuz, hızlı ve güvenli ulaşımın ve paylaşmanın günümüzdeki en geçerli yolu olarak görülmektedir. İnternet teknolojinden yararlanmak için telefon hattı bağlantısı, modem ve bilgisayara gereksinim vardır. İnternetin ilk geliştiği yıllarda bilgisayar teknolojisi de masaüstü olarak evlerimizde yer almaktaydı. Geleneksel masaüstü bilgisayarlarımız, elektrik bağlantı kablosu, telefon hattı bağlantısı ve modem bağlantısıyla birlikte, internet sabit bir mekanda yararlandığımız bir teknoloji olarak ev kullanımında yerini almıştı. Kablosuz ağ teknolojisinin gelişmesi ve dizüstü bilgisayarların yaygınlaşması ile mobil hayata geçiş, internete de her an her yerde erişebilmemizi sağlamıştır. Teknolojik yakınsama bir bilgisayar olmadan da internet hizmetlerine erişmemize izin vermekte ve internetin mobil yaşamda da yerini almasını sağlamaktadır. Kablosuz ağ teknolojisiyle mekandan bağımsız her hangi bir yerde, her hangi bir iletişim teknolojisi ile internet hizmetinden yararlanmamız mümkündür. Günümüzde resmi, özel her türlü işimizi internet erişimi ile gidermekteyiz. Gündelik yaşamdaki pek çok zorluğu internet erişimi sayesinde hızlıca, bulunduğumuz yerden ve kolaylıkla gerçekleştrebilmekteyiz. Faturamızı ödemek için bankaya gitme zorunluluğumuz ortadan kalkmıştır, alışveriş için dışarı çıkmak zorunda değiliz, bilgi aramak için kütüphaneye gitme zorunluluğumuz, gazete satın alma zorunluluğumuz yok. Tüm bunları internet erişimimizin olduğu her hangi bir teknolojiyle 11

16 gerçekleştrebiliriz. Her hangi bir teknoloji tanımlamasını yapıyoruz çünkü internet hizmetlerinden yararlanabilmek için, bilgisayar gereksinimimiz de artık yok. Cep telefonlarımızı, MP5 oynatıcımızı, PSP imizi, televizyonumuzu internet erişimini sağlamak için kullanabilmekteyiz. İnternetin sunduğu pek çok olanak vardır. Bunlardan biri de sanal topluluklar ve sosyal ağlar (facebook, twitter, myspace...). Sosyal ağlar üyeler arasında bağlantı kurulmasına izin veren, görüntü, ses, fotoğraf v.b. dosyaların küresel boyutta paylaşımına izin veren internet hizmetlerinden biridir a yaklaşırken kullanıcılar arasında kullanımı yaygınlaşan sosyal ağ uygulamaları yüzyüze iletişim etkinliklerinin teknoloji aracılı gerçekleşmesine izin veren ve görsel/işitsel veri destekli hizmetleri içermektedir. İnternet in yaygın bilinen hizmetlerinin yanında genişband teknolojisi ile yeni video hizmetleri de sunmaktadır. İnternet üzerinden isteğe bağlı video uygulamasının kullanımı gün geçtikçe artan bir penetrasyon oranıyla yayılmaktadır. Çevrimiçi video izleme veya video yükleme gibi uygulamalar internet kullanıcıları arasında oldukça yaygındır. İnternet teknolojisi bireysel uygulamalara hizmet eden etkileşimli bir teknoloji olarak, giderek artan bir yaygınlıkla varlığını sürdürmektedir. İçeriğini bireysel gereksinimlerimiz doğrultusunda düzenleyebileceğimiz, yönlendirebileceğimiz, dilediğimiz bir anda dilediğimiz bir mekanda hizmetlerden kolaylıkla yararlanacağımız bir teknolojidir. Zaman ve uzam bağlılığını ortadan kaldıran kullanıcı dostu, tam etkileşimli teknoloji çağımızın itici gücü olarak hayatımızın merkezinde konumlanmıştır. Çoklu Ortam İngilizce multimedia olarak ifade edilen kavram farklı türlerdeki içerik formlarının bir arada bulunduğu ortamları tanımlamaktadır. Çoklu ortam, metin, durağan veya hareketli görüntü, ses ve animasyonların en az iki tanesinin bir arada kullanılarak bilgisayar tarafından işlenmesini ve okunmasını kapsamaktadır. Çoklu ortam uygulamaları sadece aktarılacak iletinin farklı şekillerde sunulmasını içeren uygulamalar değildir. Çoklu ortam uygulamalarında gönderilecek ileti, farklı içerik aktarma yöntemlerini planlanmış bir program olarak kullanıcısına sunmaktadır. Planlanmış program bir sistem olarak yer almaktadır. Bu sistemde yer alan tüm öğeler birbirini tamamlayacak şekilde bütünleştirilerek kullanılmaktadır. Çoklu ortam uygulamaları mühendislik, tıp, fen bilimleri, eğitim, güzel sanatlar gibi pek çok alanda destekleyici ortam olarak kullanılmaktadır. Çoklu ortam uygulamalarında yer alan bilgiler çoğunlukla önceden kayıt edilmiş olmakla birlikte canlı aktarımlar da söz konusu olabilmektedir. Çoklu ortam uygulamaları, kayıt edilmiş özelliği göz önüne alınarak genellikle farklı zamanlı ve pasif kullanıcı katılımına izin veren etkileşim düzeyinin çok düşük olduğu uygulamaları kapsamaktadır. Etkileşim düzeyi oldukça düşüktür çünkü ileti aktarımı doğrusal bir süreçte gerçekleşmektedir. Çoklu ortam uygulamaları insan-teknoloji etkileşimi ile sınırlıdır. Günümüzde çoklu ortam hizmetlerinde oyun gibi eğlenceye yönelik uygulamaların yanında, bilgisayar destekli tasarım v.b. uygulamalarda kullanılmaktadır. Etkileşim düzeyinin düşük olması nedeniyle çoklu ortam uygulamalarından yararlananlar kullanıcı olarak değil, daha çok izleyici olarak tanımlanmaktadır. Çoklu ortam uygulamaları metin, grafik, ses, animasyon, fotoğraf ve görüntü içeren dijital ortamlardır (Özçağlayan, 1998, s.146). Çoklu ortam uygulamaları etkileşimi gerektirmeyen uygulamalardır. Çoklu ortam uygulamasından yararlanan birey tıpkı televizyonda film izler gibi koltuğuna oturur ve sırtını yaslar ve sunulan içeriği izler. Sunulan içeriği izleyici başından sonuna doğrusal bir süreçte izlemek durumundadır. Doğrusallık ve etkileşimsizlik çoklu ortam uygulamalarının temel özelliklerindendir. Uygulamada etkileşim sadece içeriği durdurma, ileri geri alma ile sınırlıdır. Hypermedya Çoklu ortam uygulamalarının üst düzeydeki etkileşimli boyutunu tanımlamaktadır. Hypermedya kavramı, bilgisayar ve görüntü teknolojilerinin birleştirilmesiyle oluşturulan iletişim ortamlarını tanımlamaktadır. Metin, durağan ve hareketli görüntü, ses, animsayon gibi uygulamaları barındıran hypermedya, ortam ötesi bağlantılı ortam kavramıyla Türkçeleştirilmiştir. Kimi yerlerde etkileşimli çoklu ortam kavramıyla ifade edilmek istense de, çok daha kapsamlı olduğundan kavram tam olarak oturmamaktadır. 12

17 Etkileşimli çoklu ortam ve hypermedya kavramları arasındaki farkı ortaya koyan çok ince bir çizgi vardır. Çoklu ortam uygulamasından yararlanan bireye, ortamda yer alan ögelerin ne olacağına ve ne zaman iletileceğini kontrol etme izni verdiğinizde etkileşimli çoklu ortam olarak tanımlanmaktadır. Kullanıcıya linklerle öğelere erişim ve yönlendirme şansı verdiğinizde ise etkileşimli çoklu ortam, hypemedya uygulamasına dönüşmektedir. Hypermedya, etkileşimli çoklu ortamlara göre daha üst düzey uygulamaları içermektedir. Çevrimiçi bağlantılar, web uygulamaları, telekomünikasyon, HDTV, etkileşimli televizyon, bilgisayar oyunları ve çoklu ortamlardan oluşmuş daha geniş bir çerçevede yer alan uygulamaları kapsamaktadır. Hypermedyanın üç temel özelliği vardır (Cotton ve Olvier, 1997,98): Etkileşimlidir. Hypermedya uygulamaları çevrimiçi, web tabanlı uygulama kaynaklarını da içerisinde barındırmaktadır. Etkileşim sadece içerikten sunulanı seçmeyle sınırlı değildir. Kullanıcı yönlendirmesine, içerik değişimine de izin veren üst düzeyde etkileşim olanaklarına sahiptir. Özel ortam kombinasyonlarını gerektirmektedir. Hypermedya uygulamaları, kullanıcının seçeceği özel ortam kombinasyonlarının yanında multimedya kombinasyonunu gerektirir. Hypermedya uygulamaları pek çok ortamın bir arada kullanılması esasına dayanmaktadır. Temelinde çoklu ortam uygulamalarının var olduğu hypermedya, farklı iletişim ortamlarıyla yakınsamayı gerektirmektedir. Doğrusal değildir. Hypermedya uygulamalarında doğrusallık yoktur. Başlangıcı, ortası, sonu yoktur. Kullanıcı rastgele erişim sistemi ile kendi amacı doğrultusunda içeriğe istediği şekilde erişebilmekte ve yönlendirebilmektedir. Bu uygulama ile kullanıcı özgürlüğü de sunan hypermedya uygulamaları kullanıcının belli bir sistem ve akış dahilinde amacına ulaşma zorunluluğunu ortadan kaldırmaktadır. Hypermedya yı günlük yaşamımızda çevrimiçi aktivitelerimizin büyük bir kısmında kullanmaktayız. Web ortamındaki her hangi bir aktiviteyi gerçekleştirmek istediğimizde arayüz tasarımında gözüken linklere (bağlantı düğmelerine) tıklayarak (click) sayfalar arasında gezinimi gerçekleştirmekteyiz. Sayfalar arası gezinme sadece metin tabanlı içerik gezinimi değil aynı zamanda görsel, işitsel veya görsel-işitsel veri erişimini ve oynatımını da içermektedir. Web sayfaları arasındaki bağlantılar bir ürünü satın almak, bilgi aramak, görsel veya işitsel tabanlı bir metin oluşturmak ya da bir yemek siparişi vermek gibi uygulamaları içermektedir. Kaynaklar arası bağlantı linkleri Hypermedya uygulamalarının en temel özelliğidir. Bir hypermedya sistemi, iletim linkleri vasıtasıyla sunulan kaynak içeriğinde kullanıcıların farklı yönlendirmeleri gerçekleştirebilmesiyle karakterize edilmektedir. Hypermedya sistemini karakterize eden temel nokta kullanıcıya sağladığı etkileşim olanağı ve bunun sonucunda bireyin edindiği yönlendirme özgürlüğüdür. Örneğin; kullanıcı ve hizmet sağlayıcı etkileşimine sahip bir hypermedya uygulamasında başlangıçta kullanıcı sistemden küçük bir istekte bulunur. Hizmet sağlayıcı bu isteği alır ve linklerle kullanıcıya yönlendirme hizmeti sunar. Kullanıcı arayüz tasarımında yer alan linkler arasından uygun olanı seçer ve etkileşimin bir diğer aşamasını gerçekleştirir. Kullanıcı, hypermedya uygulamasını kullanma amacı doğrultusunda linkler aracılığıyla etkileşimli bir şekilde sürdürür. Hypermedya uygulamalarında verilen linkler, kullanıcılar tarafından kolaylıkla anlamlandırılabilecek sembollerle tanımlanmıştır. Bilgisayar Aracılı İletişim (CMC) Elektronik posta, sohbet odaları, avatar tabanlı iletişim forumları, ses-görüntü iletimi, www, bloglar, sosyal ağlar ve mobil teknolojiler bu kategoride ele alınmaktadır. Bilgisayar aracılı iletişim (Computer Mediated Communication-CMC) etkinlikleri birey-birey arasında gerçekleşebildiği gibi, birey-grup iletişiminin de gerçekleşmesine olanak vermektedir. Bu türden iletişim etkinliği her zaman eşzamanlı gerçekleşmek durumunda değildir. Bilgisayar aracılı iletişim insanların yarattığı, geliştirdiği ve algıladığı bilgiyi ağ tabanlı iletişim sistemlerini kullanarak mesajları kodlaması, kodçözmesi ve iletmesi olarak tanımlanabilmektedir. 13

18 Bilgisayar aracılı iletişim uygulamalarının en temel özelliği eşzamanlı (gerçek zamanlı) veya farklı zamanlı (geciktirilmiş zamanlı) iletişim etkinliğinin gerçekleşmesine olanak tanımasıdır. Eşzamanlı (gerçek zamanlı) iletişim etkinliği iki birey arasında gerçekleşen yüz yüze iletişim etkinliği gibidir. Bireyler yüzyüze iletişim etkinliğini tıpkı bir telefon konuşmasında olduğu gibi, bilgisayar aracılı bir uygulama ile sürdürmektedirler. Eş zamanlı uygulamaların sadece birey-birey arasında gerçekleşme zorunluluğu yoktur. Birey-grup etkileşimi de eşzamanlı olarak sürdürülebilmektedir. Bilgisayar aracılı bir uygulama ile bir kişi tarafından iletilen bir mesaj aynı anda birbirinden farklı yerlerde olan veya aynı mekanda bulunan bireyler tarafından görülebilmektedir. Sosyal medya platformunda paylaştığınız bir iletiye birbirinden farklı yerlerde olan bireylerin yorum yazması ve iletişim etkinliğini sürdürmesi CMC nin hangi özelliğiyle açıklanabilir? CMC etkinliklerinin geciktirilmiş zamanlı uygulamaları ise mesajın gönderilme anı ile alınma anı arasındaki zaman farkını açıklamaktadır. Örneğin, bir bireyin e-posta aracılığıyla arkadaşına gönderdiği mesaj anında e-posta adresine ulaşsa bile, karşıdaki kişi tarafından bir gün sonra okunabilir. Gönderilme okunma anındaki zaman farkını tanımlayan iletişim etkinliği farklı zamanlı veya geciktirilmiş zamanlı iletişim olarak tanımlanmaktadır. Geciktirilmiş zamanlı CMC uygulamaları da tıpkı eşzamanlıda olduğu gibi birey- birey arasında gerçekleşebilmektedir. Bu tür uygulamalar aynı zamanda birey-grup iletişiminin gerçekleşmesine izin veren uygulamalardır. Bülten tahtaları, sosyal medya paylaşımları, bilgisayarlı konferans uygulamalarında yer alan bir takım etkinlikler farklı zamanlı birey-grup iletişiminin varolduğu uygulamalardır. İletişim etkinliğinin tam etkileşimli bir şekilde sürdürülebildği CMC uygulamaları çoğunlukla yazılı ve sözlü iletişime dayanan etkileşimli etkinlikleri içerse de, teknolojik gelişmelerin etkisi sonucu görsel ve işitsel ileti akışı da günümüzde oldukça yaygınlaşmıştır. CMC de geri bildirim ve etkileşim imkanları sınırsızdır. Çevrimiçi gerçekleşen eşzamanlı uygulamalarda yüzyüze iletişim etkinliğinde olduğu kadar hızlı ileti akışı da sağlanmaktadır. Bu nedenle iletişim etkinliği kesintiz ve aksaksız bir şekilde sürdürülebilmektedir. CMC uygulamalarının özellikleri göz önüne alındığında kullanıcılar diledikleri konumda bulunabilmektedir. CMC uygulamasında yer alan bir birey aktif bir konumda yer alabildiği gibi tamamıyla pasif bir konumda ileti akışlarını ve geribildirimleri takip edebilmektedir. Bir foruma abone olan kullanıcı başka bir abone tarafından ortaya atılan konuya ilişkin tartışmaları yorum yapmadan takip etmektedir. Bu türden bir CMC kullanıcısının konumu sizce nedir? Sanal Gerçeklik Sanal gerçeklik, kullanıcıların bilgisayarlar tarafından oluşturulmuş benzetime (simülasyon) dayanan üç boyutlu bir ortamda aktif bir şekilde yer almasını sağlayan bir model olarak tanımlanabilir (Biocca, Donatello ve Conville, 1995, s.241). Sanal gerçeklik uygulamaları eğlence sektörü ve oyunların yanında eğitim uygulamalarında da oldukça tercih edilmektedir. Oluşturulan üç boyutlu ortamlar gerçek yaşamın benzetimidir ve ortam içerisinde yer alan kullanıcının aktif katılımına izin veren teknolojilerdir. Kullanıcı ortam içerisinde tıpkı gerçek hayattaki gibi yönlendirmelerde bulunarak bir uçağı kullanabilmekte, bakış açısını değiştirebilmekte, sanal bir ameliyatı gerçekleştirmektedir. Havacılık, askeriye, tıp v.b. akademik alanlarda oluşturulan sanal gerçeklik uygulamaları kullanıcılarının eğitiminde oldukça etkili bir yere sahiptir. Sanal kelimesi gerçekte var olmayan kavramları, olguları, mekanları tanımlamak için kullanılan, sanmak fiilinden türemiş bir kavramdır. Bu bağlamda sanal kavramı da gerçeği değil, gerçek sanılanı kapsamaktadır. Ancak bunu yalan, sahte veya gerçek dışı olarak nitelemek yersiz bir yaklaşımdır. Sanal gerçeklik uygulamaları kullanıcılarının beden hareketleri, bakışları ile içerisinde yer aldığı üç boyutlu 14

19 sanal ortamı kendi duyuları, algıları, gereksinimleri, beklentileri doğrultusunda yönlendirmesini içermektedir. Sanal gerçeklik ortamında yer alan kullanıcıya gönderilen görsel ve işitsel uyaranlar yüksek görüntü ve ses kalitesine sahiptir. Günümüzde HD (yüksek çözünürlüklü) kalitesinde görüntü ve quadrofonik (4 kanallı ses kaydı ve çıkışı) ses uygulamalarını da içeren teknolojik yenilikler sanal gerçeklik ortamlarında yer almaktadır. Sanal gerçeklik ortamındaki ekranda yer alan görüntü ve ses, kullanıcının davranışları dorultusunda değişmektedir. Kullanıcı yaptığı her hareket sonrasında ekranda bir dizi yeni görüntünü yer alacaktır. Bu ise gerçek zaman ve mekana çok yakın bir şekilde gösterilmektedir. Sanal gerçeklik ortamında yer alan sesler de oldukça gerçekçidir. Sesin yoğunluğu ve sesin geldiği yön birebir gerçek hayattakine yakın bir şekilde verilerek ortamdaki gerçeklik algısının arttırılmasına destek verir. Sanal gerçeklik uygulamaları genelde pek çok bileşenden oluşmaktadır. En temel bileşenleri ses ve görüntü tanımlayıcı vizörler ve konum algılayıcı eldivenlerdir. Bunun yanında destek bileşenler olarak, kumanda paneli, elbise, saç bantları v.s. sayılmaktadır. Uygulamanın özelliği doğrultusunda kullanılacak bileşenler farklılık gösterebilmektedir. Sanal gerçeklik uygulamaları etkileşimin üst düzeyde olduğu uygulamalardır. Bilgisayar desteğiyle oluşturulmuş sanal ortamda yer alan kullanıcı gideceği yönü, bakacağı yeri kendisi belirlemektedir. Sistemin izin verdiği bu etkileşimli uygulama, ana ve destek bileşenlerin de kullanılmasıyla mümkündür. Sanal ortam sadece görme ve işitme duyularına hitap etmemektedir. Sanal ortamda yer alan nesnelere dokunma, onların yapısını hissetme, nesnelerin yerlerini değiştirme gibi uygulamalar ile kullanıcının gerçeklik algısı arttırılmaktadır. Sanal gerçeklik uygulamaları insan-teknoloji etkileşimine olanak tanıyan ve eşzamanlı iletişim etkinliğinin gerçekleştiği tam etkileşimli uygulamalardır. YENİ İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNDE YAKINSAMA Yakınsama kavramı bir araya gelme anlamını taşımaktadır. İletişim teknolojilerinde yakınsama ise farklı teknolojilerin bir araya gelerek karma bir teknoloji (hybrid teknoloji) oluşturmasıdır. Yeni iletişim teknolojilerinde yakınsama, tüm teknolojilerde ortak olan dijital dilin ve ortak iletim ağlarının kullanılması ile sağlanabilmektedir. Yeni iletişim teknolojileri kategorisinde yer alan tüm teknolojilerin dili ortaktır. Kullanılan dijital dil, yeni iletişim teknolojilerinin de birbirine uyumlu çalışabilmesini sağlamaktadır. Yakınsama kavramı son yıllarda ortaya çıkan ve 2000 li yılların başından itibaren yaygın olarak kullanılmaya başlayan ve oldukça geniş bir çerçeveyi kapsayan bir kavramdır. Çünkü yakınsama kavramı sadece teknik birlikteliği değil, hizmet, ekonomik, kurumsal, hukuksal ve teknolojik cihazların birliğini kapsayan çok geniş bir yelpazeyi içermektedir. Yakınsama üzerine farklı tanımlamalar yapılmıştır. Ancak yapılan tüm tanımlamalar yukarıda bahsedilen alanlardaki birlikleri içermektedir. Yakınsama kavramını dijitalleşmenin etkisiyle farklı iletim ağları aracılığıyla iletilen farklı içeriklerin ve hizmetlerin etkileşimli bir şekilde iletim kopukluğu olmaksızın, telekominikasyon, yayıncılık ve bilişim sektörleri arasındaki sınırların kalkması sonucunda farklı cihazlardan alınabilmesi olarak tanımlanabilmektedir. Yakınsama kavramı pek çok alandaki birleşmeyi içermektedir. Bu birleşme veya yakınlaşma iki temel süreçte gerçekleşmektedir. Bu iki temel süreç; Teknolojik yakınsama ve (medya) içerik yakınsamasıdır. Teknolojik yakınsama; birden fazla teknolojik cihazın, sahip oldukları tüm özellikleri içerisinde barındıran yeni bir cihaz olarak birleşmesini kapsayan süreçtir. Medya (içerik) yakınsaması: bilişim, telekominikasyon ve medya sektörünün ve alıcı cihazla arasındaki sınırların kalkarak tek bir endüstri yaratma sürecini kapsamaktadır. farka dikkat ediniz. Teknolojik yakınsama ve medya yakınsama sürecinin arasındaki 15

20 Ortak dilin kullanımı ve birbiriyle uyumlu iletim ağlarıyla içeriğin sunumu, tüm teknolojilerin birbiriyle uyum içerisinde çalışmasına olanak vermektedir. Teknolojik yakınsama sonucu kullanıcılar zaman ve mekan bağlılığı olmaksızın diledikleri içeriğe erişim şansına sahiptir. Yeni iletişim teknolojileri arasındaki yakınsama mobil yaşama da uygun uygulamaları barındırmaktadır. Yolda yürürken cep telefonumuzla müzik dinleyebilmekteyiz, radyo yayınlarını alabilmek için bir radyo alıcısına ihtiyacımız kalmamıştır. İster cep telefonumuzdan, ister televizyonumuzdan istersek internet bağlantısı olan bir bilgisayar aracılığıyla canlı olarak yayınlanan bir radyo programını eşzamanlı olarak dinleyebilir ya da yayını kayıt ederek dilediğimiz bir zamanda dinleyebiliriz. Sadece radyo yayınların değil herhangi bir medya içeriğini herhangi bir iletişim teknolojisini kullanarak erişim sağlamamız mümkündür. Teknolojik yakınsama ile sunulan hizmetler sadece veri işleme, iletme ve okumada ortak dil olan dijitalin kullanılmasının bir sonucu değildir. Telekomünikasyon, yayıncılık ve bilgisayarlaşma da teknolojik yakınsamayı mümkün kılmıştır. Telekomünikasyon Ses, durağan/hareketli görüntü, yazı, resim ve her tür bilginin koaksiyel (bakır iletken) kablolar, fiberoptik kablolar veya elektromanyetik dalgalar ile uzak mesafelere iletilmesi ve alınmasını kapsamaktadır. Telekomünikasyon kavramı oldukça geniş bir çerçeveyi barındırmaktadır. Radyodan televizyona, kablolu telefondan cep telefonuna hatta görüntülü cep telefonuna, uydu haberleşme sistemlerinden internete ve daha sayamadığımız pek çok iletişim teknolojisinin teknik anlamdaki iletişimini kapsamaktadır. Telekominikasyon kavramı içerisinde yer alan alanları kısaca şöyle sıralayabiliriz; Diyafon, interfon ve telefon gibi bireylerarası iletişimin gerçekleştiği etkileşimli uygulama alanları; işitsel veri alışverişini sağlayan etkileşimli uygulama alanlarını kapsamaktadır. Teknolojik gelişmeler ve yakınsama bu teknolojilerde çift yönlü görüntü bilgisinin aktarılmasına da izin vermiştir. Bu teknolojiler, bireylerarası (genelde iki kişi) eşzamanlı ve etkileşimli bilgi alışverişinin yapıldığı telekomünikasyon araçları olarak konumlanmaktadır. Radyo, televizyon gibi kitle iletişimin gerçekleştiği uygulama alanları; radyo için görsel, televizyon için görsel işitsel veri iletiminin bir noktadan çok noktaya eşzamanlı aktarımın mümkün olduğu elektromanyetik iletim alanlarını kapsamaktadır. Aynı iletim alanı telsiz kullanımı için de söz konusudur. Ancak telsiz kullanımı eşzamanlılık özelliği nedeniyle benzerlik taşırken, bireylerarası iletişimin gerçekleştirilebildiği araç olma yönünde farklılaşmaktadır. Radyo ve televizyon uygulama alanları çoğunlukla eşzamanlı veri iletimini tek yönlü olarak gerçekleştirmektedir. Ancak teknolojik yakınsama ve yayınların dijital olarak gerçekleştirilmesi sonucu radyo ve televizyon yayıncılığının çift yönlü ve etkileşimli bir şekilde gerçekleşmesi mümkün olmuştur. Cep telefonu gibi kablosuz etkileşimli bireylerarası iletimin gerçekleştiği uygulama alanları; temelinde eşzamanlı işitsel veri alışverişinin gerçekleştiği iletişim teknolojisi olarak tanımlayabileceğimiz telefon teknolojisi, telekomünikasyon sektöründeki gelişme ve teknolojik yakınsamanın etkisiyle görsel bir boyut kazanmıştır. Bireylerarası iletişim etkinliğinin kitle iletişimine dönüşebildiği bir konumda yer almaktadır. Yeni nesil cep telefonları bir fotoğraf makinesi, kamera olmaktan öte, televizyon yayınlarının kesintisiz izlendiği, radyonun dinlenebildiği, internet bağlantısının yüksek hızda kesintisiz sağlanabildiği iletişim teknolojisi olarak günlük yaşantımızda yerini almaktadır. Veri transferleri ve bilgi paylaşım sistemleri uygulama alanları; telekomünikasyon alanında ortak dil olan dijital dilin kullanımı çok yüksek miktarlardaki verilerin (data) bile iletiminin çok hızlı bir şekilde çift yönlü olarak aktarımına olanak tanımıştır. Dijital olarak kodlanan bilgiler ağ altyapısı ve uydu iletimi ile eşzamanlı olarak farklı mekanlara iletilebilmektedir. İnternet, intranet (bir kuruluş içindeki yerel ve geniş alan ağlarını bağlayan ağdır), LAN (local area network-yerel alan ağları), WAN (wide area network-geniş alan ağları) gibi bilgi paylaşım ortamları da veri transferinin çok hızlı bir şekilde ve eşzamanlı olarak uzak mesafelere iletimine izin veren ortamlar olarak konumlanmaktadır. 16